Month: February 2014

УИХ-ын гишүүн Я.Сод­баатартай
өргөн баригдах гэж буй Ху­далдааны хуулийн та­лаар ярилцлаа.

-Худалдааны хуу­лийн төсөл өргөн
ба­рихаар болжээ.  Хуу­лийнхаа талаар мэ­дээлэл
өгөхгүй юу?

-УИХ-ын нэр бүхий гишүүд Худалдааны
хуу­лийг өргөн барихаар бэлт­гэж байна. Бидний зүгээс хуулийн төслөө боловсруулан
Засгийн газраас санал авсан. Мөн мэргэжилтнүүд тө­рийн байгууллагынхнаас санал аваад
байгаа юм. Гарсан саналуудыг нэгт­гэн гуравдугаар сарын эхээр УИХ-д өргөн ба­рина.
Монгол Улс 1990 онд зах зээлийн харил­цаанд шилжин орсноос хойш гадаад, дотоод ху­далдааны
салбарт бие даасан эрхзүйн зохи­цуулалтгүй урсгалаараа явж ирсэн. Худалдаа хариуцсан
төрийн за­хиргааны байгууллагууд яамдын хавсарга байдлаар удирдлагагүй явж ирсэн
юм. Сүүлийн үед манай орны эдийн засаг дээшилсний дүнд гадаад худалдаа, хам­тын
ажиллагаа олон сал­барт идэвхжиж байна. Тиймээс бид олон улсын зах зээл интеграцчилалд
орохын тулд худалдааны гэрээ хэлцлийг зөв хийхээс эхлээд олон ул­сын худалдаагаар
дам­жуулж эдийн засгаа дэмждэг цаашлаад то­моохон боломжууд нээгддэг. Тиймээс энэ
салбарыг онцгойлон авч үзэх шаардлагатай.

Уг хуулинд худал­дааны салбарын нэршил
томъёоноос эхлээд ху­далдааны ангилал төр­лүүдийг зааж өгөх юм. Худалдагч гэж хэн
бэ, бөөний жижиглэнгийн худалдаа гэж юу вэ, чө­лөөт хилийн орчмын худалдаа гэж юуг
хэлэх вэ гэдэг асуудлуудыг на­рийвчлан зааж өгч бай­гаа. Сүүлийн үед Засгийн газар
зах зээлийн ха­рилцаанд оролцож үнэ тогтворжуулах бодлого руу оролцдог болчихлоо.
Хууль эрхзүйн орчинг нь бий болгож өгөхгүй бол төр дуртай үедээ, дуртай салбар руугаа
хошуу өл­гөж ордог байдлыг зог­сооно. Үнэ тогтворжуулах нэрээр их хэмжээний мөнгө
урсдаг ч эцсийн бүлэгт үнэ тогтворж­доггүй. Зах зээлийн жам ёсноос эсрэг зүйл хийгээд
байгаа нь эргээд зах зээлдээ цохилт өгч байна. Үнэ тогтворжуулах, үнийн бодлогод
төр хэрхэн, яаж оролцохыг нарийвчлан заасан.

-Уг хуулийн зохи­цуулалтын тухай
ярих­гүй юу?

-Худалдааг оюуны өм­чийн, барааны,
үйл­чил­гээний гэж ангилсан. Энэ удаагийн худал­дааны хуулийн гол зо­хицуулалт барааны
ху­далдаанд онцгой ан­хаарч байгаа юм. Оюуны өмчийн худалдаа, үйл­чилгээний худалдаа
өөр хууль эрхзүйн зохицуу­лалтаар явагдана. Цаа­шид гадаад худалдааг аж ахуй нэгжээр
дамжуулж хийх нь зүйтэй. Орж ирж буй барааны стандарт, шаардлага хэрэглэгчдэд хүрч
буй байдлыг нь ч бодсон энэ нь дээр. Тухайн бараа бүтээг­дэхүүний аюулгүй бай­дал,
хадгалалт, тээвэр­лэлтийн горим зэргийг анхаарна. Манайхан олон жил иргэнээр буюу
ганзагын наймааг эр­хэлдэг байсан. Үүнийгээ больё. Гэхдээ хил орч­мын худалдаан
дээр ир­гэн оролцдог байх шаардлагатай гэж үзсэн. Худалдааны зориу­лал­таар орж
ирж буй бараа бүтээгдэхүүнүүд гэрээний үндсэн дээр стандартын бүтээгдэхүүнийг аж
ахуй нэгжээр оруулж ирэхээр тусгасан.

2012 онд УИХ Хүнс­ний тухай хууль
Хүнсний аюулгүй байдлын тухай хуулийг баталсан. Энэ оноос эхлэн хүнсний бараа бүтээгдэхүү­нүү­дийг
аж ахуй нэгж оруулж ирнэ гэсэн хуулийн заалт хэрэгжиж эхэлсэн.

-Хэрэглэгчдийн эрх ашгийг Худалдааны
тухай хуулинд хэрхэн тусгасан бол?

-Худалдааны гадаад харилцаа хөгжөөд
ирэ­хээр хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах асуу­дал урган гарч ирсэн. Чанартай,
аюулгүй, үнэ хямд, олон улсын стан­дарт хангасан бүтээг­дэхүүнээр хэрэглэгчдийг
хангах ёстой. Зах зээлд миламинтай сүүнээс эхлээд нийтийг хамарсан хүн амын аюулгүй
бай­далд сөрөг нөлөөтэй бүтээгдэхүүн орж ирсэн тохиолдлууд байдаг. Энэ үед төр тухайн
бараа бүтээгдэхүүнийг зах зээлээс хэрхэн татах вэ, оруулж ирсэн аж ахуй нэгжид ямар
хариуцлага тооцох вэ, иргэдийн аюулгүй байх нөхцөлийг хэрхэн хангах вэ гэдэг нь
ч хуулийн зохицуулалтад тусгагдсан.

-Манай оронд брэнд хувцасны дэлгүүрүүд
ихээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Англид 10 фаунт буюу 20 гаруй мянган төгрөгөөр ху­дал­даалагдаж
байсан хувцас Монголд нэг сая төгрөгөөр зарагдаж байна. Үүнийг хуулиар зохицуулж
үнийг дун­даж үнийн түвшинд хүргэж байгаа юу?

-Бид зах зээлийн харилцаанд шилжсэн.
Барааны үнэ зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтээр зохицуулагдаад явдаг жамтай. Тэгэхээр
бараа бүтээгдэхүүний үнэд төр оролцож зохицуулалт хий­хэд хүндрэлтэй. Төр зөвхөн
стратегийн бараа бүтээгдэхүүн, гадны то­моохон үйлдвэрлэгч, компаниудын үнийн бод­логоор
Монгол Улсын зах зээлийг эвдэж байгаа үед оролцох ёстой. Мөн тодорхой иргэдийн өргөн
хэрэглээний бараа бү­тээгдэхүүний огцом үнийн өсөлт гарсан үед 180 хоногийн хугацаанд
төрөөс зохицуулалт хийх юм. Үнийн зөвлөл гэж байгуулагдаж байгаа. Тиймээс тодорхой
хэм­жээгээр судалгаа хийж зах зээлийн орчинд үгсэн хуйвалдаж, эсвэл га­даадын компанийн
үнийн бодлогоор болон стратегийн ач хол­богдолтой хүнсний ба­раа бүтээгдэхүүн дээр
огцом өсөлт гаргасан бол Үнийн зөвлөлийн дэр­гэдэх мэргэжлийн бай­гууллагуудын дүгнэлтийг
үндэслэн тодорхой хуга­цаанд үнийн зохицуу­лалт хийхээр орж байгаа. Түүнээс биш
худалдааны журмаар арилжаалагдаж буй костюм пиджак, гутал, цамцнуудад үнийн зохицуулалт
хийх шаард­лага байхгүй. Ху­далдааны хуулийн хү­рээнд худалдаа эрхлэгч аж ахуйн
нэгжийн нэгдсэн мэдээллийн сантай болж, худалдагч нарыг ху­далдааны чиглэлээр мэргэшүүлэх,
стан­дар­тын шаардлага хангах шаардлага руу төр ан­хаарч аж ахуй нэгжүүдтэй хамтарч
ажиллах зайлш­гүй шаардлага байна.

-Худалдааны бай­гууллагуудын талаар
судалгаа авсан уу. Нийслэлд худалдааны бус байранд үйл ажил­лагаа явуулж байгаа
аж ахуй нэгж олон байна?

-Мэдээж судалгаа хийгдсэн. Мэргэжлийн
байгууллагын судал­гаанаас харахад нийт худалдааны газрын 45.7 хувь нь зориулалтын
бус ажлын байранд бараа бүтээгдэхүүн худал­даалж байна. 39.8 хувь нь хадгалалтын
онцгой нөх­цөл шаардсан бараа бүтээгдэхүүнийг хад­галал­тын горимын дагуу хадгалдаггүй
нь тог­тоогд­сон. Хөргөгчинд хадгалах ёстой бараа бүтээг­дэхүүнийг халуун кон­тейнерт
хадгалж байх жишээтэй. 26 хувь нь хүнсний болон түргэн гэмтэх бараа бүтээг­дэхүүнийг
ТҮЦ, чингэлэг, ил задгай талбайд ху­далдаалж байгаа. 50.5 хувь нь зориулалтын бус
тээврийн хэрэгслээр ба­раа тээвэрлэж байна. Өнөөдөр Улаанбаатар төмөр замд зориулалтын
тээврийн вагон алга. Ачаа­ны вагон дээр өнөө­дөр цемент ачаад мар­гааш нь угаагаад
хүнсний бүтээгдэхүүн ачиж байгаа юм. Зориулалтын хүнс­ний вагонтой болох хэ­рэгтэй.
Хяналтын бай­гууллагын дүгнэлтүүдийг харахад Монголын ба­раа бүтээгдэхүүнүүд чанар
аюулгүй байдлын тал дээр хадгалалт, тээвэрлэлтийн горимд алдаа гарч байна. Мөн бараа
бүтээгдэхүүн ху­далдаж буй худалдагч нарын бараа бүтээг­дэхүүний талаарх мэдлэг
багатайгаас зөв мэдээ­лэл өгч чаддаггүй. 1997 онд Монгол Улс Дэлхийн худалдааны
байгуул­лагын гишүүн орон бол­сон. БНХАУ, ОХУ Дэл­хийн худалдааны бай­гууллагын
гишүүн орон болсон юм. Үүнийгээ да­гаад Дэлхийн худал­дааны байгууллагын гэ­рээ
хэлцлийн хүрээнд худалдаа хамгаалалтын бодлогын зохицуу­лал­туудыг явуулах ёстой.
Энэ хуулийг дагаад Га­даад худалдааны хам­гаалалтын тухай хууль гэж 70 гаруй зүйл
бүхий хууль орж ирэх юм. Одоогоор Засгийн газар дээр боловсруулагдаж байна. ДХБ-ын
хүрээний 50 гаруй конвенци, хэ­лэлцээрүүдэд байдаг. Тэр хүрээнд далайд гарцгүй буурай
эдийн засагтай, эдийн засгийн төрөлжилт багатай ма­найх шиг орон олон улсын худалдаанд
бай­даг гэрээ хэлэлцээр, конвенциудаар олгогд­дог эрхээ эдэлмээр бай­гаа юм. Манай
орон бу­сад орнуудтай чөлөөт эдийн засгийн худал­дааны хэлэлцээрүүдийг эхлүүлж байна.
2005 онд АНУ-тай чөлөөт ху­дал­дааны хэлэлцээр эхлүүл­сэн бол одоо Японтой хийх
гэж байгаа. Чөлөөт худалдааны эхний үе шат болох ил тод байд­лын хэлэлцээр Их хурал
дээр батлагдах гээд хэ­лэлцэх эсэх нь ший­дэгдэж байна. АНУ-тай ил тод байдлын хэ­лэлцээр
баталчихвал дараа нь чөлөөт ху­далдааны хэлэлцээрийг ярина. Бид дэлхийн томоохон
эдийн засагтай орнуудтай чөлөөт худал­дааны хэлэлцээр бай­гуулж, тухайн орны зах
зээл рүү хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр орж чаддаг болчихвол манай оронд худалдааны давуу
бай­дал бий болно. Бид 1990-ээд оны үед АНУ-аас оёмол бүтээгдэхүүн дээр хөнгөлөлт
авч байхад Монголд оёдлын салбар хөгжсөн. Тэгэхэд ганцхан салбар дээр АНУ-аас хөнгөлөлт
авч байсан. Бүх салбар дээр хөн­гөлөлт аваад эхэл­чихвэл бусад орнуудаас давуу нөхцөлтэй
болно. Ху­далдаагаар дамжсан давуу нөхцөлүүд уг хуульд орж байгаа.

-Хил гаалийн асуу­дал хэрхэн шийдэгдэх
вэ?

-Өөр нэг чухал зүйл нь ачилтын өмнөх
хяналт шалгалт байгаа юм. Хил гааль дээр бараа бү­тээгдэхүүн овоорчихдог. Тиймээс
хяналтын бай­гууллагууд тухайн аж ахуй нэгжийн үйл ажил­лагаанд хяналтын эрсд­лийн
үнэлгээ хийна. Тий­мээс хоёр талын ху­далдааны гэрээний үнд­сэн дээр явагдаж байгаа
худалдааны түнш дээр нь ачилтын өмнөх хяналт шалгалт хийх нь хил гаалийн ажлыг хялбар­шуулна.
Энэ мэтчилэн худалдааны хүрээнд байдаг олон нөхцөл боломжуудыг аж ахуйн нэгжид олгосноороо
томоохон дэмжлэг болох юм. Монголын эдийн засгийн нэг том судсыг зөв голдрилоор
урсахад аж ахуй нэгжид дэмжлэг үзүүлсэн төрийн тодор­хой дэмжлэгүүдийг оруу­лах
хууль байгаа юм.

-Уг хуулийн хэлэл­цүүлгийн дараа
иргэд брэндийн бараа бү­тээгдэхүүний үнийг бууруулах талаар суул­гаж өгөөч ээ гэж
байсан. Брэндийн ба­раа оруулж ирж буй хүмүүсийн увайгүй, шуналтай байдлыг дарж
бүх иргэн брэнд өмсөх боломжийг нээж өгөх ёстой гэж байсан…

-Худалдааны сал­барт эрхзүйн зохицуу­лалт­гүй
явж байгаа нь үнийн бодлого, худалдаа хийж байгаа аж ахуй нэгжийн үйл ажил­лагаанд
төрийн за­хиргааны байгууллагууд дураараа гар дүрэн орол­цох, хүндрэл уч­руул­даг.
Хуулийн зохи­цуулалтгүй газруудад хууль бус буюу үйлдлүүд хуулиас давсан журмаар
баталсан зүйлүүд явагд­даг. Энэ нь бизнес эрх­лэгчдэд хүндрэл учруул­даг. Үүнийг
ч мөн хуулиар зохицуулъя гэж байгаа юм. Худалдааны зохи­цуу­лалтад төр хэрхэн оролцох
вэ гэдэг хэм хэм­жээг нь зааж өгөх ёстой гэж ойлгож байна. Сүү­лийн үед төрийн нэрээр
бизнес рүү орж байгаа нь дэмжлэг гэхээсээ илүү чирэгдэл болдог. Биз­несийнхэн “Төр
дэмжиж сүйд болдоггүй юм аа гэхэд төр битгий бизнест оролцож үймүүлээд байгаач ээ”
гэдэг. Үүн дээр хууль санаачлагчид анхаарч байгаа.

Иргэдийн болон хэрэг­лэгчдийн эрх
ашгийг хамгаалах асуудлыг хуулинд нарийн зааж өгсөн. Бараа бүтээг­дэхүүний аюулгүй
бай­дал, ахуйтай холбоотой үед яах вэ. Нийтлэг хэрэглэгдэж буй бараа бүтээгдэхүүний
үнэ ханшийн зохицуу­лалтыг хэрхэн хийх вэ гэх мэт бизнес эрхлэгчид нарт худалдаа
эрхлэгч нарын эрх, үүргийг тодорхой болгох нь чухал байгаа юм. Чанар аюулгүй байд­лын
шаардлага хангаа­гүй бараа бүтээгдэхүүн хэрэглэгч хүргэхийг хориглоно. Хэрэв тэгсэн
бол хуулийн хүрээнд хэрхэн зохицуулах вэ гэдэг нь тусгагдсан.

Таны асуугаад байгаа зүйлийг Хэрэглэгчдийн
эрх ашгийг хамгаалах тухай хууль, Өрсөл­дөөний тухай хуулиар шийдэх учиртай. Мон­голд
энэ чиглэлийн хуу­лиуд явж байгаа. Харин хэрэгжилтийг хангах асуудалд анхаарах ёстой.

-Хууль батлагдсаны дараа бараа
бүтээг­дэхүүний үнэ буурах нөхцөл бүрдэх үү?

-Хуулийн зорилго бараа бүтээгдэхүүний
үнийг бууруулах биш юм. Монгол орны айл өрх бүр худалдаа наймаа хийдэг болж. Дотоод
худалдаа­наас гадна бид гадаад худалдааны хүрээнд олон оронтой харьцдаг. Нэг аж
ахуй нэгж гэхэд 200-300 нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүн оруулж ирж байна. Тэгэхээр
гадаад, дотоод худалдаа өргөжиж буй энэ үед худалдаагаар дамжуулан олж авдаг давуу
эрх, боломжуудаа ашиглах, түүгээр дам­жуулан үндэсний эдийн засгаа хамгаалах, бизнес
эрхлэгчдээ хамгаалах, үндэсний бизнес эрх­лэгчдэдээ давуу эрх бий болгоно. Худалдааны
үлгэрчилсэн загвар гаргаж өгөхгүй бол худалдаа хийж буй хүмүүс ихэнх нь мэргэжлийн
бус хүмүүс байдаг тул худалдааны гэрээ хэлцлийн талаар анхны мэдэгдэхүүн байдаггүй.
Үүнээс болж гадаадад гэрээ хэлцэл хийхээрээ алдаж, хулхидуулдаг тохиолдол их байна.
Нүүрс дээр ярихад нэг цонхоор төрийн тодор­хой дэмжлэгтэйгээр ажиллахгүй бол урд
хөршид маш олон орон нүүрсээ нийлүүлэх гэж өрсөлдөж байгааг бид мэднэ. Энэ үед хэдэн
хувийн хэвшил, аж ахуйн нэгж урагшаа гүйж очоод үнийн бодлогод нь цохиулж байна.
Үүнээс болж төрийн бодлоготой улсын зах зээлд бид гарч чадахгүй байгаа. Эрх­зүйн
актыг тодорхой болгоод өгчихвөл эргээд эрдэс баялгийн түүхий эдээ гадаад зах зээлд
гаргахад дөхөм болно.

-Бусад орнууд худалдааны асуудлаа
хуулиндаа хэрхэн тусгасан байдаг вэ?

-Монгол Улс худал­дааны талаар баримтлах
бодлогын баримт бичгээ гаргах ёстой. Энэ хуулийг дагаад нэлээд хэдэн хууль гарч
ирэх ёстой гэж харж байгаа юм. Энэ бол худалдааны ерөнхий хууль шүү дээ. Гадаад
худалдааны хамгаа­лалтын тухай хуулийн дотоод зах зээлээ хамгаалдаг хууль байдаг.
Гаалийн болон Гаалийн тарифын тухай хууль гэх мэт худалдаатай хол­боотой хуулиудыг
авч үзээд Худалдааны сал­барт төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичгээ гаргаад хуулиудаа
цэгцлэх ёстой.

Нөгөө талдаа хууль гаргаснаар дотоод
эдийн засгаа хамгаалж, дотоо­дын бизнес эрхлэгчдээ хамгаалах чиглэл рүү тарифын
болон тари­фын бус хамгаалалт хийх юм.

Тухайлбал Монгол Улс хөнгөн блокоо
их хэмжээгээр үйлдвэрлэж чадаж байна. Гэтэл гадаад зах зээлээс их хэмжээний хөнгөн
блок орж ирээд зээл авч хөнгөн блок хийж байсан бизнес эрхлэгчдийг цохиод унагасан.
Энэ тал дээр анхаарах учиртай. Тиймээс биш тарифын болон тарифын бус стандартын
хэмжээгээр хамгаалах ёстой.

Э.ЭНХБОЛД

Буддын шашны тэргүүн Далай ламыг өнгөрсөн баасан гаригт АНУ-ын
Ерөнхийлөгч Б.Обама хүлээн авч уулзсан билээ. Нобе­лийн энхтайв­ны шагналтнуудын
уулзалт Цагаан ордоны  Газрын зургийн хэмээн
нэрлэсэн өрөөнд хаалт­тай хаал­ганы цаа­на болжээ. Энэ өрөөнд Ф.Рузве­льт төрийн
тэр­гүүн байхдаа буюу дэлхийн ИЙдайны үед үйл явц ямар бай­гааг газрын зураг дээр
судалдаг байсан учир ийнхүү нэрлэсэн байна. Энэ уулзалттай холбог­дуулан Ерөн­хийлөгч
Б.Обама­гийн өгсөн ярилцлагыг сонир­хуулъя.

 
-Яагаад Далай ламыг хүлээн авах болсон талаар танаас асуух гэсэн
юм?

-Үүнд улс төрийн ямар нэгэн сонирхол байхгүй гэдгийг хэлмээр байна.
Бид 2011 онд Лондон хотод болсон нэгэн арга хэмжээний үеэр уулзсан. Тэр мөчөөс эхлэн
би Далай ламыг хайрлаж, биширч эхэлсэн. Би түүнийг олон удаа урьж байсан боловч
улс төрийн нөхцөл байдлын улмаас бүтээгүй.

-Та хамгийн хүчирхэг гүрний төрийн тэргүүн. Зарим нь таны гарт
шидэт дохиур байдаг гэдэг. Өөрөөр хэлбэл бүхнийг хийх хүч бий гэсэн үг. Түвдийг
тусгаар улс болгоход нөлөөлөх цорын ганц хүн бол таныг гэж ярьцгаадаг.

-Би бурхан биш. Амери­кийн Ерөнхийлөгч гээд онцгой эрх эдэлнэ
гэсэн үг биш шүү дээ. Гэхдээ Түвдийг тусгаар тогтносон ардчил­сан улс болохын тулд
би чадах бүхнээ хийнэ гэж Далай ламд амласан.

-Энэ амлалтаа хэзээнээс хэрхэн хэрэгжүүлэх вэ?

-Энэ бол хоцорсон асуулт бай­на. Би Ерөнхийлөгчөөр сонгогд­соноос
хойш Түвдийн тусгаар тогтнолын төлөө олон арга хэм­жээнд оролцож байр сууриа илэр­хийлсэн.
2008 оны Олимп болохын өмнөхөн энэ тэмцэлд олон хүний цус урссан. Би Хятадын Коммунист
намд захидал явуулж, энэ тэмцэлд гар бие оролцож, үзэл бодлоо илэрхийлсний дараа
нэлээд зүйл өөрчлөгдсөн болов уу.

-Далай ламыг хүлээн авч уулзсаны дараа БНХАУ, АНУ-ын харилцаанд
өөрчлөлт орох болов уу?

-Урьдынх шигээ хэвээр байх болно. Би Буддын шашны тэргүү­нийг
хүлээн авснаараа Хятадад нүгэл үйлдээгүй, гай ч болоогүй. Тиймээс ч хоёр орны харилцаанд
ямар нэгэн өөрчлөлт орохгүй болов уу.

-Саяхан БНХАУ-ын дарга таны энэ алхмыг буруу хэмээн зэмлэсэн.

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лээр ингэж ярих нь болчимгүй явдал л
даа. Хэрвээ үнэхээр буруу гэж үзэж байгаа бол албан бичгээр уламлах нь зөв. Ардчилсан
зарчимд ч ийм л байдаг.

-Та Түвдийн ард түмэнтэй уулзаж байгаагүй, тэнд очиж байгаагүй.
Түвдүүдийн амь насаа­раа ч тэмцээд олж авч чадахгүй байгаа зүйлийг амла­лаа?

-Би Түвдийн ард түмнийг Далай ламаар дамжуулан төсөөлдөг. Түүнээс
гадна нэг л зүйлийг хэл­мээр байна. Түвд бол бурханаас заяасан гайхалтай орон. Бурха­наас
заяасан тусгаар улс гэдгийг мартаж болохгүй. 

–Түвд тусгаар улс болох нь АНУ-д ямар ашигтай юм бэ?

-Ямар ч ашиггүй. Тусгаар улс гэдэг үгний ард амь хэмээх үг заавал
дагалдаж байх ёстой. Харин миний эрх мэдэл бол зөвхөн АНУ-д үйлчилнэ шүү дээ. Түүнээс
биш Түвд тусгаар улс боллоо гэхэд би Засгийн газрыг нь удирдахгүй. Харин гуравдагч
хөршийн хувьд сайн харилцааг хөгжүүлж болно.

-Хүн төрөлхтөн шашинд хэтэр­хий автвал сөрөг нөлөөтэй гэдгийг
та юу гэж тайлбарлах вэ?

-Хүнд сүсэг бишрэл, өршөөх сэтгэл байх ёстой. Харин нэг зүйлд
хэтэрхий их шунах нь аюултай.

-Далай ламыг нэг үгээр юу гэж тодорхойлох вэ?

-Их хэцүү асуулт байна. Би Далай ламыг бус, Далай лам намайг тодорхойлох
нь зүйтэй болов уу. Тиймээс энэ асуултад хариулахгүй үлдээе.

-Түвд Азид оршдог. Харин Хятад бол Азийн нөлөө бүхий улс. Таны
үг тив алгасан орших Хятадын эрх баригчдад цохилт болж чадах болов уу?

-Миний эрх мэдэл
хүрэх­гүй.Харин Хятад энэ дэлхий дээр оршиж байгаа болохоор үүнтэй маргалдах эрхгүй
болов уу. Дэлхий дээр оршиж буй бүхэн байгалийн хуулинд захирагддаг жамтай.

Ю.Дэлгэрмаа

Сүхбаатар аймагт хотоос 20 цагдаагийн алба хаагч болон нэг пургон
машиныг нэмэлт хүч болгон өгөв. Учир нь постод ажиллаж буй цагдаа нар ээлжгүйгээр
бараг 10 хоног гараад байгаа. Ингэхдээ 24 цаг ажилладаг байна. Шүлхий өвч­ний вирус
ямар нүдэнд үзэгдэж, гарт баригдах биш халдварыг нь газар авахуулахгүйн тулд постоор
орж гарч буй машин тэрэг, хүн амьтанд цурам хийлгүй хяналт тавьж ажил­лахаас өөр
замгүй. Тэгэхгүй бол зарим “но”-той жолооч нар зугтах тохиолдол гаргадаг юм байна.
Постын ажилчид  хасах 30 хэмийн хүйтэнтэй
байсан ч ариут­галаа хийж, дамжин өнгөрөх маши­нуудын цонхоор бээлийн дотроо бээрсэн
болов уу гэмээр арай ядаж спирттэй хөвөн өгч байгаа харагд­сан. Дайны хажуугаар
дажин гэгчээр хөл хорио тогтоосон сумдад гэмт хэрэг гарах нь ихэсчээ. Хот хүрээ
явж наймаа, панз хийдэг, хөлсөөр ачаа бараа зөөдөг нэг нь хөл хорионд орчихоо­роо
архидан согтуурч зодоон цохион хөөцөлдөх болж. Тиймээс цаг­даа­гийнхан ийн хүч нэмжээ.
Мал эмнэлгийн ажилт­нууд айлуудын малаас шинжилгээ авч, эхний ээлжинд үхрийг нь
вакцинжуулж байгаа аж. Ингээд зогсохгүй хашаа хороо, өтөг буу­цанд нь ариутгалын
шингэн цацдаг юм байна. Ариут­галын шингэн цацах зориулалттай АРС машин гол ажлыг
нугалах боловч нэлээд ярвиг­тай гар ажил­лагаа их шаардах юм.

Ариутгалын шингэнээ хийгээд цацахын хооронд гуурсных нь үзүүр
хөлдчихлөө. Тиймээс хлорын уус­малаа заавал бүлээн усаар най­руулах хэрэг гарав.
Сумдад ямар халуун, хүйтэн ус гэсэн ойлголт байхгүй хойно голомтод ажиллаж байгаа
мэргэжилтнүүд бүгд гэртээ гал түлж ус халааж авчрахаар болов. Ингээд гэрийн зүг
гүйсэн ажилчид 25 литрийн шар саваар бүлээн ус авчирч машин руугаа хийв. Мөн зарим
постын гарам дээр тавих эсгий хэрэгтэй гээд онцгой байдлын нэг албан хаагч гэрийнхээ
туургыг хуу татаж ирээд дэвссэн байна. Түүнчлэн хорио цээрийн бүст амь­дарч буй
иргэд өвдвөл асуудал үүснэ. Яагаад гэвэл тоотой хэдэн түргэний машин нь айлуудаар
вакцин хийгээд хаагуур ч явж байх юм билээ. Эм тариаг нь дөхүүлж өгөөд гарлаа гэж
бодоход халдвар тархах магадлалтай. Шүлхий шүл­сээр дамждаг заваан өвчин учраас
газрын хөрснөөс машины  дугуй­гаар эрүүл бүст
тархах өндөр магад­лалтай. Тиймээс газар авахуулах­гүйн тулд машины дөрвөн дугуйг
ариут­гаж  байгаа хэрэг. Гэхдээ энэ шүл­хийтэй
тэмцэж байгаа тийм ч найд­вартай арга биш бололтой. Нэлээн хэдэн жилийн өмнө эхээс
төрсөн хүүхэд сар гаруй хугацааны дараа нүднийх нь харц тогтож аав, ээжийгээ муухан
таньж инээхчээ аяддаг байсан. Харин өнөөдөр төрсөн хүүхэд долоо ч хонолгүй толгойгоо
дааж, бараг л ярих нь холгүй болчихсон үе. Яг үүнтэй адил шүлхийний вирус хүртэл
илүү дархлаажиж хэр баргийн вакцинд дарагдахааргүй болсон учраас гадны вакцин үйлдвэрлэгчид
хүртэл энэ тал дээр ихэд анхаарч байгаа тухай Мал эмнэлэг үржлийн төвийн дэд дарга
Болортуяа ярьж байлаа. Тэрээр ажлаа аваад ердөө хоёрхон хонож байгаа хэдий ч өмнөх
жилүү­дэд гарсан шүлхийтэй тэмцэж бай­сан туршлагатай нэгэн гэнэ. Үүнтэй Сүхбаатар
аймгийн Засаг дарга  Ж.Батсуурь хүртэл санал
нэг байгаа аж. Сүхбаатарт 2006, 2010 онд гээд хэд хэдэн удаа шүлхий гэгч өвчин гарч
байсан. Өөрөөр хэлбэл шүлхий гарлаа л гэвэл хэрхэн дарж авахаа мэддэг,  туршлагатай хүмүүс. Гэтэл өнөөдөр голомтод байгаа
шүл­хийгээ бүрэн дарж чадахгүй эрүүл сумдадаа халдааж байх жишээтэй. Тэгэхээр шүлхий
өвчнийг мэддэг  хэрнээ улиг болсон арга барилаар
ажиллаад байна. Шүлхий зөвхөн Монголд гардаг, тэгээд айхтар халдварт өвчин бол биш.

Одоогийн байдлаар ОХУ-д Сиби­рийн Забаикалск муж болон Хятадын
муж улс Түвдэд шүлхий өвчин дэгдчихсэн байна. Дээрх улсуудад нэгдүгээр сарын эхэн
үеэс эхлэн шүлхий өвчний голомт бүрт­гэгдэж эхэлжээ. Түвдийн Сига­зэ мужид гэхэд
одоогийн байдлаар 50 гаруй бод мал шүлхийгээр өвчил­сөн нь тогтоогдоод байгаа аж.  Харин ОХУ-д одоогийн байд­лаар хэдэн мал өвчилсөн
нь тодорхойгүй бай­на. Сибирийн Забаикалск муж нь Монгол Хятадын хилтэй хамгийн
ойр хиллэдэг билээ. Харин Умард Солонгост гахайны фирмд шүлхий өвчин тархаад байна.
Тус улсад шүлхий өвчин анх нэгдүгээр сарын 8-нд Пхеньян хотын гахайны фирмд бүртгэгджээ.
Нийтдээ 3280 гаруй гахай шүлхийгээр өвчлөөд байгаа­гаас  369 гахай өвчнөөсөө болж үхсэн бол 2911 гахайг
зориуд  уст­галд оруулжээ. Одоогоор нийт
17 гахайны фирмд өвчний голомт илэрсэн байх жишээтэй. Бүгд л шүлхийтэй тэмцэхдээ
вакциныг ашиглаж байна. Гэхдээ ганц нэг оронд шүлхийтэй малаа эдгээж махыг нь ашигладаг
гэх. Манайд ариутгаад хүнсэндээ хэрэглэх бо­ломжгүй. Тийм орчин бүрдээгүй. Бараг
устгахаасаа илүү зардал гарах юм гэнэ.

Үнэндээ манайх ч гэсэн шүлхий илэрлээ гэхэд голомтоор нь устгаж
аюулгүй болгох хэрэгтэй.  Эрүүл хэсгээ халдвар
авахуу­лах­гүйн тулд вакцинаар бөм­бөгдөх ёстой гэх үү дээ. Гэтэл тэр вакцин нь
манайд нөөцгүй байж таар­даг. Тэгээд ч шүлхийний эсрэг вакциныг урд, хойд хөрш зэрэг
цөөхөн хэдэн оронд үйлдвэрлэдэг юм байна. Захиалгын дагуу үйлд­вэрлэдэг болохоор
их хэмжээгээр бэлэн байдаггүй гэнэ. Тиймээс энэ удаа түргэн авч яарал­тай вакцин
авахаар Орос руу мэдэгд­сэн бо­ловч заасан хугацаанд хүссэн хэмжээгээр үйлдвэрлэх
бо­ломжгүй гэсэн хариуг өгчээ. Тиймээс Хята­даас тал вакциныг нь авахаар болсон
аж. Тодруулбал, 1.5 сая тун буюу 951 сая төгрөгийн вакцин Оросоос ирэх бөгөөд энэ
сарын 28-нд Монголд буух юм байна. Харин 500 мянган тун буюу 700 орчим сая төгрөгийн
вакцин Хята­даас өнөө­дөр орж ирэх байна. Эхний ээл­жинд голомтын бүс болох Сүх­баатар,
Дорноговь, Хэн­тийд вак­циныг та­раах байна. Говь­сүмбэр аймгийн хувьд одоохондоо
шүлхий илрээгүй ч  хил залгаа голомтын бүсээс
орж ирэх магад­лалыг бодол­цож хяналтын пост ажиллуулж өндөржүүлсэн бэлэн байдалд
гар­чээ. Хэрвээ төв зам дагуу байрлах энэ жижигхэн аймагт шүлхий тарх­вал нийслэл
рүү дорхноо орж ирнэ. За тэгээд малын түүхий эд, махаа гадагшаа гаргадаг манайх
шиг жижигхэн зах зээлтэй орон шүл­хийтэй гэдгийг мэдвэл харилцагч орнууд шууд нүүрээ
буруулна. Энэ эрсдэл л шүлхийтэй тэмцэхэд төр их хөрөнгө хаяад байгаа шалтгаан гэнэ.
Үнэндээ шүлхий намжихаар малчдын үхсэн малын тоогоор нөхөн олговор олгох юм гэсэн.
Бүр 90 хувиар бодож олгох юм билээ. Үүнийг сонсоон хаврын хавсаргад хам­гийн түрүүн
сэнсрэх болов уу гэсэн малаа зо­риуд шүлхий тусгая гэсэн ухааны юм ярьж байгаа малчид
ч мэр сэр таарсан. Нэг талаараа мал төрийн хамгаалалтад байх ёстой гэх боловч хувь
малчны өмч шүү дээ. Нөхөн олговор өгч байгаа нь малчдын толгойг илэхтэй адил мэт.
Яагаад малчид хэдэн төгрөг гаргаад жилдээ нэг, хоёр удаа малдаа вакцин хийлгэж болохгүй
гэж. Хэрвээ вакцин хийлгээгүйгээс болж элдэв өвчин гарвал хариуцлага тооцдог тогтол­цоо
байсан ч буруудахгүй талаар ярих хүн олон байна. Ер нь тэгээд гурав, дөрвөн жилийн
давтамжтай гараад байхад урьдаас бэлтгэж болохыг мэргэшсэн хүмүүс хэлсэн. Тэрнээс
голомтод ажиллаж буй иргэдийн хувьд үнэхээр чадах чинээгээрээ ажиллаж байгаа нь
илт. Шүлхийтэй үхрийг зориуд нядалж гэдсийг нь хагалаад булахдаа хлорын шохой ашиглаж
байсан. Гурав дөрвөн метрийн гүнд хөлдүү газар ухахад том машин ашиглах аж. Устгалын
хэсэгт ажиллаж буй хүмүүс байнга химийн бодисоор амьсаглаж байгаа учраас дотор эрхтэнгүй
болдог юм байна. Шүлхий дээр ажиллаж байсан цөөнгүй эмч нар ийм шалтгаанаар амиа
алдсан гэсэн мэдээлэл ч байдаг юм билээ. 
Ямартай ч хорио тогтоосон 30 хоногийн дотор шүлхийг дарж авахгүй бол цаашид
төлөвлөж байгаагаас ч зардал их гарах төлөвтэй байна.

Д.ДАВААСҮРЭН

Украинчууд  үл ойл­голцож,  нэг нэгийгээ алж хороож байгаа эмгэнэлт дүр
зургийг бид харж байна. Одоо цаашдаа хэрхэхийг таахад бэрх. Өнгөрсөн намраас
хойш үймж шуугисаар байсан энэ оронд  
Ерөнхийлөгч В.Янукович ор сураггүй алга болж, босогчид Засгийн эрхийг
авч, түр цагийн Ерөнхийлөгчийг тавьснаар үйл явдал өрнөж байна. Сүүлийн
саруудад болсон дүр зургийг өнгөц харахад танил үйл явдлууд болж өнгөрөв. Хурц
гэрэл цац­руулсан хар машин, ша­тахуун савласан лонх­нууд, галдан шатаалт бас
үймээний үеэр иргэд амь насаа алдсан явдал гээд. Дээрээс нь онц байдал хэн
тогтоох, тэр үеэр яаж ажиллах нь долдугаар сарын нэгний адил тодорхойгүй байсан
юм уу даа.

Товчдоо бидэнд сур­гамжаа
“хайрласан” зургаан жилийн өмнөх хэрэг явдалтай яг ядилхан сценари харагдсан.
Гэх­дээ Украинд хэрэг явдал урт удаан үргэлжилж, дэндүү том хүрээнийх байсан
учраас амь насаа алдагсдын тоо ч тоймоо алджээ. Жагсаал цуглаан болох үед
хуучин стан орнуудад иймэрхүү сценаритай үймээн бо­лох нь их байдаг гэлцдэг.
Өөрийн мэдэлд байсан улс орнуудаа хяналтаас гаргахгүйн тулд советууд ингэж
ажилладаг ч гэдэг. Яг тэр жишгээр явсан Украины жагсаал цуг­лаан хяналтаас
нэгэнт гарчээ. Одоо харин шинэ удирдлагууд нь юу хийж яахыг хэн мэдлээ. Гео­политикийн
хувьд хэ­зээнээс гол байршилд байсан энэ улс орны хүмүүс дэлхийн шинэ там болж
хувирахгүйн тулд өөрсдөө л ухаантай бай­хаас аргагүй цаг үе ирж байна.

Зүчийн хүү Бат хаан Их Монгол
гүрний хүрээ хилийг өрнө зүгт тэлэ­хийн тулд Киевийг өөрийн болгох хэрэгтэй
болж, ханлиг, гүнлигийн тэргүүдэд нь бууж өгвөл яах ч үгүй гэсэн амыг элчээрээ
хүргүүлсэн гэ­дэг. “Бид Киевийг өөрийн болгож, зөвхөн цааш дайран гарах гарцаа
л болгоно. Хэрэв үтэр түргэн бууж өгвөл бид толгойн үсийг ч хөн­дөхгүй, хотыг
чинь тэр хэвээр үлдээнэ” гэжээ. Харин арвангуравдугаар зууны үеийн украин ноёд
энэ шаардлагыг хүлээж аваагүй аж. Бүхэл бүтэн гурван сарын турш хориг­лон
тэмцэж. Киевийн их хаалганы гадна омогтой украинчуудыг буулгаж авахаар манай
халуун цуст өвөг дээдэс ч олмоо чангалж, араасаа их цэр­гээ дуудсан байгаа юм.
Эзэн Чингэсийн их цэрэг нэг газар гурван сараар дайснаа буулгаж авахгүй хүлээж
байсан удаагүй учраас уур хилэн ч бу­цалсан биз. Болдоггүй ноёдыг буулгаж аван­гуутаа
Киев хотыг галдан шатааж, үнсэн товрого болгожээ. Энэ түүхийг надад одоогоос
хоёр жилийн өмнө Киев хот­ноо, Украины еврей хөтөч ярьж өгсөн билээ. Хамгийн
гоё нь “Манай ноёд чадахгүй байж тэгдэг нь тэнэг л байхгүй юу. Монголчууд
хэлсэн­дээ хүрэх л байсан. Өв­лийн хүйтэнд ой модонд гурван сар хүлээсэн монгол
цэргүүд Киевийг галдсан нь шударга хэрэг байсан” гэж байсан билээ. Тухайн үедээ
Киев хотыг чимэглэн сүндэр­лэх сүрлэг барилгуудыг хараад үүнээс ч гай­халтай
дурсгал бидний өвөг дээдсийн гараар сүйдсэн гэхийг сонсох харамсалтай байсан ч
хэргийн эзэд нь мон­голчууд байсан боло­хоор тэгсгээд буруутгаж чадаагүй
өнгөрсөн юм даг. Харин сүүлийн саруудад энд тэндгүй байшин галдаж, түүхийн үнэт
зүйлс үнс нурам болж байгааг харахад украинчууд энэ удаад өөрсдийн гараар
Киевээ шатааж байна даа гэж бодогдлоо. Монгол­чуудын дунд Украинд, тэр дундаа
Киевт сургууль төгссөн олон хүн бий. Тэдний хувьд Киевийн консерваторын байр
шатаж, Крещатик гу­дамж­ны гол гол барил­гууд шатаж байгааг харахад өр эмтрэм
байгаа биз. “Батын цэр­гүүд ирээд хэрээ шавдаг гэж нэрлэсэн учраас Крещатик гэж
нэрлэсэн биз” гэж хошигнон ярьдаг байсан үеэ бодоход ч гунигтай байгаа нь
тодорхой. Хуучин цагийн Октябрийн хувьсгалын талбай энэ цагийн Май­ден Украин
яаж өөрч­лөгдсөнийг бага боловч батлан харуулдаг билээ.

Украины түр Засгийн Ерөнхийлөгч
Олександр Турчинов одоо Европын холбоотой нягт ойртон ажиллана гэдгээ юуны
түрүүнд мэдэгджээ. АНУ-ын Төрийн нарийн бич­гийн дарга Жон Керри гэхэд шинэ
удирдагчдыг дэмжинэ гэдгээ зарлаж, Европын холбоо элч төлөөлөгчөө Киев рүү
илгээн улс төрийн болоод эдийн засгийн тогтвортой байдалд нь зөвлөнө хэ­мээв.
Харин үүний нөгөө талд ОХУ тус улсад бай­гаа Элчин сайдаа татан авахаар болж,
хуучин Ерөнхийлөгч В.Янукови­чийг татан унагаагдсанд харамсч буйгаа мэдэгдэж
байна. Өнгөрсөн бямба гаригаас хойш алга болсон түүнийг ямар хувь тавилан тосч
байгааг хэн мэдлээ. Украин дахиад Египет шиг, Сири шиг эмгэнэл дагуулсан тамын
орон болж хувирахгүй гэхийн баталгаа алга. Тиймээс одоо украин­чууд өөрсдөө л
хазаараа татаж, өөрсдөө л ухаан зарах хэрэгтэй байгаа юм. Сааль савнаасаа
халивал идээ ундаа бус угаадас болж  хувирдаг.
Түүн шиг Украины өөр хоорондын өс тэмцэл эргээд энэ үндэстэнд зовлон авчирна.
Тэдэнд оросууд ч, Европын хол­боо, америкчууд ч сайн сайхныг хүссэндээ  энэ бүхнийг өдөөгөөд байгаа биш шүү дээ.

“Бурхан Америкийг хашраах гэвэл
хар салхи илгээдэг. Харин бусдыг нь гэсгээх гэвэл Аме­рикийг явуулдаг” гэсэн
яриа онлайн ертөнцөд тэнүүчилдэг. Гэхдээ ук­раинчуудыг одоо л зогсох хэрэгтэйг
дэлхийн урлаг соёлын одод анхаа­руулж “Stop Ukrain” гэсэн хөдөлгөөнийг
өрнүүлээд байна.  Тэд одоо л өөр
хоорондоо учраа олж нэгдэхгүй бол гадаад ер­төнцөд тэднээр тоглох сонирхол хаа
хаанаа бай­гаа нь худлаагүй юм. ОХУ энэ удаад Элчин сай­даа татаж байгаа шигээ
Украинаас сонирх­лоо тийм ч амар татахгүй. Севастополь, Крымыг авч байж л гараа
суллах байх. Хар тэнгис Оросын хувьд чухал. Балтын тэнгис нэгэнт Оросын мэдлээс
гараад явчихсан болохоор Хар тэнгистэй үлдэх асар их сонирхол бий. Тэгээд ч
орос, украинчуудын хамтарч хийсэн багагүй юмс энэ бүс нутагт байдаг гэлцдэг.
Нөгөө талаас Украин, Белоруссийг барьж байх­гүй бол баруун Оросыг тэр чигт нь
алдчихна гэсэн үг. Тиймээс хэдий­гээр ерээд онд тусгаар улс болчихсон ч бод­логоо
энэ бүс нутагтаа байлгах сонирхол хэзээ хэзээнээс илүү хүчтэй байсаар байгаа.
Бас дээрээс нь Украин Ев­ропын холбоонд элсвэл НАТО-д элсч таарна. Гэтэл Орос
ЕвроАзийн холбоо гэдгээ хүчир­хэгжүүлж НАТО-той үзэ­хийн тулд Украиныг
багтаачихмаар байдаг.

Европын холбоо ч гэ­сэн дээ.
Украиныг анх­наасаа авах бодолгүй л байсан. Харин оросууд 9-11 тэрбум цаашлаад
15 тэрбум евро өгөх талаар яриад эхлэнгүүт хол­боондоо элсүүлэхэд бэлэн тухай
ярьж гал өрдлөө. Европын хол­боо­ны хувьд Украиныг бодож гаргаж байгаа шийдвэр
гэхээсээ Орос­той тулах зэвсэг болгон ашиглаж байгаа нь ч үнэн. Нөгөө талаас Ук­раин
Европын холбоонд элсвэл энэ холбооны улсуудын түүхий эдийн бааз, хямд ажиллах
хүчин болохоос өөрсдөд нь ирэх ашиг бага гэж суд­лаачид үзэж байгаа юм.
Тэгэхээр мэргэжлийн бокс тоглож, толгой руугаа нүдүүлсээр ирсэн В.Кличкогийн
хэлж бай­гаа шиг Европын хол­боонд л элсчихвэл сайн сайхан амьдрах тухай тэр
үлгэрт итгэхэд хэцүү. Юутай ч Украинд эрх мэдэл нь нэгээс нөгөөд шилжчихээд
байна. Харин одоо үйл явдал яаж өрнөхийг таашгүй. Гэхдээ гадаад нөхцөл байдал,
ашиг сонирхлыг харвал украинчуудыг тийм ч амар орхичихоор­гүй байна. Гадаад со­нирхол
хэдийчинээ байх тусам энэ үндэстэн, энэ улс тоглоом болж сүйрэх аюултай.
Тиймээс там болох аюулыг украин­чууд өөрсдөө л зогсоож чадна. Арвангуравдугаар
зуунд Чингэсийн мон­голчуудын өмнөөс сөрж чадах нь цөөхөн байхад том байж
чадсан шигээ украинчууд одоо жинхэнэ өөрсдийнхөө төлөө омог бардам байх цаг нь
ирж байна. Одоо хэн нэгэн гадны хүчний залуураар өөр хоорондоо хэмлэл­дэх бус
өөрсдийнхөө төлөө эвлэлдэх цаг иржээ. Ер нь геополи­тикийн хувьд чухал байршилд
байдаг улс үндэстэн өөрсдөө л ухаантай байхгүй бол дандаа бусдын идэш болох
гээд байдаг.

Энэ монголчууд би­дэнд ч
хамааралтай. Украины улс төрийн сур­гамж олон улс үндэстэнд анхааруулга болох
учиртай. “Эмх цэгцтэй айлын эзэгтэй рүү нохой хуцдаггүй” хэмээх айхтар үг бий.
Энэ гүрж үгийг Долгорын Нямаа гуай гайхалтай хөрвүүлсэн байдаг юм. Тэгэхээр энэ
мэт үгийг хаа хаанаа бодох хэрэгтэй.

Э.ЭНЭРЭЛ

Өнгөрсөн сарын 27-нд анх Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын малчны үхрээс мал амьтны гоц халдварт өвчин болох “А” хүрээний   шүлхий өвчин илэрсэн гэх мэдээ­лэл бий. Малчид
ч сар шинэ таар­сан болоод ч тэр үү нэг их тоосон­гүй. Харин ганц аймгийн ганц суманд
гарсан шүлхий өвчин энэ хооронд газар авч Сүхбаатарын нэлээд хэдэн сумаар тархаад
зогсохгүй Хэнтий, Дорноговь зэрэг аймгийн хил залгаа сумдад тархаж, онцгой бай­дал
зарлаж, хорио цээрийн дэглэм тогтооход хүргэлээ. Зөвхөн хорио цээр тогтоогоод зогсохгүй
Улсын онцгой комисс хуралдаж шүлхийн голомтод ажиллаж нөхцөл байдалтай нь танилцаж,
үүрэг даалгавар өгч, шаард­лагатай бол тулгамдсан асууд­лыг нь шийдэх шуурхай аж­лын
хэсэг дээрх аймгуудад ажил­луулсан байна. Улсын онцгой комиссын орлогч дар­га, Онцгой
байдлын ерөнхий газрын дарга, хурандаа Т.Дуламдоржоор ахлуул­сан Мал эмнэлэг, Хил
хамгаалах ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөн­хий газар зэрэг холбог­дох албаны мэргэжилтнүүд  ажлын хэсэгт багт­жээ. Мөн Сангийн яамны төлөөлөл
анх удаа явсан нь шүлхийг газар авахуулалгүй таслан зогсооход хэдэн төгрөг шаард­лагатай
байгааг нү­дээр үзэхээр шийдсэн хэрэг.

ХЭРЛЭНГИЙН ПОСТООР

15 ТОНН АРЬС, ШИР АЧСАН МАШИН
НЭВТРЭХИЙГ ЗАВДЖЭЭ

Баянзүрхийн товчоогоор гарч Налайхын
пост хүрлээ. Сансрын нисгэгч аятай битүү цагаан хувцас өмсч, нуруун­даа сав үүрсэн
хүн зөрөн өнгөрөх машин бүрийн дугуйг шингэн зүйлээр шүршинэ. Тэрээр амандаа шувууны
ханиад­ны үеэр зүүж бай­сантай төстэй амны хаалт зүүсэн байх бөгөөд кино театрт
3D-гээр кино үзэхэд зүүдэг шилтэй ижилхэн хам­гаалал­тын шил зүүсэн хараг­дав. Энэ
бол Налайхын пос­тоор хот руу нэвтэрч буй тээврийн хэрэгслийг ариутгаж байгаа дүр
зураг. Мал эм­нэлгийн ариутгалын ажилт­наас гадна цагдаа тээврийн хэрэгсэлд бүртгэл
хийж, мэр­гэжлийн хяналтын байцаагч орж гарч буй машинд хяналт тавьж ажиллаж байгаа
юм байна. Пост болгоноор орох замд ариутгалын бодис цац­сан эсгий байна. Энэ нь
шүл­хийний вирусийг тархаахгүй байх халдваргүй­жүү­­лэл­тийн нэг арга хэмжээ гэнэ.
Налайхаас цааш шүлхийн голомт буюу Хэнтий, Сүхбаа­тар хүрэхэд иймэрхүү олон постыг
дамжин өнгөрнө. Шүл­хий өвчний халдва­раас сэр­гийлэх хүрээнд нийслэл болон найман
аймагт 297 хянал­тын цэгт гаргажээ. Эд­гээр цэгүүдэд нийтдээ 1410 хүн, 285 тээврийн
хэрэгсэл­тэй­гээр 24 цагаар хяналт тавин ажиллаж байгаа юм байна.

Пост бүрт гэр байрлах бөгөөд мал эмнэлэг,
цагдаа, онцгой бай­дал, мэргэжлийн хяналтын арваад мэргэжилт­нүүд ажиллаж байгаа
юм байна. Налайхын постоор хөдөө орон нутгаас өдөрт 200 гаруй машин нэвтэрч байгаа
гэнэ. Хорио цээрийн дэглэм тогтоогүй үед өдөрт үүнээс хоёр дахин их машин орж, гарч
байдаг аж. Цаашлаад Бага­нуур дүүргийн Хэрлэнгийн гүүрний пост гарчээ. Тус пос­тоор
хот руу нэвтрэх гэж бай­сан ачааны машиныг саат­уулаад арав хоножээ. Уг маши­ны
жолооч хөлсөөр ачаа зөөдөг бөгөөд Дорнодоос 10 гаруй тонн малын арьс, шир ачиж яваа­гаа
ярив. Олон хоносон учраас хоол ундгүй нэлээд турж, машиных нь баруун талын урд дугуй
нь хагар­сан байв. Мөн бидний замд хоёр морь ачсан портер машин нутаг буцаж яваа
ха­раг­дав. Сүхбаатар аймгийн дугаартай уг машин аймгийнхаа хянал­тын постуу­­дын
аль сиймхийгээр гарсан нь мэдэгдсэнгүй. Учир нь постоор бус гол мөрөн гатлах, шөнөөр
тойруу даваа гүвээгээр хот руу нэвтрэх гэсэн зөрчлүүд нэмэгдэх болжээ.

Ер нь шүлхийтэй холбоо­той­гоор Хэнтий,
Сүхбаатар, Дорноговь аймгийн 12 суманд хөл хорио тогтоогоод байгаа юм. Тодруулбал,
Сүхбаатар аймгийн Онгон, Наран, Дарьганга, Баяндэл­гэр, Түвшин­ширээ, Асгат бо­лон
Хэнтий айм­гийн Галшар суманд хорио цээрийн дэглэм тогтоогоод байгаа. Мөн Дор­ноговь
аймгийн Алтанширээ, Дэлгэрэх, Иххэт, Сайншанд, Айраг сумдад хөл хорио тогтоогоод
бай­на. Өчигдрийн байдлаар шүлхий­гээр өвчил­сөн үхрийн тоо 2681 хүрээд байгаа бөгөөд
бүгдийг устгалд оруулжээ.

ХЭНТИЙ АЙМАГ ШҮЛХИЙГ БҮРЭН ДАРЛАА

Хэнтий аймгийн Галшар суманд шүлхий
өвчин энэ сарын 8-нд анх илэрчээ. Үүнтэй холбоо­тойгоор хорио тогтоож голомтын бүсэд
21 хяналтын цэг гаргасан байна. Тус сумын таван багийн 45 өрхийн 354 мал шүлхийгээр
өв­чилс­нийг бүрэн устгалд оруулжээ. Үхрийг устгахдаа хүний хөлөөс зайдуу нүхэнд
булах бөгөөд хлорын шохой цацаж ариутгадаг юм байна. Харин 102 мянган гаруй малыг
вакцинжуулаад байна. Хэнтий аймгийн хувьд ариутгалын зориулалтаар ашигладаг “АРС”
автомашин­тай бөгөөд 90 орчим хүн шуур­хай ажиллаж шүлхийг дарсан байна. Гэхдээ
30 хоног өвчний тархлал бүрэн дарагдсан эсэхийг тандах юм байна. Харин Сүхбаатар
аймгийн хувьд шүлхийн гол голомтын бүс болоод байна. Тус аймаг нийт 2.5 сая толгой
малтай юм байна. Одоогийн байд­лаар шүлхий туссан 1600 гаруй үхрийг устгалд оруулаад
байгаа бөгөөд нийт 161 сая төгрөг урсгаад байгаа аж. Шүлхий өвчний эсрэг
“Hicop” вакциныг халдварын голом­тод байгаа малд хоёр удаа хийсэн байна. Мөн хлоридын
уусмал ашиглажээ. Постод ажил­лаж буй иргэдийн гарыг ээлж солиг­дохдоо спиртээр
угаах зэрэг арга хэмжээг авч байна. Гол нь вакцин гэлтгүй хорио цээрийн дэглэмийн
хүрээнд ажиллаж буй ажилчдын хоол унд, байрлах сав, галлагаа, зориулалтын хамгаалал­тын
хувцас гээд үйлчилгээний зардал дээрх мөнгөний ихэнх хувийг эзэлж байгаа аж. Өвчтэй
үхрээ хөлдүү газар ухаж булахаас эхлээд таван малтай айлын малд тариа хийхийн тулд
хичнээн зуун километр явах зэрэг яах ч аргагүй тоочих зовлон их байгаа бололтой.
Ямартай ч Сүхбаатар аймаг голом­тоо алдахгүйн тулд хамгийн тү­рүүнд вакцин шаардлагатай
байгаа аж.   

Үргэлжлэл бий…

Д.ДАВААСҮРЭН

Монголбанкнаас өчиг­дөр сэтгүүлчдэд
мэ­дээ­лэл өгсөн юм. Энэ үеэр Төв банкныхан эдийн засаг сэргэнэ гэсэн өөдрөг үг
хэлж байв.

ГАДААД ХУДАЛДААНЫ АЛДАГДАЛ БУУРЧЭЭ

Өнгөрсөн нэгдүгээр сард  гадаад худалдааны алдагдал 16 сая ам.дол­лар болж
эрс буурчээ. Тодруулбал 2011 оны нэгдүгээр сард гадаад худалдааны алдагдал 140 сая
ам.доллар, 2012 оны нэгдүгээр сард 255 сая ам.доллар байсан бол өнгөрсөн оны мөн
үед 217 сая ам.доллар байж. Өөрөөр хэлбэл, га­даад худалдааны төл­бөрийн алдагдал
өмнөх жилийн мөн үетэй харь­цуулахад 200 сая ам.доллараар буурсан гэсэн үг. Хэрэв
нүүрсний экспорт төлөвлөсөн хэм­жээнд байсан бол гадаад худалдаа ашигтай гарах байсан
гэнэ. Төлбөрийн тэнцлийн голлох үзүүлэлт болох урсгал данс нь алдагдалтай явсаар
ирсэн аж. Гэсэн хэдий ч  алдагдлаа гадаадын
хө­рөнгө оруулалтаар нөх­дөг байсан учраас валю­тын ханш тогтвортой бай­жээ. Харин
өнгөрөгч онд урсгал дансны алдагдал буураагүй хэрнээ  гадаа­дын шууд хөрөнгө оруу­лалт 52 орчим хувиар
буурсан нь ам.долларын ханш чангарахад голлон нөлөөлжээ.

ЭКСПОРТ ДӨЧӨӨД САЯ АМ.ДОЛЛАРААР
НЭМЭГДСЭН БАЙНА

Экспорт өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуу­лахад
40-өөд сая ам.дол­лараар нэмэгджээ. Оюу­толгойн ордоос экспорт­лох зэсийн баяжмалаас
25 сая ам.доллар, бо­ловсруулаагүй нефтийн экспортоос 14 сая ам.доллар олжээ.  Харин импортын хэмжээ 30 гаруй хувиар буурсан
байна. Мөнгөн дүнгээр илэр­хийлбэл 161 сая ам.доллар гэнэ. Үйлд­вэрлэлийн орц тэр
дун­даа уул уурхайн салба­рын идэвхижил буур­сан­тай холбоотойгоор неф­тийн импорт
67 хувь буюу 132 сая ам.доллараар буурсан импортын хэм­жээ багасахад голлон нө­лөөлжээ.
Энэ онд Оюу­толгойгоос төлөвлөсөн хэмжээндээ буюу 800 мян­ган тонн зэс экспор­толно
гэвэл улсын төсөвт 1.6 тэрбум ам.доллар орох аж. Ингэснээр га­даад худалдааны тэнцэл
сайжрах төлөвтэй байна. Өнгөрсөн сар гаруйн хуга­цаанд зэсийн баяж­малын экспорт
өнгөрсөн онтой харьцуулахад бараг гурав дахин өсчээ.

ГАДААДЫН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ ОН ГАРСААР
52 САЯ АМ.ДОЛЛАРААР ӨСӨВ

Он гарсаар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт
52 сая ам.дол­лараар нэ­мэгдсэн нь долларын хан­шийг тогтворжуула­хад зохих үр дүнгээ
өгнө хэмээн эдийн засагчид үзэж байна. Дээр нь Ашигт малт­малын тухай хуульд нэмэлт,
өөрч­лөлт орсноор Монголбанкинд тушаах алтны хэмжээ эрс нэмэгд­сэн зэрэг
эерэг үзүүлэлтүүд энэ оны нэг­дүгээр сард ажиглагджээ.

ГАДААД ВАЛЮТЫН НӨӨЦИЙГ НЭМЭГДҮҮЛЭХИЙН
ТУЛД СВОТ ХЭЛЦЭЛ ХИЙХЭЭР БОЛЖЭЭ

Монголбанкнаас арил­жааны банкуудтай
урт хугацааны свот хэлц­лийг байгуулахаар бол­жээ. Ингэснээр Төв банк арилжааны
банкуудаас валютыг тухайн өдрийн ханшаар худалдан авч худалдаж, ирээдүйд тохиролцсон
ханшаар худалдах (худалдан авах) аж. Өөрөөр
хэлбэл, Монголбанк арилжааны банкуудаас ам.доллар худалдан авч, оронд нь төгрөг
нийлүүлэх юм. Тодорхой хуга­цааны дараа  Монголбанк
төгрөгөө буцаан татаад ам.долларыг нь эргүүлэн өгөх гэнэ. Төв банк хоёр жилийн өмнөөс
нэг жил хүртэлх хугацааны буюу богино хугацаат свот хэлцэл байгуулан ажилласан нь
үр дүнгээ өгсөн юм байна. Ийм учраас урт хугацаат свот хэлцэл  байгуулахаар болж. Одоогоор байнгын идэвхтэй свотын
хэмжээ нь 300-аас 400 сая ам.доллар юм байна.

 Монголбанктай свотын хэлцэл байгуулахын тулд арилжааны
банкууд гадаад зах зээлээс зээл, бонд хэлбэрээр нэгээс дээш жилийн хугацаатай хөрөнгө
босгох хэрэгтэй аж.

Ингэж босгосон гадаад валютаа свот
хэлцлийн дагуу тухайн өдрийн ханшаар нь Монголбанкинд худалдаалах юм. Ингэснээр
Монголын эдийн засагт орох гадаад валютын урсгал нэмэгдэх гэнэ. Тэр хэмжээгээрээ
валютын нөөц нэмэгдээд явах бололтой. 

Энэ нь Монголбанкны гадаад зах зээл
дээрх хөрөнгө босгох явцад томоохон дэмжлэг үзүүлж буй хэлбэр аж. Арилжааны банкууд
босгосон хөрөнгөө шууд ам.доллар хэлбэрээр нийлүүлэхгүй.  Төв банктай свот хэлцэл байгуулсны үндсэн дээр
төгрөгтэй болоод, түүнийгээ зээл болговол валютын зээлийн үлдэгдэл нэмэгдэхгүйгээс
гадна валютын зээлийн чанарт эерэгээр нөлөөлөх аж. Иргэдэд зээлийг валютаар бус
төгрөгөөр олгосноор ханшийн эрсдэлд орохгүй байх давуу талтай юм байна.

Төгрөгийн зээлийн хүү буурах боломжтой
гэдгийг эдийн засагчид онцолж байна. Одоогоор арилжааны банкуудын төгрөгийн татан
төвлөрүүлсэн эх үүсвэрийн хугацаа жил орчим байгаа бол свот хэлцлийн дүнд  банкууд урт хугацаат төгрөгөөр зээл олгох боломж
нь бүрдэнэ гэж Монголбанкныхан хэллээ. Хугацаа нь урт учраас зээлийн хүү буурах
боломжтой гэнэ.

Дашрамд дуулгахад банкны системийн
нийт активын 27 орчим хувь нь гадаад валют хэлбэрээр бусад нь төгрөг хэлбэрээр байгаа
юм байна.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Бид  зуун жил үйлдвэр бариагүй амьдарсан. Дэлхийн орнууд
аж үйлд­вэрийн зуунд үйлдвэрүүдээ аль хэдийнэ барьчихаад ухаалаг техно­логийн дараагийн
үе рүүгээ орж, “Самсунг”  S-үүдээрээ,
“Apple” iphone-уудаараа өрсөлдөж байхад монголчууд  шатахууны үйлдвэрээ ч барьж амжаагүй сууж байна.
Газрын тосны нөөц нь  35-42 сая тонноор яригддаг,
шатахуун гаргаж авдаг занараар дэлхийд гайхуулах  нөөц­тэй хэрнээ бензин, дизелиэ  гаднаас авсаар ирсэн, одоо ч авч байгаа. Бензинээ
өөрсдөө хийнэ  гэсэн гоё үгээр өчнөөн жил
амь­дарч, гадныхантай нийлж төсөл хүртэл хэрэгжүүлэхээр ярьсан ч ирэх жилүүдэд шатахуунаа
хойд хөршөөс авсаар л амь зуух зураг харагдаад байгаа. Энэ янзаараа 2020 он гэхэд
зөвхөн шатахуунаа гэхэд л жилдээ дөрвөөс таван тэрбум ам.доллар гадагш нь өгч авна
гэсэн аймаар тоо бий. Оршин тогтносон  түүхийнхээ
мянга мянган жилийн турш мал маллаж, малаа дагаж яваа хэрнээ шүлхийн вакцинаа ч
хийж сураагүй үндэстэн гэвэл бид л байна. Уг нь байн байн шүлхий гарахгүй бол бэлчээрийн
ногоо иддэг монгол малын маханд дэлхийн брэнд болж гялалзах боломж бий. Тэгүү­лэхгүй
сонирхол байгааг шүлхийн вакцинаа харам­ласан гэж хардаж болохоор үйлд­лээс харчихаж
болно. Хэрвээ бид шүлхийн вакцины үйлдвэртэй бол бусдаас вакцин царайчилж аргаа
барахгүй байлаа. Төр юу ч хийдэг­гүйн наад захын баталгаа нь энэ. Эдийн засагт  бизнес эрхлэгч биш, төр давам­гайлсаар энэ цагтай
золгосон учраас төр юу ч хийгээгүй гэж хэлэхээс өөр аргагүй л дээ. Аль ерээд оноос
зах зээл гэж ярьж эхэлсэн ч эдийн засгийн хувьсгал одооноос л эхэлж, төр ухаалаг
болно гэж өнөөдрөөс л ярьж байна. Ерөнхийлөгчөөсөө эхлээд төр бизнест ерөөсөө орохоо
больё, татвараа аваад л болоо гэж яриад эхэлчихсэн. Энийг нь сонсохоор төр үнэхээр
ухаараад байгаа юм шиг. Биелдэгсэн бол эдийн засаг дээшээ дээшээ бүр дээшээ болчихмоор
ч юм шиг.

Гэтэл бас худлаа юм аа. Өнөө айхтар
том төртэйгээ  байх хүсэл шийдвэр гаргагчдын
элэг зүрхнээс уяатай байгааг сая болоод өнгөр­сөн “Coal Mongolia”-гаас харлаа. Нүүрсний
салбарт мөнгөө оруулах уу, болих уу гэсэн эргэлзээгээ тайлахаар очсон мөнгөтэй эрхмүү­дэд
төрийнхөн уг нь их гоё юм ярьсан. Нүүрсний компаниудаа ингэж тэгж дэмжинэ энэ тэр  гээд. Гэсэн хэрнээ  манай төр ёстой гоё том үйлдвэр барих гэж байгаа,
миний төрийн компани ийм их юм олох гэж байна гэж ирээд л мөнгөнд дуртай төрийн
хандлагыг хөрөнгө оруулагчдаас нуусангүй. “Мон­голын төр нүүрсний салбар­таа л лав
компани байгуулж, үйлдвэр барьж оролцсоор байх нь” гэсэн гундуу бодолтойгоор  тэр танхи­маас гарсан хүн олон гэдэгт эргэл­зэх
юм алга.

Төр үйлдвэр барьж яагаад болох­гүй
гэж, тэгж яривал тийм том бүтээн байгуулалтыг төрөөс өөр субьект хийж чадахгүй гэж
ирээд ярьдаг хүмүүс ч олон бий. Төр үйлдвэр барьж чадахгүйн  жишээг тоочвол өчнөөн баримт жагсаах хэрэг гарна.
Ингээд төр чадаж байгаа эсэхийг цөөхөн баримтаар баталъя. Дарханд газрын тос боловсруулах
үйлдвэр барина гэж өчнөөн жил ярьсан. Гэтэл өнөөдөр ийм юмыг ингээд  хийсэн гээд хэлчих барьцтай ажил алга. Шата­хууны
үйлдвэр барина гэдэг зүгээр нэг газар сонгоод байшин барь­чихдаг юм биш. Сонгосон
газартаа л гэхэд  гуч гаруй сая ам.доллар
зарж судалгаа хийж байж үйлдвэр барих асуудал яригддаг гэж учир мэдэх улс ярьдаг.
Монголд тийм газар байгаа. Татвараа төлөөгүй гэж хөөгдөөд гарсан С.Паушок алтнаас
гадна манайд нефть боловс­руулах үйлдвэр барихаар ажлаа эхэлчих­сэн байсан. Шата­хууны
үйлдвэрийн их мөнгө зарж хийдэг газрын судалгааг С.Паушок хийлгүүлсэн гэдгийг гадарлах
нэг нь гадарлана. Төрийн өндөр суу­далд заларсан эрхмүүдийн хувьд бүр мэдэхийн цаагуур
мэдэж байгаа. С.Паушокийн үйлдвэр босох нь Оросын тал, тэр үеийн Монголын удирдлагуудад
ашиггүй байсан учраас ажил болоогүй юм билээ. Шатахуу­наараа Монголыг хазаарласан
хэвээр байх оросуу­дын сонир­хол тухайн үеийн Засгийн газрыг энэ ажлын эсрэг хөдөлгөсөн
гэдэг.  За энэ ч яахав, өнгөрсөн асуудал.
Шатахууны үйлдвэр барих чин хүсэл энэ төрд үнэхээр байгаа бол Паушокийн үйлдвэр
барина гэж төлөвлөөд мөнгөө хийчихсэн тэр газар бари­вал арай бодитой ажил болно
гэж ярих хүн цөөнгүй байдаг. Эндээс харахад л төр юу ч хийдэггүй байхгүй юу гэсэн
дүгнэлт батал­гаажчихаж байгаа юм. Эцэст нь 
шатахууны үйлдвэр барих ажил үлгэр болжээ гээд дүгнэчихэж болохоор. Үлгэр  бол­гох өндөр сонирхол хаа нэгтээ  байна. Зүгээр ч нэг сонирхол биш хэтэрхий нөлөөтэй
өндөр сонир­хол. Гадаад, дотоод аль аль талын ийм сонирхлоор бид  байгаа цөөхөн валютаа шавхан гаднаас шатахуун
авсаар байна. 

Социализмын үед манайд том үйлдвэрүүд
ажиллаж байсан л даа, гэхдээ тэр бүх үйлдвэрийг оросууд барьж өгсөн түүхтэй. Төр
үйлдвэр барьж чадах ч үгүй гэдгийг дахиад ганц хоёр жишээгээр нотолъё. Үйлдвэр бүү
хэл өргөтгөл дээрээ л гацчихаад байгаа тухай жишээ. Дулааны хоёр, дөрөвдүгээр цахилгаан
станцын өргөтгөл удахгүй ашиг­лалтад орно гэж ярьж байгаа. Албаны эх сурвалжийн
мэдээгээр өргөтгөлийн ажил зогссон сурагтай байна. Шалтгаан нь гарын үсэг зурдаг
дарга нартай холбоотой.  Гүйцэтгэх компани
нь овоо юм хийх гэхээр  эрхэм дарга нар хувь  өгөхөөс нааш гарын үсгээ зурахгүй гээд гэдийчихдэг
бололтой. Тэгээд нөгөө мөнгөнөөс нь хувь авчихдаг,  хувь өгсөн компани ажлаа хийх гэхээр мөнгө нь
дутчихдаг. Энэ хоёр станцын аль нэг дээр нь яг ийм асуудал үүсчихээд байгаа гэнэ.
Ажил маань хугацаандаа амжихгүй нь гэж компани нь санаа зовдоггүй гэж байгаа. Зарим
мөнгийг нь дарга авчихсан юм чинь байдал бишид­лээ гэхэд хэлэх үг бий учраас тэр.
Мөнгө авсан дарга нь ч цаадуулдаа “төрийн ийм чухал ажлыг яаралтай хий” гэж хэлж
чаддаггүй бололтой юм.

Эрчим хүчний нэг том төсөл бол тавдугаар
цахилгаан станц. Хэрэг­жүүлэгч нь манай “Ньюком” тэр­гүүтэй гаднын компаниуд. Хэрэг­жүүлэгч
компанийн яг энэ асуудлыг хариуцсан хүнтэй нь ярилцлага хийхдээ “Энэ том төслийг
саадгүй хэрэгжүүлэхэд тодорхой хэмжээ­ний эрсдэл байгаа нь ойлгомжтой. Тэр эрсдэл
нь таныхаар юу байж болох вэ. Засгаас хүсэх зүйл байгаа юу” гэж асуусан юм. Ярилцагч
маань  “Бүх юмаа нарийн төлөвлөөд тохирох
хэрэгтэй. Тохироод тохирсондоо хүрэх хэрэгтэй. Засгийн газарт нэг тал анзаарагддаг.
Өнөөдөр кофе хийнэ шүү гэж байснаа маргааш нь “өө тэр дарга цай гэж байна” гэдэг.
“За хоёулаа ирэх долоо хоногт тийшээ явна шүү” гэж байснаа өө больчихлоо сарын дараа
болъё” гэдэг. Бидэнтэй хамтарч байгаа гадныхан олон төсөл хэрэгжүүлж, бүх юмаа төлөвлөж,
төлөвлөс­нийхөө дагуу хийгээд сурчихсан улс. Ийм том төслийг хэрэгжүүлэхэд маш олон
юм зэрэг явдаг учраас аль нэг ажил хойшлогдох юм уу цаг алдвал нийт үйл ажиллагаанд
нөлөөлдөг. С.Баярцогтын хэлдгээр 20 мянган хувьсагчтай тэгшитгэл гэдэг шиг маш олон
зуун ажил зэрэгцээд явдаг онцлогтой. Ритм алдагдвал үндсэн суурь төлөвлө­гөөнд нөлөөлдөг.
Манайх ийм юм хийе, та бүхэн үүнийг ингэж хий, төдийд уулзъя гэж тохироод тэрэндээ
хүрэх хэрэгтэй. Засгаас ийм л зүйл хүсч байна” гэсэн хариу өгснийг санаж байна.
Тавдугаар станцыг барих хувийнхан төрийн хэд хэдэн байгууллагатай  өчнөөн гэрээ байгуулах юм билээ. Одоо яг гэрээ
байгуулах процесс өрнөж байгаа. Төр олон ааш гаргахгүй аятайхан байвал тавдугаар
станцын газар шорооны ажил дулаан орохоор эхлэх учиртай. Үгүй бол төр нөгөө аашаа
гаргаж байна гэсэн үг. Тавдугаар станцтай холбоотой нэг баримтыг албаны хүний амнаас
сонсож байсан юм. JP Morgan тавдугаар станц дээр хөрөнгөө оруулахаар сонирхсон ч
удалгүй санаанаасаа буцжээ. Буцсан шалтгаан нь өнөө л хувь нэхсэн дарга нар. Дэлхийд
томдоо ордог тэр банкныхан “Арай л их мөнгө нэхэж байна. Больё доо” гэж толгой сэгсэрч
байсан гэдэг.

Тэгэхээр одоо үйлдвэржих ганц л гарц
байна. Тэр нь хувийнхнаа дэмжих. Тодруулж хэлбэл төр хувийнхнаа адлахгүй дэмжиж
чадвал л монголчууд үйлдвэрээ өөрсдөө барьж чадна. Хувийн компаниуд үйлдвэр барьж
чад­дагийн жишээг өмнийн говиос харчихаж болно. “Энержи ресурс”-ын Ухаа худагт барьсан
нүүрс баяжуулах үйлдвэрт боловсруул­сан нүүрс л өнөөдөр арай гайгүй үнэ хүрч байна.
За тэгээд энэ хавраас ажиллаж эхлэх МАК-ийн цементийн үйлдвэр байна. МАК-аас гадна
хоёр, гурван үйлдвэрийн сураг бий. Хувийн компаниуд маань  дотоодынхоо цементийн хэрэглээг хангачихаар хэмжээний
үйлдвэ­рүүд барьж чадаж байна гэдэг сайхан мэдээ. Шатахуун дээр гэхэд л нүүрснээс
дизель, автобензин, хийн түлш гаргах төслүүдийг “М Си Эс”, “МАК” гээд үндэсний компаниуд
танилцуулсан. Энэ төслүүдийг төр хааж боолгүй, чадах юмаараа дэмжээд өгчихвөл харин
шата­хуунаараа хэнээс ч хамааралгүй болж мэдэх юм. Нүүрснээс гадна шатдаг занараас
шатахуун гаргах төслийг  Америкийн “Жени ойл”-ын
охин компани “Жени шэйл ойл”-ынхон танилцуулсан. Төр дэмжээд өгвөл Америкаас доллар
оруулж ирээд үйлдвэр барихад асуудалгүй юм билээ. Нүүрс зөөх төмөр замаа ч хувийн
компаниудаараа хийлгэж, хариуцуулах  хэрэгтэй
гэсэн  санаа “Coal Mongolia”-гийн үеэр яриг­дана
лээ. Социалист Хятадад  төмөр замаа компани
нь мэддэг жишиг үйлчлээд байхад бид яагаад тэгж болохгүй гэж. Хөндөхөөс аргагүй
өнцөг. Төмөр замын бүтээн байгуулалт руу хувийнхныг оруул­бал нүүрс тээвэрлэлт зах
зээлийн жамаараа сэргээд  ирнэ. Энэ мэтээр
хувийнхнаа дэмжвэл ямар вэ. Тэгэхгүй бол хувь нэхэж гарын үсэг зурсан хэдэн нөхөд
баяжаад, суудлаасаа буунгуутаа Америк гараад явчихдаг байдал жишиг болох нь. Бод
доо, хохирогч нь Монгол гэдэг  бүхэн бүтэн
улс. Хувийнхнаа цаг алдахгүй дэмжих­гүй л 
бол бид  “Алт, зэс, нүүрстэй хэрнээ
үйлдвэргүй, хөгжилгүй, бусдаас хараат Монгол” гэж дэл­хийд шоолуулсан улс л үлдэх
гээд байна.  

Ц.БААСАНСҮРЭН

Одоогоос нэлээд хэдэн жилийн өмнө манай нэг биз­несмэн
Лас-Вегаст казинод тоглож байгаад хачин юм үзсэнээ сонирхуулж ярьж байж билээ.
Хүмүүс ид дун­даа тоглож байтал  тэр дун­дуур
живхтэй хүүхэд харайл­гаж, харин харуул хамгаа­лал­тынхан тэр нөхрийн эцэг,
эхийг олж тогтоох гэж улмаар хүүхэд хамгааллын байгуул­ла­гынхан хүүхдээ хараа
хяналтгүй орхисон эцэг эхэд нь хариуцлага тооцох гээд хууль ёсны бөөн ажил болс­ныг
“өнгөтөөр” ярьж өгсөн­сөн. Хүүхдээ өрөөндөө унтуул­чихаад зочид буудлын доод
танхимд тоглох гээд ороод ирсэн хойно жаал хүү сэрж буугаад ирж л дээ. Тухайн
үед, энэ явдлын гэрч бологч  хүн  хүүхдийн эцэг, эхэд хариуцлага тооцсонд гайхах
маягтай, сонсч суусан бид ч бас чухалчлан ухаж анхаараагүй санагдана. Үр
хүүхдийнхээ өмнө хүлээх хариуцлагаа өлсгөхгүй, өм­сөх хувцастай байлгах төдийх­нээр  явцуурах бодол­той хүмүүс манай хэнэггүй нь
дэндсэн монголчууд аа. Гэвч хүн төрөлхтний эрх үүрэг, хариуцлагын хамгийн чухал
нь хүүхдэд л чиглэгддэг.

Сар шинийн өмнөхөн Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын Хунт багт
гарсан эмгэнэлт хэрэг хүмүүсийн сэтгэлийг эмзэглүүлэн урсаар байгаа. Багийн
төвдөө өвөлжиж байгаа Ц.Сансар­баярынх саахалтындаа бууз банш хийхээр явж,
гэртээ 5, 7 настай охидоо үлдээжээ. Гэрээсээ гарч болохгүй шүү гээд гал өрдөж
өгөөд явсны араар нь хоёр охин зуны цагт гүйгээд очиж байсан саахалт айлынх
руугаа аав, ээжийн­хээ араас явсан байдаг. Тэгээд л хөхөө өвлийн хүйтэнд хоёр
жаалхан охин осгож, нэг нь дүүдээ дулаан хувцсаа тайлж өмсүүлээд өөрөө хорвоог
орхиж, амьд хоцорсон дүү нь өнөөдөр эмнэлэгт байна. Энэ гунигт явдлын цаана
эцэг, эх болсон томчуудын хариуцлагын асуудал эн тэргүүнд яригдах учиртай. Үр
хүүхдээ алдчи­хаад байгаа ээж, аавын сэтгэлд нэрмээс болж хатуу үг хаяж байгаа
мэт боловч томчуудын хэнэггүй зангаас болж олон арван хүүхэд хорвоогоос цагаас
эрт хальж байгаа нь бусдад алдах эрх­гүй сургамж болох хэрэгтэй. Өнгөрсөн
есдүгээр сард Баянзүрх дүүргийн арван­хоёр­дугаар хороонд дөрвөн ханатай гэр
шатаж, дотор нь байсан гурван настай охин амиа алдсан хэрэг гарсан. Гараад гүйе
гэхнээ ээж, аав нь цоожлоод явсан байсан тул яах ч билээ. Бас Говь-Алтай
аймгийн Есөнбулаг суманд нэг айлд гал гарахад таван настай эгч нь гурван настай
дүүгээ дээрээс нь дарж хамгаалсаар шатаж үхсэн байсан. Мөн л үр хүүх­дээ
цоожлоод ажил албаа амжуулах гээд явсан хойно болсон хэрэг.

Хамгийн сүүлд гэхэд л хоёр сартай хүүхдээ машинд цоожлоод
эцэг, эх нь явчихсан хойгуур ачилтын компанийн­хан нэгдүгээр эгнээнд тавь­сан
машин гээд хүүхэдтэй хээтэй нь ачаад явчихсан хэрэг гарлаа. Хүүхдийн амь насанд
эрсдэл учруулах шахсан гэж ачилтын компа­нийн­хан буруутгагдаж байгаа боловч үр
хүүхдээ орхиод явсан ээж, аавын хариуц­ла­гын асуудал яригдах л учиртай. Энэ
хэргээс улбаа­лаад сонин хэвлэлүүд сур­валж­лахад хүүхдээ машинд орхиж яваад
тэрийг нь ачилтын компанийнхан ачиж явдаг тохиолдлууд олон ажээ. Тэгээд журмын
хашаанаас машинаа хүүхэдтэйгээ очиж авахдаа гомдоллодог нь мөнгө төлөхгүйн аз
болдог жишээний тохиолдлууд гар­даг байна. Юу гэсэн үг вэ. Хүүхдийнхээ аюулгүй
байд­лыг бодохгүй байгаа хүмүүст автомашинаа байрлуулах дээр хууль дүрэм
зөрчих  энүүхэнд байх  л даа. Цонхыг нь битүүлсэн машинд хүүхдээ
орхивол ганцаар хоцорсон хүүхэд уйлдаг учраас маш богино хугацаанд бүтэж үхэх
аюултай байдаг гэлцдэг.

Хүн амын эрүүл мэндийн үзүүлэлт эмхэтгэлийн судал­гаа­гаар
нэг сард дунджаар 15 хүүхэд хараа хяналтын гадна үлдсэнээс амь насаа алддаг
гэсэн дүн гарчээ. Бас гэнэтийн осол гэмтлийн шалтгаанаар эмнэлэгт хандаж байгаа
хүмүүсийн 70 шахам хувь нь 0-4 насныхан байдаг юм билээ. Энэ юуг хэлж байна
гэхээр нөгөө л хараа хяналт дутагдсанаас болж байгаа хэрэг.  Хүнээр хүн хийж авна гэдэг амаргүй. Гэхдээ
энэ хорвоогийн учир начрыг тунгааж амжаагүй байгаа үрстээ хэлж хянах үүргийг
сайн дурын ажил мэт хүлээж авагч нийгэм-хүмүүст хариуц­лагыг мөрдөн сахихаас
арга­гүй болжээ. Дэлхийн олон улс оронд хэрэгждэг эцэг, эх байх хариуцлагын
ойлголт Мон­голд нэн учир дутагдалтай.

Хэн нэгний өмнө хариуц­лага хүлээдэггүй учраас яавал ч яахав
гэсэн маягаар хандах явдал манайд элбэг байдаг.

Дээрээс нь Монгол Улсад хэрэгжиж буй хууль дүрэмд хүүхдийнхээ
эрхэнд халдаж, эцэг эх байх үүргээ биелүү­лээгүй тохиолдолд хүлээлгэх
хариуцлага гэж үгүй. Гэр бүлийн салалттай холбоотой хойд, урд нэр зүүсэн олон
хүүхэд нулимстай амьдарч байна. Тэд гэр бүлийн хүчир­хийллийн гол золиос болдог.
1996 онд Хүүхдийн эрхийг хамгаалах хууль батлагдаж, 2003 онд нэмэлт өөрчлөлт
оруулсан ч хүүхдийн эрхийг зөрчсөн тохиолдолд эцэг эхэд нь үүрүүлэх хариуц­ла­гын
ойлголт огт байхгүй. Тиймдээ ч хүүхдүүд хүчир­хийлэлд өртөж, гэмт хэргийн
золиос болж бас нэмээд хэнэггүй, хайхрамжгүйн галд бяцхан үрс хуйхлагдсаар
байгааг үгүйсгэх боломжгүй.

Манайд гэр бүлийн хүчирхийллийг гэмт хэрэгт тооцдоггүй.
Зөвхөн гэр бүлийн дотоод асуудал гэж үздэгээс олон арван эмэгтэй­чүүд, хүүхдүүд
хохирч үлд­сээр. Өнгөрсөн хавар аавдаа заазуурдуулсан гэх таван настай хүүхдийн
хэрэг ч үүнийг гэрчилдэг. Гурван хүүхэд­тэй хүүхэн доромж­луу­лаад
дээрэлхүүлээд тэсэхээ байгаад цагдаа дууддаг. Аз болж архи үнэртүүлсэн бол
цагдаа аваад явдаг, уугаагүй бол зохицоорой гээд орхиод явдаг. Нэг удаад
баригдаад саатуулагдаж байгаад гарч ирсэн аав хэдхэн сартай охиноо ширмэн тогоо
руу хага шидэж, нүдийг нь гэм­тээсэн байсан. Тэгээд таван настай хүүгээ хэд
хэдэн удаа заазуураар исгэж гэмтээхэд нь эмнэлгийн тусламж үзүү­лэх үеэр энэ
хэрэг олон ний­тийн анхаарлын төвд очиж байгаа юм л даа. Гэлээ гээд 72 цаг
суучихаад л өнөөх балмад аав гараад ирнэ. Хууль нь тийм. Үргэлжлээд зүхэлт,
цөхрөлт дүүрэн амьд­рал үргэлжлэх жишээтэй. Хүүхдийн эрхийг хамгаалах хуулинд
“Хүүхэд эсэн мэнд амьдрах, хөгжих, хамгаалуу­лах, нийгмийн амьдралд оролцох
эрхийг хангах явдал төр, гэр бүлийн үндсэн үүрэг байх” гэж заасан байдаг ч,
үүнийг эс мөрдсөнийг яах юм гэсэн хариуцлагын тогтолцоо байхгүй. Ерөөсөө хүн
болгож төрүүлсэн юм чинь өмч хөрөн­гө нь юм шиг л тооцогд­дог феодалын үеийн ёс
бидэнд байсаар байна.

Жилийн жилд хурдан морь унадаг хүүхэд багачууд амь насаа
алдаж, насан туршдаа тахир дутуу болох нь цөөнгүй. Эцэг, эх нь хүүхдүү­дээ 500
мянгаас нэг сая төгрө­гөөр үнэлээд айл-“амьт­ны” морь унуулдаг учраас адаг
сүүлд нь гомдолгүй гэдэг. Тэгээд л хэрэг хаагддаг. Хэрэв­зээ эцэг эхэд нь
хариуцлага тооцдог тогтолцоо байсан бол асуудалд арай өөрөөр хан­дах нь мэдээж.
Манайд үр хүүхдээ алсан ч дур, аварсан ч дур гэсэн шиг байдал үнэхээр
гамшиглажээ. Уучлаа­рай, тэгвэл одоо төр нь хүнээ мэддэг тогтолцоонд шилжмээр
байна.

Төр нь Монгол
Улсад төрж иргэн нь болсон хүнийхээ өмнөөс эцэг, эх, асран хамгаа­лагч нарыг нь
үүрэг­жүүлж, үүнийгээ биелүүлж чадахгүй 
байгаа бол хариуц­лага тооцдог болмоор байна. АНУ-д очсон манайхан
монгол маягаараа “хүмүү­жүүлж”,  асуудалд
орцгоож байгаа дуулдаж л байдаг. Бүр гадных шиг хатуу биш юм аа гэхэд дорны
орны өнгө аясаа хадгалсан бас хүүхдийн аюулгүй эсэн мэнд өсөн торних боломжийг
хангах заалтыг Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хууль болон Гэр бүлийн тухай
хуулинд тусгаж өгмөөр байна. Австралид гэхэд хүүхдийн эрхийг зөрчсөн тохиолдолд
хатуу шийтгэл оногдуулахаас гадна хүүхдийг хайхрахгүй орхисон гэдэг зүйл
заалтаар хүртэл хариуцлага хүлээл­гэ­дэг юм билээ. Бүүр цаашлаад үр хүүхдээ
дарамталж зодож хүчирхийлж байгааг мэдсээр байж мэдэгдээгүй гэдэг заалтаар хөрш
нь хүртэл ял сонсох заалттай. Ер нь хөршийн холбоо, хөршийн үүрэг чухал. Хэдхэн
хоногийн өмнө АНУ-д нэг залуу бай­шин­гийнхаа гадна хүүхдээ сэгсчээд байгааг
харсан иргэн дуудлага өгчээ. Цагдаа­гийнхан ирээд шалгаад үзтэл хамт байсан
ээжээс нь тариа­ны зүү хатгуур илэрч. Эцэг, эх байх эрхийг түдгэлзүүлээд
шүүхээр асуудлыг нь шийдэх гэж байгаа юм билээ. Африкийн Кенид гэхэд хоёр
гэрийн аав, ээжийг үр хүүхдээ хайхраагүй хэргээр шүүхэд дуудаад байгаа  гэсэн мэдээлэл байна. Хүүхдээ цагт нь
сургуулиас нь авахгүй байсан юм байх. 
Манайд эцэг, эх нь хүүхдээ сургаж байхад нь хошуу дүрнэ гэсэн ойлголт
байхгүй. Цаана нь эргээд хүүхдийн эрх яригдаж л байдаг. Монголчууд малаа төрийн
хамгаалалтад байна гээд Үндсэн хуулиндаа заагаад өгчихсөн улс. Харин Монголд
хүн нь тэр дундаа хүүхэд малаас дор хамгаа­лал­тад байна. Хүүхдээ хүчир­хийлдэг,
хүүхдийн эрхэнд халддаг, цаашлаад хайхрамж болгоомжгүйгээсээ үр хүүхдэ­дээ
эрсдэл дагуулдаг байдлыг зогсоох хамгаалалт бидэнд алга. Хүүхэд эцэг, эхийнхээ
өмч төдийгүй эх орныхоо үнэт баялаг, төгс өмч. Тэд бие даасан хувь хүмүүс. Тэд
малчны хотны хуц ухнын дайтай үнэлэгдэх ёсгүй. Хүүхдийн эрх зөрчиг­дөж, тэдний
эрүүл энх өсөн бойжиход тусалж чадаагүй, санаатай санамсаргүй эрсд­лийн үүдийг
нээж байгаа эцэг, эхчүүдэд хариуцлага хүлээл­гэдэг хууль ёс бидэнд хэрэгтэй
байна. Монголын төр мал сүргийг маамуугаас илүү энхрийлнэ. Соёлт ертөнц ингэж
харна.

УИХ-ын дарга З.Энх­болд 2013 оны УИХ-ын
намрын ээлжит чуулга­наар хийж, хэрэгжүүлсэн ажил болон Монгол Ул­сын Ерөнхийлөгчийн
“Том төрөөс- Ухаалаг төр рүү” санаачилгын хү­рээнд хийхээр төлөвлөж буй ажлуудаа
танил­цуулж, дараа нь сэт­гүүлч­дийн сонирхсон асуул­танд хариулт өглөө. Сүү­лийн
үед “Улс орны стра­тегийн бодлого”-ыг ярьж олон нийтийн анхаарлыг ихээр татаж байгаа
тэрээр ээлжит нам­рын чуулганаар 100 хууль, 52 тогтоол баталс­ныг танилцуулав. Эдгээр
100 хуулийн 12 нь бие даасан хууль байгаа бол 81 нь нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай,
зургаа нь хууль хүчингүй болгох, нэг нь Зээлийн хэлэлцээр батлах тухай хууль бай­жээ.
Энэ удаагийн төсөвт Ерөнхий сайдын хэл­сэнч­лэн “авлигажсан” гэх тодотголтой,  төсөвт өртөг нь эрс нэмэгдсэн, ажил нь удааширсан
243 барил­гын санхүүжилтийг цар­цааснаараа онцлог байс­ныг хэлэв. Мөн тэрээр “Том
төрөөс-Ухаалаг төр” санаачилгыг Тамгын газраасаа эхлэх ёстой гэж үзэж байна. Ухаалаг
төртэй болохын тулд хууль, эрх зүйн орчинг өөрчлөхөөс гадна бай­гууллагын дотоод
тогтол­цоог Их хурлын даргын хэлснээр “дахин инже­нерч­лэх” ёстой аж. Одоо­гийн
төрийн байгуул­ла­гын тогтолцоонд байгаа гажуудлыг “Дахин инже­нерчлэл”-ээр засна
гэдгээ мэдэгдэв.

Энэ санаагаа тэрбээр бууз хийх жишээгээр
тайл­барласан бөгөөд эзэг­тэй бүр бууз хийх тусгай жортой, тиймээс айл бүрийн буузны
амт өөр байдаг. Гэхдээ бууз хийж чаддаг гэрийн эзэг­тэй байхгүй бол аав, охин хоёрт
хүндрэл гардаг. Ээжээс бүх зүйл хамаар­даг энэ байдал төрийн байгууллагад байх ёсгүйг
зүйрлэн хэлсэн юм. Өөрөөр хэлбэл 200 мянган айлын буузны амт 200 мянган янз байдаг
бол төрийн үйлчилгээ 200 мянган янзаар иргэнд хүрч болохгүй, нэг л төр­лийн үйлчилгээ
иргэдэд хүрэх ёстойг УИХ-ын дар­га хэлж байлаа. Уг тог­толцоог төрийн тусгай болон
захиргааны ал­банд хамаатай гээд УИХ-ын Тамгын газрын тог­толцоог үүний дагуу да­хин
инженерчлээд хоёр сарын дараа олон ний­тэд танилцуулахаар тө­лөв­лөжээ. “Дахин инже­нерчлэл”-ээр
төрийн үйл­чилгээг-түмэнд хүргэх та­лаар ярьсан Спикерийн ярилцлагыг  тоймлон хүргэж байна.

-УИХ-ын чуулганаар 30 хууль хэлэлцэхээс
арваннэгийг хэлэлцсэн. Зарим хүмүүс үүнд шүүмжлэлтэй хандаж байна. Таны хувьд хэр
үр дүнтэй хуралдсан гэж үзэж байгаа вэ?

-УИХ-ын чуулганаар хуулийн төслийг
хэлэл­цээгүй биш хэлэлцсэн. Хууль болж гараагүй бай­гаа. Статистикаар дүгнэ­хэд
хэцүү. Харин 2013 оны намрын ээлжит чуул­ганаар 100 хууль батал­сан гээд яривал
ярьж бол­но. Улс орны асуудлыг хэрхэн шийдсэн бэ гэд­гээр нь дүгнэхээс биш хэдэн
хууль батласнаар нь дүгнэж болдоггүй ийм л байгууллагыг УИХ гээд байгаа юм. Чуулганаар
ганцхан хууль батлах тохиолдол ч бий. Тэглээ гээд сайн муу ажилласан гээд дүн тавьж
болохгүй. Ихэнх хуулийн хэлэлцүү­лэг явагдаж санал зө­рөлд­сөн асуудал гарсан. Ирэх
чуулганаар хэлэл­цэх асуудлаа баталдгийн учир нь төлөвлөгөө гар­гаж байгаагаас биш
бүгдийг нь батлах зорилго тавьдаггүй. Цагийн юм цагтаа л батлагдана.

-МАН-ын зүгээс хэд хэдэн хууль
хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад ороогүй байна гэж бай­сан. Хэлэлцэх асууд­лын дараалал
батлах­даа сөрөг хүчнийг ялга­варлаад байна гэсэн байр суурийг илэр­хийлж байсан?

-Сөрөг хүчний өргөн барих гэж оролдоод
буй хуулиуд нь манай орны санхүүгийн боломжоос давсан зүйл яриад байгаа юм. 21 мянган
төгрөгийг сэргээе, эхчүүдэд мөнгө олгоё, малчдын тэтгэв­рийн насыг наашлуулах гэх
мэт зүйлийг шаар­даад байна. Одоогийн төсөвт ийм хүчин чадал байхгүй. Ярьж байгаа хуулиуд
нь их наяд, триллионоор яригдаж байхад сан­хүү­гийн боломж тэрбум төг­рө­гөөр буюу
1000 дахин бага мөнгө хуваарилаг­даж байгаа. Тиймээс бодит төсвийн бололцоог тооцоолоогүй
боломжгүй хуулиуд байгаа. МАН-ын бүлгийнхний хүссэнээр тэр хуулийн төслүүдийг хэлэлцээд
явж болно. Гэхдээ эцсийн байдлаар хууль болж гарах бо­ломж­­гүй хуулиуд байгаа.

-Хаврын чуулганаар хэлэлцэх асуудлын
жагсаалтад өөрчлөлт ороогүй гэсэн үг үү?

-Хэлэлцэх асуудлын жагсаалт батлагдаагүй.
Ээлжит бус чуулганаар одоо гаргасан хувилбар батлагдана. Мөнгөний баталгаагүй хууль
батлах­гүйн тулд тэр хуулиудыг хэлэлцэхгүй байгаа юм. Сөрөг хүчин хариуцла­га­гүй
байж болохгүй. Бүх хүн 21 мянган төгрөг аваад, гэртээ хүүхдээ харж байгаа эмэгтэй
хүн мөнгөө аваад, малчдын тэтгэвэрт гарах насыг нааш­луулбал сайхан л байх.
2008-2012 онд ийм бодлогоор бид явж үзсэн. Үр дүнд нь одоо болтол тэр өрөө төлж
дуусаагүй байна. Тэр мөнгөнөөс Монгол Улсад юу нэмэг­дэв. Ингээд үзэхээр юу ч алга.
Халамжинд их мөн­гө өгч, халамжийг хавт­гай­руулдаг нь буруу. Тэр тусмаа Таван толгойг
барь­цаалж бий болоогүй мөнгийг зээлд тараасан байна. Халамжид мөнгө зарцуулалгүй,
үйлдвэр­тэй, ажлын байртай бол­гоод өг, халамжинд хавт­гайр­сан өмнөх бодлогыг өөрчил
гэж 2012 оны сон­гуу­лиар Ардчилсан намыг ард түмэн сонго­сон. Тэр олон ярьж буй
хуулиуд батлагдах бо­ломж­гүй. Цөөнхийн нийг­мийн халамжийн хуулиу­дыг батлах гэж
олонх болж суугаагүй. Парла­мен­тын явдаг зарчим нь энэ. Ер нь улс орны хэ­тийн
хөгжлийн бодлогыг харахаас биш, камерын өмнө гарч иргэдэд 21 мянган төгрөг өгөх
гэх мэт хавтгайрсан халамжийн хууль санаачлан ярих нь буруу. 

-Эрчим хүчний сал­барт үнэ чөлөөлөх
ту­хай хуулийг 2010 онд баталсан. Хууль энэ оны нэгдүгээр сарын нэгнээс мөрдөгдөх
ёс­той ч одоо болтол хэрэг­жүүлээгүй байна. Зас­гийн газраас үүргээ бие­лүү­лээгүй
тохиолдолд яах ёстой вэ. Энэ нь давхар дээлийн асуу­дал­тай холбоотой юм биш үү?

-Эрчим хүчний үнэ халаалтын ачаалал
буу­ра­хаар зах зээлийн горим­доо орох байх. Тэр нь өртөг зардал нэмэх нь ашиг гэдэг
зарчмаар явна. Их хурлаас гаргасан шийд­вэрийг Засгийн газар нь биелүүлэхгүй бол
огцруулах арга байна.

-Давхар дээл тайлах тухай Засгийн
газрын тухай хууль болон УИХ-ын тухай хуулиас болж завсарлага авсан. Хуга­цаа­ны
хувьд маргаан гараад байна. АН-ын гишүүдийн зүгээс ч гэсэн хууль батлагдсан өдрөөс
эхлэн мөрдөх ёстой гэж байсан?

-Ерөнхийлөгчийн өр­гөн барьсан өөрийнх
нь хуулиар Засгийн газрыг огцруулах тухай хөн­дөө­гүй. Хэлэлцүүлгийн явцад хугацаа
өөрчлөгдөх юм бол хориг тавина гэдгээ Ухаалаг төрийн уулзал­тын үеэр шууд мэдэгдсэн.
Тиймээс хуулийн хугацаа нь 2016 оноороо батлаг­дах ёстой.

-Урт нэртэй хууль, Хөрөнгө оруулалтын
тухай хууль гэх мэт үр ашиг­гүй хууль баталс­наас болж эдийн засагт хохирол учруулаад
бай­на. Гэтэл эдгээр хуу­лиу­дыг батлуулсан ги­шүүд нь ямар ч ха­риуц­лага хүлээлгүйгээр
да­хин сонгогдсон. Ха­риуц­лагын тогтолцоог хэр­хэн өөрчлөх вэ?

-Тухайн гишүүндээ хариуцлага тооцохгүй.
Тэр гишүүний санаачил­сан хуулийг баталсан бол УИХ-тайгаа л ярих ёстой. УИХ олонхийн
саналаар шийддэг тул хөрөнгө оруу­лалтыг үргээсэн урт нэртэй хуулиа хүчингүй болгосон.
Одоо хөрөнгө оруулалтыг татах, үйлд­вэр барих ажлууд үлдээд байна.

Урт нэртэй хууль батал­сан хуулиа
буцааж хэрэгжүүлдгийн нэг тод жишээ байгаа юм. Бу­цааж хэрэгжүүлэхэд тэр үед ажиллаж
байсан уур­хай­нуудыг хаана, нөхөн олговор өгнө гэж шийд­сэн. Гэтэл нөхөн олговор
өгдөг мөнгө нь алга. Нө­хөн олговорт 430 тэрбум төгрөг нэхэж байна. УИХ тэр 430
тэрбум төгрөг бодитой юу үгүй юу гэд­гийг шалгаж байгаа. Ту­хайн компани алт олбор­лож
эхлэхдээ хэдэн кг алт Монгол банкинд зарсан, байгаль орчноо хэрхэн нөхөн сэргээсэн
гээд энэ бүгдээс хамаараад мөнгө өгөх үү, үгүй юу гэдгээ шийднэ. Шинэ гарсан урт
нэртэй хууль зөвхөн дараа­гийн компаниудад үйлчилдэг байх юм бол үүн шиг асуудал
гарахгүй. Тэгэхээр энэ зарчим дээр тулгуурлан УИХ алдаан дээрээ дүгнэлт хийгээд
Газрын тосны тухай хуу­лин дээр хэрэгжүүлж бай­на. Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн
най­руулга баталснаар одоо байгаа бүтээгдэхүүн хуваах хэлэлцээрүүд хөн­дөг­дөхгүй.
Энэ нь орд газраа дуустал явна гэсэн үг. Шинээр байгуулах бү­тээг­дэхүүн хуваах
хэлэл­цээрт шинэ хуулиа хэрэг­лэнэ гэдэг зарчим үйл­чилнэ.

-МАН-ын гишүүдийг байнгын хороонд
олон­хийн бүлгийн гишүүдтэй адил оролцуулах ёстой гэсэн хуулийн төсөл яваад байгаа.
Уг асууд­лыг хэзээ шийдэх вэ?

-Асуудлыг хэлэлцэж болно. Батлагдах
уу, үгүй юу гэдгийг бүлгүүд шийд­нэ. Хэрэв тэд батална гэвэл батална. Түүнээс шууд
ороод батлагдахгүй. Их хурал бүрэлдэнгүүт тодорхой хуулийн хуга­цаанд бичгээр илэр­хий­лэх
үүрэгтэй.

-Нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай
ажлын хэсгүүд дүгнэлтээ гар­га­сан. Парламентыг хоёр танхимтай болгох, ялангуяа
эрх мэдлийн хуваарилалтыг өөрч­лөх асуудал яригдаж байна. Үүнд та ямар байр суурьтай
байгаа вэ?

-Тийм боломжгүй. Үнд­­сэн хуулийн
өөрчлөл­төөр засаглалын хэлбэ­рийг өөрчлөх эрхгүй. Үнд­сэн хуульд өөрчлөлт оруу­лах
тухай хуулийг аваад үзэх юм бол Үндсэн хуулийн тэр  бүлэгт огт гар хүрч болохгүй гээд хаа­чих­сан
байдаг. Тиймээс ажлын хэсэг хоёр танхи­мын тухай огт яриагүй. Гаргалаа ч хэлэлцэх
боломжгүй. Одоогийн засаглалын хэлбэрийг хадгална гэсэн үг.

-УИХ-ын намрын чуул­ган ирцээс
шалт­гаа­лан нэлээд хойшил­сон. Гишүүдийн энэ байд­лыг хаврын чуул­га­наар хэрхэн
шийдэх вэ. Үүнийг шийдчихээр хэд хэдэн хуулийн төсөв явж байсан шүү дээ?

-Хурууны хээгээр ирц бүртгэх хуулийн
төсөл унасан. С.Бямбацогт гишүүн өөрөө л хуулиа татаж авсан. Миний зүгээс хуулийн
төслөө татаж авсныг нь одоогоор зөвшөөрөөгүй байгаа. Хууль татаж авсныг нь зөвшөөрөх
юм бол түү­нийг нь орлох зүйлийг оруулж ирсэн тохиол­долд би зөвшөөрнө гэж байгаа
юм. Олон нийтэд камерын өмнө олонтаа ярьчихаад хуулиа батлах гэхээр буцаачихсан.
Хуруу­ны хээгээр ирц бүртгэх хуулийн төслөө яагаад татаж авсныг С.Бямбацогт гишүүнээс
асуух нь зүйтэй. Гишүү­дийн ирцийг зарлаж бай­гаа нь тэднийг ирцэндээ анхаараач
ээ л гэсэн үг. Хөдөө уулзахаар очиход нь хөдөөний малчин “Чи яагаад хуралдаа суудаг­гүй
юм” гээд асууна. Одоо суудаг болох байлгүй.

Хамгийн чухал нь ил тод байдал. Тиймээс
гишүү­дийн ирцийг зар­ла­чих­сан. Үүнд гишүүд дургүй байгаа. Үүнээс өөр арга алга.
Би хурал­даа суу гэж байнга л хэл­дэг. Хуралдаа суухгүй бол, сонгогчдоороо л дүнгээ
тавиулах хэрэгтэй.

-Царцаасан барил­гуу­дад аудитын
шал­галт оруулсан. Дүн нь хэзээ гарах вэ?

-Гуравдугаар сарын эхний долоо хоногт
Төс­вийн байнгын хороо нээлт­тэй хуралдана. Энэ үеэр ярина.

-Парламентад мөн­гө­тэй хүмүүс
орж ирээд байгааг хэрхэн шийд­вэрлэх вэ?

-Сонгогчид л өөрсдөө шийднэ. Үүнийг
зохи­цуул­­даг Нийтийн эрх аш­гийн тухай хууль гэж бай­гаа. Хүний сонгох, сонгог­дох
эрхийг хязгаарлаж болохгүй. Тиймээс бүх хариуцлага сонгогчдод байгаа.

-Сонгуулийн тухай хуульд хариуцлагыг
хэрхэн оруулж өгч бай­гаа бол. Увсын хоёр гишүүн мөнгө тараасан гээд хэл ам дагуулж
байсан ч юу ч болсон юмгүй сууж л байна?

-Энэ бол Сонгуулийн ерөнхий хорооны
ший­дэх асуудал. Сая Солон­го­сын парламент дөрвөн гишүүнээ татчихлаа. Тэд ямар
алдаа гаргасан гэхээр намдаа өгдөг мөн­гө­ний хэмжээгээ хэтрүүл­сэн. Жагсаалтад
орохын тулд мөнгө өгөх ёстой байсан ч жагсаалтад дээ­гүүр бичигдэхийн тулд мөнгөө
хэтрүүлчихсэн юм билээ. Тэр бол сонгогчдод мөнгө тараагаагүй. Гишүүн болсон хойно
нь татаад авчихаж байна гэдэг чинь Солонгосын сонгуулийн хороо сайн ажиллаж байна
гэсэн үг. Мөнгө тараасан хүмүү­сийг Их хурлаас гаргачих юм бол дараагийн сон­гуу­лиар
мөнгө тараах хүн гарахгүй.

-Монгол Улс энэ жил хөгжлийн стратегиа
боловс­руулах юм бай­на. Өмнө нь эрх барьж буй нэг намын мөрийн хөтөлбөрөөр явж
ирсэн. Энэ нь нийтлэг эрх ашиг­таа чөдөр болсоор байлаа. Хөгжлийн стра­теги хэдийд
тодорхой болох вэ?

-Энэ жилдээ багтааж хөгжлийн бодлогоо
гарга­на. Хүмүүс Монгол Улс хөгжлийн бодлогогүй явж ирсэн хэмээн андуураад байдаг
юм. Хөгжлийн бод­­лого байгаа. Түүний­гээ зайлшгүй мөрддөг хэсэг нь орхигдсон тул
шинэ Засгийн газар гарч ирээд түүнийг мөрдөж ч болдог, үгүй ч байж бол­дог сайн
дурын бодлогыг тухайн үеийн Ерөн­хий­лөгч Н.Энхбаярын өргөн барьснаар 2008 оны нэг­дүгээр
сард баталсан. Тухайн бодлогыг одоо мөрдөх гэхээр нэг намын Ерөнхийлөгчийн өргөн
барьсан зүйлийг бид яахаараа мөрддөг юм гэж АН-ынхан хэлж байна. Засгийн газар үүнийг
өргөн барихыг би дэмий гэж үзэж байгаа. Олон намын гишүүд суудалтай Их хурлаа боловсруулах
ёстой. Бүгдээрээ сууж байгаад боловсруулсан болохоор дараа нь дагаж мөрдүүлэхэд
дөхөм бол­но. Энэ нь АН-ын Н.Ал­тан­хуягийн Засгийн газар өргөн барьсан бодлого
биш. Тэгэхээр Монгол Улсын удаан хугацааны хүн болгон мөрдөх үүрэг­тэй бодлого.
Уг бодлогоо дөрвөн жил тутам өөрч­лөөд байхгүйн тулд дөрөв­ний гурвынхаа цоо­жийг
хийж өгнө. Мэдээж ялсан нам нь бага зэрэг баруун зүүн тийшээ хөдөл­гөх эрх чөлөөг
өгнө. Гэхдээ үндсэн чиг шуга­маа зайлшгүй барина. Савлах нь эдийн засагт сөрөг байдгийг
сүүлийн хэдэн жил харсан тул аль ч нам хөтөлбөргүй дагаж мөрддөг.

-Хөгжлийн бодлогын хуга­цааг хэрхэн
шийд­вэр­лэсэн бэ. Тогтвор­той байх тал дээр ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Одоогийн бодлогод урт хугацаа гэж
тэдийг хэлнэ, дунд хугацаа гэж тэдийг хэлнэ гээд заасан. Түүн шиг 20, 30 жилдээ
дагаад мөрдөөд явчих­даг, сонгуульд ялсан нэг нам нь дураараа хөлийг нь өөрчлөөд
байдаггүй ийм л бодлоготой болох гээд байгаа юм.

-Намрын чуулганаар баталсан Хөрөнгө
оруу­лал­тын тухай хуулийн шийдэмгий алхам нь юу байгаа вэ. Сүүлийн үед төр шийдвэр
гаргах гэж оролддог. Тэр шийдвэр нь шийдэмгий байж чад­даггүй гэсэн шүүмжлэл байгаа?

-Өмнө нь Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын
гэрээ гэдэг шиг гэрээ бай­гуу­лахын тулд таван жил явдаг байсан. Одоо бол нэг сар
болсон. Ямар нэгэн сайд гарын үсэг зурахгүй. Тухайн компа­нийн хөрөнгө оруулал­тын
хэмжээ их л байх юм бол татварын тогтвор­жил­тын хугацаа төдий чинээ нэмэгдэнэ гэсэн
үг. Бүс нутгаас хамаараад өөр өөр байх юм. Ямар нэгэн хүний үзэмжээс үл хамаарна.
Улсын бүртгэ­лийн газар очоод хөрөнгө оруулалтынхаа төлөвлө­гөөг өгөөд үүнийг нь
бүрт­гэ­лийн газар үзсэний дараа энэ зохион бичлэг биш бодитой юм байна гэх юм бол
нэг сарын дотор гэрчилгээг нь гар­гаад өгчихнө. Үйлдвэр нь ажлаад эхэлсний дараа
68 хувийн татвар гэдэг шиг хууль гарсан ч мөр­дөхгүй юм. Маш хялбар­шуулсан хууль
гэж ойлгож болно.

-Засгийн газраас экс­­порт, импортыг
ор­лох бүтээгдэхүүн дээр бондоос санхүүжүү­лэ­хээр 1151 төсөл аваад байна. Экспортод
гар­гах бүтээгдэхүүнийг үйлд­вэрлэх чадамж өнөө­дөр манайд бий юу?

-Манай орны экспорт­лодог бүтээгдэхүүн
цөө­хөн. Ихэвчлэн эрдэс түү­хий эдийг боловсруулал­гүй гаргаж байна. Экспор­тыг
дэмжинэ гэдэг нь боловс­руулсан эрдэс бү­тээг­­дэхүүнийг гаргахаас эхэлнэ. Нүүрсийг
түүхий­гээр нь экспортлох бус кокс болгоод гаргана гээд нэг компанийн төсөл бай­на.
Энэ нь бодит экспорт байгаа юм. Бидэнд ноо­луур байна. Ноолуурын бодлогыг УИХ, Засгийн
газар нягтлаад батлах байх. Бид дэлхийн хоёр дахь түүхий ноолуурыг гаргадаг байж
30 хувьд нь ноосон цамц гаргаж ча­дах­гүй байгаа. Тэгэхээр манай бүх ноолуур бэлэн
бүтээгдэхүүн болдог бол­чих­вол маш том экспорт, олон тооны ажлын бай­рыг бий болгох
юм. Юунд тулгуурлаж экспортлох вэ гэдэг бодлого байна. Үүнийг сэтгээд ирсэн экс­пор­тын
гэрээтэй компа­ниуд дэмжлэг авна гэсэн үг.

-Одоо байгаа зүйлээ борлуулж чадахгүй
бай­гаа бол яах вэ. Өнөөдөр хил дээр нүүрс тонн тонноороо л байна шүү дээ?

-Одооных шиг түүхий нүүрс зараад байх
юм бол эрсдэлтэй гэдгийг сүүлийн хоёр жил хар­лаа. Түүхий нүүрсний үнэ унангуут
компаниуд бүгд хаалгаа барьж байна. Түүхий нүүрсний үнээс үл хамаардаг төмөрлөгийн
үйлдвэрүүд хэрэглэдэг кокс тогтвортой байдаг. Түүнийг нь 30 жилээр худалдаж авдаг.
Ийм бүтээг­дэхүүн рүү ороход гурав, дөрөв дахин өндөр үнээр зардаг, зах зээлээ
30 жилээр тохирч чаддаг арга хэмжээ рүү орох ёстой. Түүхий нүүрсийг хаанаас хаашаа
ч хамаа­гүй зарж байгаа өрсөл­дөөн­тэй салбарыг экс­порт гэхэд хэцүү болчи­хоод
байгаа юм. Нүүрс­ний үнэ унахад бүх зүйл зогсдог байж болохгүй. Тэгэхээр Сайншандыг
хөг­жүү­лэх асуудлыг их ярьж байна. Хоёр жилийн дараа­гаас төмөр замууд ашиглал­тад
ороод ирэхээр Сайн­шан­дын кокс, ширэмний үйлдвэр ашиг­лалтад орсон тохиол­долд
түүхий эдийн үнийн бууралтаас шалтгаалсан эрс­дэл алга болох юм.

-Үндэсний аюулгүй байд­­лын үзэл
баримтлал шинэчлэгдсэнтэй холбоо­той­гоор олон хуулийг шинэч­­лэх шаардлагатай болсон.
Эдгээр хуулиудыг шинэчилж дууссан болов уу?

-Тухайн хууль өөрчлөг­дө­хөд үндэсний
аюулгүй байд­лын зарчмыг л баримтлах юм. Түүнээс нэг өдөр кампа­нит ажил хийгээд
өөрчлөөд явахгүй. Одоо өргөн барьж буй бүх хуулийг Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл
баримт­­лалтай нийцэж байна уу гэдгийг шалгадаг. Үүний эсрэг байх юм бол засч таарна.

-Иргэдийн зүгээс цаа­шид өргөн
хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсөх вий гэж болгоомжилж байна. Үнийг хэрхэн
барих ёстой вэ?

-Бүх юмны үнийг тогтвор­той байлгах
боломж байхгүй. 1990 оноос хойш юмны үнэ зах зээлийн хуулиар зохи­цуу­лагдаж ирсэн.  Засгийн газраас үндсэн нэрийн бараа бүтээгдэхүүний
үнийг тогтвор­той байлгах хөтөлбөрийг Мон­голбанктай тохироод сан­хүүжилт дээр нь
анхаарч байна. Мах, гурил, бензин гэсэн хэдэн зүйл л байгаа юм. Бусад нь зах зээлээрээ
явна. Барина гэдэг бол есийн тос есөн төгрөгийн үнэтэй байсан шиг байнга байхын
нэр биш. Нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх замаар үнэнд оролцоно гэдэг зах зээлийн зарчим.
Үүгээрээ явж байна. Гурилын үнийг яаж хямдруулах вэ гэхээр улаан­буудайг их хэмжээгээр
та­риалж, тээрэмд гэсэн үг. Венесуэл шиг гурил 500 төгрөг байх ёстой гээд дэл­гүүрүүдээр
цэрэг явуулж болох­гүй. Үнэд оролцохдоо өөрийнх нь зарчмаар оролц гэдэг дүрмээр
явж байгаа юм.

-УИХ-аас Сонгуулийн тухай хууль,
Улс төрийн намуудын тухай хууль, Үнд­сэн хууль дээр гурван ажлын хэсэг гарч ажиллаж
байгаа. Ажлын хэсгийн ажил аль түвшинд байна вэ. Улс төрийн намуудын сан­хүү­жилтийн
асуудал сонирхол татаж байна?

-Гурван ажлын хэсэг гараад ажиллаж
байна. Ажил нь хамгийн удаан явж байгаа нь Үндсэн хуулийн ажлын хэсэг. Л.Цог даргаас
үл хамаа­­рах шалтгаанаар ажил удааширсан. Сонгуулийн тухай хуулийн ажил хурдтай
ахиж байгаа. Болж өгвөл намар баталчих бодолтой байна. Улс төрийн намуудын тухай
хуулийн хүрээнд яри­хад дэлхий дээр намын сан­хүү­жилтийн хоёр системийг нийлүүлсэн
гурав дахь сис­тем бий. 100 хувь төрдөө огт хамаагүй хандивын мөнгөн дээр тогтдог
АНУ-ын систем байхад төрөөс ихэнх хувийг нь гаргадаг европ буюу ХБНГУ-ын систем
байна. Манайх холимог бодлогыг баримталдаг. Санал өгсөн хүмүүсийн санал бүрийг
1000 төгрөгөөр үнэлээд сонгуу­лийн дараа нэг удаа мөнгө авдаг. АН 500 мянган хүний
санал авлаа гэхэд таван тэр­бум төгрөг авна гэсэн үг. Сон­гогд­сон гишүүнийхээ тоогоор
тус бүрт нь 10 сая төгрөгийг жил бүр авдаг. 34 гишүүнтэй гэхээр жил бүр 340 сая
төгрөг авна. Үүгээр санхүүжилтээ хийж явж байна. Тэгсэн мөрт­лөө компаниудаас хандив
цуглуулж болох бөгөөд аж ахуй нэгж 10 сая, хувь хүн гурван сая төгрөг өгөх эрх нь
жилд нэг удаа нээлттэй. Цаа­шид компаниудаас хандив авахаа больё. Тэгэхгүй бол УИХ
компаниудтай холбоо­той шийдвэрийг маш их гар­гаж байна. Улс төрийн на­мууд Энержи
Ресурсээс хан­див авч тэдэнд таарсан шийд­вэр гаргаж өгмөөргүй байна. Компаниудаас
авдаг хандивыг улсын төсвөөс нэмж өгөхгүй бол болохгүй байна. Ерөнхийдөө Европын
системийг мөрдье гэдэг дээр санал нэгдээд байгаа.

Нам Үндсэн хуулинд заагд­сан төрийг
байгуулдаг, сонгуульд нэр дэвшүүлдэг үндсэн байгууллага тул санхүүжилтыг төр дааж
явах хэрэгтэй. Тэгж гэмээнэ энэ компаниудаас хараат бус шийдвэр гаргаж чадна.

-Намуудын байрны асуудлыг яах вэ?

-Ажлын хэсэг дээр ярьж буй олон хувилбар
байна. МАН-ыг “Та бүхэн улсын төсвийн 90 хувиар байраа барьсан юм чинь бусад намаа
оруулах хэрэгтэй” гэсэн зүй­лийг ярьж байгаа. Олон ний­тийн байгууллагын байрыг
та нар хууль гаргаж нийгэмчлэх гэж байна гэсэн эсэргүүцэл­тэй тулгарч байгаа.

-МАН-ын байрны түрээ­сэнд авдаг
мөнгөн дээр хяналт тавих боломж байгаа юу?

-Нам ашгийн бус байгуул­ла­га гэдгээс
эхэлнэ. Түрээсээр ашиг олоод бусдаасаа давуу байдал бий болгож болохгүй. Хуулиар
хориглоогүй тул одоо  түрээсийнхээ мөнгийг
авч байгаа.

-Монгол хэлний хууль аль шатанд
яваа вэ?

-Монгол хэлний хууль гарах ёстой.
Төрийн хэлний зөвлөл ажиллахгүй байна. Амьдралд нийцэхгүй гурван үсэг хасах мэтийн
зүйл ярьж байгаа тул хэлний зөвлөлийн статусыг дээшлүүлье гэж бо­дож байгаа. Хэлний
зөвлөлд хэд хэдэн эрдэмтдийн фракц бий. Бие биенээ үгүйсгэдэг олон толгойтой байж
болох­гүй. Нэг л дүрэмтэй байх бөгөөд түүнд нь манай хэл­ний онцлог бүхий л зүйл
багтсан байх ёстой. Хуулийн хэллэг маш хэцүү. Хуульд нэг үг нэг л утгаар ойлгогдох
ёстой. Нийт 450 хуулинд нэг үгийг нэг утгаар ойлгоно. Хоёр гурав дахь утга байж
болохгүй. Тэгэхээр хуулийн монгол хэлэнд алдаа байгааг засах гэж байна.

-Хуулийг өөр өөрийн­хөө­рөө тайлбарлах
зүйл ажиг­лагдах боллоо. Энэ зүйлийг яаж засах ёстой юм бол?

-Хууль ямар ч гарсан улс төрийн зорилгоор
тэгж тайл­бар­лах зүйл тасрахгүй. Үүнийг багасгахын тулд нэг үгийг нэг утгаар ойлгох
ёстой. Хууль ойлгомжгүй бол дэлгэ­рүү­лэх учиртай. Манайхан социализмын үеэс жижигхэн
хууль гаргачихаад түүнийгээ дагасан том журам гаргаад явдаг. АНУ, Европын жишээ­нээс
харахад журам нь өөрөө хуультай нэг зузаан ном бай­даг. Хуулиа дагаад сурчихсан
хүмүүст мөрдөхөд асуудал гардаггүй. Түүнийг нь манайд хэрэгжүүлье гэхээр шилжил­тийн
үедээ яваа тул таван жилийн хугацаанд хүссэн хүсээгүй харьцаа нь өөрч­лөгд­­чихөөд
байгаа юм. Таван жил тутам өөрчлөлт хийгээд явах уу Засгийн газрын жур­маар жигдрүүлж
байгаад сүүлд нь нэмж хуульчлах уу гэдэг техникийн асуудал байна.

-Санхүүгийн зохицуулах хорооны
Хөрөнгийн бир­жийн талаар асуумаар бай­на. Хөрөнгийн биржийн захирал нь ажлаа өгөөд
явчихлаа…

-Сүүлийн хэд хоногт хэв­лэ­лийг харж
байхад таагүй зүйл харагдаж байна. Гэрээ хийсэн улсууд ажлаа өгөөд явсан ч олдож
л таараа. Улсад хохирол учруулсан бол төлөх л үүрэгтэй. Ажил­ла­даггүй систем байгаа
бол мөнгөө буцааж авах хэрэгтэй. Хуулийн байгууллагууд учрыг нь олох байх. Хөрөнгийн
зах зээлийг хөгжүүлье гэвэл Хөрөн­гө оруулалтын сангийн тухай хуулийг мөрдөх хэрэг­тэй.
Уг хууль өнгөрөгч сараас хэрэгжиж эхэлсэн. Санхүү­гийн зохицуулах хороонд бүх үйл
ажиллагааг явуулах бололцоог хангаж өгнө.

-Санхүүгийн зохицуулах хорооны
ажлын чадавхи ямар байна вэ?

-Ажлын чадавхи муу бай­гаа. Чуулган
эхлэхээр ярина.

-Төрийн өмчит компа­ниу­дыг хувьчлах
ёстой гэхэд нөгөө хэсэг нь төр компаниудаа өөртөө авах ёстой гэх мэтээр янз бү­рийн
байр суурийг илэр­хийлж байна. Үүнд ямар хариулт өгөх вэ?

-Эрдэс баялгийн салбарт зээл аваад
Оюу толгой шиг хөрөнгөтэй болно гэсэн бод­ло­гоо­соо Их хурал татгалзаж байна. Уул
уурхайн салбарт хөрөнгөөрөө орж болохгүй эрсдэл их гарна. Зөвхөн бод­лого зохицуулалтаараа
орол­цох ёстой. Цаашид энэ олон төрийн өмчит компаниудыг хувьчилж таарна. Тэгэхгүй
бол шинээр цахилгаан станц барих мөнгө улсад алга. Тэрийг хувийн хэвшилдээ даалгаж,
тариф нь харин хөрөнгө оруулалтаа нөхөх хэмжээнд тавьж өгөх хэрэгтэй. Өнөөдөр бид
дэлхий дээр хамгийн хямд цахилгаан хэ­рэг­лэж байна. Тийм болохоор л тавдугаар цахилгаан
станц баригдахгүй байгаа юм. Хэн ч алдагдалтай бизнест хөрөнгө оруулахгүй.

-Төрийн өмчийн хороог төрийн сан
болгох шийдвэр гарсан сураг байна?

-ТӨХ 1996 оны найм­ду­гаар сарын нэгэнд
байгуу­лагд­сан. Тэр үед ТӨХ-нд хийх ажил байсан. Одоо тэр функц нь дуусчихсан.
Төрийн өм­чийн мэдлийн цахилгаан стан­цууд хэдэн аж ахуй нэгж байна. Тэгэхээр ТӨХ
захир­гаа­ны байгууллага байхаас илүүтэйгээр бизнесийн зарч­маар удирддаг байгууллага
болгох шинэчлэлийн ажил яригдаж байгаа юм. Цахил­гаан станцуудыг аваад үзэхэд хувийн
хэвшлээс хөрөнгө татаад хүчин чадлаа нэмэг­дүү­лэх боломжтой. Гэтэл Зас­гийн газрыг
зээл авахыг хориглосон тул үүнийг хийх боломжгүй болчихсон.

-Төсвийг батлахдаа ам.дол­ларын
ханшийг 1380 төгрөг байхаар баталсан. Гэтэл өнөөдөр 1750 төгрөгт хүрчихлээ. Төсвийн
тодот­го­лоор энэ харьцааг засах уу?

-Сарын дотор ам.долла­рын ханш буурахгүй.
Бид ямар доллар оруулж ирж байна, юу авч байна гэдэг хоёр зүйлийн зөрүүн дээр гарч
ирж буй ханш л даа. Нүүрсний үнэ өсөхгүй бол ханш энэ хэмжээндээ л бай­на.

Валютын ханш өсөөд гадаад худалдааны
алдаг­дал, гадаад худалдааны буу­ралт энэ бүхэн эдийн засгийн хүндрэл мөн. Энэ байдлаас
гарахын тулд хэд хэдэн алхам хийх ёстой. Тэр нь өнгөрөгч намрын ээлжит бус чуулганаар
ярьж байсан асууд­лууд. Экспортоо нэмэгдүүлж экспортод гарч буй зүйлийнхээ үнийг
бууруу­лах ёстой. Нэр төрлөө нэмэг­дүүлэх хэрэгтэй. Энэ бүхэн нэг өдөр болчихдог
асуудал биш.

-Самурай бондын тухай Японы Элчин
сайдын яамны зүгээс хоёр орны Засгийн газар хоорондын асуудал биш. Банк хоорон­дын
асуудал гэж байсан?

-Төсөв хэлэлцэж байхад өрийн дээд
хэмжээг өсгөхгүй гээд тохирчихсон тул таван тэрбум долларын үлдсэн 3.5 тэрбум доллар
дээр бонд гаргах асуудал хаагдсан. Самурай бондын хувьд 300 саяын асуудал яригдаж
байгаа тул шийдэж болно.

-Ипотекийн зээл гарс­наар орон
сууцны үнэ буурна гэж байсан. Орон сууцны үнэ буурах уу?

-Найман хувийн зээлээс болж байрны
үнэ буурахгүй. Зах зээлд нийлүүлэгдэж бай­гаа орон сууцны үнээс хамаарч буурна.
Манай улс анх удаа нэг сая 300 мянган квадрат метрт бүтээн бай­гуу­лалт хийлээ.  Ирэх жил энэ тоо 1 сая 400 мянга болж нэмэг­дэнэ.
Зах зээлд нийлүүлэгдэх орон сууц нэмэгдэх тусам үнэ бодит хэмжээнд очно. Манай одоогийн
үнэ бодит биш.

-Нийгмийн даатгалын санд хөрөнгө
төвлөрч чадаж байгаа юу?

-Улс нийгмийн даатгалын сангийн өрөө
өгч чадахгүй байгаа. Одоо хоёр дахь зээ­лээс ипотекийн зээлээ худал­даж авдаг зах
зээлээ дөнгөж нээж байна. Энэ зүгшрэхийн хэрээр улс өрөө үе шаттай­гаар төлж дуусгана.
Улс үүнийг төлтөл Монголбанк үүнийг таслахгүй байх үүрэг­тэй. Жилдээ 200-300 тэр­бумыг
төлөөд 10-15 жилдээ төлж дуусгая гэдэг төлөвлө­гөөтэй байгаа.

Э.ЭНХБОЛД

Өнгөрсөн долоо хоно­гийн пүрэв,
баасан гаригт болсон “Coal Mongolia-2014” нүүрсний өрсөлдөх чадварыг сайжруулах
гар­цуудыг хайснаараа өмнөх жилүүдийнхээс 
онцлог байв. Уул уурхайн яам “Гло­жекс” компанийн хамтран зохион байгуулсан
уг чуул­ганы хоёр дахь өдөр өрнө­сөн төр, хувийн хэвш­лийнх­ний хэлэл­цүү­лэг дээр
ч нүүрсээ үнэд хүргэж, Орос, Австралид орон зайгаа алдахгүйн тулд яах ёстой талаар
оролцогчид санаагаа урал­дуулсан. Ингээд “Coal Mongolia”-ийн анхааралд байсан асууд­луудыг
тойм­лон хүргэе.

 КОМПАНИУД НАРИЙН ЦАРИГ ДЭЭР ГАР
ӨРГӨВ

Нүүрсээрээ Австралитай өрсөлдөхийн
тулд хамгийн түрүүнд төмөр зам хэрэгтэйг “Coal Mongolia” онцолж байв. Хувийн хэвшлийг
төлөөлж үг хэлсэн хүмүүс нүүрсээ төмөр замаар зөөхгүй бол ашиг олохгүй нь, царигийг
нь хур­дан шийдмээр байна  гэцгээ­сэн. Тэд
Өмнөговиос Хятадын хил рүү нүүрс зөөх төмөр зам нарийн царигтай байх ёстой гэж дуу
нийлүүлцгээв. Уул уурхайн үндэсний ассоциа­цийн ерөнхийлөгч Д.Дамба “Царигийн хувьд
төмөр замын салбарт төрөөс баримт­­лах бодлогод гарцыг нь заагаад өгчихсөн. Яагаад
шийдэхгүй удаад байгаа юм бэ. Нэг сэтгүүлч сайдаас та хэний талд байна вэ гэж асууж
байна лээ. Ингэж асуу­хаас аргагүй  нөхцөл
үүсчи­хээд байна” гэсэн бол Мон­голын төмөр замын инжене­рүү­дийн холбооны ерөнхий­лөгч
Л.Пүрэвбаатар “Цари­гийг эдийн засаг талаас нь харах хэрэгтэй. Гашуун сухайт-Таван
толгой чиглэ­лийн 24-хөн сая тоннын хүчин чадал­тай төмөр зам яриад байх юм. Тавин
сая тонн болж нэмэг­дэхээр хаагуур тээвэр­лэх юм бэ. Төмөр замын ажлыг нүүрс­ний
компаниудад хариу­цуулах хэрэгтэй” хэмээн ярьж байсан юм. “Гложекс” компанийн ТУЗ-ийн
дарга  Л.Наранбаатар ч “Зохион байгуулагчид
нарийн цариг дээр хатуу байр суурьтай байгаа” гэсэн үг унагасан. Царигийн асуудлыг
ээлжит бус чуулганаар хэлэл­цэнэ гэсэн хариуг албаныхан өгч байв. Хэрвээ УИХ-аас
урд хил рүү  нүүрсээ зөөх төмөр замаа нарийн
царигаар тави­на гэсэн шийд гарвал овоо нааштай ажлууд хийгээд эхэл­­чихсэн юм билээ.
Өмнө­говийн нүүрсний ордуудаас Хятад руу гарах төмөр замын асуудлыг урд хөршийнхөнтэй
бараг л тохирсон гэсэн мэдээ­лэл “Coal Mongolia”-гийн  үеэр чих дэлсэж байв.

НҮҮРСЭЭ БОЛОВСРУУЛБАЛ ИХ МӨНГӨ
ОЛНО

Нүүрснийхэн өмнө нь зөвхөн олборлолт
ярьдаг байсан бол энэ жил “дэлхийн нүүрсний зах дээр дажгүй тоглогч байя гэвэл нүүрсээ
гүн боловсруулъя, хагас боловс­руулъя” гэсэн үгс давтамжтай сонсогдов. Хөрөн­гө
оруулаг­чид энэ чигийн хоёр ч төс­лийн танил­цуулгыг сонирхон сонссон юм. Багануурын
уур­хайд түшиг­лэсэн  шатахуун, байга­лийн
хийн үйлдвэрийн Адуунчулууны уурхайд түшиг­­­­лэсэн бензиний үйлд­вэр гэсэн анхаарал
татсан төслүүдийг М-Си-Эс энержи, МАК компаниуд сонирхуулав. Нүүрснээс шатахуун
гаргах нь газрын тосноос шатахуун гаргахаас бага өртөгтэй, үйлд­вэрлэсэн бензинийг
нь хямдаар худалдах давуу тал­тай. Гэхдээ нүүрснээс шата­хуун гаргах үйлдвэр барих
зардал нь нөгөөхөөсөө тав дахин өндөр. Гадны хөрөнгө оруу­лалт унаснаас болж ганц­хан
жилийн дотор төгрө­гийн ханш гучин хувиар суларч, валютын нөөц дал, наян хувиар
багасч, төсвийн орлого 1.5 триллионоор танагд­­­с­ан үед зардал их шаардсан ийм
төслүүд өнөө маргаашгүй ажил болж үр ашгаа өгөхгүй. Гэхдээ ком­паниуд өчнөөн мөнгө
зарж төсөл хэрэгжүү­лээд эхэлсэн нь, засгаас нүүрс боловс­руулах үйлдвэ­рүүдээ онцгой­лон
анхаарна гэж мэдэгдсэн нь энэ жилийн” Coal Mon­golia”-ийн өөдрөг өнгө байв. За тэгээд
нүүрсийг хуурай аргаар баяжуулах, нүүрс анги­­лан олборлох зэрэг шинэ технологиудын
танил­цуулгыг  ч “Coal Mongolia”-ийн  индрээс 
сонир­хуулсан. Нүүрс­­ний нөөц ихтэй говийн бүс ус багатай учраас нүүрс баяжуулж,
боловсруу­лахад усны хүрэлцээ гол зовлон болж байгааг компа­ниуд онцолж байлаа.
Чуулганы үеэр Уул уурхайн яамнаас дуулга­сан нэг гэгээлэг мэдээ нь нүүрсийг ус огт
ашиглах­гүйгээр баяжуулах технологи байв. Японы талтай ийм техно­логи туршаад эхэлсэн
нь дажгүй үр дүнд хүрсэн гэнэ. “Эрдэнэс Таван толгой” Япон руу хоёр тонн нүүрс  ачуулж, Японд өмнийн говийн нүүр­сийг элсээр баяжуулах
тур­шилт хийжээ.

Нүүрснээс гадна зана­раас шатахуун
гаргах төслийг  нүүрсний чуулганыг зохион
байгуулагчид онцлохоор шийд­­сэн нь олны анхаарлын гадна үлдсэнгүй. Энэ төсөл бусад
төслүүдээс хууль эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлээд өгчих­вөл хөрөнгө оруулах компани
нь бэлэн гэдгээрээ ялгарч байсан юм. Занар олборлолт, боловс­руу­лал­таа­раа дэлхийд
тэр­гүүл­дэг Америкийн “Жени энержи”-гийн охин компани  “Жени ойл шэйл Монголиа” уг төсөл дээр ажиллаж
байгаа юм.  УИХ-аар хэлэлцэх Газ­рын тосны
хуулийн шинэ­чилсэн най­руул­гын төсөлд занар олбор­лолтыг хуулиа­раа хүлээн зөвшөөрөх
агуулгатай заалт тусаад буй. Нэг олзуур­хууш­тай нь Уул уурхайн яамны зүгээс зана­раас
шатахуун гаргах төслүү­дийг дэмжинэ гэдгийг “Coal Mongolia”-д оролцсон хөрөн­гө
оруу­лагч­дад дуулгасан юм. Амери­каас гадна франц­чууд занар дээр хөрөнгөө оруулъя
гэж байгаа.  Монголын занарыг сонирх­сон өөр
хөрөнгө оруу­лагчдад ч яамны энэ байр суурь эерэг мессэж өгсөн байх.

ҮНЭДЭЭ  ТОХИРООГҮЙ ТОМ ТАТВАРУУД                         

Нүүрснийхэн өрсөлдөх чадвартай байхад
сөргөөр нөлөөлж буй  дараагийн шалт­­гаанаар
татварыг нэр­лэв.  Дэлхийн зах дээр үнэ  нь навс уначихсан нүүрснээс хориод төрлийн татвар
авдаг, ядаж ийм хүнд үед нь татва­раа цөөлөөч гэсэн саналыг нүүрс олборлогчид хэлж
бай­сан юм. Гаалийн бүрдүүлэл­тийн хураамж гэж тонн тут­маас 1500 төгрөг авдгаас
эхлээд нүүрснийхэнд татва­рын дарамт их байгааг салба­рын яамныхан хүлээн зөв­шөөрч,
Сангийн сайд хүртэл татвар дээр нь анхаарна гэж дуугарсан нь компаниудад бага ч
гэсэн итгэл төрүүлсэн байх. Гэхдээ энэ үеэр ийм ийм татварыг нь авахаа байя гэсэн
тодорхой мэдээллийг засгаас өгсөнгүй. Бид үнэхээр их татвар авч байгаа,  цөөлөх талаар бодож ярьж байна гэснээс өөр тоймтой
үг дуу­гараагүй.

Нүүрсний салба­рын­хан жишиг үнийг
онцлон шүүм­жилж байлаа. “Гложекс” ком­панийн Л.Наранбаатар “Жишиг үнэ толгойны
өвчин болсон. Энержи ресурс, Саус­гоби сэндс зэрэг олон улсын хөрөн­гийн биржид
бүрт­гэлтэй, олон нийтийн өмнө хариуцлага хүлээсэн компа­ниуд аудитын хатуу хянал­танд
байдаг. Тэгэхээр эдэнд итгэхгүй байх ямар ч үндэс байхгүй. Ганц хоёрхон хүний  өмчтэй компанийг бол үнээ буруу бичсэн гэрээ харуулж
байна гэж хардаж болно. Олон нийтийн компа­ниуд хуурамч гэрээ хийвэл олон улсын
арбитрт дуудагд­даг гэдэг талаас нь хандах хэрэгтэй. Хятадын хаа байсан зүүн эргийн
үнийг хуурай хилийн  үнэ  дээр авчраад тавьдаг  нь буруу. Гэтэл хил дээрээс өчнөөн км явж бөөн
зардал гаргаж байж далайд хүрдэг. Энэ зардлыг огт тооц­доггүй нь компаниудад хүнд
ачаа болж байна. Дээр нь нүүрсний үнэ уначих­сан. Тэгэхээр жишиг үнийг эргэж харах
цаг болсон” гэж байв. Нарийн сухайтаас урд хөрш рүү нүүрс экспортолдог “Саус­гоби  сэндс” компанийн ерөнхийлөгч бөгөөд гүйцэтгэх
захирал С.Энх-Амгалан “Жишиг үнэ дээр салбараа ойлгож хандвал бид эхний ээлжинд
өрсөл­дөөнд амьд үлдэнэ. Засгийн газарт энэ асуудлыг шийдэх хурд дутаг­даж байгаа.
Гэрээн дээрх буюу нүүрсээ зардаг үнээс гурав дахин өндөр үнэ тог­тоож  жишиг үнийн татвар авдаг. Манай компани гэхэд
л орлогынхоо 25 хүртэл хувийг татварт өгч байна. Ийм үед өрсөлдөх чадвар ярих аргагүй
болчихож байгаа юм” хэмээн ярьж байсан юм. Жишиг үнийн татвар дээр судалгаа хийж
байгаа гэснээс өөр мэдээл­лийг албаныхан компаниудад өгсөнгүй. Харин “Coal
Mongolia”-г зохион байгуулаг­чид нь  ирэх
жил  жишиг үнийг фокуслана гэдгээ онцолсон.

НҮҮРСНИЙ КОМПАНИУД НЭГ ДҮРМЭЭР
ТОГЛОНО

Нүүрсний
компаниуд нэг­дэж нэг бодлогоор нүүрсээ заръя гэсэн санаа “Coal Mon­golia”-гийн
хэрэгтэй шийд­лүүдийн нэг байлаа. Бас төрийн өмчит компани  хувийнх­тайгаа өрсөлдөж үнийг нь буулгаад байдаг
аргаасаа салахаар шийдсэн гэсэн өөдрөг мэдээ дуулдав. “Эрдэнэс Таван толгой” ком­пани
“Энержи ресурс”-ын баяжуу­лах үйлдвэрийг хамт­ран ашиг­лаж, авто замаа ч дундаа
хэрэглэхээр болжээ. Ингэснээр баруун, зүүн Цан­хийн нүүрс илүү үнэ хүрч, тэр хэрээр
төсөвт орж ирэх мөн­гөний хэмжээ өсөх  давуу
талтай юм. Тус тусдаа баяжуу­лах үйлдвэр, станц, зам барьж мөнгө үрэхгүйгээр ингэж
хам­тарвал нүүрсний салбарын өрсөлдөх чадварт сайнаар нөлөөлнө гэж олзуур­­хах хүн
олон байв.   

Төр уул
уурхай дээр ком­пани байгуулж,  хувь эзэмших
нь зөв загвар биш, татварын шугамаар ахиу мөнгө аваад байх боломжтой гэж эдийн засагчид
ярьдаг. Харин “Сoal Mongolia”-гийн үеэр төрийн оролцоотой тийм компани ийм төсөл
хэрэг­жүүлнэ, төч­нөөн үйлдвэр барина гэсэн утгатай үгсийг засгийг төлөөл­сөн эрхмүүд
ярьж байв.

Ц.БААСАНСҮРЭН