УИХ-ын гишүүн Н.Ганибалтай ярилцлаа.
-Метро барих асуудалд та ямар байр суурьтай байгаа вэ. Сүүлд нэлээн шүүмжилж харагдсан??
-Улаанбаатар хотын хамгийн тулгамдсан асуудлын нэг нь түгжрэл. Тиймээс метро барих нь зүйтэй. Гэхдээ үүнээс өмнө бодох нэг чухал асуудал бий. Метро барихын өмнө харьцуулалт, судалгаа, эдийн засгийн тооцооллыг маш өндөр түвшинд хийх хэрэгтэй. Асуудлын гол шалтгаан болох түгжрэл хичээл сургууль, цэцэрлэгийн үйл ажиллагаа эхэлсэн үед огцом нэмэгддэг. Хаана ихэвчлэн үүсдэг вэ гэхээр Бага тойруу буюу хотын төвд. Ялангуяа Зайсан, Сүхбаатарын талбайг холбосон зам дээр түгжрэл ихээр үүсч байгаа. Тиймээс энэ шалтгаан руу фокусалж асуудалд хандах ёстой. Улаанбаатар хотын хамгийн том объектуудын нэг болох Нэгдүгээр эмнэлэг дээр жишээ авъя.
Энэ барилга 30.000 ам.метр талбайтай. Цоо шинэ Нэгдүгээр эмнэлгийг хотын захад барихад ердөө 20 сая хүрэхгүй доллар шаардлагатай. Их, дээд сургууль нийлсэн нийт 50 объектыг хотоос гаргаж, төвийн төвлөрлийг бууруулахад нийт нэг тэрбум ам.доллар шаардлагатай. Үүний дараа түгжрэл огцом буурна гэдэгт би итгэлтэй байдаг. Улмаар Монгол Улс барилгын салбартаа нэг тэрбум ам.доллар оруулж, дэмжсэнээр асар их ажлын байр шинээр бий болгоно. Үүнийг дагаад орон сууц худалдан авах чадвартай хүн олноор бий болно. Дотоодын эдийн засаг тэлнэ. Хамгийн гол нь энэ нэг тэрбум доллараас хамгийн ихдээ 30 хувь нь л гадагшилж, үлдсэн нь дотооддоо үлдэнэ. Тиймээс метро барихдаа бодолтой хандаач ээ, Монгол Улсад юу үлдэхийг тооцооч ээ, эдийн засгийн чадавхаа эргэж хараач ээ гэдэг асуудлыг л хөндөж байгаа юм аа. 1.5 тэрбум долларыг гадагш гаргаад бэлэн худалдан авалт хийх нь энэ цаг үед хэр зохимжтой вэ? Олон талаас нь бодож үзээч ээ гэж энэ тухай яриад байгаа юм.
-Метро барих ТЭЗҮ-ийг хэрхэн дүгнэж байна вэ?
-Метро барихыг анх Э.Бат-Үүл Хотын дарга байхдаа санаачилсан. Тухайн үеийн Монгол Улсын Засгийн газар Жайка, СУСОНГ ИНЖЕНЕРИНГ-ээс зөвлөх үйлчилгээ авсан юм билээ. Ингээд Монгол Улсад метро барих ашигтай юу, үгүй юу? Ашигтай бол хаанаас хаа хүртэлх газар доор байгуулж барих, хаанаас хаа хүртэл ил байх, ямар чиглэлд барих, яавал эдийн засгийн ашигтай байх вэ гэсэн судалгаа хийлгэсэн. Гэтэл үүнийг хотын асуудал хариуцсан өнөөгийн хүмүүс ТЭЗҮ хийчихсэн юм шиг, хийлгээгүй ч юм шиг яриад байна. Э.Бат-Үүл даргын хийлгэсэн судалгаа бол ТЭЗҮ биш. Зөвлөх үйлчилгээ.
-1.5 тэрбум ам.доллараар барина гээд мэдээлсэн. Тиймээс ТЭЗҮ байгаа гэж ойлгоод байгаа шүү дээ?
-Үгүй. Саяхан 181 тэрбум төгрөгөөр зөвлөх үйлчилгээний олон улсын нээлттэй тендер зарласан. Метро барих ажил эхлэлийн шатандаа явж байхад метроны нийт зардал, санхүүжилтийг ярих ямар ч боломжгүй ээ. Одоо л ажлын даалгавраа өгч байна. Өөрөөр хэлбэл, тэдэн км ил, тэдэн км далд байгууламжтай ийм чиглэлийн метро барина гэсэн ерөнхий мэдээллүүдээ өгнө. Үүн дээр нь шалгарсан компаниуд ажиллана. Эхлээд маш их хэмжээний, цаг хугацаа шаардсан хөрсний судалгаа хийнэ. Дараа нь үүн дээр тулгуурлаж ТЭЗҮ гардаг. Үүний дараа метро барих ажлын зураг, бусад нарийвчилсан зүйлс тодорхой болно. Хамгийн сүүлд санхүүжилтийн хэмжээ тодорхой болно. 1.5 тэрбум ам.доллар уу, эсвэл 3.2 тэрбум ам.доллар уу гэдэг нь тэр үед л мэдэгдэнэ. Одоо бол мэдэж байгаа хүн байхгүй. Төсвийн нийт өртөг гарч ирсний дараа метро барих компаниа сонгон шалгаруулна.
-Метроны санхүүжилт төсвөөс, эсвэл бонд гаргах гэхчлэнгээр яригдаж байна. Ер нь санхүүжилтийг хаанаас гаргавал зохистой гэж та харж байна вэ?
-ТЭЗҮ гарч нийт төсөвт өртөг тодорхой болсны дараа санхүүжилтийнхээ мөнгийг хайх ёстой. Тэрийгээ босгохын тулд нийслэл УИХ руу төсвөө оруулж, хэлэлцүүлээд мөнгөө босгох ёстой. Ингэсний дараа Монгол Улсын Засгийн газар түүн дээр нь баталгаа гаргаж, тэр том төсөл хэрэгжинэ. Хуулиараа ийм юм. МАН эрх барьсан найман жилийн хугацаанд түгжрэлийг шийдэж чадсангүй. Утааг шийдэж чадсангүй. Тиймээс дараагийн дөрвөн жилд бид метро барьж түгжрэлээ шийдэх гэж байна гэж иргэдийн тархийг угааж байна гэж би харж байна.
Миний зарчмын байр суурь бол та нар ямар мөнгөөр барих гэж байгаа юм бэ? Эх үүсвэр, зураглалаа оруулаад ирээч гэсэн. Үүнийг ил болгочихвол ядаж нийслэлээс сонгогдсон УИХ-ын гишүүн нь ч болтугай яриг л дээ. Та бүхнээс сонгогдсон УИХ-ын гишүүд төсөв батлаад эсвэл Засгийн газар баталгаа гаргаад ийм санхүүжилт, мөнгөөр метро барина гэж мэдээлнэ шүү дээ.
-Сүүлд нийслэлийн удирдлага бонд босгож санхүүжилтийг нь шийднэ гэж ярилцлага өгсөн байна лээ. Нийслэлд санхүүжилт босгох эх үүсвэр байгаа юм уу?
-УИХ-ын чуулганы үеэр П.Сайнзориг дарга миний асуултад хариулахдаа нийслэлийн төсөвт бид жил бүр санхүүжилтийг нь үе шаттайгаар тавьж байгаад 1.5 тэрбум ам.долларыг төлөх гэж байгаа гэж хариулсан. Монгол Улсын хуулиар таван жилийн төсвийг нэг дор батлах, урьдчилж энэ талаар амлах ямар ч боломж байхгүй. Тэр тусмаа хуулиараа ТЭЗҮ, зураг төсөлгүй төслийг Иргэдийн хурал батлахыг ч хориглосон. Өнөөдөр хэрэгжиж буй хуулиар ирээдүйд ИТХ-ын гаргах шийдвэрийг урьдчилж гаргах ямар ч боломжгүй ээ. Хуулиараа хориотой байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл, 2024 оны намар бий болгох шинэ ИТХ-ын гишүүд нийлж гаргах шийдвэрийг цаашлаад дөрөв, таван жилд гаргах шийдвэрийг хэн нэгэн өнөөдөр төлөөлөн гаргах боломжгүй.
Нийслэлийн өмнөх захирагч Д.Сумъяабазар Монголын нэлээд олон телевиз, сайтын сэтгүүлч, эрхлэгчдийг дагуулан BRT, LRT барих гэж байна гээд БНХАУ-ын үйлдвэрүүдээр явсан. Тэдэнтэй бараг гэрээ хийх гэж байгаа тухай ярьж байсныг олон нийт бүгд сайн санаж байгаа байх. Тэр үед ямар хэлцэл ярьсан гэхээр Улаанбаатар хот өөрийн мэдлийн “Эрдэнэс Баянбогд” гэдэг чулуун нүүрсний ордтой болсон. Үүнийгээ түшиглэж бартер хийж том төслүүдийг явуулна гэж ярьж байсан. Үүнийг өнөөдөр үгүй л гээд байгаа болохоос бодитой шүү.
-“Эрдэнэс Баянбогд” ордын нөөцийг асуухаар тодорхойгүй гэдэг шүү дээ. Ер нь яагаад Д.Сумъяабазар дарга энэ ордыг яриад байдаг юм бол?
-Надад байгаа мэдээллээр, Франц Улсын “Арева” компани ураны хайгуулын үед асар их хэмжээний байж болох нүүрсний орд илрүүлсэн байгаа юм. Энэ орд дээрээ нарийвчилсан буюу дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдөх жорк стандартаар хайгуул хийсэн. Үр дүнд нь 4 тэрбум тонн орчим нөөцтэй 5000-6000 к.калори чанартай нүүрсний орд байна гэж дүгнэсэн байдаг. Цаашилбал, эдийн засгийн урьдчилсан тооцоолол гаргаж, хөрс хуулалтын коэффициент нь 2.0. Нэг тонн нүүрсний өөрийн өртгийг 4 доллар байх боломжтой гэж дүгнэсэн. Энэ хайгуулын болоод эдийн засгийн үр ашгийг тооцсон тайланг QMC буюу тухайн үед Д.Сумъяабазар сайдын зөвлөхөөр ажиллаж байсан М.Дагвын компани хийсэн байдаг. Энэ талбай нь цөмийн энергийн хайгуулын тусгай зөвшөөрөлтэй байсан учир ашиглалтын лиценз авахгүйгээр Монгол Улсад буцааж өгсөн. Буцаагдсан талбай дээр Засгийн газар шийдвэр гаргаж, “Эрдэнэс Баянбогд” компанийг үүсгэн лицензийг нь шилжүүлсэн. Одоо тус компанийн 66 хувийг нийслэл, 34 хувийг “Эрдэнэс Монгол” компани эзэмшиж байна.
-Тэгэхээр энэ орд метро барьчих хэмжээний нөөцтэй гэсэн үг үү. Тэр тайланд нөөцийн мэдээлэл байгаа юм уу?
-Шууд хэлэхэд, энэ ордын ашгаар 100 метро барих боломжтой. Хэдэн мянган монгол залуусыг ажлын байртай болгож болно. Монгол Улсын эдийн засгийг 200 тэрбум ам.доллараар нэмэгдүүлж болно. Яриад байвал, маш олон төрлийн ашиг, үр өгөөжийг өгөх боломжтой чухал орд юм. Монгол Улсын 20 жилийн төсөв энд яригдаж байна. Яагаад би үүнийг хэлээд байна гэхээр, БНХАУ-ын эрчим хүчний хэрэглээ өдөр ирэх тусам нэмэгдэж байгаа, хүйтний хотуудыг нүүрснээс өөрөөр халаах шинэ технологи гарч амжаагүй байна. Урд хөршийн эрчим хүчний нөөц жил ирэх тусам багасаж байна. Мэргэжилтнүүд БНХАУ-ын эрчим хүчний нөөцийг 20-30 жилийн нөөцтэй гэж тооцож байгаа. Тэгэхээр энэ ордыг Монгол Улс стратегийн ордын жагсаалтад авч маш үр дүнтэйгээр ашиглах ёстой. УИХ, Засгийн газар энэ сэдэв рүү анхаарлаа хандуулах ёстой гэж бодож байгаа.
-Нийслэлийн мэдэлд байгаа ордод Д.Сумъяабазарын ямар ашиг сонирхол байгаа гэж та хардаж байгаа юм бэ?
-Бид Оюу толгой, Таван толгойг муулаад л байдаг. Эдгээр ордыг УИХ-аар хэлэлцэж, баталгаажуулж байж эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан. Эрдэнэтийн асуудлыг УИХ-аар оруулж зөвшөөрөл аваагүй шийдсэн байдаг. Одоо ямар олон асуудал дагуулж байна вэ? Гэтэл тэдгээр ордын хэмжээнд дүйцэхүйц их хэмжээний нөөцтэй, стратегийн ордыг Нийслэлийн захирагч шийдэх гээд явж байгаа нь маш буруу жишиг.
Стратегийн ордыг УИХ-аар хэлэлцэх ёстой. Өнөөдөр Үндэсний баялгийн сангийн тухай ярьцгаагаад л байна. Гэтэл метротой болохын тулд ирээдүйд олж болох үндэсний баялгийн сангийн асар их ашгаа алдах вий гэсэн болгоомжлол надад төрж байгаа. Ийм учраас би энэ мэдээллийг олон нийтэд нээлттэй болгохын төлөө ажиллаж байна.
-Та Д.Сумъяабазар Хотын дарга байхдаа “Нийслэлийн төсөвт нарийвчилсан хайгуул хийлгэх төсөв тусгуулсан” гэж хэлсэн. Үр дүн нь юу болов?
-Нарийвчилсан хайгуул хийх компанитайгаа нууцын гэрээ хийсэн юм билээ. Тэгэхээр бид ямар ч мэдээлэлгүй байна. Бүр эсрэгээрээ гадны компаниуд энэ хайгуулын ажилд хяналт тавьж байна гэж сонссон.
Энэ ордоос төдий хэмжээний нөөцтэй ийм баялаг гарч ирэх нь гэдэг мэдээллийг бүх ард түмэн мэдэж байх ёстой. Үндсэн хуулинд газрын хэвлий дэх баялаг бол бүх ард түмний өмч гэж хуульчилсан. Ард түмэн өөрийн өмчийн тухай мэдээллийг мэдэж байх ёстой. Ард түмний мэдэх эрх хангагдах ёстой.
-Нууцын зэрэглэлтэй хийгдсэн тэр гэрээг ил болгох боломжтой юу?
-Би хүсэлт гаргах гээд өнөөдөр бичиг цаасаа төлөвлөөд сууж байна. Тэр “Тайлангийн мэдээллүүд нь байна уу. Өгөөч ээ” гээд бичиг хүргүүлэх гэж байна. Монголд нуугаад байх юу байх вэ дээ. Тэр тусмаа төрийн нууцад авчихаагүй л бол бүх ард түмний төлөөллийн байгууллага болох УИХ-аас нуух эрх зүйн болоод бусад хуулийн хүрээн дэх боломж байхгүй ээ.
Р.ХИШИГЖАРГАЛ