Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Сумъяа: Юанийн ханшийн савлагаа ирэх саруудад ихээр мэдрэгдэх болов уу DNN.mn

Судлаач, эдийн засагч Ч.Сумъяатай ярилцлаа.


-Импортын 40 орчим хувь, экспортын 92 хувь нь Хятадаас хамааралтай манай улсын эдийн засагт хувьд юанийн өсөлт хэрхэн нөлөөлөх бол?

-Хятадын худалдааны статистикаас харвал эхний найман сарын байдлаар Хятад-Монголын худалдаа 12.3 тэрбум ам.долларт хүрч 16.1 хувийн өсөлттэй, Хятадын Монголоос авах импорт 9.2 тэрбум ам.долларт хүрч есөн хувийн өсөлттэй байна.Мөн эхний найман сарын байдлаар 78.72 сая тонн коксжих нүүрс импортолсон байгаа нь өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 20 гаруй хувиар өссөн байна. Хятад улсын нүүрсний импортын зах зээлд, эхний найман сарын байдлаар Монгол Улс 53.8 сая тон нүүрс гаргаж зах зээлийн 15.8 хувийг, коксжих нүүрсний зах зээлд 39.3 сая тонныг гаргаж 50 хувийг эзлэж байна.

Цаашид ч зах зээл дэх байр сууриа хадгалах төлөвтэй байна. Олон жилийн ажиглалтаас харахад гадаад хүчин зүйлийн хувьд Хятад, Австрали болон Хятад Оросын харилцаа хэрхэн өрнөхөөс хамаарч Монголоос авах нүүрсний импортын хэмжээ хэлбэлзэж байдаг. Мөн Хятадын дотоодын тухайлбал, Шаньси, ШУӨЗО, ӨМӨЗО-ы нүүрсний уурхайн нөхцөл байдал, уурхайн осол зэргээс хамаарч олборлолтын хэмжээ өөрчлөгдсөнөөр Монголын нүүрсний эрэлтийг нэмэгдүүлдэг.

Хятадын эдийн засгийн нөхцөл байдлаас хэдийгээр Монгол Улс хамааралтай ч Монгол дахь юанийн ханшийн өсөлт, голдуу манай улсын төсвийн тэлэлтээс хамаардаг. Хэрэв төсвийн халалт нэмэгдэж тухайлбал, хүүхдийн халамжийн мөнгө их хэмжээгээр тараах, аж үйлдвэр, барилга бүтээн байгуулалтын төслүүд хэрэгжиж эхэлбэл валютын эрэлт нэмэгдэж, ханшийн богино савлагаанд нөлөөлдөг.

-Засгийн газраас ирэх жилийн эдийн засгийн өсөлтийг найман хувь байна гэж тооцоолсон. Хэт өндрөөр төсөөлж буй энэ бодлого нь манай улсын эдийн засагт ямар урхаг үзүүлэх бол?

-Сангийн яам болон Монголбанк хэт өөдрөгөөр төсвийн орлогыг төсөөлөх нь өөрөө төсвийн үрэлгэн зарлагыг нэмэгдүүлж, тоон дээрх эдийн засгийн өсөлтийг өндөр харагдуулж байгаа нь өөрөө эрсдэлийг дагуулна. Монгол, Хятадын харилцаа болон Хятадын нүүрс, зэсийн эрэлтээс хамаарах манай эдийн засаг нь өөрөө мэдэж тодорхойлох боломжгүй нөхцөл байдлыг огцом хүндрүүлэх, гадаад дотоод өр зээлийг нэмэгдүүлэх суурь болж байна. Өөрөөр хэлбэл, утсан дээр дугуйтай алхаж буй циркийн үзүүлбэр шиг өнөөгийн нөхцөл байдал нь тодорхойгүй байдлыг улам нэмэгдүүлж иргэдэд айдас төрүүлэх, эдийн засагт үл итгэх нөхцөл байдлыг бий болгосоор. Улам бүр данхайсан төрийн эдийн засаг, төсвийн хамаарал бүхий эдийн засгийн бүтцийг бий болгож хувийн эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт бизнесийн нөхцөл байдлыг дордуулж байна.

-БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлтийг олон улсын байгууллагууд янз бүрээр л таамаглаж буй. Бодитоор Хятадын засгийн өсөлт хэдэн хувьд хүрэх боломжтой бол. Та судлаач хүний хувьд хэрхэн харж байна вэ?

-Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн салбар сул хэвээр байгаа нь 2024 оны жирийн иргэдийн өрхийн зарлагад сөргөөр нөлөөлжээ. Мөнгөний болон төсвийн бодлогоор дэмжсэний нөлөөгөөр хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн. Мөн экспорт өссөн нь өрхийн зарлагын бууралтыг тодорхой хэмжээнд нөхөж байгаа харагддаг. Азийн хоёр дахь том эдийн засаг болох Энэтхэгийн эдийн засаг өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард тооцсончлон 2024 онд 7.0 хувиар өсөх хэвээр байгаа нь дотоодын эрэлт, тэр дундаа засгийн газрын зардал нэмэгдсэнтэй холбоотой.

АХБ-ны 2024 оны есдүгээр сарын Азийн хөгжлийн төлөв тайланд энэ оны бүс нутгийн эдийн засгийн өсөлтийг 5.0 хувь байна гэж таамагласан байна лээ. Энэ нь дөрөвдүгээр сард тооцоолж байсан 4.9 хувиас өссөн төсөөлөл л дөө. Харин ирэх оны өсөлтийн төсөөллийг 4.9 хувьд хэвээр үлдээсэн байна.

АНУ болон БНХАУ-ын хооронд худалдааны хурцадмал байдал даамжрах, БНХАУ-ын дотоодын үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн нөхцөл байдал улам дордох, геополитикийн хурцадмал байдал хүндрэх, мөн уур амьсгалын өөрчлөлт болон цаг агаарын таагүй үзэгдлүүд түүхий эдийн үнэ, хүнсний болон эрчим хүчний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлөх зэрэг эрсдэлүүд байна.

Хэрэв гадаад худалдаа хөрөнгө оруулалтын орчин ерөнхийдөө тогтвортой байж, макро эдийн засгийн бодлого бэхжиж, үр дүнтэй, дотоодын эрэлт сэргэлт хурдасвал энэ оны дөрөвдүгээр улиралд ДНБ 5.1 орчим хувь, бүтэн жилээр таван хувиар өсөх төлөвтэй байна. Гадаад худалдаа хөрөнгө оруулалтын эрсдэл, цочрол нэмэгдэж, тогтвортой өсөлтийн бодлогын үр нөлөө хязгаарлагдмал, дотоодын эрэлтийн сэргэлт хүлээлтээс доогуур байвал Хятадын ДНБ дөрөвдүгээр улиралд 4.7 орчим хувь, бүтэн жилээр 4.8 хувиар өсөх төлөвтэй байна.

-Аль салбартаа илүү хөрөнгө оруулах төлөвтэй байна вэ?

-14 дүгээр таван жилийн төлөвлөгөөнд судалгаа, боловсрол, санхүү, технологийн салбарт тэргүүлэх ач холбогдол өгч, дижитал дэд бүтцэд 1.4 их наяд ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийхийг уриалсан. Энэ нь Хятадын зорилгод хүрэхийн тулд АНУ болон бусад гадаад зах зээл, технологи, хөрөнгө, судалгаанд нэвтрэх боломжийг хадгалахын зэрэгцээ бие даасан байдал, бие даасан инновацийг чухалчилдаг. Энэ нь эрчим хүч, хөдөө аж ахуй тэр дундаа биотехнологи, генетик нөөц, үрийн технологид өөрийгөө хангах боломжийг нэн тэргүүнд тавьж, Хятад улсыг дэлхийн худалдааны дүрэм, технологийн стандартыг тогтооход манлайлах үүрэг гүйцэтгэхийг уриалж байна. Энэ нь Хятадын нутаг дэвсгэрээс гадуурх нөлөөллийг хөхиүлэн дэмжиж, оюуны өмч, технологийн үнэ тогтоох тухай Хятадын шүүхийн шийдвэр, монополийн эсрэг үйл ажиллагааг дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрөхийг эрмэлзэж байна.

-Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн салбарын хямрал өнөөдөр ямар байгаа вэ?

-ОУВС энэ оны наймдугаар сарын 2-нд нийтэлсэн эдийн засгийн үнэлгээний тайландаа Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн асуудлаар зөвлөмж өгсөн байна. Барилгын ажлыг дахин эхлүүлэх, барилга угсралтын явцад хүлээлгэн өгөх асуудлыг дуусгах ажлыг түргэтгэхийн тулд төв засгийн газраас төсвийн түр урамшууллыг эхлүүлэх шаардлагатай байгааг онцолсон. Төсвийн зарлагын тодорхой цар хүрээний хувьд дөрвөн жилийн дотор шийдье гэвэл ДНБ-ий 5.5 хувьтай тэнцэх хэмжээний төсвийн зардал хэрэгтэй гэсэн үг. 2023 онд нэрлэсэн ДНБ-ээр тооцвол ойролцоогоор долоон их наяд юаньд хүрнэ. Үүнийг ам.доллараар тооцвол 1 их наяд ам.доллар гэсэн үг. Хятадын засгийн газар ОУВС-гийн зөвлөмжийг няцааж, одоо байгаа бодлого нь үл хөдлөх хөрөнгийн салбарын зах зээлд эерэг хандлагыг авчирч чадна гэж мэдэгдээд, борлуулахаас өмнө ашиглалтад орсон орон сууцны зардлыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө одоогоор байхгүй байгааг онцолсон.

Хятадын засгийн газраас өнөөг хүртэл авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ тийм ч дорвитой үр дүнд хүрэхгүй байна. Орон сууцны шинэ үл хөдлөх хөрөнгийн бүтээн байгуулалт буурч байгаа ч анхаарууштай нэг зүйл нь борлуулалтын бууралт илүү тод харагдаж байна. Долдугаар сарын эцсийн байдлаар шинээр баригдсан орон сууцны барилга байгууламжийн м2 талбайн хэмжээ жилийн өмнөхөөс 23 хувиар өссөн байна.

Өнөөдрийн Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн салбарын хамгийн том асуудал бол үл хөдлөх хөрөнгийн хөгжүүлэгчдийн санхүүжилт хангалтгүйн улмаас барилгын ажлын дундуур төслүүд тасалдсаар байгаа явдал юм. Орон сууцыг бариад хугацаандаа хүлээлгэж өгөхгүй байнга хойшилдог бөгөөд үл хөдлөх хөрөнгө оруулагчдад санаа зовнилоос болж орон сууц худалдан авах дургүй хүмүүсийн тоо нэмэгдсээр байна. Борлуулалт удаашралтай байснаас удаан үргэлжилсэн үнийн бууралт нь “орон сууцны үнэ буурна гэсэн хүлээлтийг улам бэхжүүлж байна. Мөн олон орон сууцны эзэд зарах хүсэлтэй байгаа бөгөөд орон сууцны зах зээлийн талаарх гутранги хүлээлт нь үнийн уналтыг хурдасгаж байна.

-АНУ-ын Төв банк мөнгөний бодлогын хүүгээ бууруулах төлөвтэй байна. Үүнээс үүдэж АНУ-д үнэт цаас эзэмшдэг Хятадын иргэд өөрийн улсын зах рүү хөрөнгө оруулалт хийж магадгүй. Энэ нь юанийг 10 хувиар өсгөх магадлалтай хэмээн судлаачид дүгнэж байгаа шүү дээ. Үүнийг та юу гэж харж байна?

-Хятадын дотоодын зарим судлаачдын үзэж байгаагаар одоо хүлээгдэж буй өгөөж, хөрөнгийн урсгал бүхэлдээ өөрчлөгдөж, хөрөнгө буцаан урсаж эхлэх магадлалтай. Гадаадын зах зээлээс дор хаяж 400-500 тэрбум ам.доллар Хятадын зах зээлд буцаж орж ирэх боломжтой. Энэ нь юанийн ханшийг өсгөхөд чухал түлхэц үзүүлэхээр хүлээлттэй байна. Гэхдээ манай улс шиг Хятадаас болон төсвийн хөрөнгө оруулалтаас маш их хамааралтай улсад бол юанийн ханшийн савлагаа ирэх саруудад ихээр мэдрэгдэх болов уу.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Сонгууль болохоор л зүхдэг Ч.Сайханбилэг, Ц.Элбэгдорж хоёрын хүчинд идэх хоолтой байгаагаа ойлгох цаг болсон DNN.mn

Жил жилийн сонгуулиар хуучирдаггүй, бүр зарим намын улс төрийн том акци мэтээр явдаг ганц сэдэв бий. Тэр нь Ц.Элбэгдорж, Ч.Сайханбилэг хоёрыг Монголын нийгмийн заналт дайсан мэтээр зүхсэн агуулгатай пост, мэдээлэл хөвөрч эхэлдэг. Энэ хоёр хүн монгол төрийн, эрх баригч намын, монголчуудын дайсан болтлоо яг юу хийсэн юм бэ гэдгийг эргэн бодоцгооё. Тэд Оюу толгойн төслийг хөдөлгөж, Эрдэнэт үйлдвэрийн Оросын өмчлөлийн хэсгийг Монголд худалдаж авсан. Ингээд Эрдэнэт үйлдвэр Монголын зуун хувийн хөрөнгө болов. Түүний 49 хувь нь монгол компанийн өмч, үлдсэн 51 хувь нь монгол төрийн өмч хэвээрээ үлдсэн. Тэдний энэ түүхэнд гарч байгаагүй чухал үйл хэргийн яг юу нь буруу болохыг гайхаад бардаггүй юм. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам тэдний үйл хэрэг цагаа олж хөдөлсөн олон тохиолдохгүй, нүдээ олсон маш зөв зүйл байсан гэдэг нь тод харагдаж байна шүү дээ.

Ч.Сайханбилэгийн үед Оюу толгойн төсөл ямар байсныг эргэн санацгаая. Гэрээ, татвар гэсэн шалихгүй маргаанаас үүдэж хөрөнгө оруулагчид Оюу толгойг царцаан хааж хаалгаа лацдаад Монголоос гараад явчихсан үе л дээ. Монголын эдийн засаг юун 30, 40 их наяд төгрөгөөр тоологдох. Үүнийг харсан гадаадын хөрөнгө оруулагчид бүгд нүүр буруулсан үе байв. Тарчигхан эдийн засагтай ч байлаа. Тухайн үеийн Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг Арабын Нэгдсэн Эмират Улсад айлчилж, Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын гэрээг байгуулж, төслийг урагшлуулсан. Ийн Дубайд хийсэн гэрээ учраас “Дубайн гэрээ” хэмээн нэрийдсэн гэдгийг хэн хүнгүй мэдэх байлгүй. Тэр төслийг урагшлуулсны буруу нь юундаа байгаа юм бэ.

Өнөөдөр Оюу толгойгоос өөр төр, хувийн хэвшлийн хамтарсан, гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалттай ийм жишиг төсөл Монголд байхгүй шүү дээ. Тэгээд ч Монголын эдийн засаг, нийгэмд Оюу толгой шиг өндөр өгөөжийг өгч байгаа төсөл ч ховор. Энэ нь тоон мэдээлэл, удаа дараагийн судалгаануудаар батлагддаг.

Жишээ нь, СЭЗДС-ийн хийсэн судалгаанд “1990 оноос хойш Монгол Улсад орж ирсэн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 87 хувь нь Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт байна. 1990 оноос хойш Монголд 46.6 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирснээс 40.5 хувийг зөвхөн Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт эзэлж байна” хэмээн дурдагдсан судалгаа нь бий.

Өөр нэг тоон илэрхийлэл. МУИС-ийн багш Хашчулуун, Гэрэлмаа нарын судалгаанд “Монголын эдийн засагт Оюу толгойн шууд оруулж буй нэг төгрөг нь худалдан авалт, татварын зарцуулалт, шинэ ажлын байрыг үүсгэх замаар буюу шууд бус болон дам байдлаар 1.43 төгрөгийн үнэ цэнийг бүтээж байна” гэж дурдагдсан байдаг.

Түүнчлэн “Оюу толгой” 2010-2023 оныг хүртэлх хугацаанд 10.3 их наяд төгрөгийн татвар хураамж, бусад төлбөрийг Монголын эдийн засагт төвлөрүүлсэн байдаг. Үүнээс гадна Монголд ажлын байр бий болгож байгаа, гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг тахалж байгаа өөр төсөл юу байна вэ. Монголын нийгмийг нуруун дээрээ чирж яваа Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтыг татах нь буруу байсан гэж үү. Та бүхэн юу гэж бодож байна? Монгол төрийн дайснууд ийм юм хийдэг юм уу. Элбэгдорж, Сайханбилэг гэж хоёр төрийн зүтгэлтний бараг арваад жил зүхүүлж, төрийн дайсан гэж цоллуулж байгаа ажил нь энэ юм. Тэр хоёр яалт ч үгүй үүнийг гардан хийсэн л дээ.

Тэдний зүхүүлдэг бас нэг гол ажил түрүүн дурдсан Оросын өмчлөлд байсан Эрдэнэтийг худалдаж авсан явдал. Эрдэнэт үйлдвэрийн ногдол ашгийг монголчууд нийтээрээ хүртэж байна. Эрдэнэтийг худалдаж аваагүй байсан бол яах байсныг төсөөлөхөөс ч халгам. Том татвар төлөгчийн газрын дарга С.Төгсжаргал “Ковидын үе том татвар төлөгчдөд нөлөөлөл үзүүлсэн. Манай улс уул уурхайгаас хамааралтай. Хил гааль хаагдахад уул уурхайн бүтээгдэхүүний гаралт эрс багассан. Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ-ын тухайд 2021 онд улсын төсөвт 790 орчим тэрбум төгрөгийг төлснөөр том ангиллын шилдэг татвар төлөгч болсон. Нийт айл өрхүүдийн цахилгааны төлбөр нь тухайн компанийн ашгаас төлөгдсөн. Энэ нь татвар ногдох орлогоос хасагдах хуулийн зохицуулалт байхгүй” хэмээн ярилцлага өгсөн байдаг.

Эдгээрээс харахад Оюу толгойн төсөл, Эрдэнэт үйлдвэрийг Оросоос худалдаж авсан нь цаг үеэ олсон зөв ажил байсан. Цар тахлын хүнд үед Эрдэнэт Монголынх биш байсан бол яах байсан бол. Цахилгааны төлбөрийг хэн даах байсан бол. Төсөвт ямар ачаалал ирэх байсан бол. Бас Эрдэнэт Оросынх байсан бол юун ийм мөнгө олох, юу ч олохгүй сууж байх байв.Украин, Оросын дайнаас болоод Орос улс дэлхийн эдийн засгийн хоригт орсон. Орос улсаас дэлхий юм худалдан авахдаа маш болгоомжтой ханддаг болсон. Хятад, Энэтхэг, Турк зэрэг цөөхөн орон л ил далдаар худалдаа хийж байгаа. Манай оронд буй Эрдэнэтийн зэсийн хүдэр хамгийн түрүүн эдийн засгийн хоригт орж таарна. Монголын талын зэсийг аваад орос зэсийг авахгүй гэхгүй нь мэдээж. Бид өдийд хаалгаа хаачихсан, хоригт орчихсон ядуу тарьчиг, хоорондоо хэрэлдээд л хоосон сууж байх байлаа.

Тиймээс тэднийг энэ хоёр үйл хэргээр буруутгаж, нийгмээр зүхүүлэх нь буруу. Сонгууль болохоор гаргаж ирэх юм. Улс орныг удирдаж байгаа хүний хувьд тэдний үйл хэрэг маш зөв байсан. Энэ нь ч дээрх судалгаануудаас ил харагдаж байна. Ер нь энэ хоёр хүний хүчинд монголчууд идэх хоолтой яваа гэдгээ ойлгох цаг болж.

Тэдний үйл хэргийг давж гарах бодлогын зөв шийдвэрийг өнөөг хүртэл хэн ч гаргаж чадаагүй байна. Зоримог, улс оронд ач тусаа өгсөн шийдвэр гаргасанд, тэрийг нь давж чадахгүйгээ мэдээд эрх баригчид атаархаад байдаг юм уу. Байнга л Монголын дайсан мэтээр ухуулах юм. Улс орныг, төрийг удирдахад яг ийм бодлогын шийдэл,цагийг нь олж гаргах хэрэгтэй байдгийг тэд өөрсдийн үйл хэргээрээ харуулсан. Одоо Хууль зүйн яам, прокурорын газраас энэ хоёр улстөрч гэмт хэрэгтэн биш гэдгийг зарлах хэрэгтэй байна. Лав л монголчуудыг хорлоогүй гэдэг нь гэгээн цагаан өдөр шиг ил тод байна. Өөр тэгээд хэнийг хорлочихсон гээд гэмт хэрэгтэн болгон зарлаад интерполоор хайгаад ч бил үү байгаа юм бэ.

Р.ЖАРГАЛ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Эмэгтэй ерөнхийлөгчтэй болдоггүй юм гэхэд эмэгтэй хотын даргатай болъё DNN.mn

Улаанбаатар хот эмэгтэй даргатай болмоор байна. Өнгөрсөн хугацаанд дандаа эрэгтэй даргатай явж ирлээ. Монголд эрэгтэй хүн хотын дарга болохоор нийгмийн асуудлыг ерөөсөө шийддэггүй юм байна гэдэг нь өнгөрсөн хугацааны түүхээс ил харагдах юм. Эрэгтэй хүн өөрийн хүч чадлаар аливааг шийдэх, дайн байлдаан хийж өөрийн өмч хөрөнгөтэй болох гэдэг байгалийн гэмээр онцлогийнхоо дагуу ч тэр үү өнгөрсөн хугацаанд улс төрийн тоглолт хийж ирлээ. Мөн нийслэлийн газрыг хайр найргүй, баруун солгойгүй зарлаа. Нийслэлд тулгамдсан асуудлаар дөрөөлж хувьдаа мөнгө завших гэж үзлээ гэхчлэнгээр өөрийн өмч хөрөнгө, эрх мэдлийг тэлэхийн төлөөх “тулаанд” л орсоор ирж. Түүнээс нийслэлийн тулгамдсан асуудлыг шийдэж чадсангүй. Тиймдээ ч нийслэлийн асуудал сараас сард, жилээс жилд шийдэгдэхгүй тэлсээр байна.

Эмэгтэй хүн байгалийн онцлогийн дагуу үр хүүхэд, гэр бүлээ эрүүл байлгах, тогтвортой, тохь тухтай байлгахад чиглэдэг гэсэн сэтгэл зүйн судалгаанууд олон бий. Тиймээс эмэгтэй ерөнхийлөгчтэй болдоггүй юм гэхэд эмэгтэй хотын даргатай болмоор байна. Үүнд нийцсэн кандидат бол одоогийн байдлаар Нийслэлийн ХҮН намын дарга Э.Золзаяа гэх эмэгтэй нийцэж байна гэхэд буруудахгүй. Тэрээр хотын хөгжлийн бодлого, орон зайн төлөвлөлт дизайны чиглэлээр сүүлийн 10 орчим жил ажиллаж дэлхийн 40 гаруй улс 100 гаруй хотоор аялан олон улсын 10 гаруй форумд оролцож, панелист илтгэгч байсан мэргэжлийн хүн юм билээ. Тиймээс бэлэн байгаа кандидатаа сонгоё. Ер нь ч дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд эмэгтэй хүнийг хотынхоо даргаар томилж байна. Жишээ нь, Австрали, Япон, Канад, АНУ бүгд эмэгтэй хотын даргатай. Лос Анжелосын дарга Карен Басс хоёр жилийнхугацаанд хотын даргаар ажиллахдаа орон гэргүй иргэдийн тоог бууруулсан байдаг. Тиймээс эмэгтэйчүүд эрүүл, тав тухтай орчныг бүрдүүлэх, нийтийн тээврийн хүртээмж, амьдралын чанарыг сайжруулах, агаарын бохирдлыг бууруулах зэрэг асуудалд дорвитой өөрчлөлт гаргана гэдэгт итгэлтэй байна.

 

Categories
мэдээ

Д.Энхтуяа: Ахмадад чиглэсэн үйлчилгээг сайжруулах юмсан гэж олон жил тээж явсан хүслээ ажил хэрэг болгоно DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Д.Энхтуяатай ярилцлаа.


-126 гишүүнтэй энэ удаагийн парламентын анхны ээлжит чуулган нээлтээ хийлээ. Энэ чуулганаар улс орны ирээдүйн хувь заяатай холбоотой ямар хууль батлах ёстой гэж та харж байна?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр байгуулагдсан 126 гишүүнтэй энэ удаагийн парламентад ард түмэн ихээхэн итгэл хүлээлгэж байгаа. Учир нь энэ удаагийн парламентад олон өнгийн дуу хоолой орж ирсэн. Урьд нь нэг намын давамгайлал байсан бол одоо олон төрлийн мэргэжилтэй, олон намын төлөөлөл орсон. Тиймээс ч УИХ-ын мэтгэлцээнийг маш халуун, сонирхолтой болгож байгаа гэж харж байна. Өнгөрөгч ээлжит бус чуулганаар Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр болон Засгийн газрын 2024-2028 онд хэрэгжүүлэх ажлын төлөвлөгөө, 2024 оны төсвийн тодотголыг баталсан.

Энэ үеэр УИХ-ын танхимаас олон зүйл заалтыг буцаасан. Өмнө нь УИХ руу орж ирсэн олон тогтоол, төсөл шуурхай батлагддаг байсан бол энэ удаагийн парламентаар нухацтай хэлэлцэж, хуулийн төслийг буцаах түвшинд хүрсэн. Энэ мэтээр олон шүүмжлэлтэй асуудал гарч байгаа.

Дээр хэлчсэнчлэн энэ удаагийн УИХд иргэд ихээхэн хүлээлттэй байгаа. Тэрхүү хүлээлтэд хүрч ажиллах нь чухал. Засгийн газрын хэрэгжүүлэх гэж буй 14 мега төслийн ядаж дөрөв, тав нь энэ дөрвөн жилд бүрэн хэрэгжээсэй гэсэн хүлээлт байна. Олон намын зөвшилцөл, олон ургалч үзлийн үндсэн дээр Монголын хөгжил урагшлах ёстой. Монголчуудын өмнө тулгамдсан олон асуудлыг шийдэх, реформын өөрчлөлтийг мэдээж зоригтой хийх ёстой.

Миний хувьд НИТХ-д дөрвөн жил ажилласан. УИХын гишүүн болохдоо тодорхой төлөвлөгөөтэй орж ирсэн. Ахмад настны асуудлаар олон жил үйл ажиллагаа явуулсан л даа. Тиймээс энэ чиглэлээр хийж гүйцэтгэе гэсэн хүсэл мөрөөдөл ч байна. Өөрөөр хэлбэл, ахмадын асаргаа, ахмадын асрамжийн газрыг олноор байгуулж, ахмад настнуудад хүртээмжтэй, чанартай үйлчилгээ хүргэх ёстой гэж боддог.

Германд оюутан байхдаа ахмадад асрамжийн үйлчилгээ үзүүлдэг газарт олон жил ажиллаж байсан учраас хөгжилтэй орнууд ахмадын асаргаа, сувилгааг ямар түвшинд үзүүлдэг вэ гэдэг сайн туршлагыг мэднэ. Тийм ч учраас олон жил тээж явсан үйл хэргээ одоо ажил хэрэг болгох боломж олдож байна.

УИХд ахмадын асуудлаар лобби бүлэг байгуулж, би ахалж ажиллахаар болсон. Энэ талаараа Гэр бүл, хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын сайд Л.ЭнхАмгалантай хамт өнөөдөр (өчигдөр) мэдээлэл хийлээ. 2024 оны тавдугаар сарын 22-ны чуулганы хуралдаанаар Ахмад настны тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Уг өөрчлөлтөөр олон асуудлыг шийдэж байгаа. Тэрхүү хуулийн гол концепци нь эрүүл, идэвхтэй насжилтад бэлтгэх юм.

Өнөөдөр ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжихэд маш хойрго байгаа. Тиймээс ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, мөн ахмад настанд үзүүлж байгаа эдийн засгийн хүчирхийллийг багасгах эрх зүйн орчныг бүрдүүлсэн. Хүчирхийлэл гэхээр зөвхөн бие махбодын хүчирхийлэл гэж ойлгоод байдаг. Гэтэл бие махбод, эдийн засгийн хүчирхийлэл гэж тусдаа шүү дээ.

Ахмадууд олноороо уулзаж асаргаагаа авч, бүлээрээ байх боломж ховор байдаг. Хааяа нэг уулзахаар хүнээр дутсан байдалтай суудаг. Тиймээс ахмадын сувиллын газруудыг олшруулах, ахмадын асрамжийн төвүүдийг нэмэгдүүлэх зүйлчлэл орсон. Үүнд 2024 оны төсөвт тодорхой төсвийг суулгаж өгнө.

Үүнээс гадна ахмад настанд хөнгөлөлттэй үнээр үйлчилж байгаа сувиллуудыг нэмэгдүүлнэ. Аж ахуйн нэгжүүд ахмадын сантай болох заалт орсон. Уг сангаар дамжуулж ахмадад чиглэсэн олон талт үйл ажиллагааг дэмжих сан байгуулах ёстой гэсэн өөрчлөлт орсон.

Мөн төр хувийн хэвшлийн түншлэлийг сайжруулж дэлхийн жишигт нийцсэн ахмадын асрамж, үйлчилгээний газруудыг байгуулах сонирхолтой байгаа.

Миний хувьд ХБНГУ-ын жишгээр ахмадын асрамжийн газар байгуулах төсвийг 2025 оны төсөвт тусгуулж, ахмадын жишиг үйлчилгээний газар ямар байдгийг манлайлж үзүүлэх зорилготой ажиллаж байна.

-Энэ чиглэлд реформ хийе гэвэл 2025 оны төсөвт хэдий хэмжээний төсөв тусгуулах шаардлагатай вэ?

-Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамнаас энэ чиглэлээрх төсөв орж ирнэ. Ахмадын асрамж, сувилахуйн төсөвт 4.6 тэрбум төгрөг суулгасан. Ахмадын асрамжийн газар байгуулахад 10 тэрбум төгрөг суулгасан юм билээ. Үүнээс жишиг ахмадын төвийг байгуулах төсөвт анхаарлаа хандуулж ажиллана.

-Та НҮБ-ын ҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 79 дүгээр чуулганд оролцоод ирлээ. Ер нь олон улсад манай нэр хүнд ямархуу байна. ОХУ-ын ерөнхийлөгч Путины манай улсад хийсэн албан айлчлалыг улс орнууд хэрхэн хүлээж авч байна вэ?

-Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх НҮБын Ерөнхий Ассамблейн 79 дүгээр чуулга уулзалтад оролцсон. Уг чуулга уулзалтад манай улсын талаас оролцох бие бүрэлдэхүүнд УИХ-ын гишүүдээс миний бие багтсан.

Ер нь Монгол төрийн гадаад бодлого нэг цонхоор явах ёстой. Тэр ч үүднээс НҮБын Ерөнхий Ассамблейн 79 дүгээр чуулганы манай улстай холбоотой бүх үйл ажиллагааны талаар Гадаад харилцааны сайд болон Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас албан ёсны мэдээллийг өгдөг.

УИХын дэд дарга Х.Булгантуяагийн хамт миний бие энэхүү чуулга уулзалтын үеэр эмэгтэйчүүдийг дэмжих чиглэлээрх хоёр том хуралд оролцсон. Нэгдүгээрт, НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын орлогч Амина Мохаммедийн “Woman rise for all” үйл ажиллагаанд оролцсон. Мөн “He she for” үйл ажиллагааны 10 жилийн ой болсон. Үүнд оролцсон.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч НҮБын Ерөнхий Ассамблейн 79 дүгээр чуулганд өргөн утгатай үг хэлсэн. “Парисын тогтвортой хөгжлийн зорилт-2030”, “Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Парисын хэлэлцээр” зэрэг баримт бичиг гаргасан ч эдгээр зорилтын хэрэгжилт хангалтгүй байна гэсэн шүүмжлэлийг илэрхийлсэн. Ерөнхийлөгчийн хэлсэн үгэнд олон орны төрийн тэргүүн санал нэгдэж байгаагаа илэрхийлж байсан.

Мөн энэ чуулганаар “Ирээдүйн төлөөх гэрээ” баримт бичгийг баталсан. Ерөнхийдөө чуулган амжилттай болж өндөрлөсөн.

-Манай улсын нэр хүнд олон улсын тавцанд ямархуу байсан бол?

НҮБын чуулганд УИХын гишүүний хувиар анх удаа оролцсон. Манай улс энэхүү чуулганд нэлээн үнэ хүндтэй, жин даахуйцаар оролцдогийг хараад бахархаж байлаа.

Р.ЖАРГАЛ

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Р.Даваадорж: Үндэсний баялгийн сан нь иргэний биш, даргад давуу эрх олгодог тусгай сангуудын нэг болсон DNN.mn

Эдийн засгийн ухааны доктор Р.Даваадоржтой ярилцлаа.


-Хувийн хэвшлийн эзэмшилд байдаг стратегийн есөн ордын 34, 50 хувийг төр эзэмшихээр болсон. Нийгмийн тодорхой хүрээнд энэ заалт компаниудыг дампуурал руу хөтөлнө гэх шүүмжлэл өрнөж байгаа. Ер нь байгалийн баялгийн өгөөжийг ард түмэнд хүртээхэд энэ бодлого нь хэр зөв бэ?

-Ашигт малтмалын тухай хуулийн 4.1.12-д “стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд” гэж үндэсний аюулгүй байдал, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний, эсхүл жилд Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний таван хувиас дээш хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа буюу үйлдвэрлэх боломжтой ордыг” гэсэн тодорхойлолт бий.

Манайд стратегийн орд гэж нэрлэж байна. Харин дэлхийн улс орнуудад стратегийн түүхий эд гэж нэрлэгддэг. Стратегийн түүхий эд гэдэг нь улс орны эдийн засаг, батлан хамгаалахын тогтвортой байдлыг хангадаг материаллаг үйлдвэрлэлийн үндэс юм. Стратегийн ашигт малтмалын жагсаалтад геополитикийн нөхцөл байдал, гадаад эдийн засгийн харилцаа болон бусад нөхцөл байдлаас шалтгаалан өөрчлөгдөж болдог. ОХУ-ын стратегийн ашигт малтмалын түүхий эдийн тоонд түлш, эрчим хүчний нөөц, өнгөт болон ховор металлын хүдэр, үнэт чулуу, металл ордог. Стратегийн нөөцөд улс орны хүн амын амьдралын баталгаа болох усны нөөц ч багтаж болно. Тэгэхээр сүүлийн үед стратегийн орд гэж байдаггүй гэх яриа явах болсон нь буруу юм.

Манай улсын хувьд стратегийн 16 ордоос ес нь “хувийн хэвшлийн” мэдэлд байдаг. Тодруулбал, хоёр нь МАК-ийнх, бусад нь Канад, Сингапур, БНХАУ гэсэн эзэдтэй байгаа. Сонгуулийн өмнө Баялгийн сангийн хуулийг баталсан. Тус хуулийн дагуу өнгөрсөн долоо хорногт болсон Засгийн газрын хурлаас стратегийн есөн ордыг эзэмшиж буй хувийн хэвшилд хэлэлцээрийн урилга хүргүүлж 34, 50 хүртэлх эзэмшлийн хувиа тогтоох талаар хэлэлцээрийн ширээнд урьж байгаа гэсэн мэдээлэл хийж байна лээ. Үүнийгээ хувийн бизнест шууд халдаж байгаа гэсэн үг биш хэмээн тодотгож байсан.

Өнгөрсөн жил энэ хуулийг өргөн барих үеэр УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн хувьд өөр хувилбар дэвшүүлсэн боловч авч хэлэлцээгүй. Одоо бүх процесс батлагдсан хуулийнхаа дагуу явагдаж байна. Олон шүүмжлэл байх шиг байна. Венесуэль улс яг ингэж эхэлсэн гэдэг яриа нийтийн сүлжээнд маш хүчтэй явж байсан. Миний хувьд, Монгол Улсын хөгжил, уул уурхай, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын талаар тогтсон бодлого үзэл баримтлал төлөвшөөгүй байна гэж үзэж байна. Гэнэт нэг хууль санаачилж батлаад нэг салбарыг орвонгоор нь эргүүлээд хаячихаж байна. Тиймээс Засгийн газрын бодлогын залгамж чанар муу байгаа нь уул уурхай, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын бодлогын хэрэгжилтэд сөрөг нөлөөлөх гол нөхцөлийн нэг байх боломжтой байна.

-Энэ хуулиар Баялгийн сангийн хуваарилалтыг хийхэд ямар менежмент хэрэгжүүлэх нь бодитой гэж танай намынхан харж байсан юм бэ?

-Үндэсний баялгийн сангийн хуулийн тухайд манай нам зарчмын зөрүүтэй саналтай байсан. Засгийн газраас өргөн барьсан Үндэсний баялгийн сан нэртэй хууль нь дарга, эрх мэдэлтэнг хамгаалж, давуу эрх олгох, ялгаатай байдал бий болгох хуулийн төсөл байна гэж тухайн үед зөндөө учирласан ч хэн ч сонсоогүй. Сүүлийн найман жилд Монгол Улс авлигын үзүүлэлтээр 50 байраар ухарч, ардчиллын индексээр уруудан доройтож байгааг олон улсын байгууллагын дүгнэлт харуулж байна. Үндэсний баялгийн сан нь иргэн хүний биш, даргад давуу эрх олгодог тусгай сангуудын нэг болсон шүү дээ. Одоо сайд нарын удирддаг 22 тусгай сан бий. ЖДҮ, Боловсролыг дэмжих сан, Хөдөө аж ахуйг дэмжих, Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан зэрэг сангуудын ард юу нуугдаж байсныг монголчууд мэддэг болсон баймаар. Саяхан хэд хоногийн өмнө Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн удирдлагыг хуулийнхан баривчлах шиг боллоо.

Тэгвэл Үндэсний баялгийн сангийн хуулиар Хуримтлалын санг Нийгмийн Хамгааллын сайд удирдаж байгаа. Хөгжлийн сан нэртэй төсвөөс гадуур дахин нэг төсөв бий болсон. Уг нь Үндэсний баялгийн санг улстөрчдөөс хараат бус байлгасан тохиолдолд цэцэглэн арвиждаг гэдгийг дэлхий нийтээрээ мэддэг л дээ. Өнөөгийн Үндэсний баялгийн сангуудыг хуулиараа гурван сайд удирдаж байгаа.

Төрийн өмчит компаниудыг олон нийтийн болгохгүй, “Эрдэнэс Монгол” компанид бүгдийг нэгтгэж, ашиг гарвал хуваарилдаг байх нь иргэнд гоё сонсогдох байх. Гэвч бодит байдал дээр авлигын шинэ сангийн үйл ажиллагаа эхэлсэн гээд хэлчихэд буруудахгүй гэдгийг бидний туулж ирсэн богинохон хугацааны түүх харуулж байна шүү дээ.

-Есөн ордын тодорхой хувийг төрийн эзэмшилд авснаар Баялгийн санд багцаагаар хэчнээн хэмжээний хөрөнгө төвлөрөх бол?

-2025 оны төсвийн төсөл өргөн баригдсан. Тус төсөлд Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн 11.1.1-д заасны дагуу АМНАТ ашигласны төлбөрийн орлогоос 1.8 их наяд төгрөгийг Ирээдүй өв санд, тус хуулийн 11.1.2-т заасны дагуу төрийн өмчит хуулийн этгээдийн төрийн эзэмшилд ногдох ногдол ашгийн орлогоос 500 гаруй тэрбум төгрөг Хуримтлалын санд төвлөрүүлэхээр байгаа. Хэрвээ есөн ордын тодорхой хувийг төрийн эзэмшилд авах юм бол Хуримтлалын санд төвлөрүүлэх хөрөнгө нэмэгдэж таарна. Гэхдээ урт хугацаандаа ямар үр дүн авчрахыг би мэдэхгүй байна.

-Төрийн хувь эзэмшлийг төлөөлж компанийн ТУЗ-д орсон төлөөлөгч өөртөө ашиг гаргаж авлига, хулгай хийх, компанийн засаглалыг сулруулах сөрөг талтай хэмээх шүүмжлэл бас гарч байна. Энэ хэр бодитой шүүмжлэл вэ?

-Төрийн өмчит компани дээр л авлига, хулгайн хэрэг гарч байгаа. Хувийн өмчит аж ахуйн нэгжүүд дээр ийм асуудал гардаггүй гэдгийг одоо олон хүн ойлгож байгаа болов уу.

-Ер нь цаашид төр “алга дарам цаасаар улсын өмчийг авсан биз дээ” гээд хувийн хэвшлийн өмч хөрөнгө, эзэмшил рүү халддаг жишгийг үүгээр бий болгож байна уу?

-Манай дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 70 гаруй хувийг төрийн оролцоотой хуулийн этгээд бүрдүүлж эдийн засаг дахь төрийн оролцоо олон жил өндөр хэвээр явж байна. 2023 оны хувьд гэхэд л төрийн өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээдийн 43 хувь алдагдалтай ажилласан. Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ, Эрдэнэс тавантолгой ХК-ийн ашгаас энэ алдагдлыг хааж яваа. Хувийн хэвшилтэй зэрэгцэн төрийн өмчит компани, үйлдвэрийн газар байгуулж үр ашиггүй ажиллах, авлига, ашиг сонирхлын зөрчил үүсэх, төрийн болон орон нутгийн өмч үнэгүйдэх төрийн зардал нэмэгдэж байгаа нь улс орны хөгжилд “хорт хавдар” мэт тээг болж байгааг бүгд л мэдэж байх ёстой юмсан.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Л.Энх-Амгалан: Хөдөлмөрийн чадвартай хүнд хүнсний талон өгөхгүй DNN.mn

УИХ-ын гишүүн, Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд Л.Энх-Амгалантай ярилцлаа.


-Нийгмийн даатгалын санд эрсдэл үүссэн гэдгийг та УИХ-ын ээлжит бус чуулганы үеэр хөндсөн. Шалтгаан нь юу вэ?

-Өнөөдрийн байдлаар жил бүхэн 4.3 их наяд төгрөгийн улсын төсвөөс татаас авч тэтгэвэр олгож байна. Энгийнээр хэлбэл, өмнө нь нэг хүний төлж байгаа шимтгэл, гурван хүний тэтгэврийг олгоход хүрэлцдэг байсан. Одоо гурван хүний төлж буй шимтгэл нэг хүний тэтгэврийг олгоход хүрэлцэхгүй байх хэмжээний эрсдэл нүүрлэсэн.

Тооцвол нийгмийн даатгалын санд 4.7 их наядын бодитой эрсдэл үүссэн байна. Шалтгаан нь нөхөн даатгалын хууль, хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр тэтгэвэр тогтоолт, тэтгэвэр тогтоохдоо дараалсан долоон жилээр тооцдог байсныг таван жил болгосон зэрэг популист шийдвэрүүдийн хор уршиг.

Тэтгэвэрт гарахынхаа өмнөх таван жил нийгмийн даатгалын шимтгэлээ өндөр төлөөд өндөр тэтгэвэр тогтоолгох боломжийг нээчихсэн. Гэтэл эсрэгээрээ улсад насаараа ажиллаж, тогтвортой шимтгэл төлсөн ахмадууд хохирох бодитой эрсдэл үүссэн. Ийм улс төрийн үр дагавартай бодлогын шийдвэрээс болж тэтгэврийн 4.7 их наяд төгрөгийн бодитой эрсдэл үүсчихээд байна.

Хойд хормойгоо авч урд хормойгоо нөхсөн, аргацаасан шийдвэр биш тэтгэвэр бодох аргачлалыг өөрчлөх, шударга байлгах, эрт тэтгэвэр тогтоолтыг бууруулах зэрэг тогтолцооны шинэчлэл хийнэ.

-Нийгмийн даатгалын багц хуулиар инфляцитай уялдуулан нэмэх, тэтгэвэр өвлөгдөх зэрэг шинэчлэл хийсэн. Үүний хэрэгжилт өнөөдөр хэр байгаа вэ?

-Тэтгэврийг жил бүр үнийн өсөлттэй уялдуулан нэмэх эрх зүйн зохицуулалттай болсон. Ирэх 2025 оноос цалин, тэтгэврийг зургаан хувиар нэмнэ.

Энэ жилээс нийгмийн даатгалын багц хууль хэрэгжиж эхэлсэн. Үүнтэй уялдуулж, томоохон шинэчлэлүүд хийгдэж байгаа

Нэгдүгээрт, нийгмийн даатгал төлөгч иргэн болон байгууллагын төлж буй шимтгэлээс хувийг хувийг нэрийн дансанд байршуулж эхэлсэн. Өндөр насны тэтгэвэр авагч иргэдийн эхнэр, нөхөр аль нэг нь нас барсан тохиолдолд 20 хувийн нэмэгдэл авдаг тогтолцоо руу шилжиж байна. Жирэмсэн, амаржсаны тэтгэмжийг 120 хоногоор тооцдог байсныг 140 хоногоор тооцдог болсон.

Иргэдийн зүгээс нийгмийн даатгалын шимтгэл тогтмол төлдөг ч үр ашгийг нь хүртдэггүй гэсэн шүүмжлэл түгээмэл бий. Цаашдаа нийгмийн даатгалын шимтгэлийг дагасан, үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалах өвчний даатгал, ажилгүйдлийн даатгалыг ажил олгогчид нь өгөөжтэй байх зохицуулалт хийсэн. Тодруулбал, үйлдвэрлэлийн осол гаргаагүй болон ажилтнаа халаагүй ажил олгогчийн шимтгэлээс 15 хувиар хөнгөлөх зохицуулалт хийсэн.

-Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайдын хувьд цаашид хэрэгжүүлэх онцлох ямар ажлууд төлөвлөсөн бэ?

-Салбартаа долоон том шинэчлэл хийх зорилт дэвшүүлсэн. Нэгдүгээрт, тэтгэврийг жил бүр үнийн өсөлттэй уялдуулан нэмнэ.

Хоёрдугаарт, Хуримтлалын сангаас эрүүл мэнд, боловсрол, орон сууцны зориулалтаар ашиглана. Гуравдугаарт, И-монголиа платформоор дамжуулан иргэн бүрд хуримтлалын бүртгэл үүсгэж, харуулна. Дөрөвдүгээрт, хувийн тэтгэврийн тогтолцоог бүрдүүлж, нийгмийн даатгалын санг ил тод болгох, үйлчилгээгээ цахимжуулна. Тавдугаарт, даатгуулагч бүрийг “Миний тэтгэврийн мөнгөн хуримтлал”-тай болгож, тэтгэвэр өвлүүлэх хуулийн зохицуулалтыг үе шаттай хэрэгжүүлнэ. Зургадугаарт, хөдөлмөрийн гэрээнээс бусад гэрээгээр ажиллахад шимтгэлийн уян хатан нөхцөлийг бүрдүүлэх, Долдугаарт, гадаадад амьдарч байгаа 208 мянган монгол иргэнээ нийгмийн баталгааг хангах чиглэл рүү хэлэлцээрүүд байгуулах зорилтыг 2024-2028 онд дэвшүүлсэн.

-Ипотекийн зээлийн 1.8 их наяд төгрөгийн зээл хүлээгдэж байна. Хуримтлалын сангийн хэрэгжилтийн тухай ярихгүй юу?

-Монгол Улсын Засгийн газрын нэн тэргүүний зорилт бол иргэдээ орон сууцжуулах. Хуримтлалын сангийн мөнгөн хөрөнгөөр орон сууцны хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл, орлогод нийцсэн орон сууцны хөтөлбөр буюу зорилтот бүлэг рүүгээ түлхүү хэрэгжүүлнэ.

Өнөөдөр Монгол Улсад жил бүр 20 мянган өрх шинээр бий болдог. 20 мянган өрхөөс зургаан мянга нь ипотекийн хөнгөлөлттэй зээлэнд хамрагддаг. 6-8 мянга нь арилжааны банкны өндөр хүүтэй зээлэнд хамрагддаг. Үлдсэн нь ипотекийн зээлийн оочерыг 2-3 жил хүлээдэг. Жил бүхэн 1.1 их наяд төгрөгийг орон сууцны ипотекийн зээлэнд зарцуулдаг. Анх удаа байр авч, шинээр гэр бүл болж буй иргэд, орчны бохирдол үүсгэхгүй, нүхэн жорлонгүй амины орон сууц, төрийн албан хаагч, орлого багатай иргэд зэрэг зорилтот бүлэг рүү түлхүү хэрэгжүүлнэ.

Сайдаар томилогдсоноос хойш Сангийн яам, Хот байгуулалт, барилга, орон сууцжуулалтын яам, Монголбанк, Монголын Ипотекийн корпораци, Арилжааны банкуудын холбоотой ажлын хэсгийн уулзалтыг хэд хэдэн удаа хийсэн. Цаашид ч зээлийн мөнгөн хөрөнгийг ипотекийн зээлд зарцуулах, орон сууцны хөтөлбөрийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд бүхий л нөөц бололцоогоороо ажиллана гэж төлөвлөж байна.

-Сүүлийн үед хүний нөөцийн асуудал хөндөгдөх боллоо. Үүнд танай яамны хэрэгжүүлэх бодлогын шинэчлэл юу байх вэ?

-Монгол Улсад ажилгүйдлийн түвшин 5-8 хувьтай,100 гаруй мянган хүн ажилгүй байна гэдэг ч нөгөө талдаа хөдөлмөрийн зах зээл дээр 30-40 мянган ажлын байрны сул орон тоо байна гэдэг. Энэ эрэлт, нийлүүлэлтийн зах зээлийг яаж засах вэ гэдэг нь бидний хувьд том сорилт болоод байна. Цалингаа нэмэхийг шаарддаг. Гэсэн ч бүтээмж гэдэг зүйлийг хэн ч ярьдаггүй. Монгол Улсад уул уурхай, банк санхүү, мэдээлэл технологийн салбар хамгийн өндөр цалинтай. Цаашдаа ур чадвар, цалин хөлсийг нэмэгдүүлэх замаар БҮТЭЭМЖИЙГ сайжруулах зорилт дэвшүүлж байна.

Монгол хүний бүтээмж, гүйцэтгэлд суурилсан цалин хөлсний тогтолцоог шинэчилнэ. Төрийн албан хаагчдын цалин хөлс, нийгмийн баталгааны тухай хуулийг өргөн барихаар бэлдэж байна.

-Монгол Улсад халамж хавтгайрлаа гэсэн шүүмжлэл жил бүр л яригддаг шүү дээ. Халамжаас хөдөлмөрт шилжих бодитой гарц гаргалгааг та хэрхэн харж байна?

-2025 оны Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн, хамгааллын яамны төсөв 4.5 их наяд. Үүнээс 2.6 их наяд нь хүүхдийн мөнгө, халамжтай холбоотой зардлууд. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл хүүхдийн мөнгө, цалинтай ээж, одонтой ээж, насны хишиг зэрэг нийгмийн хамгааллын бодлогуудаа халамжийн хуулиар зохицуулж ирсэн.

Цаашид аль нь халамж, нийгмийн хамгааллын бодлого гэдгийг цэгцлэх, тогтолцооны шинэчлэлүүд хийнэ. Дэлхийн банкнаас манайд өгсөн зөвлөмжөөр халамжийн бодлого чинь зорилтот бүлэг рүүгээ хүрэхгүй байна гэдэг. 100 хувийн 30 нь зорилтот бүлэг рүүгээ, 70 хувь нь орлоготой, боломжтой өрхөд өгч байна гэдгийг хэлдэг. Халамжийг цаашдаа нийгмийн халамжийг амьжиргааны

түвшин доогуур өрх, иргэн, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн, өрх толгойлсон эх эцэг, эрсдэлт нөхцөл байдалд байгаа хүүхэд, орон гэргүй хүн, аюулт үзэгдэл, байгалийн гамшигт нэрвэгдсэн өрх иргэн зэргээр зорилтот бүлэг рүүгээ чиглүүлнэ.

Өмнө нь нийгмийн хамгааллын асуудлыг хүн тус бүрээр нь салангад явуулсан болохоор оновчгүй болсон. Халамжийн давхардлуудыг арилгана. 103 мянган хүн хөдөлмөрийн чадвар алдсаны тэтгэмж буюу групп авдаг. Хөдөлмөрийн чадвар алдсаны тэтгэмж авдаг бүтэн сум ч байна.

Манай улс халамжийн 99 хувийг бэлэн мөнгөөр өгчихдөг. Гэтэл гадны улс орнууд хүнээ хөгжүүлсэн нийгмийн хамгааллын бодлого хэрэгжүүлдэг. Ажлын байранд хэрэгтэй ур чадвар, карьер төлөвлөлт, зөвлөх зэрэг үйлчилгээг хийдэг. Хөдөлмөр эрхлэлтийн төрөлжсөн биржүүдтэйгээ хамтран энэ ур чадварт сургана. Монгол Улсын 330 сум, 204 хорооны 108 сум, 39 хороо нь хүнсний талон авахаа больсон нь маш том дэвшил. Цаашдаа жил, улирал бүхэн хүнсний талон авдаггүй болсон аймаг, сумыг зарладаг болж байгаа.

-Гэхдээ зайлшгүй төрөөс анхаарах шаардлагатай нийгмийн бүлэг бий шүү дээ?

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй 111.2 мянган иргэн байгаагийн 12.7 мянга нь хүүхэд. Үүнээс хүнд хэлбэрийн хөгжлийн бэрхшээлтэй 3.900 хүүхэд бий. Байнгын асаргаа шаардлагатай хүүхдийн өрхийн орлогыг дэмжих зорилгоор 30 хувиар нэмэгдүүлэхээр болсон.

Боловсрол, шинжлэх ухааны сайдаар ажиллаж байхдаа хүнд хэлбэрийн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн дэмжих төвийг байгуулсан нь их үр дүнтэй байсан. Нөхөн сэргээх, нийгмийн хамгааллын, эрүүл мэндийн үйлчилгээг үзүүлдэг. Хүнд хэлбэрийн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдэд зориулсан төрөлжсөн асрамжийн газар барих 23.9 тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт өргөн барьсан. Эхийн алдар одонтой 264 мянган ээжүүдийн мөнгөн тэтгэмжийг нэгдүгээр одонд 400 мянган төгрөг, хоёрдугаар одонд 200 мянган төгрөг болгож 2 дахин нэмэгдүүлсэн.

-Гэр бүлд төвлөрсөн бодлого хэрэгжүүлэх гэж Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам болгосон. Гэр бүлд чиглэсэн ямар бодлого хэрэгжүүлэх вэ?

-Жилд 17 мянган хос гэрлэлтээ бүртгүүлдэг ч 4800 орчим нь салдаг. Дөрвөн гэр бүл тутмын нэг нь гэсэн үг. Энэ бол маш харамсалтай тоо. Салалтын шалтгаан нь өрхийн санхүүгийн асуудал, орон сууцны, гэр бүлийн боловсрол дутмаг зэрэг тулгамдаж буй асуудал бий. Цаашдаа бүх бодлогоо гэр бүлд суурилан хэрэгжүүлнэ. Хүүхдийн тэтгэмж өгдөггүй эцэг, эхэд тооцох хариуцлагыг нэмэгдүүлэх, өмчийн харилцааг зохицуулсан бодлогыг шинэчлэл хийнэ.

Гэр бүлийн боловсрол, эрүүл мэнд, сэтгэл зүй, нийгмийн хамгаалал зэрэг гэр бүлийн хөгжлийн цогц үйлчилгээ үзүүлэх зорилготой төвийг 2025 онд Орхон, Хөвсгөл, Ховд, Завхан аймагт эхлүүлж, урт хугацаандаа 21 аймагт хэрэгжүүлэх зорилт тавьсан.

-Салбарын цахимжилт хэр хэмжээнд байгаа вэ?

-Манайд хөдөлмөр эрхлэлт, ажилгүйдэл, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, зорилтот бүлэг, ажиллах хүч зэрэг салбарынхаа мэдээлэл, статистикийг нэгтгэж, бодитой болгох хэрэгцээ шаардлага бий.

Дэлхийн улс орнууд их өгөгдлийн мэдээллийн санг бүрдүүлж, бодлого боловсруулах, шийдвэр гаргахад ашиглан цаг хугацаа, хөрөнгө, ажиллах хүчний нөөцийг хэмнэх, хуваарилалтыг оновчтой болгох замаар эдийн засгийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх бодлого хэрэгжүүлж байна.

Их өгөгдөлд суурилсан салбарын мэдээллийн нэгдсэн сантай болж, статистикуудаа нэгтгэнэ. Ингэснээр зорилтот бүлгээ зөв, оновчтой тогтоож, халамжийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх, бодлогоо оновчтой хэрэгжүүлэх ач холбогдолтой юм.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Компаниудын хувьцааг төр эзэмших нь дампуурал руу хөтлөх үү DNN.mn

Монголын төр байгалийн баялгийнхаа 34 хүртэлх хувийг эзэмших эрх хуулиар нээлттэй хэвээр байгаа. Гэтэл энэ долоо хоногийн Засгийн газрын хурлаар хувийн хэвшлийн эзэмшилд байдаг стратегийн есөн ордын 34, 50 хувийг төр авахаар болсноо зарлалаа. Энэ асуудлаар удахгүй хувийн хэвшлийнхэнтэй хэлэлцээрийн ширээний ард суух юм гэнэ. Энэ бол хувийн хэвшлийг шууд устгаж байгаагийн нэг хэлбэр гэхэд буруудахгүй. Үүнийг маш энгийнээр тайлбарлая л даа. МАК ХХК-ийн 34 хувийг төр эзэмшихээр боллоо гэж бодъё. Төр зүгээр л 34 хувийн орлого ашгийг аваад сууна гэж бодож байгаа бол тэрэн шиг худал юм үгүй. Төрийн 34 хувийг төлөөлж уг компанийн удирдах зөвлөлд төрийн дунд шатны нэг албан хаагч очиж таарна. Компанид бусдад нээлттэй ярих, ярихгүй юм гэж бий. Олон нийтэд дуулгах дуулгахгүй өөрийн стратеги гэж бий. Энэ бүгдийг нь томилогдож очсон албан тушаалтан өөртөө ашиг гаргахын тулд ямар ч мэдээллийг задална. Учир нь хамар доогуур нь тийм их мөнгө урсаж байхад цалингаас өөр юм авахгүй гэж бодохоос юу ч хийхэд тэр бэлэн байх биз. Төрийн 34 хувийн балгаас болж тус компаны удирдлагад хаоус орон зай үүснэ. Шалдар булдар юм шиг боловч энэ бол компанидаа их ноцтой байдлыг үүсгэнэ. Ийм хагаралтай байдалд орчихсон компаниуд ашиг орлого ярих нь байтугай дампуурлаа хэдий хугацаанд зарлах вэ гэдэгтээ тулна. Учир нь төрийн гар хүрсэн бүхэн сүйрдгийг социализмын үеэс бид их тод томруун харсан. Биднээс гадна дэлхий нийт ч энэ замыг тойрч биш, туулж л гарсан учраас болдоггүй юм гэдгийг маш сайн мэднэ. Засгийн газрын шийдвэрийг танилцуулсан Н.Учрал сайд олон нийтэд сайхан сонсогдохоор л ярьж байна лээ. “Байгалийн баялгийг хэн нэгэн бүтээгээгүй. Бидний эцэг өвгөд халуун амь, бүлээн цусаараа үлдээсэн. Тиймээс ард түмэн байгалийн баялагтаа эзэн байх ёстой. Тусгай зөвшөөрөл гэсэн алга дарам цаас барьчихаад ард түмний баялгийг миний өмч гэж хэлж хэрхэвч болохгүй” гэж байна лээ. Ер нь дэлхийд алга дарам цаасгүйгээр хөрөнгө эзэмшиж байгаа ямар байгууллага, ямар хүн байна вэ. Бүгд л алга дарам цаасаар хөрөнгө эзэмшиж байгаа биш үү. Тэгж яривал бид өөрсдөө ч атгахан цаасаар (иргэний үнэмлэхээр) өөрийгөө амьтан биш хүн гэдгээ, Монгол Улсын иргэн гэдгээ баталгаажуулж харуулдаггүй билүү. Бүүр ч жижигхэн цаасыг мөнгө гэж нэрлээд энэ дэлхийн бүх зүйлийг худалдан авцгаадаггүй билүү. Алга дарам цаас бол хүний нийгмийг устгах хүчтэй гэдгийг бид бүгд мэднэ.

Наадах цаадахыг боддоггүй тэжээлгээд сурчихсан ард түмэнд сайдын үг их сайхан сонсогдож байгаа байх. Гэхдээ ийм замаар алхвал сүйрдэг гэдгийг тодоор нотолсон улс үндэстний түүх олон бий. Наанадаж Венесуэлийн гасалмаар түүхийг бүгдээрээ мэдэх байх. Венесуэлийн ерөнхийлөгч Уго Чавес баячуудаас хөрөнгийг нь авч ард түмэндээ эзэмшүүлнэ гэж олон нийтэд зарласан. Үүнийгээ ч хийсэн. Хувийн хэвшлийнхний өмчийг хурааж улсын өмчид авсан. Төрийн хяналтаас болж олон аж ахуйн нэгж дампуурсан. Улсынх нь эдийн засаг сөхөрсөн. Удалгүй ардчилсан Венесуэл, венесуэлчүүд тартагтаа тулсан үндэстэн болж, тоталитар дэглэм рүү шилжсэн. Ингэж улс үндэстнээ тэр сөнөөсөн.

Ер нь төрийн хөрөнгө гэж байдаггүй. Яахав, төрийн өндөр дээд албыг хашиж яваа нөхдүүд ард түмний өмч хөрөнгө гэдэг л юм. Ачир дээрээ төрийн хөрөнгө гэдэг тухайн үед эрх барьж байгаа хэдэн дарга нарын хөрөнгө болдог. Үүнийг социалист системээр 70 жил явсны хувьд монголчууд бүгд мэднэ. Ард түмэн бүгдээрээ нэг хөрөнгийг эзэмшинэ гэдэг бол ёстой цонхны цаанаас чихэр долоолгодог заль. Тийм учраас л хувь хувьдаа хөрөнгөтэй байдаг. Тиймээс л хувийн өмчийг, чөлөөт эдийн засгийг эрхэмлэдэг улс орон өнөөдөр дэлхий нийтэд нэр хүндтэй, нөлөөтэй байгаа юм. Стратегийн ордуудын хувьцааг ард түмэнд эзэмшүүлнэ гэж байгаа нь 1950-иад оны мал нийгэмчилсэнтэй төстэй сонсогдоод байх юм. Төр хувийн хэвшлийнхэн дээр очоод хэлэлцээр хийнэ гэхэд урдаас нь өгөхгүй, үгүй гэж хэлэх зоригтой хүн олдох болов уу даа. Түүхэндээ тэгж чадаагүй юм шүү дээ.

Хэрвээ хэлэлцээрт орно гэвэл үүнд туслах гадаадын шилдэг хуульч, олон улсад нэртэй том хуулийн фирмийг хөлслөх ажлыг компаниуд зохион байгуулах хэрэгтэй. Стратегийн орд эзэмшигч компанийн удирдлагууд дангаараа хэлэлцээрт орвол айлгаж байгаад л авна. Айлгахаа байг гэхэд заль мэх нь дийлддэггүй гэдэг нь түүхээс ил харагддаг.

Малыг нийгэмчилсэн түүх инээдтэй шүү дээ. Мал нийгэмчлэх хурлын үеэр ганц ч хүн гаргахгүй хэрнээ цай цанаж өгөөд л байж. Хүн цай өгөхлөөр уудаг нь Монголын ёс. Өдөржин цай уусан хүмүүс давсаг нь хагарчихаа алдана. Шээх гэхээр хэдэн мал өгөх юм бэ, бушуухан хэлчихээд гар гэж суулгасаар нийгэмчилсэн гэдэг. Тавин онд ийм арга хэрэглэсэн улс өнөө үед ямар мэх хэрэглэхээ мэдэлгүй дээ. Сайдын яриад байгаа шиг бүх нийтээр буюу ард түмнээрээ хөрөнгө эзэмшинэ гэдэг бол үлгэр гэдгийг социализмын далан жилийн хугацаанд бид яс махаараа мэдэрсэн. Харин хувьцаа эзэмшиж, тэр нь бирж дээр “амьд” бол өөр хэрэг.

Дэлхий нийтэд төмөр хатагтай хэмээн алдаршсан Маргарет Тэтчерийн хэлсэн “Социалистууд ихэвчлэн баялгийг хуваарилахаас эхэлдэг. Гэвч эхлээд баялаг нь бүтээгдэх ёстой гэдгийг тэд мартсан байдаг” гэдгийг Монголын улстөрчид өнөөдөр ойлгомоор байх юм. Ой тойндоо шингээмээр байна.

Үүнээс гадна стратегийн бус орд эзэмшдэг том компаниудын эзэд дотроо баяртай суугаа байх. Хувийн хэвшлийн эзэмшилд байгаа стратегийн ордыг төр эзэмшинэ гэдэг тэдний хувьд нэг том өрсөлдөгч нь жагсаалаас гарч байгаа хэрэг шүү дээ. Хэрвээ төр хувийн эзэмшил рүү дайрдаг энэ үйл явц цааш өргөн хүрээнд үргэлжилбэл та бүхнийг ч тойрохгүй гэсэн үг. Ц.Баатарсайхан захирал “Говь”, “Хаан банк” хоёрыг миний өмч гэж бодож суугаа байх. Нэгэн цагт Хаан банк ч, Говь ч улсын өмч байсан. Улсынх байсан учраас төр хувьцаа эзэмшинэ гээд нэг л өдөр мэдэгдэж магадгүй л болж байна. “Номин Холдинг” группийн А.Шагдарсүрэн гуай “Энэ ч надад падгүй дээ” гэж дуугүй өнгөрч магадгүй. Гэхдээ Улсын их дэлгүүр нэгэн цагт мөн л улсын өмч байсан шүү дээ. Үүгээр юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр Монголын бүх баячуудын хөрөнгийг төр авч дампууруулахад ойрхон байна. Яагаад гэвэл тэд эдгээр компанийг мөн л алга дарам цаасаар л эзэмшээ биз дээ. Нэг нартай өдөр Н.Учрал сайд та нар алга дарам цаасаар ард түмний өмчийг эзэмших эрхгүй гээд гараад ирэхэд хэлэх үг, өмөөрөх хүн олдох уу. Таван толгой гэх төрийн том компани яаж дампуурч байгааг дөнгөж саяхан бид яруу тодоор харлаа. Улсын төсөвтэй тэнцэх хэмжээний буюу 40 их наяд төгрөгийн хулгай шургачихаад байхад өнөөдрийг хүртэл хариуцлага тооцож шийтгэсэн хүнгүй сууж байна. Та бүгдийн хөрөнгийг яг ингэж л үрэн таран хийж болзошгүй байна. Тиймээс Монголыг авч яваа Монголын хөрөнгөтнүүд нэгдэж тэмцэхгүй бол таван жилийн дараа “Алга дарамхан цаасаар авчихаад…” гэж сайдад аашлуулаад бүгд хөрөнгөө хураалгачихсан сууж байх вий. Нөгөөтэйгүүр төр хувийн өмчийг дээрэмдэж байгаагаа “алга дарам цаасаар авчихсан учраас” гэж зөвтгөж байгаа нь яагаад буруу, ямар урхагтай болохыг Монголын сэтгэгч нар олон нийтэд таниулж өгмөөр байна.

Түүнчлэн “Монголын төр хайгуул хийсэн стратегийн ордууд…” гэж сайд хэлж байна лээ. Энэ их зэвүүн үг л дээ. Ачир дээрээ монголчууд ч хайгуул хийгээд олчихсон юм биш шүү дээ, эдгээр ордыг. Оросууд нээж олсон ордууд. Тиймээс ч “Бидний нээсэн юмыг та нар хэрэглэх эрхгүй, бид ядахдаа тэдэн хувийг нь мэдэх ёстой гэж оросууд хэлдэг юм биш биз дээ. Ингэж шахдаг юм биш байгаа” гэж иргэд таамаглан ярьдаг боллоо.

Р.ХИШИГ

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Р.Раш: Манай улс хос төмөр замтай л болмоор байгаа юм DNN.mn

Улаанбаатар төмөр замын дарга, Зам тээврийн сайд, УИХ-ын гишүүн асан Р.Раштай ярилцлаа.


-Төмөр замын царигийн асуудлаар бид олон жил маргаж ирлээ. Та бол нарийн царигийн төмөр зам барих асуудлаар тод дуугарч ирсэн хүн. Одоо ер нь Улаанбаатар хотыг дайруулаад нарийн цариг барих боломжтой юу?

-2010 онд “төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлого” баримт бичгийг УИХ-аар баталсан. Энэ бодлогын төслийг Зам тээврийн яамнаас боловсруулсан. Тэр үед би ажлын хэсгийн ахлагчаар томилогдож, уг төслийг нэлээн өөрчилж, УИХ-д оруулсан. Ажлын хэсэгт Зам тээвэр, аялал жуулчлалын сайд байсан Г.Батхүү агсан, Хөдөлмөрийн баатар Бадамцэрэн зэрэг хүмүүс байсан. Өөрөөр хэлбэл, төмөр замын мэргэжлийн хүмүүс нийлж тус ажлын хөтөлбөрийг гаргасан.

Таван толгойгоос урагш хил хүртэл 200 гаруй км газарт нарийн царигийн төмөр зам барьчихвал яасан юм бэ. Худалч хүнд чулуу шидээд хүрчих газар шүү дээ. Ингэвэл зардал бага, хурдан, хөнгөн шуурхай учраас энэ саналыг боловсруулсан. Унтаж байхдаа нойрон дундаа хүртэл босоод ийм байвал зүйтэй гэсэн тэмдэглэл бичиж байлаа. Ийм маягаар төсөл боловсруулагдаж УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар орох боллоо. Гэтэл тэр санал маань ажлын хэсэг дээр дэмжлэг аваагүй. Оросын Элчин сайд тухайн үед над руу ярьж байсан. Орос их баян, алттай гээд л нөгөө геополитикийн асуудал мөн яригдаж байна. Би түүнд “Надад Орос улсыг доош нь хийсэн зүйл огт байхгүй. Өндөр хөгжилтэй аж үйлдвэрийн орон. Манайх бол нүүрсээр амьдардаг улс. Таван толгойн нүүрсээ зардал багатайгаар олон улсын зах зээлд нийлүүлэх гэсэн юм. Түүнээс би өөр юм бодоогүй” гэсэн байр суурийг хэлсэн. Оросын Элчинд манай талаас энэ нөхөртэй уулзахгүй бол болохгүй байна гэж шивнэсэн зүйл байсан байх. Түүний дараа дахиж уулзсан. Надад жаахан тайлбар өгсөн аястай өнгөрсөн. Ингээд нэгдсэн чуулганаар орсон чинь тухайн үеийн УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл, Ерөнхий сайд Сү.Батболд нар намайг дэмжсэн. Гэвч болдоггүй. Хоёр гишүүн намыг төлөөлж надад хэлж байна. Ч.Хүрэлбаатар, Д.Дондог нар “Раш гишүүн ээ, хатуу байр сууриасаа ухрахгүй бол юу ч үгүй үлдэх нь. Нэг хэсэг нь үүнийг зөвшөөрөхгүй” гэсэн.

Ингээд би ч байр сууриа зөөлрүүлж Өмнөговь хил хоёрын хоорон дах цариг ямар байхыг Засгийн газар хэлэлцээд УИХ шийдвэрлэнэ гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. Эрээн-Замын-Үүд хоёрын хооронд нарийн цариг яваад удаж байна. Үүнийг л жоохон уртасгаад хил гаргах боломжтой. Энэ нь их ашигтай. Нэг вагоноос нөгөө рүү зөөж шилжүүлж ачина гэдэг маш ажиллагаатай.

2008 оны найм, есдүгээр сард Эрхүү хотод Байгалийн эдийн засгийн форум болсон юм. Тэр форумд надаас гадна тухайн үеийн Ерөнхий сайд С.Баяр тэргүүтэй хүмүүс явсан. Оросын төмөр замын сайд бидэнтэй ирж уулзсан. Тээврийн сайд нь мөн адил ирсэн. Тээврийн сайд надад “Таны бодож байгаа зөв шүү” гээд өөр олон зөвлөгөө өгсөн. Гэтэл Төмөр замын сайд нь манай Өмнөговийн нүүрсний замыг аль болох холоор тойруулах хар зураг бидэнд зурж үзүүлсэн. Тэгэхээр нь би “Төмөр зам бол аль болох дөт замаар хурдан шуурхай, ачаагаа хэрэглэгчид аваачиж өгөх ёстой биз дээ. Гэтэл манай Таван толгой нь нүүрсийг толгой нь эргэсэн юм шиг далайгаар тээвэрлэх гээд байгааг ойлгохгүй байна. Цаашдаа ч ойлгохгүй байх” гэж хэлсэн. Тухайн үед тэр хүн надад их дургүй байсан байх.

-Улаанбаатар хотоор дайруулаад нарийн цариг тавьбал хэдий хугацаа шаардагдах бол?

-Урдаас Улаанбаатар руу нарийн цариг орж ирэх боломжгүй байх. Одоохондоо ийм зүйл бүтэхгүй. Богд уулын цаагуур төмөр зам тавина гэж яриад байгаа шүү дээ. Энэ төмөр зам бол байх ёстой төмөр зам. 1979 онд

Тухайн үеийн Улс төрийн товчооны гишүүн Д.Лувсанравдан гэдэг хүн. Хоёрдугаар төв эмнэлэгт хэвтэж байхдаа энэ замын талаарх санаагаа олсон гэдэг. Тэр үед би өртөөний жижүүр хийдэг байсан. Тухайн үед төмөр зам бөгс эргэх зайгүй байлаа. Олон улсын хурцадмал байдал цаашдаа тэлбэл энэ төмөр замыг Богд уулынхаа араар тавьчихвал яасан юм бэ гэсэн санааг Д.Лувсанравдан гуай гаргасан. Түүнээс хойш бид их ярьсан. Үнэхээр хэрэгтэй юу гэвэл хэрэгтэй. Хотын төвд буухгүй ачааг тэр замаар тээвэрлэх хэрэгтэй. Энэ нь эдийн засаг, аюулгүй байдал талаасаа ч тэр, магадгүй улс төр талаасаа ч ашигтай. Уг нь бид энэ ажлыг эхэлсэн ч Оросын тал таатай хүлээж аваагүй.

Өргөн царигийн 1520 мм дотор гурав дахь зам тавих хэрэгтэй. Энэ замын талаар сайтар судлах хэрэгтэй. Учир нь өргөн, нарийн замыг аль алийг нь хэрэглэх үед нэг талын зам нь элэгдэх эрсдэлтэй байдаг.

Хоёр их гүрний дунд байгаа улс шүү дээ, бид. Налайхын төмөр зам нарийн байсан ч 1958 онд түүнийг хуулж авсан. Дараа нь өргөн төмөр зам тавьсан.

Тиймээс Улаанбаатар хотыг дайруулж нарийн цариг тавихгүй байх. Тавьбал Богд уулыг тойруулах боломжтой. Бид нөхцөл байдлаа сайн харах хэрэгтэй. Бидний боломж бололцоо муу. Зай багтаамжийн хувьд ч тэр төмөр замыг бараг даваад ороод ирэх хэмжээнд байшин барилга баригдчихсан байхад ахиж нарийн болгох нь боломжгүй. Үүний оронд хоёр дахь төмөр замтай л болмоор байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, хос төмөр зам гэсэн үг. Одоо байгаа галт тэрэгнүүд үнэндээ багтахгүй байна. Замын-Үүдийг хөгжүүлэхийн төлөө хөрөнгө их зарцуулж байна. Монгол-Хятадын дунд байгаа стратегийн том газар шүү дээ.

-Хос төмөр зам баривал хөрөнгө их шаардагдах байх. Ер нь төмөр замд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах боломж бий юу?

-Би “Ган зам” сонинд ярилцлага өгөхдөө “Төмөр замд гадаадын хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй байна. Түүгээрээ хоёр дахь төмөр замынхаа ажлыг эхлүүлэх шаардлагатай. Бусад шаардлагатай зүйлсээ шинэчлэх хэрэгтэй” гэж ярьсан. Үүнтэй холбоотойгоор ОХУ-ын Элчин сайд намайг урьж, уулзсан. Богд уулын цаагуур тавих болоод хоёр дахь төмөр замын талаар ярьсан ч яах талаар мэдэхгүй байна гэж ОХУ-ын Элчин сайд надад хэлсэн.

Бид өмнө нь Япон улсаас дэмжлэг авч байсан. Түүнийхээ ачаар олон шинэ зүйлтэй болсон. Одоогийн байгаа төмөр замын хөрөнгө оруулалт дунд зэрэг л байна.

В.Путины саяны айлчлалын үеэр зам тээврийн асуудал мөн яригдсан. Гэхдээ тэр үеэр яригдсан зүйлүүд бүгд манай дотоодын хөрөнгө оруулалтаар хийгдсэн ажлууд.

Замын-Үүдээс Улаанбаатарын хооронд хос төмөр зам барих ажил эхэлчихсэн шүү дээ. Шаргын-Овоо гэж зөрлөг бий. Тэнд 14.7 км газар хос төмөр зам тавьсан. Энэ замаар өнөөдөр хөдөлгөөн хийгдэж байна. Хойд хэсгийн төмөр замаа хос болгочихвол бидний ачаалал ч багасна. Үүнийг хийхэд мэдээж гадаадын том хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Өнөөгийн төр засгийн хэрэгжүүлж байгаа гурав дахь хөршийн бодлого маш зөв.

Бид өөрсдийн бодит байдлаа харуулж байх хэрэгтэй. Монголчуудад суудлын галт тэрэг хэрэггүй. Бүгдийг нь ачааных болгож байж сая үр ашгийн тухай яригдана гэцгээдэг. Гэтэл Улаанбаатар төмөр замын ганц өнгө зүс нүүр царайг суудлын галт тэрэг тахалж байгаа шүү дээ.

Төмөр зам бол нийгмийн ачааллыг өөр дээрээ авч явдаг. Хоёр хөршөө маш сайн судлах хэрэгтэй байна. Энэ л бидэнд дутагдаад байна. Элчин сайд нар байгаа ч яаж ажилладгийг бид сайн мэдэхгүй. Хоёр хөршийн төмөр зам, галт тэрэг бидний төсөөллөөс давчихсан. Хөгжлийн түвшин биднээс хэт илүү байгаа. Үүнийг л бид сайн судлах хэрэгтэй.

Цагтаа ОХУ-ын төмөр замын сайд бидний галт тэргийг Берлиний галт тэрэгнээс ялгарах юмгүй байна гэж магтаж байлаа шүү дээ. Тэр үед би их баярлаж байсан. Гэтэл одоогийн бидний байдал хоцрогдчихлоо шүү дээ.

-Одоогийн баримталж байгаа төмөр замын бодлогын хаана ямар алдаа байна гэж та харж байна вэ?

-Хөгжлийнхөө хэрээр хөлөө жий гэдэг шиг л байна шүү дээ. Замчдынхаа цалин, амьдралын чанарыг нь дээшлүүлэх чиглэлд нэлээд сайн байгаа. Цаг өөр болж байна. Урам хайрлах, шагнал урамшууллын асуудлыг их аятайхан болгосон санагддаг. Хүн чинь урмын амьтан. Бурам бол бодит юм. Урам бол хийсвэр зүйл. Энийг л би шүтэж явдаг даа.

-Зүүн босоо чиглэлд барих төмөр замд Багануур багтах болов уу?

-Энэ чиглэлд би Багануур багтахгүй гэж бодож байгаа. Дайраад өнгөрөхгүй Сүхбаатар аймгаар тойрох байх.

-Баянхонгорын цаахна талд байдаг хилтэй ойрхон цүдгэр газарт төмөр зам тавьчихвал “Стан”-ы орнууд руу гарах гарц нээгдчих юм биш үү?

-Энэ талаар ярих зүйл одоохондоо надад алга даа. Дээхнэ үед бодож л байсан. Урагшаа явах нарийн царигийн төмөр зам ингээд орчихвол манай бүтээгдэхүүн цаашаа Иран зэрэг орнууд руу худалдаалагдах бүрэн боломжтой гэж би бодож байсан. Одоо би өөрийн туршлагаа төмөр замын залуусдаа хуваалцаад л явж байна.

-Манай төмөр замын 50 хувийг Улаанбаатар төмөр зам, үлдсэн 50 хувийг Орос улс эзэмшдэг. Үүнийг 51 хувийг манай тал авах боломж, гарц одоо бидэнд бий юу?

-Миний үед энэ асуудлаар 11 удаа уулзалт хийж байсан.

Энэ асуудлаар мэргэжлийн хүмүүс, Улсын гааль, Гадаад харилцааны яам зэрэг холбогдох газрын мэргэжилтнүүд нийлсэн надаар ахлуулсан баг байгуулагдсан. Гэтэл ОХУ-ын талтай энэ асуудлыг ярих гээд очихоор Оросын төмөр замын орлогч сайд л уулздаг. Бусад нь хаалттай болчихоод болдоггүй. Арга ядаад Засгийн газрын хурал дээр “Та бүхний дэмжлэг, туслалцааг аваад Москвад очоод уулзахаар орлогч сайдтай л уулзаж байна. Оросын төмөр замын орлогч сайд Оросын талаас энэ асуудлыг толгойлж байгаа юм билээ. Оросын Сангийн яам, Хууль зүйн яам оролцдоггүй” гэдгийг нэг бус удаа хэлж байсан. Дараа нь би Засгийн газарт богино хугацаанд ажиллахдаа энэ хэлэлцээрийн асуудлаар тогтоол гаргуулсан.

Тухайн үед Оросын Сангийн сайд, сүүлдээ Орос улсын ерөнхий сайд болсон Касьянов дуудаж, хүлээж авч уулзаж их өрийн тухай Улаанбаатарын хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгийн талаар ярьж байсан. 50 хувийг ямар нэгэн байдлаар 51 хувь болгох асуудал дэндүү хэцүү хязгаарлагдмал.

Хууль зүй, дотоод хэргийн яам юм уу, эсвэл Гадаад харилцааны яамны аль нэгээр нь ахлуулаад бидний боловсруулж байсан материалыг сайтар шалгаж үзээсэй. Тэр бол манай мэргэжилтнүүд нийлж хийсэн маш сайн төлөвлөгөө юм шүү дээ. Түүнийг барьж аваад улам идэвхтэй л оролцох хэрэгтэй.

В.Путин ч юм уу өөр хэн байдаг юм бэ Оросын нөлөө бүхий сайдыг Монголд айлчлах үеэр, эсвэл Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ОХУ-д айлчлал хийх үеэр хэлэлцэх асуудлын дунд 50 хувийн энэ асуудлыг оруулбал гарын үсэг зурах боломжтой. Энэ асуудлаар ийм л гаргалгаа байгаа юм.

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Амгалан: НДШ-ийг аж ахуйн нэгжийн орлоготой уялдуулж тогтоох нь буруу DNN.mn

“Шинэтгэлийн гарц” судалгааны хүрээлэнгийн захирал, эдийн засгийн шинжлэх ухааны доктор Д.Амгалантай ярилцлаа.


-Нийгмийн даатгалын шимтгэл аж ахуйн нэгжүүдэд ихээхэн дарамт болж байгаа талаар бизнес эрхлэгчид ярьдаг. НДШ-ийн хувь хэмжээг бууруулах ямар боломж байна вэ?

-нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээ их байгаагаас гадна өөр нэг том шалтгаан нь албан журмаар төлдөг. Гэтэл эргээд хүртээмжийг нь бараг авдаггүйд гол учир нь байгаа юм. Тухайлбал, НДШ төлөгч даатгуулагчийн цалингаасаа төлсөн шимтгэлийн мөнгө Нийгмийн даатгалын санд өөрийнх нь нэр дээр төвлөрч хуримтлагдан ирээдүйд тэтгэвэрт гарахдаа бөөнд нь шууд авах буюу өвлөж үлдэхгүй алга болчихдогт байгаа юм.

Тэгэхээр энэ тогтолцоог өөрчлөх хэрэгтэй. Аж ахуйн нэгжийн орлоготой уялдуулж тогтоох нь буруу. Энэ тохиолдолд цалин орлого өсч харагдахгүй.Аж ахуйн нэгжийн орлоготой уялдуулж НДШ-ийг тогтоох гэхээс илүүтэй хөдөлмөрийн капиталаас хамаарч тогтоох нь илүү үр дүнтэй. Юу гэсэн үг вэ гэхээр тухайн компани ажилтандаа өндөр цалин өгөх тусам аж ахуйн нэгжүүдэд дарамт үүсдэг гол учир нь байгааг ойлгох цаг болсон. Дараагийн гол асуудал бол хүртээмжтэй болгох. Нийгмийн даатгалын сан гэдэг бол төсвийн гадуурх тусгай сан. Тиймээс төсвийн сан шиг өөр зүйлд ашиглаж болохгүй. Мөн тусгай менежментийн ур дүй хэрэгтэй.

-Ер нь аж ахуйн нэгжүүд нийт орлогынхоо хэдэн хувийг, иргэд авч байгаа цалингийн хэдэн хувийг татварт өгч байна вэ?

-Өнөөдөр иргэн, аж ахуйн нэгж нь үйл ажиллагаанаас хамаарч 11 албан татвар, 14 төлбөр, гурван хураамжийг төлдөг. Үйл ажиллагаанаас хамааран татварын төрөл, хувь хэмжээ өөр, өөр. Жишээлбэл, зээл аваад бизнес эхлүүлбэл НӨАТ, ААНОАТ, ХХОАТ, Гаалийн татвар, НДШ, зээлийн хүү, түрээс гэх мэт татвар төлөх болдог. Энгийн ажил олгогч, ажилтан хоёр дундаас нь татвар, НДШ гэж 37 хувийг суутгадаг улс бол манайхаас өөр байхгүй. Эргээд түүнийг нь эдийн засгийн агуулгаар бус, улс төрийн популист амлалтаар зарцуулж буй явдал нь санхүү эдийн засгийн тооцоо, судалгаа, төлөвлөгөөгүй улсын санхүүг жолоодож буй аймшигтай дүр төрхийг илтгэх төдийгүй, энэ бүрдүүлсэн эх үүсвэрээр халамж тараадаг тогтолцоог өөрчлөх ёстой.

-Уг нь өнгөрөгч зургадугаар сард болсон УИХ-ын сонгуулиар намууд татварыг бууруулна гэж амласан ч Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт энэ талаар дорвитой бодлого туссангүй гэж учир мэдэх хүмүүс шүүмжилж харагдсан. Ер нь аж ахуйн нэгжүүд татварын дарамтаас чөлөөлөхийн тулд нэн тэргүүнд ямар бодлогыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй вэ?

-Татварын сууриа өргөтгөх хэрэгтэй. Татвар төлдөг хэсэгтээ дарамт үзүүлэх биш. Ер нь бүгд сонгогдохдоо татвар нэмэхгүй, төсөв тэлэхгүй, та нарын төлөө ажиллана гэсэн. Одоо тэр нь хаана байна. Нэг хүн ч татварын талаар ярьсангүй. Татвараар бүрдсэн төсвийг нь хар. Амлахдаа жишээ нь, МАН Улсын төсвийн зарлагын ДНБ-д эзлэх хувийг 25 хувь хүртэл болгож бууруулна гэсэн. Харин Ардчилсан нам Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн зардлыг 20 хувиар танана гэж амласан.

ХҮН нам Төрийн албыг цомхон, чадварлаг болгох, эдийн засаг дахь төрийн оролцоог бууруулах замаар төсвийн зарлагын тэлэлтийг хязгаарлаж, төсвийн алдагдлыг бууруулна гэж 2024 оны сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө амласан. Энэ амлалтуудаас харахад төсвийн зардал 20-22 их наядаас хэтрэх ёсгүй гэдэг амлалт шүү дээ. Бодит байдал дээр энэ юу болж байна вэ. Амьдрал дээр үйлдэл нь өнгөрсөн жилийн намрын чуулганаар төсөв өргөн барихдаа 2023 оны Төсвийн хүрээний мэдэгдэлд төсвийн зарлагыг 20.4 их наядаар тооцож, 2024 оны төсвийн зардлын төсөөлд 22.4 их наяд төгрөг гэж төсөөлж байсан. Энэ жилийн төсвийн хүрээний мэдэгдлээр 27.4 их наяд төгрөг болж таван их наядаар нэмэгдсэн зардлын төсөл оруулсан бол өнөөдрийн төсвийн тодотголоор 30.5 их наяд төгрөг болж 3.1 их наядаар нэмэгдэж орлоо. Энэ нь ДНБ-ийн 37 хувь гэсэн үг. Тэдний сайхан амлалт бодит ажил хоёрын зөрүү ийм л байна.

-Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулгаар уул уурхайн компаниудын ажилчид 14 хоногийн рейстэй болсон. Энэ нь ажиллах хүчний тоог нэмж, цалингийн зардлыг 56 хувиар өсгөсөн юм билээ. Үүнийг татварын бодлогоор залруулах боломжтой юу?

-Боломжтой гэж харахгүй байна. Уул уурхайн компаниудын хувьд шинэ ажилтнаа бэлтгэх, сургах зардлаас гадна байрлуулах байр, үйлдвэрийн өргөтгөлийн асуудал хүртэл хөндөгдөж байсан зүйл. Өөрөөр хэлбэл, төлөвлөгдөөгүй зардлын өсөлт.

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Э.Золзаяа: Хотын удирдлагууд түгжрэлийг “том мангас” болгож, мөнгө угааж байна DNN.mn

ХҮН намын Нийслэлийн намын хорооны дарга Э.Золзаяаmай ярилцлаа.


Та бол хот төлөвлөлтийн чиглэлээр мэргэшсэн хүн. Улаанбаатар хотын өнөөгийн асуудлын гол шалтгаан нь юундаа байна гэж хардаг вэ. Эрх бүхий хүмүүсийн тайлбарладаг шиг Улаанбаатар үнэхээр ийм хэмжээний хүнийг багтаах ямар ч боломжгүй газар юм уу. Эсвэл бодлогодоо байна уу. Ер нь дэлхийн том хотууд ирээдүйд төдий хэмжээний хүн амтай болно гэж хэдэн зуун жилийн өмнө төлөвлөсөн байдаг юм уу?

-Улаанбаатар хотын ирээдүйн өсөлтийг таамаглахгүйгээр төлөвлөсөн гэдэг бол худлаа. Учир нь дэлхийн бүх хотуудад хурдацтай өсөлт явагдаж байна. 2050 он гэхэд дэлхийн нийт хүн амын 70 хувь нь хот суурин газарт амьдарна гэсэн НҮБ-ын судалгаа байдаг. Тиймээс ганцхан Улаанбаатар хотын хүн ам ингэж хурдацтай өсөж байгаа юм биш. Тэр дундаа сүүлийн жилүүдэд Ази, Африкийн орнуудад хурдацтай хотжилт явагдаж байна.

Манайх юун дээр алдсан бэ гэхээр дэлхий дахинаа өрнөж буй хотжилтын трэндийг дагаж төлөвлөж, удирдаж чадахгүй их удчихсан. Нөгөөтэйгүүр нийт хүн амын 60, 70 хувь нь хотод амьдарна, бусдыг нь амьдруулахгүй гэх хэрэг үү. Хэдэн хувь нь хотод амьдрахыг хорьж болохгүй. Иргэд наад захын нийгмийн болон бусад арилжааны үйлчилгээ, амьдралын чанараа дээшлүүлэх гэж Улаанбаатар хотыг зорьж ирдэг. Хот бол амьдралын боломж дээшлүүлдэг газар. Эдийн засгийн, нийгмийн, соёлын зэрэг олон төрлийн хэрэгцээгээ хангах гэж иргэд хотыг зорьж ирдэг. 10 жил тутамд хүн ам таван хувиар өсдөг гэсэн статистик судалгаа бий. Тиймээс үүнд нийцүүлж бодлогоор зохицуулсан бол өнөөдрийн байдалд бид хүрэхгүй байсан. Ер нь бол бид хотын стандартаа олон улсын трэндэд нийцүүлж дагаж манлайлж чадаагүйн алдаа.

Амьдарлын чанар, эдийн засгийн чадамжаа дээшлүүлэх боломж Улаанбаатарын иргэдэд хэр нээлттэй байна вэ?

-Хот бол эдийн засгийн боломжийн үүр уурхай. Энэ боломжоос үүдэж эдийн засгийн өрсөлдөөний давуу талыг олж, өөрийн боломжийг дээшлүүлж байх ёстой. Улаанбаатар хотын иргэд хэдэн төгрөгийн орлоготой байвал сайхан амьдрах вэ гэсэн судалгаа гарсан байсан. Хэдийгээр олон улсад хийгдсэн ерөнхий судалгаа ч Улаанбаатар хотын иргэд 10 гаруй сая төгрөгийн орлоготой бол сайхан амьдарна гэж гарсан байна лээ. Эдийн засгийн боломж нь өсөхөөр хүний сонголт нэмэгддэг. Үүнийг дагаж хүн өсөж хөгждөг. Өөрийнхөө тав тух бүхий л хэрэгцээг хангаж аз жаргалтай болдог.

Гэтэл улсын болон нийслэлийн ихэнх хөрөнгө оруулалтыг, мөн хотын гудамжуудыг амьгүй, хөдөлгөөнгүй байлгах зохицуулалт хийгээд удчихлаа. Жишээлбэл, хүний хөдөлгөөн ихтэй газруудад бизнесүүд яаж цэцэглэж хөгждөг билээ. Ямар олон үйлчлүүлэгчийг татах билээ. Түүнээс машины зогсоол, авто замаар дамжин ордог гудамжуудтай болчихоор тухайн орон зайн эргэлт, хүний амьд урсгал байхгүй болчихдог. Хот төлөвлөлт дээр шийдвэр гаргахаас эхлээд эдийн засгийн боломжийг тэлж, иргэдийн өмчийг үнэ цэнэтэй байлгах бодлого дутуу дулимаг байна. Олон жил хотын чиглэлээр салбар болгонд ажиллаж үзлээ. Тиймээс ч бодлогын болоод техникийн зөрүүг их шүүмжилдэг учраас ХҮН-ын Нийслэлийн намын хороо мөрийн хөтөлбөртөө ийм алдааг нийслэлчүүд дахиж гаргахүй юм шүү гэсэн хатуу зарчим баримталж, тэр чиглэлд дорвитой өөрчлөлт гаргах бодлогыг боловсруулсан.

Одоогийн хотын удирдлагуудын гаргаж байгаа шийдвэр, үйл ажиллагаанууд нь тэгш бус байдлыг бий болгоод байна. 10 сая төгрөгийн орлоготой иргэдэд сайхан амьдрах боломжийг бий болгоод байдаг. Өдөр тутам ажлаа хийгээд явж байгаа хүмүүсийн амьдаралын чанар нь хэцүү нөхцөлд байна. Үүнд Хотын захиргаанаас ямар нэгэн манлайлал үзүүлж чадахгүй байна. Тиймээс бид тэгш бус бодлогыг өөрчилж яаж илүү дараагийн түвшинд гаргасан бодлого чиглэл рүү шилжүүлэх вэ гэдэгт төвлөрч ажилласан.

Нэгдүгээрт, хотын иргэд өмчтэй, газартай, хүссэн газраа амьдрах боломжтой, амьдарч буй газар нь хүнд ээлтэй, наад захын орон байраар хангагдсан, ажил орлоготой байх зэрэг маш олон суурь ойлголтыг нөхөж хийхгүй бол иргэдийн стресс дээд цэгтээ туллаа. Цаашдаа яаж ийм шорон шиг хотод тэвчиж амьдрах вэ дээ.

Асуудлын гарцыг танай намынхан хэрхэн тодорхойлсон бэ?

-Хотын Засаг даргын ажиллаж байгаа арга барилыг харахаар туслах, орлогч нартайгаа гудамжаар яваад байна. Энэ бол маш муу менежмент. Хот өөрийн гэсэн менежмент, стратегитэй байх ёстой. Том зургаараа цаашдаа манай хотод юу хэрэгтэй вэ гэдгийг ойлгох ёстой. Төвлөрөөд бодох хэрэгтэй. Улаанбаатар хотын замбараагүй тэлсэн байдлыг цэгцлэх, шинээр бүсчлэл тогтоох, урт хугацааны бодлого гаргах хэрэгтэйг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг.

Хоцрогдож байгаагаа ойлгоод технологи, инновацийн талаар ярих хэрэгтэй. Жишээ нь, хогны менежмэнт. Хогоо тээвэрлэж зөөгөөд түүнийгээ тойроод хэрэлдээд байдаг. Гэтэл хогны менежмент дэлхийд гурав, дөрөвдүгээр зэрэглэлийн технологи гаргачихсан. Бид нэгдүгээр зэрэглэлийнхийг нь ч авч чадаагүй байна. Өнөөдөр хүүхдүүд ялзарч муудсан хогны хажууд тоглож байгаа гэдгийг ухаарах хэрэгтэй. 30 жилийн дараа хот ямар байх вэ гэдэг менежмэнтээ гаргаж үүнийгээ доод шатны удирдлагууддаа ойлгуулж манлайлахын оронд хотын захиргаанд ажиллаж байгаа 10, 20 мянган төрийн алба хаагч нарын ажлыг хийлгэхгүй нэг, хоёр хүн гудамжинд лайв хийгээд явах юм. Гудамж, бродюр бүр дээр энэ хүн очиж хэрүүл хийгээд байвал том зураглал, инновацаа хэзээ хийх юм бэ. Бидний хувьд менежмэнт бодлогоо төлөвлөөд ирээдүйгээ харчихсан. Залуус өдөр бүр шүүмжилдэг шигээ санал хураах өдөр идэвхтэйгээр саналаа өгөх хэрэгтэй байна. Ингэж байж ужгарсан энэ олон асуудалд гарц шийдэл авч ирнэ.

Нийслэлчүүдийн хоолойд тулсан асуудал болох агаарын бохирдлыг яаж хурдан хугацаанд үр дүнтэй бууруулах вэ?

-Агаарын бохирдлын цаана иргэдийн амьжиргаатай холбоотой асуудал бий. ХҮН нам хамтарсан Засгийн газарт орж, эрчим хүчний салбарын реформыг ахлан хийхээр болсон. Энэ бол маш зөв зүйтэй зүйл. ХҮН нам Засгийн газрын түвшинд эрчим хүчний реформыг хийх болсон шалтгаан нь гурван намын мөрийн хөтөлбөрийг харьцуулж үзэхэд ХҮН намын мөрийн хөтөлбөр мэргэжлийн хүмүүст хүлээн зөвшөөрөгдсөн. Нөгөө талд эрчим хүчний асуудлыг шийдэхийн тулд иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулгарах нь ойлгомжтой. Эрчим хүчний үнэ тариф нэмэгдэнэ. Үүнд иргэд дургүй байх нь гарцаагүй. Гэхдээ үүнээс айгаад үйлдэл хийхгүй явбал урт хугацаандаа эрчим хүчний аюулгүй байдал яригдах учраас хэн нэгэн заавал хийх ёстой. Агаарын бохирдлыг бууруулахын тулд эхлээд эрчим хүчний реформыг хийх ёстой. Үүний дараа Улаанбаатар хотын удирдлагууд агаарын бохирдлыг үүсгээд байгаа эх үүсвэрийг бүсчилж бууруулахад хамтрах ёстой. Хэрвээ Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг Хотын дарга ойлгохгүй, хувьчилсан тоглолт хийж попорвол ямар ч үр дүн гарахгүй. Энэ удаагийн орон нутгийн сонгуулиар сонгогдох төлөөлөгчид Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөртэй хамтрах мэргэжлийн багийг гаргахгүй бол бид агаарын бохирдолтой тэмцэж чадахгүй.

Нийслэлчүүдийн тулгамдсан асуудлын нэг бол яах аргагүй түгжрэл. Хэдийгээр метроны төсөл хэрэгжихээр болсон ч цаг хугацаа шаардлагатай байгаа. Тиймээс богино, дунд хугацаанд түгжрэлийг бууруулах маш үр дүнтэй арга хэрэгсэл юу бол?

-Хүн бүрийн өдөр тутмын асуудал болсон түгжрэлийг “ том мангас” болгож, үүгээрээ Хотын удирдлагууд мөнгө хийж байна. Өөрөөр хэлбэл, метроны төсөл гаргаж ирсэн. ЖАЙКА-гийн хийсэн метроны төслийн ТЭЗҮ-г бүгдийг нь уншиж судаллаа. Би метроны төслийг дэмждэг. Гэхдээ би хэрвээ Хотын дарга болвол метроны төслийг хойшлуулна. 2041 оноос метро барих хэрэгтэй. Үүнээс өмнө хотын иргэд өндөр бүтээмжтэй болох хэрэгтэй. Манайх шиг орлого багатай хотод өндөр үнэтэй мега төсөл хэрэгжүүлвэл хэн тэнд нь суух вэ. Бид Сөүл, Токио хотын иргэд шиг өндөр бүтээмжтэй амьдарч чадаж байгаа юу. Барьж байгуулсны дараа одоогийн ханшаар 3500-4000 төгрөг дор хаяж төлнө. Үүнийг төлөх чадамж иргэдэд байна уу.

Хотын наад захын суурь үйлчилгээг үзүүлж чадахгүй байгаа хүмүүс энэ том төслийг хэрэгжүүлэх ямар ч боломжгүй. Урт хугацаандаа эдийн засгийн үр ашигтай байх тооцооллыг бүрэн итгэл үнэмшилтэй гаргаж байж хот метронд хөрөнгө оруулах ёстой. Ийм том төслийг нүүрсээр бартер хийж хэрэгжүүлнэ гэж ярьж байгаадаа ичих хэрэгтэй.

Метро барьчихвал түгжрэл буурна гээд байгаа шүү дээ. 17,7-хон км урттай шугамаар түгжрэл буурахгүй. ЖАЙКА-гийн төсөлд тусгай замын автобусны нэг, хоёр, гуравдугаар замыг дууссаны дараа шийдэх ёстой байсан. Тусгай замын автобусыг Яармагт түгжрэлийн асуудал эхлэхээс өмнө шийдэх боломжтой байсан. 2018 онд энэ төслийг хэрэгжүүлэх баг гарч, санхүүжилтээ аваад ажил эхлэх гэж байхад МАНынхан хамаатан саднаа төслийн баг руу чихсэн. Ингээд төсөл зогссон.

Үүний дараа дүүжин тээврийн төслийг хурдацтай эхлүүлсэн. ЖАЙКА-гийн төслийн дагуу BRТ-ийн төсөл явагдсаны дараа “Амгалангаас-Таван шар” хүртэл метро барьж, хойноос буюу гэр хорооллоос бусад холболтууд хийгдэж дунд оврын автобуснууд явах байсан. Нэгдүгээрт, одоо хийж байгаа зүйл эдийн засгийн хувьд үр ашиггүй. Хоёрдугаарт, түгжрэлийг бууруулахгүй.

Метро хэрэггүй гэвэл түгжрэлийг өөрөөр яаж бууруулах юм бэ?

-Тээврийн шийдэл бол маш тодорхой байдаг. Тээврийн сүлжээнүүдээ зөв үүсгэх, метроны мега төслөө хойшлуулах. BRT болон Tran ашиглах хэрэгтэй. Tran гэдэг бол манайх шиг шигүү хэрнээ хязгаарлагдмал ийм замтай газарт хамгийн зөв шийдэл. Мөн такси үйлчилгээний оролцоог идэвхжүүлэх, явган болон дугуйн замыг холбоно. Одоогийн удирдлагууд дагуул хотуудыг нэмэгдүүлэх саналтай байгаа. Манай нам хотын төвтэй ойрхон шинэчлэл хийж үүнийгээ тээврийн холболтоор шийднэ.

Улаанбаатрын иргэдийн эдийн засгийн чадамжийг дээшлүүлэх ёстой гэлээ. Тэгвэл ямар гарч байна?

-Улаанбаатар хотын хаана ч эрүүл өсөлттэй бизнес хийж амьдрах боломжтой орон зайг бий болгох ёстой. Манай нам өөрсдийн зарчим, төлөвлөгөөнд иргэдийн ногоон ажлын байрыг нэмэгдүүлэхээр тусгасан. Хотын урсгал зардал дэндүү их байна. Урсгал зардлыг бууруулж иргэдэд олон төрлийн сонголтыг бий болгож өгөх ёстой. Жишээлбэл, түрээсийн болон шилжин дамжин өнгөрөх, ипотекийн зээлээр аль бүсэд хэрхэн яаж амьдарч болох, тээвэр дээр ч гэсэн олон төрлийн сонголтуудыг нэмэгдүүлнэ. Иргэд орлоготой байвал хотын хаанаас ч өөрт хэрэгтэй үйлчилгээгээ авч болно. Хамгийн гол нь Хотын захиргаа иргэдэд ээлтэй хотыг бий болгох ёстой.

Орон нутгийн сонгуульд манай намаас ихэвчлэн мэргэжлийн хүмүүс нэр дэвшиж байгаа. Сайн мэргэжилтнүүд хамтарч үр дүнтэй ажиллаж байж хот илүү сайхан болно.