Categories
xурдан-морь цаг-үе

Уяач Б.Отгонсэлэнгэд Хэнтий аймгийн уяач хурдан удмын даага бэлэглэжээ DNN.mn

Уяач Б.Отгонсэлэнгэд Хэнтий аймгийн уяач Г.Содном “Олон жил айраг түрүү аваарай” хэмээн ерөөж хурдан удмын даага бэлэглэжээ

Уяач Б.Отгонсэлэнгэ өөрийн цахим хуудастаа “Хэнтий нутгийн манлай уяач Содном гуай Хээр морины минь түрүүг хурдан удмын даагаар мялааж хүндэтгэл үзүүлэн “Миний дүү олон жил айраг түрүү авнаа” гэж хэлээд хоёр хацрыг минь үнссэн нь надад маш их урам зориг өгсөн танд талархлаа илэрхийлж, эрүүл энх сайн сайхныг хүсье.

Буруу шийдвэр гаргасан морины комиссын цөөхөн хүнээс болж Хэнтий нутгийн ард түмнийг битгий харлуулаарай гэж та бүхнээсээ хүсье. Хэнтий нутгийн ард түмэн буруугүй шүү хэмээн бичжээ.

Categories
xурдан-морь мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Морь тайлбарлагч М.Оюунбаатар: Өнөө жилийн наадмын өнгөнд битүү морьд уралдах магадлалтай DNN.mn

NTV телевизийн сэтгүүлч, морь тайлбарлагч М.Оюунбаатартай ярилцлаа.


-Таны хувьд хэд дэх жилдээ морь тайлбарлаж байна вэ. Өнөө жилийн наадмын хурдан морины өнгө ямар байх бол?

-Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн түүхт их ойн наадам сайхан болно. Өнгөрсөн жил дэлхий нийтэд тархсан цар тахлын улмаас Монгол төр наадалгүй өнжсөн. Минийхээр өнгөрсөн жилийн төрийн их баяр наадамд заавал өнжихгүйгээр үзэгчгүй, уралдаанч хүүхдүүдийн аюулгүй байдлыг ханган, наадмын хүрээг тодорхой хэмжээнд барьж, гаднаас үзэгчид нэвтрүүлэхгүй цахимаар хийхэд болохгүй зүйл байхгүй байжээ гэж харж байна. Гэвч тухайн үед “Ковид-19” цар тахал ямар хэмжээнд хор хөнөөлтэй, нөлөөтэй гэдгийг аль аль шатандаа мэдээгүй байсан учраас төр засаг гаргасан байх гэж бодож байна.

Өнгөрсөн жил тэмдэглээгүй 100, 101 жилийн ойг энэ жил хамтатган тэмдэглэж,Үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулахад үндсэндээ тав хоног үлдлээ. Долдугаар сарын 10-ны өдөр монгол төрийн их баяр наадам хязаалан, шүдлэнгийн уралдаанаар эхлэн уралдана.Миний хувьд төрийн их баяр наадмыг 12 жилдээ тайлбарлаж байна. Морин уралдааны халуун тогоонд байдгийн хувьд энэ жил үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг Монголын морин спорт уяачдын холбоо, холбогдох мэргэжлийн байгууллагууд, уяачдын оролцоотойгоор хэлэлцлээ.

Энэ нь хурдан морины уралдааныг эрлийз, монголоор ялгаж уралдуулъя гэсэн шийдвэрийг эхлэн ярьдаг байсан. Үүнийг хэн ч анзаарахгүй явсаар өдийг хүрсэн. Намайг 2009 онд морь тайлбарлаж эхэлж байхад эрлийз, монгол морь холилдоод л уралдаж байсан. Үүнээс хойш цэгцрэн эрлийзийг эрлийз ангилалд, монголыг нь монгол ангилалд тусад нь уралдуулъя гэдэг байсан боловч холбоо, уяачид зэрэг оролцож буй хүмүүс тодорхой хэмжээнд шударга байдлаар аль аль нь хандаж чадаагүй. Бид бие биенээ шүүмжлэхдээ гол нь биш, цаашид хэрхэх талаар яригдаж байна. Юуны өмнө бид яаж уралдах вэ гэдэг уралдааны дүрмээ маш нарийн, чанга гарган уяачид дагаж мөрддөг, Монголын морин спорт уяачдын холбоо, Монгол Улсын төр засгаас Үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулах хурдан морины салбар хороо хатуу хяналтыг тавьж ажилладаг байх ёстой. Цаашид төрийн их баяр наадамд уяачдын тоо багасаж магадгүй.

2009, 2010 оны үед монголоор нь уралдана гэдгийг хийж чадаагүйгээс хойш сэрвээний өндрийг нэмэхгүйгээр одоо байгаа азарга соёолон 140, их насны морь 141 гэсэн сэрвээний стандартыг яс барин ялгаж олон түмний нүдэнд нээлттэй хэмжиж уралдахад болохгүй гэх зүйл үгүй. Эхний ээлжинд бид шударга сайхан наадах хэрэгтэй. Бүх хүмүүсийн оролцоог адил тэгш, хангах хэрэгтэй.

Монгол төрийн их баяр наадмын азарганы, их насны морьдын уралдаан хамгийн анхаарал татсан уралдаан. Одоогийн байдлаар сунгаануудын цээжийг харахад хурдан байгаа азаргууд мэдрэгдэж харагдаж байна.

-Улсын их баяр наадмын өнгийг тодорхойлох уртын сунгаа болсон болов уу. Хэний азарга, морьд хурдан байна вэ?

-Бид нэгдүгээрт яаж уралдах тухайгаа ярих хэрэгтэй. Дараа нь хэний морь хурдан байна вэ гэдэг талаар ярина. Улсын их баяр наадмын өнгийг тодорхойлох хамгийн холоос сунгадаг сунгаа буюу хуучнаар гуравны сунгаа явагдаж байна. Энэ жилийн хамгийн олон уяач, хүлэг морьд, уралдаанч хүүхдүүдийн бүрэлдэхүүнтэй Монгол Улсын тод манлай уяач Т.Ихбаяраар ахлуулсан “Хүй мандал гал уяа” Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумын нутагт бий. Энд зургаан нас, гурван ангилалд нийтдээ 500 гаруй морьд байна. Энэ сунгаанаас улсын наадмын өнгийг тодорхойлох олон хурдан морьд, азарганууд морддог. Мөн Монгол Улсын тод манлай уяач О.Батбилэг, Д.Мөнхбат, С.Эрдэнэбат тэргүүтэй уяачид Хэнтий аймгийн Дархан сумын Дархан-Уулаас хойших Бумбат гэдэг газар давхилаа хийн азарга 16, 17 км сунгасан байна лээ. Тод манлай уяач Д.Хишигжаргалын халзан азарга, Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын уяач Ч.Махбалын халтар азарга, Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын уугуул П.Батсайханы халзан азарга тэргүүтэй азарганууд өнгөнд байгаа дуулдсан.

-Уржнан жилийн төрийн их наадамд айрагдсан азаргануудаас энэ жил айрагдах магадлалтай ямар азарганууд байна вэ?

-Уржнан жилийн төрийн их баяр наадамд айрагдсан азаргануудаас Төв аймгийн Баян сумын харьяат манлай уяач Б.Нямжавын азарга хурдан байгаа гэж дуулдсан. Өмнөговь аймгийн уяач Д.Бат-Эрдэнэ ажнай саарал, Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын уяач М.Амарбаясгалангийн хээр буурал зэрэг азарганууд өнгөтэй байгаа. Энэ жилийн хувьд шударга сайхан наадаж энэ олон азаргануудаас аль нь ч түрүүлж магадгүй. Энэ жил морьд дөрөвдүгээр сарын 20-д гэхэд ногоо идэж эхэлсэн, тавдугаар сарын 20-доор адуу ногоонд дүүрэн цадсан байсан. Тэгэхээр эх орны өнцөг булан бүрт зуншлага сайхан байсан учраас энэ жил морьд тамир тэнхээ сайтай байгаа. Улсын баяр наадмын дараа Монголын морин спорт уяачдын холбооноос санаачлан гурван жил тутамд нэг удаа зохион байгуулдаг Монголын морины олимп буюу “Их хурд 9” уралдаан Хэнтий аймгийн Чингисхаан хотод долдугаар сарын 22-24-ний өдрүүдэд зохион байгуулагдана. Тус тэмцээн нь Монгол Улсын 21 аймгаас шигшигдэж ирсэн бүхий л морьдыг уралдуулдаг. Өнгөрсөн жил төрийн их баяр наадам болон бусад наадмууд зохион байгуулагдаагүй учраас эрх өгөх мандат болох уралдаан болоогүй. Тиймээс энэ жил хамгийн шилмэл хурдыг үзэн, бүгдийг нь уралдуулна гэсэн байр суурьтай байна.

Зууны тод манлай уяач гэж яригддаг Монгол төрийн наадамд 21 түрүү, 43 айраг авсан Д.Даваахүү гуайн уяанаас энэ жил ямар азарга айрагдах вэ?

-Д.Даваахүү гуай Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын Нугар багт морьдоо уяж буй гэсэн. Би энэ жил уяан дээр нь хараахан очиж амжаагүй байна. 2020 оны Ардын хувьсгалын 99 жилийн ойн үндэсний их баяр наадмын 12-т хурдалсан түүний хүү манлай уяач Д.Баянбатын саран хонгор азрага тэргүүтэй азарганууд уягдаж буй байх. Даваахүү тод манлай уяачтай ойролцоо улсын наадамд хязааланд түрүүлсэн, өнгөрсөн жилийн зүүн бүсийн хурд наадамд аман хүзүүнд хурдалсан Хөвсгөл аймгийн Мөрөн сумын уяач Д.Даяндэмдийн хонгор тэргүүтэй олон сайн азарганууд уягдаж байгаа байх. Сүүлийн үед морины уралдаанд маш олон аймаг, сумдын уяачид хамрагддаг болсон учраас тэр түрүүлнэ, энэ түрүүлнэ гэдэг зүйл байхгүй болсон. Нэг ёсондоо уяач гэдэг ажлыг морь унаж буй хүн жилийн дөрвөн улирал морьдоо тэжээн, арчлан маллаж зөвхөн уяачын эрдмээр дагнасан хүний мэргэжил болсон учраас залуус хүч түрэн орж ирж байна. Энэ жил улс хувьсгалын 100, 101 жилийн ой давхцаж байгаа. Хэнтий аймгийнхан улсын тэгш ойд азарга олон түрүүлүүлсэн. Их насны морь аймаг аймгаас түрүүлсэн ч Хэнтий, Төв зэрэг өөр өөр аймгаас түрүүлсэн байдаг. Монголын хурдан морины уралдааны түүхэнд Хэнтий аймгийн Дэлгэрхан сум гэж тодоор бичигдэх сум бий. Дэлгэрхан сумаас улсын 30 жилийн ойгоор уяач М.Лувсандорж хул азаргаа айрагдуулж, хар морио их насны уралдаанд түрүүлгэсэн. Улсын тэгш ойд азарга морь түрүүлгэж айрагдуулсан амжилтаараа Хэнтий аймгийн Дэлгэрхан сум улсдаа тэргүүлэх байх.

Categories
xурдан-морь мэдээ

Хангайн бүсийн хурдан морины уралдаан зохион байгуулах саналыг ЗГ-т хүргүүлнэ || DNN.mn

Хөвсгөл аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын ээлжит 11-р хуралдаан боллоо. Хуралдаанаар Ардын хувьсгалын 100, 101 жил, Хөвсгөл аймаг байгуулагдсаны 90, 91 жилийн ойг тохиолдуулан Хангайн бүсийн хурдан морины уралдаан, Хөвсгөл аймгийн баяр наадмыг энэ оны 7-дугаар сарын 25, 26-ы өдрүүдэд тус аймагт тэмдэглэх саналыг Монгол Улсын Засгийн газарт уламжлахаар болов.

Харин тэгш ой тохиож буй сумд, байгууллагуудын ойг Засгийн газраас шийд ирсний дараа орон нутагтаа товлоно гэдгийг Хөвсгөл аймгийн ИТХын дарга Г.Мөнгөнхуяг хэлж байлаа.

Categories
xурдан-морь мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

М.Ариунболд: Монгол адууг генийн түвшинд ялгаж бүртгэлжүүлснээр хурдан морины уралдаан тойрсон хэрүүл цэгцэрнэ

Монголын Үндэсний морин уралдаан уяачдын холбооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга М.Ариунболдтой Баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын хүрээнд ярилцлаа. Намрын чуулганаар тус хуулийн төслийг хэлэлцэж батлах юм.


-Баяр наадмын тухай хуульд шинэчилсэн найруулга оруулах сураг гарсаар нэлээд хугацаа өнгөрчээ. Яг ямар үйл явц өрнөж энэ ажил гацаад байна вэ?

-Дэлхийд Монгол гэх үндэстэн байдаг гэдгийн баталгаа болгож ЮНЕСКО 2010 онд биет бус соёлын өв Монгол наадмыг хүн төрөлхтний соёлын жагсаалтад бүртгэж авсан байдаг. Үндсэн зарчмын тухайд өв соёлыг хуульчилж болдоггүй. Өв соёл гэдэг

Энэ хуулийн төслийн хүрээнд 2019 оны нэгдүгээр сарын 20-ны өдрийн Засгийн газрын 57 дугаар тогтоолоор Засгийн газар өөрөө энэ хуулийг санаачилсан. Явцын дунд 2018 оны үеэс УИХ-ын гишүүн Х.Болорчулуун сэрвээний хуулийг боловсруулчихсан явж байгаад Засгийн газрын ажлын хэсгийг хоёр ч удаа тарааж байлаа. Хуулийн төслийг нь бэлдчихээд байхад л тухайн үеийн Шадар сайд Я.Содбаатарын зүгээс “Баяр наадмын тухай хуульд Морьтой холбоотой хэсэгт нэмэлт өөрчлөлт оруулахгүй” гэсэн төслийг Засгийн газрын хуралдаанаар оруулж байлаа. Засгийн газрын хурлаар орсон өдөр нь төв талбайд жагсаал болж, орой нь Шадар сайд огцрох өргөдлөө өгч байсан удаатай. Харин 2021 оны хавраас Шадар сайд С.Амарсайхан Засгийн газрын тогтоолыг хэрэгжүүлж, хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг боловсруулах арга, аргачлалын дагуу боловсруулсны үндсэн дээр Хууль зүйн сайд Х.Нямбаатар, Шадар сайд С.Амарсайхан нараар үзэл баримтлалыг нь батлуулсан хуулийн төслийг өргөн барихад бэлэн болоод байна.

-Баяр наадын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга батлагдсанаар ямар өөрчлөлтүүд орж байна вэ?

-Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгатай холбоотойгоор үндэсний морин уралдаанд томоохон өөрчлөлтүүд орж байна. Нэгдүгээрт баяр наадмын хурдан морины уралдааныг азарга, их нас, соёолон, хязаалан, шүдлэн, даага гэсэн ангиллаар зохион байгуулах тухай заасан байдаг. Тэгвэл энэ зургаан насны ангиллаар ямар морь уралдахыг нарийвчилж заагаагүй байсан юм. Ямар морь уралдахыг зааж өгөөгүй учраас “Морьдыг ялгахгүй уралдуулах юм биш үү” гэх ойлголт яваад байдаг. Энэ төсөлд “Монгол наадмыг уламжлалт ёс заншилд тулгуурлан зохион байгуулна” гэж тодорхой хуульчилсан байгаа. Ёс заншил гэдэг зүйлд тулгуурлаад үзэхэд зөвхөн монгол морь уралдах ёстой болж байгаа юм. Хуулийг үгийн шууд утгаар нь тайлбарладаггүй. Хуулийг хэрэглэж буюу тодорхой бусад зүйл заалтуудтай уялдуулж тайлбарладаг. Яг монгол морь уралдана гэж заагаагүй ч концевцийн хувьд монгол морь уралдахаар заасан байгаа.

-Гол маргаан адуу ялгахад л гардаг шүү дээ. Эрлийз, монголын асуудал хурцаар яригддаг. Энэ асуудлыг шийдэх ямар гарц хайж олов?

-“Монгол үүлдрийн стандартад нийцсэн адуугаар уралдаж зохион байгуулна” гэж энэ төсөлд суусан байгаа. Дараагийн асуудал бол уралдах морьдоо заавал урьдчилж бүртгүүлнэ. Улсын хэмжээнд цахим бүртгэл хийх юм. Уралдах морийг амьдралынх нь турш нэг удаа л бүртгэлжүүлнэ. Тэр морь хаана ч очсон бүртгэлийн үнэмлэхээ үзүүлээд л уралдана. Морины бүртгэлийн дэд хороог байгуулах тухай заалтууд энд тусгагдсан байгаа.

Шинэчилсэн найруулгад орсон өөр нэг том өөрчлөлт нь уяачийн үүргийг нэмэгдүүлж өгсөн. Ёс жудаг хууль тогтоомж журамтай холбоотой үүргийг зөрчсөн тохиолдолд хариуцлагыг цахим систем рүү шилжүүлж Зөрчлийн бүртгэл, мэдээллийн сан үүсгэх заалтуудыг энэ хуульд тусгасан.

Манай үндэсний холбооноос өгсөн өөр нэг санал нь баяр наадам зохион байгуулж байгаа хүмүүст өөрсдөд нь хүлээлгэх хуулийн зохицуулалт байдаггүй. Журам зөрчсөн тохиолдолд хариуцлага хүлээлгэх ямар ч боломж байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, зохион байгуулж байгаа морины даамал нөхөр хууль тогтоомжоо зөрчиж эрлийз адуу уралдуулахад хүлээлгэх хариуцлага байхгүй. Хариуцлага хүлээх боломжтой субьект нь бөх, уяач, харваач гурав л байгаад байдаг. Өнөөдөр хурдан морины салбар дахь завхралыг наадам зохион байгуулж байгаа нөхдүүд л үүсгэдэг. Хууль тогтоомжийг зөрчсөн хэн ч хариуцлага хүлээх боломжтой байдлаар хуульчилж өгсөн. Хариуцлага, зөрчлийн асуудал ил тод цахимжаад ирэхээр энэ салбарт үүссэн гажуудал тодорхой хэмжээнд буурна.

-Монгол морины стандарт гэж та бүхэн юу яриад байна вэ. Энэ талаараа тодруулахгүй юу?

-Монгол үүлдрийн адууны стандартад нийцсэн адуугаар уралдана гэж тодорхой зааж оруулсан. Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад зөвхөн ямар адуу уралдахыг нь заагаад өгчихөж байгаа юм. Адууг ялгаж бүртгэх субьект нь Хөдөө аж ахуйн яам, түүний харьяа агентлагууд. Малыг бүртгэлжүүлэх журам бий. Малын генетик нөөцийн хуулийн дагуу гаргасан журам л даа. Энэ журмын дагуу малыг үүлдрээр ялган бүртгэлжүүлнэ. Монгол бол монголоор нь, эрлийз бол эрлийзээр нь, цэвэр цусных бол цэвэр цусныхаар нь бүртгэнэ гэж заасан. Малын генетик нөөцийн тухай хуульд хоёр буюу түүнээс дээш үе нутагшсан үүлдрийг нутагшсан үүлдрээр бүртгэж болно гэж заасан байгаа. Өөрөөр хэлбэл, эрлийз адууг тодорхой нэр оноогоод нутагшсан үүлдрийг үүлдэр болгож бүртгэлжүүлж болно гэх зүйлийг нээлттэй болгосон. Хамгийн түрүүнд удам зүйн түвшинд л бүртгэлжүүлэх шаардлагатай байгаа юм.

-Генийн түвшинд бүртгэлжүүлэх хэрэгтэй гэж та ярилаа. Харин З.Мэндсайхан сайд монгол адууг физик хэмжигдэхүүнээр тодорхойлдог шүү дээ. Үүний ялгаа зааг, ач холбогдол нь юу вэ?

-Малыг генетикийн түвшинд бүртгэлжүүлнэ гэх хуулийг 2018 онд батлаад 2019 оноос хойш хэрэгжүүлээд явж байна. Энэ хуулийн хүрээнд адууг геномын өвөрмөц дарааллаар бүртгэлжүүлнэ гэж хуульчилсан. Геномын өвөрмөц дараалал гэдэг бол монгол адуу генийн түвшинд бусад адуунаас өвөрмөц дараалалтай байдаг. Тэр дарааллыг олж тогтоогоод бүртгэлжүүлнэ гэх хуулийн төслийг баталсан. Үндэсний холбооны зүгээс энэ хуулиа хэрэгжүүлэх хүсэлтийг ХХААЯ-нд 2019 оноос хойш удаа дараа тавьсан. 2020 оны сайдын багц дээр тодорхой хэмжээний мөнгө төсөвлөгдөж монгол адууг генетикийн түвшинд тогтоох ажлын хэсгийг байгуулсан. Өөрөөр хэлбэл, монгол адууны геномын өвөрмөц дараалал гэдэг энэ юм гэдгийг тогтоох гээд байна шүү дээ. Нөгөө талд хүмүүс харьцуулах эх сурвалж байхгүй болохоор та нар ялгаж чадахгүй гээд байгаа юм. Харьцуулах эх сурвалжийг нь шинээр бүтээж байгаа л ажил. Ингээд улсын хэмжээнд 1500 адуунаас төлөөлөл болгож монгол адууны 60-70 жил бүрдүүлж бий болгосон эрдэмтдийн судалгаанд тулгуурлаж, 10 сумаас 1500 адууны цусны дээж авсан. Энэ ажил хэрэгжээд дуусах шатандаа орж байхад эрлийз морь уядаг, ашиг сонирхлын зөрчилтэй Загджавын Мэндсайхан гэж хүн “Төсөв санхүү байхгүй” гэх шалтгаанаар зогсоосон. Ингээд З.Мэндсайхан 2010 онд баталсан монгол үүлдрийн адууны стандарт гэдэг зүйлийг 2020 шууд шинэчлэн баталсан байдаг. 2010 онд баталсныг хүчингүй болгоод шинээр баталж байгаа юм. Шинээр батлахдаа геномын түвшинд батлах ёстой. Гэтэл генийн түвшинд тогтоох ажлыг гацааж байгаад зөвхөн физик хэмжигдэхүүнээр нь монгол адууны стандартыг баталсан. Адууг геномын түвшинд бүртгэлжүүлэх ажилд физик хэмжигдэхүүн нэг их чухал биш. Тэр олон шалгуурын нэг л үзүүлэлт нь. Тухайн асуудлыг шийдвэрлэхэд оновчтой гарц, шийдэл биш л дээ. Салбарын сайд нь монгол адууг геномын түвшинд бүртгэлжүүлэх ажлыг өөрөө гацаана. Тэгээд эрлийз морь уяна. 2021 онд Ховд аймагт зохион байгуулагдсан уралдаанд З.Мэндсайхан сайд монгол ангилалд эрлийз морь түрүүлгэсэн байдаг. Нутгийнх нь дов дээр нь нутгийн уяач нь сайдын морийг хассан тохиолдол ч гарсан. Үндсэндээ энэ завхралыг адууны фермер хийдэг, адуугаа уядаггүй уяачид хурдан морины салбарт орсноор бий болгож байгаа юм. Ингэснээр үндэсний гэх тодотголтой өв соёл малчдын наадмыг булааж байна л даа. Наадах эрхийг нь хязгаарлаж байна. Зөвхөн спортын чиглэлээр хөгжлүүлж бий болгосон адуутай эрлийзжүүлсэн адууг монгол морьтой хольж уралдуулснаар тухайн наадамд шударга бус байдлыг бий болгож байгаа юм. Шударга бус байгаа учраас малчид наадамдаа ирэхээ ч больж. Төрийн наадмын үнэ цэнэ ч унасан.

-Таны хэлж байгаагаар Баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга батлагдсанаар малчид, уяачдад л таатай нөхцөл бүрдэх нь дээ.

-Үндэсний их баяр наадам бүх ард түмэнд тэгш хүртээмжтэй, бизнесийн ашиг хонжоо олох зорилгогүй байх ёстой. Ийм ч учраас ЮНЕСКО албан ёсоор бүртгэж авсан. Бизнесийн зорилготой үйл ажиллагаа болж эхлэх юм бол ЮНЕСКО бүртгэлээ хүчингүй болгодог журамтай. Сүүлийн үед НҮБ-аас “Танай өв соёл, баяр наадамд унаган төрхөө алдаж байна. Бизнесийн зорилготой болж хөгжих гэж байгаа бол үүндээ хүүхдүүдийг битгий оролцуул” гэсэн шаардлага л тавьж байгаа юм билээ.

-Сэрвээний өндөөр хэмжиж уралдуулна гэж шинэ цагийн монгол адууг хамгаалаад байгаа Х.Болорчулуун, З.Мэндсайхан нарын тэргүүтэй хүмүүст ямар ашиг сонирхол байна вэ. Эрлийз адууны бизнесээ хамгаалаад байна уу?

-Шууд хэлэхэд тийм. Адууны фермер хийдэг хүмүүст эрлийз адуугаа борлуулах үндэслэл хэрэгтэй шүү дээ. Эрлийз адуу уралдаад байхад малчны хотноос биш, фермерээс адуу авах сонирхол төрнө. Фермер эрхэлж байгаа хүмүүс малчидтай харьцуулахад хагас мэргэжлийн түвшинд хүрсэн. Харин дэлхийд бол адууг эрлийзжүүлэхийг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Эрлийз адуутай өөр ангиллын адуу уралдуулахыг хориглодог.

-Шинэ цагийн монгол адуу унаач хүүхдэд халтай байх шиг. Өөрөөр хэлбэл, эрлийзжүүлээд фермерт тэжээсэн адуу мэдрэмжээ алдчихдаг талаар өвгөн уяачид хэлдэг.

-Монгол адууг туурайдаа мэлмийтэй гэж ярьдаг. Тухайлбал, газрын бартаа саадыг харж давхидаг адуу. Тарваганы нүх байвал тойрдог, хөндлөн зам байвал хурдаа сааруулна. Газарт амьд амьтан таарвал монгол адуу гишгэдэггүй. Мөн нуруун дээрээ яваа хүүхдийг мэдэрч давхидаг. Яг энэ шинж чанарууд нь эрлийзжээд ирэхээр алдагдаж байгаа юм. Тарлаж байгаад хөлийг нь хугалчихлаа гэх харуусал уяачдын дунд хаа сайгүй бий. Үндсэндээ монгол адууг эрлийзжүүлэхэд мэдрэмжээ алдчихдаг. Үр төлөө таньдаггүй, гүүний хээлтэй хээлгүйг мэдрэхгүй гишгэдэг гэх мэтчилэн мэдрэмж гэх зүйл нь бүрэн алдагддаг. Галзуу юм шиг давхидаг эрлийз адуу хүүхдийн эрхийн байгууллагуудад өгөөш болж байгаа нь үнэн. Үндсэн хуульд соёл бол ард түмний өмч, төр соёлыг хамгаалах үүрэгтэй гэж заасан байдаг. Төр гажуудсан соёлоо унаган төрхөөр нь авч явах үүргийг Үндсэн хуулиар хүлээсэн байдаг. Төр өөрөө хууль гаргаж соёлын гажуудлыг арилгах үүрэгтэй.

-Соёлоо аварч үлдэхийн тулд адууг бүртгэлжүүлэх гэж асар их ажил байна даа, бидний өмнө…

-Тийм ээ. Тодорхой хэмжээний зардал ч гарна. Салбарт үүссэн маргааныг шийдвэрлэхийн тулд нэг удаа л хийх ажил. Ирээдүйд гарах нөр их ажлыг хэмнэж байгаа юм. Ер нь гол маргаан наадмын өглөө морьдыг ялгаж хасдагт байгаа юм. Тухайн уяачдын бүтэн жилийн хөдөлмөр, хөрөнгийг үнэгүйдүүлж болохгүй. Бүртгэлжүүлснээр наадамд таны морь уралдана гэдгийг баталгаажуулж байгаа юм.

-Шинэ цагийн монгол адуу манайд 2000-аад оны дунд үед нэвтэрсэн байдаг. Тод манлай уяач Д.Ононгоос авахуулаад хүч хөрөнгөө зарцуулсан олон зуун уяач бий. Энэ хүмүүсийн эрх ашиг л хурцаар хөндөгдөх нь дээ.

-Тэр хүмүүс маань эрлийз адуугаар дэлхийд гарч уралдана гэж ярьдаг юм. Цаана нь дэлхийн том уралдаанууд байна, тэрийг нь хар гээд л хэлдэг. Тэд нар өөрсдөө дэлхийд гарч уралдах боломжгүй гэдэг ээ маш сайн мэдэж байгаа. Англи азарга, монгол гүүнээс төрсөн төл дэлхийд гарч уралдах боломжгүй. Харин Англи азарга, англи гүүнээс Монголд төрсөн унага паспорт аваад л уралдах боломжтой. Тэд монгол маягийн морин тойруулгыг бий болгож, эрлийз адуунд таарсан уралдааны зай, тойруулгад уралдааны дүрмээ зохиогоод спортын чиглэлээр хөгжүүлж болно. Энэ бол нээлттэй. Морин уралдаан гэдэг спорт. Морин уралдааны спорт гэдэг том бизнес болж хөгжиж үзэгчдийг татах бүрэн боломжтой. Морин уралдааны спортоор дамжуулж эдийн засгаа тэлэх боломж манайд бий. Тэр хөгжлийг түргэтгэх хэрэгтэй. Гэхдээ энэ нь Монгол наадмаас тусдаа байх ёстой. Монгол наадамд зөвхөн монгол адуу л уралдана.

Categories
xурдан-морь булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

​NASA-гийн “Lucy” сансрын хөлөг 12 жил үргэлжлэх алсын аялалд гарчээ


АНУ-ын үндэсний сансар судлалын байгууллага NASA өчигдөр “Lucy” нэртэй сансрын хөлгөө алсын замд үджээ.

Уг хөлөг нь Бархасбадь гарагийн тойрог замд орших найман астероидыг судлах 12 жилийн урт аяллаа эхэлж байна. “Lucy” энэ аяллын турш 6.3 тэрбум километр орчим урт зам туулах юм.

Бархасбадийн тойрог зам дахь астероидууд манай нарны систем үүсэн бий болох үеэс үлдсэн сансрын биетүүд тул судлах шаардлагатай юм байна.

Сансрын хөлгийг 50-аад жилийн өмнө Этиопоос араг яс нь олдсон эртний хүний нэрээр нэрлэжээ. 3.2 сая жилийн настай уг араг ясны эзнийг хүн төрөлхтний өвөг дээдэс гэж үздэг.

Эртний хүнд нэр өгөхдөө 1967 онд Битлз хамтлагийн зохиосон “Lucy in the Sky with Diamonds” дууны нэрнээс санаа авч байжээ.

Тиймээс NASA хөлгийнхөө дотор талд уг дууны үгийг сийлсэн металл хавтан байрлуулсан байна. Үүнээс гадна хөлгийн судалгааны багажуудын нэг нь лабораторид үйлдвэрлэсэн алмаз эрдэнэ ашигладаг гэнэ.

Тиймээс Битлзийн дууны нэр NASA-гийн энэ удаагийн аяллыг бүрэн илэрхийлэхүйц болжээ.

Энэхүү түүхэн үйл явдалтай холбогдуулан Битлз хамтлагийн бөмбөрчин Ринго Стар хийсэн мэдэгдэлдээ “Алмаз эрдэнэтэй Люси дахин тэнгэрт нисэж байна. Жонни үүнд баярлах байлаа. Люси, аялалынхаа замд хэн нэгэнтэй тааралдвал миний мэндийг дамжуулаарай” гэж хэлсэн байна. Дууг хамтлагийн ахлагч агсан Жон Леннон зохиож байжээ.

“Lucy” хөлгийн аялалд NASA $981 саяыг зарцуулж байгаа юм.

Хөлгийн судлах астероидуудын хамгийн том нь 110 орчим километрийн өргөнтэй. “Lucy” хөлөг астероид тус бүрийн дэргэдүүр 1,000 километрийн дотор ойртож өнгөрөхдөө судалгааны материалууд цуглуулж, дэлхий рүү илгээх зорилготой ажээ.

Categories
xурдан-морь мэдээ нийгэм цаг-үе

Залуучуудын байгууллагын 100 жилийн ойд зориулсан үндэсний сурын харваа Хүй долоо худагт болж байна

Ардын Хувьсгалын 100 жилийн ойн хүрээнд Монгол Улсад залуучуудын байгууллага үүсч хөгжсөний 100 жилийг тохиолдуулан “Үндэсний сурын аварга шалгаруулах харваа” өнөөдөр Хүй долоо худагт болж байна.

Монголын Залуучуудын Холбоо Монголын Үндэсний харваачдын холбоотой хамтран зохион байгуулж буй наад хоёр өдөр үргэлжилнэ.

Уг наадмыг УОК, НОК-ын тусгай “Хариуцлагын гэрээ”-ны дагуу халдвар хамгааллын дэглэмийг сахин үзэгчгүйгээр хийж байгаа бөгөөд Сонгинохайрхан дүүргийн Цагдаагийн 1,2,3-р хэлтсийн цагдаагийн бие бүрэлдэхүүнтэй аюулгүй байдлыг ханган буй юм.

Сур харвааны наадамд Монгол орны өнцөг булан бүрээс цугласан 780 эрхий мэргэн харваачид цэц, мэргэнээ сорьж байна. Харвааны нээлтийн үйл ажиллагаанд МЗХ-ны Ерөнхийлөгч О.Гэрэлт-Од ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Төрсүлд, Монголын Үндэсний харваачдын холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Нямбаяр нар оролцов.

Мөн нээлтийн үеэр харваачдыг МЗХ-ны шагналаар шагнасан бөгөөд сурын спортын мастерууд шинээр тодорсон үйл явдал боллоо. Наадам маргааш буюу наймдугаар сарын 22-нд Хүй долоо хоногт үргэлжилж, аваргуудаа тодруулна.

Categories
xурдан-морь мэдээ

​“Баруун бүсийн хурд-2021” хурдан морины уралдаанд есөн насны 1484 морь уралджээ

“Баруун бүсийн хурд-2021” хурдан морины уралдааныг гурван өдрийн хугацаанд Ховд аймагт зохион байгууллаа. Үүнд 574 унаач хүүхэд оролцож, нийт есөн насны 1484 морь уралдсан байна.

Тодруулбал, их нас 352, азарга 211, соёолон 196, хязаалан 220, шүдлэн 199, даага 175 тус тус уралдав. Мөн эрлийз дээд насанд 65 морь, дундад 63 морь, эрлийз даага 42 тус тус уралдсан аж.

Энэхүү хурдан морины уралдааныг “Монголын Морин спорт уяачдын холбоо”-ны 25 жил, “Гиннесийн уралдаан”-ы найман жилийн ойн хүрээнд зохион байгуулснаараа онцлогтой.

Орон нутгийн мэргэжлийн байгууллагуудын зүгээс наймдугаар сарын 6-8-ны өдөр уяачид болон хурдан морь унаач хүүхэд, тэдний эцэг эх, асран хамгаалагч, иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах чиглэлд хяналт тавьж ажиллалаа. Тус ажлын явц, үр дүнгийн талаар өнөөдөр нэгдсэн мэдээлэл хийв.

Өөрөөр хэлбэл, хурдан морины уралдааны үеэр стандартын шаардлага хангасан хувцас өмсөөгүй 13 хүүхдийг илрүүлж, зөрчил дутагдлыг газар дээр нь арилгуулжээ.

Мөн богино долгионы станц чихэвч хэрэгсэл 12, стандартын бус ташуур хэрэглэсэн 18 тохиолдол, зориулалтын бус малгай өмсгөсөн 26, өвдгөвч тохойвчгүй 19 хүүхдийг саатуулж, морины эзэн болон эцэг эх, асран хамгаалагчид нь мэдэгдэх замаар стандартын хувцас хэрэгслээр хангасан байна.

Үүнээс гадна хүүхдүүд стандартын бус урт ташуур, урт суран оосор, гар утас, богино долгионы станц, чихэвч, чулуугаар хийсэн дүүгүүр, гялгар уут, хадаг, шүгэл биедээ авч гарахыг оролдсон зэрэг 34 тохиолдлыг илрүүлж, таслан зогсоолоо.

Энэ үеэр уралдааны зам хуурайшилт ихтэй, тоосжилттой байсны улмаас хүүхдүүдийн ам ангах, морьд багтрах тохиолдол гарсан. Улмаар үзэгдэх орчин хязгаарлагдсаны улмаас морьд замаас гарч, засч бэлтгээгүй зам руу орох тохиолдол гарсаны улмаас дөрвөн хүүхэд мориноос унаж, гэмтэл бэртэл авчээ.

Тэднийг эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээнд хамруулсан бөгөөд уяач болон эцэг эхэд нь хүлээлгэн өгч, даатгалын компанид холбон зуучилсан гэж Ховд аймгийн Гэр бүл, хүүхэд, залуучуудын хөгжлийн газраас мэдээллээ.

Хурдан морины уралдаан зохион байгуулах комиссоос цаашид хүүхэд хамгааллыг сайжруулах талаар санал солилцож байгаа аж.

Учир нь зөвхөн их насны морьдын уралдааны явцад л гэхэд 30 гаруй унаач хүүхэд мориноос унаж, их бага хэмжээгээр тархины доргилт, зөөлөн эдийн гэмтэл авсан гэх (албан бус) мэдээлэл бий.

Тус хурдан морины уралдааны үйл ажиллагаа, холбогдох дэлгэрэнгүй мэдээллийг орон нутгийн “Ховд телевиз”-ийн цахим хуудсаар дамжуулан үзэх боломжтой.

Categories
xурдан-морь мэдээ цаг-үе

Бүсийн уралдаанаас 1 хүүхэд тархиндаа хүнд гэмтэл авч, 4 хүүхдийн гар хугарчээ

Ховд баруун бүсийн хурд 2021 уралдаан энэ сарын 6-аас 9-ний өдрүүдэд зохион байгуулагдаж өндөрлөлөө.

Бүсийн наадмын үеэр нэг ч хүүхэд унаж бэртээгүй гэдэг мэдээллийг Алтайн унага морин спорт уяачдын холбооноос өгөөд байсан бол нэг хүүхэд тархиндаа хүнд гэмтэл авч, 4 хүүхдийн гар хугарч, нэг хүүхдийн шагай гэмтсэн гэдэг мэдээллийг БОЭТ-ийн гэмтлийн тасгаас өглөө.

Их насны морьдын уралдаанаас л гэхэд 30 гаруй хүүхэд мориноос унажээ. Мориноос унасан хүүхдүүдийн хувьд тархины доргилттой, их бага хэмжээгээр зөөлөн эдийн гэмтэл авсан гэв.

Categories
xурдан-морь мэдээ

ФОТО: ​“Сэлэнгэ хурд-2021″ Төвийн бүсийн хурдан морины уралдаан боллоо

“Сэлэнгэ хурд-2021″ Төвийн бүсийн хурдан морины уралдааны хурдан Азарга, Соёолон, Шүдлэн нас болон сонготол насны уралдаанаар өчигдөр буюу наймдугаар сарын 7-нд зохион байгуулагдлаа.

“Сэлэнгэ хурд-2021” Төвийн бүсийн хурдан морины уралдааны хурдан Соёолон насанд 160-аад хурдан хүлгүүд уралдсанаас:

1. Булган аймгийн Гурванбулаг сумын уугуул, Тод манлай уяач Дамбын Хишигжаргалын “Хонгор халзан”
2. Увс аймгийн Зүүнговь сумын уугуул, Тод манлай уяач Бичээрэйн Далайн “Хээр”
3. Завхан аймгийн Алдархаан сумын уугуул Чинбатын Болд-Эрдэнийн “Халтар”
4. Баянхонгор аймгийн Бууцагаан сумын уугуул Биндэръягийн Батсанаагийн “Хээр”
5. Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын Цэдэндамбын Эрдэнэбаярын “Бор” соёолонгууд хурдаллаа.

Шүдлэн насанд 170-аад хурдан хүлгүүд уралдсанаас:

1. Увс аймгийн Зүүнговь сумын уугуул, Тод манлай уяач Бичээрэйн Далайн “Хул”
2. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын уугуул, Аймгийн алдарт уяач Сашайн Бат-Очирын “Сартай шар хээр”
3. Булган аймгийн Хангал сумын уугуул Сүрэнхоролын Сэлэнгийн “Жигүүр хүрэн”
4. Сэлэнгэ аймгийн Сүхбаатар сумын Минжийн Соёл-Эрдэнийн “Ягаан халзан”
5. Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын Батсуурийн Ганбатын “Хамар цагаан Бор” шүдлэнгүүд айргийн тавд хурдаллаа

May be an image of 3 people, people standing, people sitting, horse and outdoors

No description available.

No description available.

No description available.

May be an image of 3 people, people standing, horse and outdoors

May be an image of 5 people, people standing, horse and outdoors

May be an image of 1 person, standing, horse and outdoors

May be an image of one or more people, people standing, horse and outdoors

May be an image of 1 person, standing, horse and outdoors

May be an image of 4 people, people standing, people sitting and outdoors

May be an image of 3 people, people standing, horse and outdoors

May be an image of one or more people, people standing, horse and outdoors

Categories
xурдан-морь мэдээ

Дорнод аймагт болсон сонгомол дээд насны морины уралдаанд Тод манлай уяач С.Лувсанбалдангийн луу халтар түрүүлжээ

Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр сумын гуравдугаар багийн нутаг Баян хэмээх газарт “Морин спорт уяачдын холбоо”-ны 25 жилийн ойд зориулсан хурдан морины уралдаан өнөөдөр боллоо.

Сонгомол дээд насны морины уралдаан өнөөдөр 08:30 цагт эхэлсэн бөгөөд хурдан морины уралдаанд 75 морь гарааны зурхайнаас гарч, 09:45 цагт барианд оржээ. Тэргүүн магнайд Тод манлай уяач С.Лувсанбалдангийн луу халтар орж, Хөвсгөл аймгийн Бүрэнтогтох сумын харьяат Аймгийн алдарт уяач Дугарсүрэнгийн Отгонлхагвын солонго хүрэн аман хүзүүдэв.
Айргийн дөрөвт Төв аймгийн Алтанбулаг сумын харьяат Монгол Улсын Алдарт уяач Дугаржавын Ганзоригийн хээр, айргийн дөрөвт Архангай аймгийн Хотонт сумын харьяат Монгол Улсын Алдарт уяач Дуламсүрэнгийн Лхагвасүрэнгийн хүрэн, айргийн тавт Архангай аймгийн Хотонт сумын харьяат Монгол Улсын Алдарт уяач Дуламсүрэнгийн Лхагвасүрэнгийн сартай хээр морь тус тус орлоо. Үүний дараа сонгомол дунд насны морьд барианы зурхай руу хөдөлжээ.