Category: танайд-өнжье

Categories
булангууд мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл танайд-өнжье туслах-ангилал

Тэр хоёр хамгийн том мөрөөдлөө биелүүлжээ DNN.mn

-С.Мягмар гуайнх театртаа гүйлс цэцэглэсний баяраа тэмдэглэж урлагийнхныг бөөнөөр нь цуглууллаа-

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…………………

Ингэхэд бид айлд өнжчихөв үү, театрт өнжив үү гэдгээ ялгахаа байчихаад байна. “Танайд өнжье” сурвалжлагаа бэлтгэхээр найруулагч, зураач С.Мягмар гуайн гэрийг нь өнгөрсөн баасан гаригт зорьсон юм. Эднийх Монголын үндэсний радио, телевизийн баруун урд, Эх нялхсын үндэсний төвийн хойно байдаг. Хашааных нь хаалгаар ормогц нарс, гацуур, гүйлс гэхчлэн төрөл төрлийн модот бяцхан цэцэрлэгт хүрээ­лэн, гадна хаяг, пасад сэлт нь хар, улаан өнгөний зохицол бүхий “Black box” орчин үеийн театрын хоёр давхар барилга, мансардтай цав цагаан сууц угтав. Цагаан сууц нь эдний гэр-урлан, эндээ аж төрж, уран бүтээлээ хийдэг юм байна. Гүйлс цэцэглэж, өмнөх хэдэн өдрийн цас, борооны дараа ч балжингарам тэргүүт цэцэгс мөн өндийн ургаж эхэлж байна. С.Мягмар гуайн гэргий Чойсүрэнгийн Одончимэг театр судлаач юм. Тэрбээр цэцэг, мод, төрөл бүрийн ургамал тарих хоббитой, тэднээ хүүхэд шиг энхрийлэн арчилдаг нь илэрхий. Манай хоёр энэ өдөр “Гүйлс цэцэглэсний баяр” хийхээр найз нөхдөө урьчихаад хүлээж байхад нь бид яваад орчихсон хэрэг. Гүйлс цэцэглэсний баяр үдэш 18.00 цагт эхэлнэ гэв. Баяраа цэцэрлэгтээ хийхээр шийдээд байсан ч ширүүн бороо орсоор тул зочдоо театртаа хүлээж авахаар болов. Орой болохоос өмнө бид гэр бүлийн хоёртой залуу нас, хайр дурлал,  гэр бүл болсон үүх түүх, аж амьдрал, уран бүтээлийнх нь сонин сайхнаас хуваалцаж амжлаа. С.Мягмар, Ч.Одончимэг хоёр Оросын Москва орчмын Ярославскийн галт тэргэнд танилцжээ. “Буудалд учирсан хоёр” хэмээх Оросын уран сайхны киноны нэр санаанд бууж байна.

Дээд давхрын ажлын өрөөнд байх дурсгалын зүйлс дотор ачаатай тэмээ, жижигхэн цэн­хэр саарал илжиг хоёрыг зэрэгцүүлэн тавьжээ. Арабын Эмиратаас авчирсан дурсгал гэнэ. “Цай цүй, алт эрдэнэсийн авдар сэлтээ ачаад явж байгаа тэмээ нь Мягмар, илжиг нь би” гэж Одончимэг гуай хошигнов. Энд номын сангийн хэсэг, төгөлдөр хуур, Одончимэг гуайн ажлын ширээ компьютер, буйдан ор байхын хамт янз бүрийн гар урлалын зүйлс, гар хийцийн машины цуглуулга, бэлэг дурсгалын зүйлс дүүрэн. Доод давхарт “Боролдой” студийн техник хэрэгсэл, компьютерүүд, зураг авалтын хэсэг, бас гал тогоо байна. Дотоод засал нь нэн этгээд. Ханын цаас, гял цал тавилга мэтийн нийтлэг шийдэл эднийд үгүй. Мягмар найруулагч бүгдийг өөрийн мэдрэмж таашаалд нийцүүлсэн гэж байв. Одоо бидний яриа гал тогооны хэсэгт байх хоолны ширээний ард өрнөж байна. “Залуу техникчдийн үзэсгэлэн Москвад болдог байлаа. Би Багшийн дээдийг төгсчихсөн, Залуу техникчдийн ордонд ажиллаж байв. Монголын залуучуудын шинжлэх ухаан, техникийн бүтээлүүдийн үзэсгэлэнг Москвад гаргах ёстой. Би зураачаар нь, хоёулхнаа ачаагаа ачаад, Москва орох галт тэргэнд явж байлаа. Москвад хүрэх замд Ярославль гээд нэг газар байдаг юм. Тэндэхийн буудал дээр галт тэрэг зогсч, нэг эмэгтэй ороод ирэв. Коридорт суугаад байна. Би дуучин Ц.Ерөө эгчтэй цуг нэг купенд явж байсан юм. Ерөө эгч “Эмэгтэй хүн гадаа суугаад байхад оруулж ирээч” гэж байна. Очлоо, зөндөө юм ярилаа. Би урлагийн тухай л яриад байсан. Яг буухынхаа өмнө чи аль сургуульд сурдаг вэ гэж асуусанд нөгөө эмэгтэй чинь Театр урлагийн дээд сургуульд сурдаг гэхгүй юу. Би ч баахан урлагийн тухай цуурч цуурчихсандаа ихэд ичиж билээ. Тэгж бид хоёр танилцаж, богинохон хугацаанд бие биедээ хайртай болж, дараа жил нь гэрлэсэн дээ. Заяаны хань минь зам дээр тэгж таарсан” гэж Мягмар гуай дурсамжаа сөхсөн юм. Энэ үед Одончимэг гуай хорин тавтай, театр урлагийн дээд сургуулийн төгсөх курсийн оюутан, Мягмар гуай хорин долоотой байжээ. Ингэж Ярославлийн галт тэрэгний буудалд учирсан хос амьдралаа зохиож, хоёр хүү, дөрвөн ачтай болжээ. Энэ гэр бүлийн гол онцлог нь бүгдээрээ мэргэжлийн театр, киноны уран бүтээлчид юм. Одончимэг гуайтай цуг Москвагийн театр урлагийн дээд сургуулийг Лхасүрэн, И.Нямгаваа, Б.Мөнхдорж найруулагч нар, бүжиг дэглээч С.Сүхбаатар нар цуг сурч төгсчээ. Тэгээд уулзахаар очиход нөгөө хэдэн харцуул нь Одончимэгээ харамлаад, нэг нэгээрээ гарч ирэн элдвийг асууж шалгаагаад байдаг байж. Одончимэг гуай өмнө нь Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийг хийлчээр төгсч Дуурийн театрт ажиллаж байгаад Москва руу театрын сургуульд явсан юм билээ. Уг нь Свердловскийн Консерваторийн хөгжим суд­лаачийн ангид сура­хаар очсон ч театрын сургуулиар сольсон гэнэ. Сургуулиа төгсөөд Хүүхэд, залуучуудын театрт ирж Сугар найруулагчтай, дараа нь Лхасүрэн, Нямгаваа нартай ажиллажээ. Сүүлд наян хэдэн онд Драмын театрт орж Доржсамбуу, Мөнхдорж, Найдандорж гээд бараг бүх найруулагчтай ажилласан гэж байв. Хэдийгээр дандаа реалист жүжгүүд тавьж байсан ч гэлээ маш цэгцтэй, замбараатай бүтээл гаргадаг байсан. Өнөөгийн тайзны урлагийн амьдралыг харахад хэн дуртай нь дурын юмаа хийдэг, урын сангийн бодлого алдагдчихсан, дээрээс нь элдэв янзын хошин шог мэтийн хүнд юу өгөх, юу хэлэх гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй их эмх замбараагүй болж гэлээ. Өнөөдөр оюунлаг цөөнхийн цуглардаг газар болоод байгаа “Black box” театрыг дан ганц Мягмар гуайн “бүтээл” гэж бодож байсан минь бяцхан эндүүрэл байж. Наяас ерээд оны Хүүхэд, залуучуудын болон Драмын театруудын урын сангийн бодлогын гол судсыг нь барилцаж байсан театрын утга зохиолын ажилтан, судлаач Ч.Одончимэг гуай яалт ч үгүй “Black box”-ын ард байгаа олон нийтэд бол “нууц хатагтай” ажээ. Мэргэжил, хүсэл сонирхлоороо нэгдмэл нөхөр, эхнэр хоёрын хамгийн том мөрөөдөл нь хувийн театртай болох. Хүсэл мөрөөдлөө биелүүлж театрынхаа үндэс суурийг хэзээ хэрхэн тавьсан тухайгаа ярьж өгөв.  Тэр хоёр мөрөөдлөөрөө амьдралаа босгох гэж, мөрөөдлөө бодитой болгох гэж явсаар өдий хүрчээ. Гэр бүл болсны дараа гэргий нь нөхрөө хойшоо сургуульд явахыг зөвлөж, нөхөр ч Багшийн дээд төгсөөд ажиллаж байсан хэрнээ явахаар шийджээ. Эргэн тойрны найз нөхөд нь тухайн үеийнхээ маш өндөр соёл боловсролтой улс бай­сан гэнэ. Зураач Ц.Энхжин, Ц.Мөнхжин гээд л. Энхжин гуай тэр үед Германд сургууль төгсөөд ирчихсэн, жинхэнэ хийсвэр урлаг, гайхамшигтай уран зургууд, цоо шинэ Европ стилиэрээ социалист реалист амьдрал дундуур гэрэл гэгээ болон орж ирж байсан үе гэв. Гэргий нь театр, урлаг судлаач боловч нэг л урсгал чиглэлийг барьж байсан учир нэг их судлаад сүйд болох юм байгаагүй гэнэ. “Бусад урсгал орж ирэх хориотой. Барууны үзэл сурталд автлаа гэдэг нэрийн дор тэр зүгийн ололтыг оруулж ирэх хориотой үед урлаг судлаач, театр судлаач байна гэдэг хэцүү. Тэгээд ч цөөхөн хүн амтай, цөөхөн найруулагчтай нөхцөлд судлаад л ухаад төнхөөд байх юм байхгүй. Гэвч гэргий минь гол нь театрын урын сангийн бодлого руу орсон. Тэр үеийн залуу жүжигчид манай хүнийг “ерөөсөө л гадаад эгч ороод ирсэн” гэж одоо ч ярьдаг юм. Гадаад эгч гэдэг нь тэр өндөр боловсрол, өндөр соёл, мэдлэг, Москвагийн номын санг ухсан агуу их туршлага чинь л театрт урын сангийн бодлого болж орж ирж байгаа юм л даа. Гэхдээ социалист реалист жаазан дотроо” гэж Мягмар найруулагч тайлбарлаж байна. Тэгээд гэргийнхээ зөвлөснөөр Москвагийн Бүх холбоотын кино урлагийн дээд сургуульд явж, хүүхэлдэйн киноны найруулагч, зураа­чаар төгсч иржээ. Хэн хэнийх нь сурсан сургууль, эзэмшсэн мэргэжил нэгэн том мөрөөдлийг бий болгосон нь хувийн театртай болох байв. Эхнэр нь театрт, өөрөө Теле кино үйлдвэрт хүүхэлдэйн кинонд ажиллаж эхэлсэн. байна. Монголдоо бие дааж хийсэн анхны хүүхэлдэйн кинонуудыг С.Мягмар гуай хийсэн гэнэ. Анхны зураг авдаг төхөөрөмжөө тавьж, “Өвгөн, арслан хоёр”, “Арван хоёр жил” гэхчлэн хүүхэлдэйн кинонуудаа хийжээ. “Арван хоёр жил”-ийг оросуудтай, Тэмүүжингийн тухай, монгол хүүхдийн тухай “Анхны ав” нэртэй хүүхэлдэйн киногоо америкчуудтай хамтарч хий­сэн байна. Ингэж Мон­голд хүүхэлдэйн кино бий болжээ. Дараа нь зах зээлийн бужигнаан эхлэхэд PR-ийн чиглэлийг барьж авч. Тэр хооронд Хүүхэд, залуучуудын театрт зураачаар бас ажиллаж байсан гэнэ. Тэрбээр “Нямгаваа бид хоёр Хүүхэд, залуучуудын театрт, Доржсамбуу, зураач Төмөрхуяг хоёр Драмын театрт хоорондоо өрсөлддөг байлаа” гэсэн юм. Эдний гэр бүлийн орчинд театр, кино хэмээх урлагийн хоёр том чиглэл байна. Гэргий Одончимэгийнх нь өвөө Жамьян ардын хувьсгал ялсны дараахан  Ховдод хувийн гэрийн театртай байжээ. Дуу, хөгжмөөс гадна, жүжиг ч тоглодог байсан тухай сонирхуулав. Одоо Ховдын театрыг түүний хүү, нэрт удирдаач Ж.Чулууны нэрэмжит гэдгээр нь манайхан мэдэх биз ээ. Энэ нь тэртээх мянга есөн зуун хорин хэдэн оны театрын уламжлал юм. Нэрт удирдаач Ж.Чулуун түүний үеэл бол Ч.Жамсранжав удирдаач түүний төрсөн ах нь юм.
“Бид хоёрын хамгийн том мөрөөдөл болсон хувийн театраа эдийн засаг хүнд үед зах юм уу, дэлгүүр болго­чихоод түрээсийг нь аваад амьдраад байж болох л байсан байх. Гэвч өөрийн театртай байгаад, өөрсдөө жүжиг хийж үзээд, мөрөөдлөө биелүүлж, тэр их уншсан мэдсэнийхээ үр дүнг үзэхийн төлөө явж байгаад энэ театраа барьсан юм. Нэг мэдсэн чинь л театраа бариад эхэлсэн. 2002 онд театраа барьсан. Тав зургаан жил болж байна даа” гэж Мягмар гуай ярилаа. Түүнийг  хүмүүс голдуу “Боролдой”-н Мягмар гэж студийнх нь нэрээр тодотгодог. Гэтэл бага хүүгийнх нь нэр Боролдой аж.  Хүүдээ яагаад Боролдой гэж нэр өгсний учир нь “Боролдойн цаг” хүүхдийн нэвтрүүлэг хийж эхэлсэнтэй холбоотой гэнэ. Эхнэр нь хүүгээ төрүүлээд амаржих газраас гэртээ гарч ирэхэд аав нь хүүдээ энэ нэрийг өгчихсөн байсан гэнэ. Эрэгтэй хүн эмэгтэй хүнээс маш их хайр халамж шаарддаг гэж Одончимэг гуай ярилаа. “Хэрвээ эр хүний дэргэд хань ижил нь сайн байж хийморь лундааг нь өргөж явах юм бол сайхан амьдардаг. Эр хүний сүр сүлдийг нь муутгаад ирэх юм бол архичны амьдрал руу орчихдог юм байна гэж би боддог юм. Дөрөв дөрвөн жил тутамд болж байгаа энэ олон сонгуулийг дагаад хүний амьдрал ч бас доргидог. Анх манайх юун дээр боссон бэ гэхээр, телевизийн хашаан дотор нэг уурын зуух байдаг байв. Одоо ч бий. Тэр уурын зуухыг Мягмар маань бүтэн сар цэвэрлээд, орой нь уурын зуухны галч шиг болчихсон орж ирдэг байсан. Тэгж байж анхны хүүхэлдэйн киноны студиэ бий болгож байсан юм. Бадар-Уугантай цуг телевизээс хөөгдөж ч үзсэн. Зах зээлд шилжихэд юугаа ч мэдэхгүй явж байхдаа, арайхийж бий болгосон студийн төхөөрөмжөө бүгдийг нь хураалгачихаад монгол эсгий гэрт ч байрлаж үзжээ. Хичнээн олон сайхан уран бүтээлчид тэр үед хөл алдаж архинд орж, зарим нь чадал нь барагдаж, насаа ч алдаж байсан. Тийм үед унаж тусахгүйгээр амьдралаа авч явж, урагшлах тоолондоо ахиц гаргаж ирсэнд нь би нөхөртөө маш их баярлаж явдаг. Манай хүн их дураараа, зоргоороо хүн. Зоргоороо ч байж мөрөөдлөө биелүүлэх гэж цуцалтгүй зүтгэж, хажууд нь би түшиг тулгуур нь байж, ингэж л бид хоёр мөрөөдөлдөө хүрсэн” гэсэн юм. Эдний том хүү Ангараг нь англи, герман, франц, орос, япон хэлтэй. Бага нь англи, орос, хятад хэлтэй гэнэ. Хэл гэдэг боловсрол олж авах хамгийн том суурь гэж хоёул үздэг гэнэ. Том хүү нь Германд урлагийн дээд сургууль төгссөн, зураглаач мэргэжилтэй юм байна. Дараа нь Японд төрийн удирдлагын чиглэлээр сурч төгсчээ. Одоо төрийн байгууллагад ажилладаг бол бага хүү Боролдой нь БНХАУ-ын Драмын урлагийн академийг төгсчээ. “Найруулагч болох болов уу, их нарийн мэдрэмжтэй, хөгжмийн маш нарийн мэдрэмжтэй, сэтгэлгээ нь их өвөрмөц” гэж Мягмар гуай бага хүүгээ магтав. Найруулагчийн өөрийнх нь тодорхойлсноор эднийх жинхэнэ пост модернист гэр бүл аж. Театр нь ч пост модернист жүжгүүд тавьдаг. Дандаа хурц хурц, сонгомол жүжгүүдийн эмхэтгэл хийж байгаа юм хэмээн гэрийн эзэн хошигносон нь энэ гэр бүлийн тун оновчтой тодотгол. “Пост модернист нийт арван зургаан жүжиг нийслэлийнхэндээ үзүүлчих санаатай, эхний долоон жүжгээ үзүүлчихээд байна. Театр гэдэг маань их том нүсэр юм байдаггүй юм аа. Театр чинь ерөөсөө эргээд цөөн үзэгчдэдээ ойрхон байж, хоорондын ярилцлага болж хувирч байж, нэгнээ мэдэрч байж амилдаг юм аа. Хуучны, театр анх бий болж байсан тэр хэлбэр рүү бид орж байна. Оросын том баячууд хувийн том театртай, тэндээ ном уншдаг, Достоевскийн романыг хэдэн өдөр дараалан цуглаж сууж сонсдог, жүжигчид нь тоглодог, том том заалуудтай, урлагийн меценатууд нь тэгж урлагийг дэмжиж явсан. Тэр хэлбэр рүү л орж байгаа юм” гэв. Эдгээр жүжиг нь Соёлын яам, Олон нийтийн телевизийн дэмжлэгтэйгээр хийгдэж байгаа юм байна. Олон удаа тоглодоггүй, нэг жүжгийг сайндаа л мянга гаруй, хоёр мянга орчим хүн үзэж байгаа болов уу гэж байв. Ер нь энэ хэдэн жилд оюуны их хомсдолд орчихлоо гэж театрын, гэрийн эзэн хэллээ. Хоолны мөнгөө олох гээд завгүй ажиллаж байгаа хүмүүс амрахаараа хошин шог үзэж стрессээ тайлдаг, эсвэл нэг их уйлдаг жүжиг, үгүй бол солонгос кино үзвэл сайхан байх жишээтэй болчихлоо хэмээн ихэд санаа зовниж байна. Ийм үед нийгэмд оюуны тэжээл болгож, театртаа тавьж байгаа сонгомол жүжгүүдээ телевизээр үзүүлэхээр зорьж байгаа аж. Театр бол энэ хоёрын мөрөөдөл. Мөрөөдлөө биелүүлсэн нь атаархмаар. Атаархмаар төдийгүй арай өөрөөр сэтгэхийг хүссэн үзэгчдийн ч мөрөөдлийг давхар биелүүлж байгаа нь гайхамшиг юм. Энэ хооронд олон ч уран бүтээлч эдний дэргэдээс төрж, “Hero еntertianment”-аас эхлээд өөрийн бяцхан вант улсыг ч байгуулж авцгаагаад буй. Эдний театр дэлхийн сонгомол реалист, авангард жүжгүүдээ өнгөрсөн арваннэгдүгээр сард тавьж эхэлсэн. Үүгээр С.Мягмар гуайн театр манай театр урлагт одоо хэр хоосон байсаар байгаа орон зайг хийсвэр сэтгэлгээний жүжгүүд, туурвил зүйн болон тайзны авангард тавилтуудаараа нөхөж гарч ирсэн. Энэ нь хэдхэн сарын дотор хэдийнэ нийгмийн оюунлаг хэсгийн сонголт болж чаджээ. Харин өмнө нь “арт фильм” буюу жинхэнэ кино урлагийг нийтэд үзүүлж, олон улсын кино өдрүүдийг зохион явуулж байв.


“Ерэн оноос монголчууд бид улс төрийн, эдийн засгийн эрх чөлөөгөө олж аваад эргээд нэг харсан чинь оюуны эрх чөлөө гэж байхгүй, социалист реализм өөрийн инерциэрээ хориод жил явчихсан, одоо хүртэл үзэл суртал бүхий киног хүмүүс телевизээр үзэж байгаа нь харамсалтай. Гэтэл хүний оюун ухаан бодит, реалист байхаас гадна хийсвэрлэн бодохуй гэж агуу их орон зай байдаг. Хийсвэрлэж бодож байгаа тэр газар л урлаг, уран бүтээл илүү эрх чөлөөтэй болж эхэлдэг. Энэ орон зай руу бид орж байна. Эхлээд бид жүжгээр орж байгаа, дараа нь киногоор энэ орон зайд хандана” гэж тэрбээр театрынхаа урын сангийн бодлого, байр суурь, ирээдүйг товчхон танилцууллаа. Энэ чиглэлээр хүү Боролдой нь нэг кино хийгээд байгаа гэнэ. Арт фильм болж чадсан гэж аав нь үзэж байгаа юм байна. Ер нь оюуны хийсвэрлэлээр уран бүтээлийн эрх чөлөөнд хүрэх нь энэ гэр бүлийн зорилго аж. Ийм чиглэлээр манайхан бүтээл хийх болол­цоо тун хомс байгааг мөн найруулагч онцолно лээ. Бүх урлагийн суурь нь уран зохиол. Уран зохиолын хөг­жил дэвшлээс үүдэж, түүний сэтгэлгээний хэлбэр, хэв маягаас үүдэж урлаг тэлж хөгжиж байдаг. Үүнээс үүдэж хөгжим, театр, кино, хүүхэлдэйн кино буй болдог. Тэгэхээр зохиолчид маань их эрэл хайгуул хийгээсэй гэсэн чин хүсэлтэй явдаг гэнэ. Одоо юу ч хамаагүй бичиж ном хэвлүүлээд арилжиж, арилжааны уран зохиол хийгээд байгаа нь бусад урлагийн зохион туурвигчдад таатай санагдахгүй байгааг онцолж байв. Ер нь ч жинхэнэ уран бүтээл хийдэг хүмүүс баян цатгалан явсан түүх үгүй гэж тэрбээр зохиолч, уран бүтээлчдэд хандан хэлэв. Мягмар найруулагч манайд оюуны тэсрэлт хийсэн хоёр гурван үзэгдэл бий, агуу их Д.Нацагдорж, хойшлоод Д.Урианхай гуай, ерээд оныхны нэг Уриадайн Шигүүргэ гэж тоймлож буй аж. Харин эртний уран зохиолд Агваанхайдав, хуульч Сандаг нарын бүтээлүүдийг сэтгэлгээний гайхамшигтай зохиол гэж үздэгээ хэлэв. Хуульч Сандагийн “Салхинд хийссэн хамхуулын үг”, Агваанхайдав гуайн “Бие, сэт­гэл, бодгаль гурав ярилцсан нь” зэргийг жишээ татсан. Түүний яриа хөөрөөг сонсч суухад уран бүтээлчийнхээ хувьд үнэхээр сонин фигур юм. Гэргий Одончимэг нь театрынхаа ажлыг хогоо шүүрдэж, хоолоо хийхээс эхлээд жүжигчидтэйгээ ажил­лах хүртэл бүгдийг хийдэг байна. Тэрбээр театрынхаа утга зохиолын ажилтан нь ч юм шиг, эсвэл олон хүүхдийн ээж ч юм шиг болчихсон гэж байв. Одоо эдний театр арав гаруй жүжигчинтэй хамтарч ажилладаг юм байна. Орон тооных бус, жүжигт тоглох сонирхолтой, тус тусын алба ажилтай, олонх нь СУИС төгссөн залуучууд гэнэ. Анх ирэхдээ яаж жүжигт тоглоно оо, яаж уран бүтээл гаргана даа гэж эргэлзэхээр байсан залуучууд хэдхэн сарын дотор мэргэжилдээ маш их өссөн гэж байв. Биднийг очиход хоёулхнаа гэр урландаа байсан хос маань үдэш арван найман цаг дөхмөгц Гүйлс цэцэглэсний баяраа найзуудтайгаа тэмдэглэхээр “Black box” театр руугаа орцгоов. Бид ч мөн адил. Зочид эхнээсээ цувсаар оройн арван есөн цагийн орчимд театр дүүрэн хүн цугласан нь дандаа зураачид, төгөлдөр хуурчид, хийлчид, хуучин Хүүхэд залуучуудын театрт хамт ажиллаж байсан жүжигчид, Драмын  театраа төлөөлөн дэд захирал Н.Сувд, жүжигчин Өлзийхүү, найруулагч Ц.Хүсэлбаатар гэхчлэн дандаа уран бүтээлчид цуглав. Эдний гэр бүлийн амьдралын хөгжилтэй бөгөөд өдөр тутмын агшнуудыг буулгасан видео эвлүүлэг, Одончимэг гуайн тарьсан цэцэгс хэрхэн дэлбээлж буйг хөдөлгөөн бүрээр нь буулгаж үлдээсэн видео эвлүүлгүүдийг үзэж сонирхсны дараа оройн зоог барьцгаав. Энэ гэр бүлийн ойр дотнын нөхөд, ах дүү хамаатан садан нь гээд дандаа урлагийнхан энэ үдшийг хамтдаа өнгөрүүлсэн. Тэр хоёр мөрөөдлөө биелүүлж, Монголд маань цоо шинэ театр орон зайгаа эзэлжээ.

Н.Пагма
Гэрэл зургуудыг
Ц.Мягмарсүрэн

Categories
америкийн-монголчууд амьдралын-өнгө ардын-цолтон арслан булангууд видео-мэдээ жинлүүр загас зурхай ихэр матар мэдээ мэлхий нийтлэл нийтлэл нийтлэлийн-баннер нум нэг-ангийнхан онцлох-нийтлэлийн-баннер охин өд-бэх сав-шимийн-ертөнц спорт сурталчилгаа танайд-өнжье удам-судар үхэр хилэнц хонь хумх энгийн-нийтлэлийн-баннер эх-орон-сумаас-эхэлнэ

Монголын шигшээ баг ням гаригт БНХАУ-ын шигшээтэй тоглоно DNN.mn

Монгол Улсын сагсан бөмбөгийн шигшээ баг “FIBA Asia Cup 2025 Qualifiers” тэмцээний хэсгийн тоглолтоо өчигдөр арваннэгдүгээр сарын 21-нд Японы шигшээ багийн эсрэг хийж, 75:93 харьцаатай ялагдал хүлээсэн. Тэгвэл тэдний дараагийн тоглолт Улаанбаатар хотод “UG Arena”-д болно. Тэд энэ сарын 24-нд буюу ням гарагт БНХАУ-ын шигшээ багтай тоглох юм.

Categories
америкийн-монголчууд амьдралын-өнгө ардын-цолтон арслан арын-нүүр баннер булангууд видео-мэдээ жинлүүр загас зурхай их-уншсан ихэр матар мэдээ мэлхий нийтлэл нийтлэл нум нүүр-хуудасны-баннер-1 онцлох-нийтлэл охин өд-бэх сав-шимийн-ертөнц танайд-өнжье томилолт туслах-ангилал удам-судар улс-төр үхэр хилэнц хонь хумх эрэн-сурвалжлах эх-орон-сумаас-эхэлнэ ярилцлага

ХЗБХ: Монгол Улсын 2025 оны төсөв, холбогдох хууль тогтоомжид бүхэлд нь тавьсан Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авахыг дэмжив DNN.mn

Улсын Их Хурлын Хууль зүйн байнгын хорооны өнөөдрийн (2024.11.22) хуралдаан 13 цаг 17 минутад гишүүдийн 59.1 хувийн ирцтэйгээр эхэлж, хоёр асуудал хэлэлцэв.

Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль, хамт өргөн мэдүүлсэн болон холбогдуулан боловсруулж баталсан хууль тогтоомжид бүхэлд нь тавьсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хоригийг эхлээд хэлэлцсэн бөгөөд энэ талаар Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Г.Занданшатар танилцууллаа.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гучин гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 1, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 8 дахь хэсгийг үндэслэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Монгол Улсын 2025 оны Төсвийн тухай хууль, хамт өргөн мэдүүлсэн болон холбогдуулан боловсруулж баталсан хууль тогтоомжид бүхэлд нь хориг тавьсан гэв.

Гадаад зах зээлийн төлөв байдал, түүхий эдийн үнийн хэлбэлзлийг харгалзан, гадаад валютын улсын нөөц, төсвийн хуримтлалыг нэмэгдүүлэх, өрийг бууруулах зэрэг суурь зарчмуудыг анхаарч мөчлөг сөрсөн төсвийн бодлого хэрэгжүүлж алдагдалгүй төсөв батлах нь зүйтэй гэжээ. Олон улсын геополитик, гео-стратегийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж, гадаад эдийн засгийн төлөв байдал урьдчилан таамаглах боломжгүйгээр хувьсан өөрчлөгдөж, түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн үнэ ханш өндөр хэлбэлзэлтэй байгааг дурдсан. Энэхүү эгзэгтэй цаг үед мөчлөг сөрсөн эдийн засгийн бодлого хэрэгжүүлж, үр ашигтай, хэмнэлттэй, алдагдалгүй, хөгжилд хөтөлсөн төсөв төлөвлөж, батлах нь нийт иргэн, улсын ашиг сонирхолд бүрэн нийцнэ хэмээн тэрбээр танилцуулав. Энэ нь эдийн засгийн болзошгүй хүндрэл, бэрхшээлийг хохирол багатай даван туулах нөөц боломж, хуримтлалыг нэмэгдүүлэх, үнэ, ханшийн өсөлтийг хязгаарлах, эдийн засгийн тогтвортой байдал, ард иргэд, аж ахуйн нэгж, татвар төлөгчдийн хэвийн үйл ажиллагааг хангах баталгаа болно гэж үзсэн гэлээ.

Эдийн засгийн тогтвортой байдал, өсөлтийг хангах нь хөгжлийн бодлого, тэргүүлэх зорилт, төсөл, хөтөлбөрүүдийг амжилттай хэрэгжүүлж, улсын аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжил, ард иргэдийн амьдралын чанарыг сайжруулах үндэс суурь болохыг ямагт санах учиртай хэмээгээд “Монгол Улсын Их Хурал 2025 оны улсын төсвийг хэлэлцэн батлахдаа Төсвийн тухай хуулийн 6 дугаар зүйлийн 6 4.1-д заасан “төсвийг үр ашигтай, хэмнэлттэй байхаар төлөвлөж, зарцуулах”, мөн хуулийн 6.5.1-д заасан “төсөв хэлэлцэх, батлах үйл ажиллагааг нийтэд нээлттэй байлгаж, төсвийн төлөвлөгөө, гүйцэтгэл, тайлагналын талаар тогтоосон хугацаанд нийтэд ойлгомжтой, хүртээмжтэй байдлаар мэдээлэх”, мөн Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлийн 5.1.2-д заасан “төсвийн бодлого, стратегийн зорилт нь макро эдийн засгийн болон татварын тогтвортой орчныг бүрдүүлэх, инфляцийг хязгаарлахад чиглэсэн байх”, 5.1.6-д заасан “төсвийн хөрөнгийн хуваарилалт, байршуулалт, хэрэглээ нь эдийн засгийн үр ашигтай, нийгмийн ач холбогдолтой байх” гэсэн заалтуудыг бүрэн хангаагүй бөгөөд энэ байдал нь хууль дээдлэх Үндсэн хуулийн зарчимд нийцэхгүй байна” гэжээ. Үүний зэрэгцээ Улсын Их Хурлаар саяхан баталсан “Монгол Улсын Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-т тусгагдсан “Төсвийн урсгал зардлын тэлэлтийг хязгаарлаж, төсвийн алдагдал, Засгийн газрын өрийн тусгай шаардлагыг хангана” гэсэн зорилтоо бодитой хэрэгжүүлж ажиллахыг Ерөнхийлөгч сануулжээ.

Мөн ард иргэд, баялаг бүтээгч, татвар төлөгчид болон мэргэжлийн байгууллагуудын зүгээс төсвийн сахилга батыг чангатгах, үр ашигтай, хэмнэлттэй байх зарчимд нийцүүлэн төсвийн зардлыг бууруулах, чиг үүргийн давхардлыг арилгах, улс төрийн нам, эвслүүд сонгуулийн амлалтаа биелүүлэх зэрэг санал, шүүмжийг илэрхийлж байгаа нь зүй ёсны шаардлага хэмээн үзсэн байна.

Түүнчлэн Монгол Улсын 2025 оны Төсвийн тухай хууль тогтоомжууд нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн “… хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.” гэсэн заалтыг зөрчих нөхцөлийг бий болгосон байна. Улсын Их Хурал 2024 оны 11 дүгээр сарын 08-ны өдөр Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль баталсантай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай 41 дүгээр тогтоолыг баталсан. Энэхүү тогтоолоор Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль нь Төсвийн болон Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан зарчмуудыг бүрэн хангаагүй, төрийн мөнгөний бодлоготой нийцээгүй, төсвийг үр ашигтай, хэмнэлттэй байхаар төлөвлөж чадаагүй болохоо хүлээн зөвшөөрч, батлагдсан төсвийг тодотгож, дахин засаж сайжруулах шаардлагатай гэсэн агуулгыг илэрхийлсэн байна. Мөн Монгол Улсын Төсвийн тухай хуулийн 34 дүгээр зүйлийн 34.1 дэх хэсэгт “Засгийн газар дараах тохиолдолд тухайн жилийн төсвийн тодотголын төслийг боловсруулж, Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлнэ” гэж заасан.

Гэтэл Монгол Улсын 2025 оны Төсвийн тухай хууль хүчин төгөлдөр болж, дагаж мөрдөж эхлээгүй, Төсвийн тухай хуулийн 34 дүгээр зүйлийн 34.1-д заасан тохиолдол үүсээгүй байхад Улсын Их Хурал төсөвт тодотгол хийхээр тогтоол баталж, чиглэл болгож байгаа нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн “. . . хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн” хэмээх заалтыг зөрчих нөхцөлийг бүрдүүлсэн гэдгийг Г.Занданшатар танилцууллаа.

Танилцуулгатай холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Дав.Цогтбаатар хоригт дурдсан “мөчлөг сөрсөн төсвийн бодлого” хэмээх агуулгын талаар тодруулж хариулт авсан бол Ц.Сандаг-Очир гишүүн Ерөнхийлөгч хориг тавьсан шалтгаан нь төсвийн алдагдлыг бууруулах уу, эсхүл алдагдалгүй байх уу гэдгийг лавлав. Ерөнхийлөгч Монгол Улсын 2025 оны төсвийг алдагдалгүй төсөв батлах нь зүйтэй хэмээн үзсэн болохыг Г.Занданшатар дарга тодотгоод, холбогдох тайлбарыг хэлсэн юм. Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Энхбаяр, Б.Заяабал, Д.Ганбат нар Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авах нь зүйтэй гэдэг байр суурийг илэрхийлсэн бол П.Сайнзориг гишүүн улсын төсвийг дагаад засаг, захиргааны нэгжүүд дагалдан төсвөө батлахаар хүлээж байгааг дурдав. Улсын төсөвтэй холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хориг тавьж байгаа нь анхны тохиолдол биш гэдгийг тэрбээр дурдаад Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай болон хамт өргөн мэдүүлсэн хууль, тогтоолын төслүүдийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий ажлын хэсгийг хангалтгүй ажилласан хэмээн үзэж буйгаа илэрхийлсэн. Дараа нь хэлэлцэж буй асуудалтай холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүд үг хэлж, байр сууриа илэрхийлсний дараа санал хураалт явуулахад хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль, хамт өргөн мэдүүлсэн болон холбогдуулан боловсруулж баталсан хууль тогтоомжид бүхэлд нь тавьсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авахыг дэмжив. Иймд энэ талаарх санал, дүгнэлтээ чуулганы нэгдсэн хуралдаанд танилцуулахаар боллоо.

Дараа нь Байнгын хорооны тогтоолын төслийг хэлэлцэв. Төслийн талаар Байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар танилцуулж, гишүүд холбогдуулан асуулт асууж, үг хэлэх шаардлагагүй хэмээн үзсэн юм. Иймд санал хураалт явуулахад гишүүдийн олонх дэмжин баталлаа. Ингэснээр Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүний албан тушаалд нэр дэвшигчийн томилгооны сонсголын товыг өөрчилж, 2024 оны 12 дугаар сарын 11-ний өдөр зохион байгуулахаар тогтлоо гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээлийн газраас мэдээлэв.

Categories
story-news америкийн-монголчууд амьдралын-өнгө ангиллуудын-баннер ардын-цолтон арслан булангууд видео-мэдээ жинлүүр загас зурхай ихэр матар мэдээ мэлхий нийгэм нийгэм-ангиллын-баннер нийтлэл нийтлэл нум нүүр-хуудасны-баннер нүүр-хуудасны-баннер-2 нүүр-хуудасны-баннер-3 онцлох-нийтлэл охин өд-бэх өрнийн зурхай сав-шимийн-ертөнц танайд-өнжье туслах-ангилал удам-судар улс-төр-ангилалын-баннер үхэр хилэнц хонь хумх цаг-тооны-бичиг эдийн-засаг эдийн-засаг-ангиллын-баннер эх-орон-сумаас-эхэлнэ

Б.Даваадалай: Ерөнхийлөгчийн хориг Засгийн газар, УИХ-д боломж олгож байгаа юм DNN.mn

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн эдийн засгийн бодлогын зөвлөх Б.Даваадалайтай ярилцлаа.

-Улсын төсөвт бүхэлд нь хориг тавьж байсан тохиолдол цөөхөн. Ерөнхийлөгч 2025 оны төсөвт бүхэлд нь хориг тавьсны шалтгаан юу вэ?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бүрэн эрхийн хүрээнд ард түмнээс сонгогдсон гэдэг утгаараа хуульд хориг тавих бүрэн эрхтэй ганц субьект. Өмнө нь төсөв дээр ихэвчлэн хэсэгчилсэн байдлаар хориг тавьж байсан. Нийгэм, олон нийт, мэргэжлийн байгууллагууд 2025 оны төсөв нэлээд тэллээ гэж шүүмжилсэн. Эдийн засгийн нөхцөл байдал сүүлийн хоёр жил харьцангуй сайн гүйцэтгэлтэй байна. Манай гол түүхий эд нүүрс, зэсийн үнэ өндөр байна. Дээрээс нь Хятадын тал манай нүүрсийг нэлээд сайн гаргаж байна. Мөн Засгийн газар ашигт малтмалын салбарт ил тод байдлыг сайжруулах, тухайлбал, биржээр арилждаг болсон ч, “нүүрсний хулгай”-г ил болгож, засаж янзаллаа. Энэ мэт өөрчлөлтүүдийг хийсний үр дүнд олон үнэлгээ сайжирсан. Нэг анхаарах зүйл бол, энэ бүгд дандаа уул уурхайн орлого. Уул уурхайн бус орлогоо аваад үзвэл, эдийн засгийн бааз суурь сэргэж, нэмэгдэж байгаа ч бас сайжруулах шаардлага байгаа юм.

-Гэхдээ бидний олж байгаа орлого “эмзэг”. Түүхий эдийн үнэ унавал Монгол Улсад эрсдэлтэй?

-Тийм. Төрөлжөөгүй эдийн засагтай. Бид бараг хоёр, гурван бүтээгдэхүүнээр л амьдарч байна. Энэ нөхцөлд илүү болгоомжтой хандах ёстой. Үүнийгээ дагаад бусад зардлаа нэмэгдүүлсэн зүйл бий. Шууд үгүйсгэхэд хэцүү. Цалин, тэтгэврийг нэмсэн, тэтгэврийн доод хэмжээг 500 мянгад хүргэсэн. Аймагт ажиллавал 20 хувь, суманд ажиллавал 40 хувь гээд хангалттай сайн нэмлээ шүү дээ. Жирийн багшийн дундаж цалин хамгийн бага нь 1.6 сая төгрөг. Хөдөө орон нутагт ажиллаж байгаа багийн дарга гэхэд бараг 2.5 сая төгрөгийн цалинтай болчихлоо. Жил болгон үнийн өсөлт, инфляцын түвшинтэй уялдуулаад нэмнэ гэж хууль, тогтоомжид заасан учраас заавал нэмэгдэх шаардлагатай зардлууд байгаа юм билээ. Тухайлбал, цалин, тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн зарим хөтөлбөрүүд, хүүхдийн мөнгөнөөс эхлээд. Хүүхдийн мөнгө гэхэд 1.6 их наяд төгрөгийг төсвөөс зарцуулж байна. Энэ мэтчилэн нийгэмд заавал очих ёстой зардлууд бий. Нөгөө талд үр ашигтай, хэмнэлттэй байх зарчмаа барьж, танах боломжтой зардлууд харагдаж байна.

-Ерөнхийлөгчийн хоригийн хүрээнд ямар ямар шаардлагууд тавьж байгаа вэ?

-Нэгдүгээрт, 2024, 2025 оны төсвийг батласнаас хойш олон улсын нөхцөл байдал нэлээн өөрчлөгдөж байна. АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгууль, дээрээс нь зөвхөн Трамп гарч ирсэнтэй холбоотойгоор түүхий эдийн үнэ хэлбэлзэж байна.

Хэрвээ Хятадаас орж ирж буй бараанд 60 хувийн татвар тавьчихвал урд хөршийн эдийн засаг нэг хувиар сулрах эрсдэлтэй. Манай эдийн засаг Хятадын эдийн засгаас бараг 100 хувь хамааралтай гэж хэлж болно. Оны эхний есөн сарын байдлаар манай эдийн засаг 5 хувьтай байна. Мэдээж хөрөнгө оруулалтаа нэмэх, бүсчилсэн хөгжил, томоохон эдийн засгийн хөгжлийн хөтөлбөрүүдийг харвал төсвөө тэлээд, эдийн засгаа өсгөх чиглэл байж болно. Гэхдээ гадаад нөхцөл байдал тогтворгүй, дайн дажины байдал яаж ч өөрчлөгдөж магадгүй байна. Ер нь Монгол Улсын сүүлийн 30 жилийн эдийн засгийн бодлогыг харвал мөнгө олж байсан мөртлөө нөгөө талдаа алдагдалтай яваад, олсон орлогоосоо илүү зарцуулдаг. Энэ хандлагадаа зарчмын өөрчлөлт хийе гэж байгаа юм. Тийм учраас дотооддоо болгоомжтой байя, ингэхийн тулд ерөөсөө олсон орлогоосоо илүү зарцуулдаг хандлагаа больё л гэж байгаа юм. Хоёрдугаарт, мөчлөг сөрсөн бодлого хэрэгжүүлье гэж байгаа юм.

-Өөрөөр хэлбэл?

-Өндөр орлоготой, өсөлттэй энэ жилүүд дээрээ орж байгаа орлогоосоо тодорхой хувийг хадгалдаг болъё. Дэлхийн банкны судалгаа байдаг. Бид 100 ам.долларын орлого олоод 99-ийг нь зарцуулчихдаг. Нэг хувийн л хуримтлал үүсгэдэг. Өнгөрсөн 30 жилд ийм байдалтай явж ирсэн. Одоо илүү болгоомжтой, орлого өндөр олж байгаа үедээ мөнгөө сайн хадгалъя. Орлого буурах үед ард, иргэд, аж ахуйн нэгжийнхээ хэвийн үйл ажиллагааг хадгалахын тулд төсвөөсөө зарлагаа нэмдэг, мөчлөгөө сөрдөг ийм байдлаар явж, жаахан хянамгай байя гэсэн санаа. Ер нь уул уурхай дээр суурилсан, манайхтай ижил төстэй орнууд ийм бодлого хэрэгжүүлдэг. Мэргэжлийн байгууллагууд ч энэ бодлогыг зөвлөдөг. Энэ удаад бид энэхүү чиглэл рүүгээ зоригтой явах ёстой гэсэн шаардлага тавьж байгаа юм. Тиймээс бидний эхний үндэслэл бол алдагдалгүй төсөв баталдаг болъё, нөгөө талдаа мөчлөг сөрсөн төсвийн бодлого хэрэгжүүлдэг болох явдал юм.

-Иргэд олон нийт хэт их тэлэлттэй төсөвт Ерөнхийлөгч хориг тавих байх гэж их найдаж байсан. Төсвийн зарцуулалт эдийн засгийн хэдэн хувийг эзэлж байсан бэ?

-Олон нийтийн “үр ашиггүй, хэмнэлтгүй, хэт их тэлж байна” гэсэн шүүмжлэл хэлж байгаа нь зүй ёсных гэж бодож байна. Үнэхээр эдийн засгийн 37.7 хувьтай тэнцэх хэмжээний төсвийн зардал оруулж ирсэн. Шууд үгүйсгээд, энийг хас гэхээсээ илүүтэй өнгөрсөн 30 жилийн түүхийг бид аваад үзье л дээ. 2016 онд хямралын үе, 2020, 2021 он ковидын онцгой он жилүүд байсан. Энэ гурвыг хасаад тооцоод үзэхээр, төсвийн зардал дунджаар 30-33 хувьтай тэнцдэг байсан байгаа юм. 2025 онд 37, бүр 40 рүү дөхөж байгаа нь өндөр өсөлт юм. Тийм учраас энэ дээр бид жаахан “тоормос”-лож, үр ашиггүй, эсвэл тэвчиж болох зардлуудаа хасах хэрэгтэй гэж үзсэн. Ерөнхийлөгчийн зүгээс зарчмын хувьд та нар алдагдалгүй бол, харин яаж алдагдалгүй болох тохиргоогоо өөрсдөө хий. Өөр хоорондоо холбоотой юмнуудаа засаж сайжруулах боломж олгож бүхэлд нь хориг тавьж байгаа юм. Хэсэгчлээд тавьчихвал өөрчилж чадахгүй гэсэн үг учраас тийм боломж, тийм орон зайг Засгийн газар, УИХ-д олгож байгаа юм.

-Улсын мөнгө гэж байхгүй, татвар төлөгчдийн мөнгө. Нэг төгрөг болгон үр ашигтай байх ёстой биз дээ?

-Тийм ээ. Тийм учраас татвараа төлж байгаа хүмүүсийн үгийг заавал сонсох ёстой. Тэндээс авахыг нь авч, зөв юмнуудыг нь бид засаад явах ёстой. Төсвийн хууль, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль зэрэг холбогдох хууль тогтоомжид тодорхой заасан байдаг. Тухайлбал, төсвийг үр ашигтай, хэмнэлттэй байхаар төлөвлөж, зарцуулах гээд. Төсөв хэлэлцэх, батлах үйл ажиллагааг нийтэд нээлттэй байлгаж, төсвийн төлөвлөгөө гүйцэтгэл тайлагналын талаар тогтоосон хугацаанд нийтэд ойлгомжтой, хүртээмжтэй байдлаар мэдээлэх зэрэг маш олон зарчмыг төсөв дээр суулгасан. Энийг бүрэн хангаж ажиллаагүй байна гэж үзэж байгаа юм. Тийм учраас олон нийт, иргэд, аж ахуйн нэгжүүд шүүмжилж байна. Мэдээллээ үнэн зөв, хүртээмжтэй, ойлгомжтой, УИХ-ын гишүүд, бусад хүмүүс ард иргэдэд маш сайн тайлбарлаж ойлгуулах ёстой. Бид урт хугацааны бодлого зэрэг олон баримт бичиг дээр зөв, бодитоор хэрэгжүүлэх зүйлүүдээ томьёолоод оруулсан. Бодитоор хэрэгжүүлэх юм чинь төсөв, эдийн засгийн бодлого дээр гарч ирэх ёстой.

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт төсвийн урсгал зардлыг хязгаарлаж, төсвийн алдагдал Засгийн газрын өрийн тусгай шаардлагыг хангана гэсэн заалт бий. Энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Тийм. Энэ заалтаа маш бодитой хэрэгжүүл ээ гэж байгаа юм. Баталсан хууль тогтоомжуудаа бодитоор хангаж байж л хэрэгжүүлж эхэлнэ.

-УИХ 2025 оны төсөвт хориг тавьсныг хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-УИХ энэ төсөв сайн болсонгүй, засах шаардлагатай байна гэдгээ хүлээн зөвшөөрлөө гэж бодож байна. Яагаад вэ гэвэл УИХ тогтоол баталсан. Энэ ондоо багтаагаад тодотгол хий гэсэн агуулгатай тогтоол гаргаж байгаа нь УИХ өөрөө төсвийг засаж сайжруулах шаардлагатай байна гэдгээ хүлээн зөвшөөрч буй гэж ойлгож болно. Хоёр дахь нь УИХ-аас Засгийн газарт тодотгол хийнэ гэж тогтоолоор чиглэл өгч байгаа нь өөрөө хууль дээдлэх Үндсэн хуулийн зарчмыг зөрчих нөхцөлийг бий болгосон.

-Тодотгол хийх эрх зүйн орчин бүрдээгүй гэсэн үг үү?

-Төсвийн тухай хуулиар “Монгол Улсын Төсвийн тухай хуулийн 34.1 дэх заалтад Засгийн газар дараах ашиггүй, эсвэл тэвчиж болох зардлуудаа хасах хэрэгтэй гэж үзсэн. Ерөнхийлөгчийн зүгээс зарчмын хувьд та нар алдагдалгүй бол, харин яаж алдагдалгүй болох тохиргоогоо өөрсдөө хий. Өөр хоорондоо холбоотой юмнуудаа засаж сайжруулах боломж олгож бүхэлд нь хориг тавьж байгаа юм. Хэсэгчлээд тавьчихвал өөрчилж чадахгүй гэсэн үг учраас тийм боломж, тийм орон зайг Засгийн газар, УИХ-д олгож байгаа юм.

-Улсын мөнгө гэж байхгүй, татвар төлөгчдийн мөнгө. Нэг төгрөг болгон үр ашигтай байх ёстой биз дээ?

-Тийм ээ. Тийм учраас татвараа төлж байгаа хүмүүсийн үгийг заавал сонсох ёстой. Тэндээс авахыг нь авч, зөв юмнуудыг нь бид засаад явах ёстой. Төсвийн хууль, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль зэрэг холбогдох хууль тогтоомжид тодорхой заасан байдаг. Тухайлбал, төсвийг үр ашигтай, хэмнэлттэй байхаар төлөвлөж, зарцуулах гээд. Төсөв хэлэлцэх, батлах үйл ажиллагааг нийтэд нээлттэй байлгаж, төсвийн төлөвлөгөө гүйцэтгэл тайлагналын талаар тогтоосон хугацаанд нийтэд ойлгомжтой, хүртээмжтэй байдлаар мэдээлэх зэрэг маш олон зарчмыг төсөв дээр суулгасан. Энийг бүрэн хангаж ажиллаагүй байна гэж үзэж байгаа юм. Тийм учраас олон нийт, иргэд, аж ахуйн нэгжүүд шүүмжилж байна. Мэдээллээ үнэн зөв, хүртээмжтэй, ойлгомжтой, УИХ-ын гишүүд, бусад хүмүүс ард иргэдэд маш сайн тайлбарлаж ойлгуулах ёстой. Бид урт хугацааны бодлого зэрэг олон баримт бичиг дээр зөв, бодитоор хэрэгжүүлэх зүйлүүдээ томьёолоод оруулсан. Бодитоор хэрэгжүүлэх юм чинь төсөв, эдийн засгийн бодлого дээр гарч ирэх ёстой.

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт төсвийн урсгал зардлыг хязгаарлаж, төсвийн алдагдал Засгийн газрын өрийн тусгай шаардлагыг хангана гэсэн заалт бий. Энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Тийм. Энэ заалтаа маш бодитой хэрэгжүүл ээ гэж байгаа юм. Баталсан хууль тогтоомжуудаа бодитоор хангаж байж л хэрэгжүүлж эхэлнэ.

-УИХ 2025 оны төсөвт хориг тавьсныг хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-УИХ энэ төсөв сайн болсонгүй, засах шаардлагатай байна гэдгээ хүлээн зөвшөөрлөө гэж бодож байна. Яагаад вэ гэвэл УИХ тогтоол баталсан. Энэ ондоо багтаагаад тодотгол хий гэсэн агуулгатай тогтоол гаргаж байгаа нь УИХ өөрөө төсвийг засаж сайжруулах шаардлагатай байна гэдгээ хүлээн зөвшөөрч буй гэж ойлгож болно. Хоёр дахь нь УИХ-аас Засгийн газарт тодотгол хийнэ гэж тогтоолоор чиглэл өгч байгаа нь өөрөө хууль дээдлэх Үндсэн хуулийн зарчмыг зөрчих нөхцөлийг бий болгосон.

-Тодотгол хийх эрх зүйн орчин бүрдээгүй гэсэн үг үү?

-Төсвийн тухай хуулиар “Монгол Улсын Төсвийн тухай хуулийн 34.1 дэх заалтад Засгийн газар дараах тохиолдолд тухайн жилийн төсөвт төслийн тодотголын төслийг боловсруулж, УИХ-д өргөн мэдүүлнэ гэж заасан. Тухайн жилийн төсөв гэдэгт үргэлжилж байгаа жилийг ойлгоно. Өмнөх тодотголуудыг хараарай. Ковидын үед ч гэдэг юм уу тухайлбал, долоо найман сар болоод, эдийн засгийн гүйцэтгэл яваад, орлого багасаад, үнэхээр бид тавьсан зорилтдоо хүрч чадахгүй нь ээ гэвэл тодотгол хийх таван нөхцөлийг тавьсан байдаг. Тэр нөхцөлүүд нь үүссэн тохиолдолд тодотгоно. Төсөв нь хүчин төгөлдөр болоогүй, гүйцэтгэж эхлээгүй, тодотгол хийх тохиолдлууд нь бий болоогүй, ирээдүй цаг дээр байгаа төсөвт тодотгол хий гэдэг нь хууль зөрчиж байгаа гэж ойлгож байна. Нэгдүгээрт, логикийн хувьд энэ нь буруу. Хоёрдугаарт, одоо байгаа хуулийн зохицуулалтаар зөвхөн үргэлжилж байгаа зүйлийн, тодорхой тохиолдлууд нь үүссэн үед Засгийн газарт өргөн мэдүүлдэг. Энэ хуулийн зохицуулалтыг 2025 оны төсөв дээр ашиглах нь хуулийн хувьд зөрчилдөөнтэй байна гэж үзэж байгаа юм. Үндсэндээ ийм агуулгаар бүхэлд нь хориг тавьж байгаа юм. Нөгөө талдаа Засгийн газар, УИХ-д нэлээн дэмжлэг болно гэж бодож байна. Ингэснээр нэгд хугацаа хожно, хоёрдугаарт, богино хугацаанд өөрчлөөд, хоорондоо ярилцаад, үр ашиггүй зардлуудаа хэмнэж багасгах боломж юм. Одоо батлагдсан төсөв ДНБ-ий 2 хувь буюу 1.9 их наядын алдагдалтай. Энэ хэмжээг бууруулах тохиргоог өөрсдөө хийнэ гэсэн үг.

-Төсвөө тодотгоод засаж сайжруулж болохгүй юу?

-Тодотгол хийлээ гэхэд процессын хувьд 12 дугаар сард багтааж батална гэдэг магадлал бага. Яагаад гэхээр Засгийн газар өргөн барина, дөрвөн хэлэлцүүлэг явуулна, олон нийт Засгийн газрын яамдаас санал авна гээд маш олон процесстой. Хоёрдугаарт, УИХ дээр цаг хугацааны хувьд их хүнд болчихож байгаа юм. Улсын төсөв батлагдсаны дараа орон нутгийн төсвийг ирэх оны нэгдүгээр сар дотор баталдаг. Энэ үйл ажиллагаа ч дагаад хойшилно гэсэн үг. Ийм олон шаардлага байгаа учраас Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хоригийг Засгийн газар, УИХ-д төсвөө сайжруулаад, богино хугацаанд ажил үүргээ гүйцэтгэх боломж олгож байна гэж ойлгож болно. Тэрнээс энэ төсвийг, жишээлбэл, бодлогын, бүсчилсэн хөгжлийн тэргүүлэх томоохон төсөл, хөтөлбөрийг эсэргүүцэж байгаа юм биш. Засаад, сайжруулаад ир ээ л гэж байгаа юм. Алдагдалгүй төсөл баталчихъя, нөгөө талдаа улам чамбайруулаад, олон нийтийн саналыг тусгаад, хуульд нийцүүлээд оруулаад ир ээ л гэсэн агуулгатай хориг юм.

-Сангийн сайд “Тэвчих ёстой зарим зардлуудаа танах шаардлагатай болж байна гэж хэлсэн. Та эдийн засагчийн хувьд танаж болох ямар ямар зардлууд байна гэж бодож байна вэ?

-Түрүүн би хэлсэн, заавал шаардлагатай зардлууд бий гэж. Цалин тэтгэвэр, дээр нь хүүхдийн мөнгө, зээлийн хүүний төлбөр гээд хасах боломжгүй олон зардал бий. Тэдгээрээс бусад, хөрөнгө оруулалтаа бид нэгдүгээрт эргээд харж үзэх ёстой. Зураг төсөлтэй юу, үнэхээр үр ашигтай юу, цаг хугацааны хувьд бид заавал 2024 онд зэрэгцүүлээд эхлүүлэх ёстой юу гээд хөрөнгө оруулалтаасаа нэлээн танаж болно. Дараа нь урсгал зардал руугаа ороод, төрийн бүх институцүүдийн зардлыг тодорхой хувиар танах хэрэгтэй гэж бодож байна. Утас, тоног төхөөрөмжийн ч байдаг юм уу иргэдийн шүүмжлээд байгаа олон зардал бий. Тэр энэ гэж сугалахаасаа илүүтэй өндөр өсөлттэй байгаа, тэвчиж болох зардлуудаа л танах ёстой.

Д.Эрдэнэтуя

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл соёл-урлаг танайд-өнжье туслах-ангилал

“Хонхны дуу”-нд хөглөгдөж өссөн М.Тулгатынд өнжив DNN.mn

“Урьд шөнө хар дарж зүүдэллээ

Урт гар намайг зовооно

Хэлэх үгийг минь боогдуулж

Харах нүдийг халхална

Аз болж хонх дуугарлаа

Арай ядан нойрноос сэрлээ

Хонхны дуу биднийг сэрээ, сэрээ

Хонхны дуу биднийг сэрээ…” хэмээх дуу тэртээ 34 жилийн өмнө Монголын ардчиллыг тамгалсан яах аргагүй тод бүтээл билээ. Жавар тачигнасан жиндүү өвлийн хүйтэнд эрх чөлөөнийхөө төлөө жагссан ард түмний зүрх сэтгэл дэх хүсэл тэмүүлэл, итгэлийн галыг “Хонхны дуу” бадрааж, урам зориг нэмж байв. Шинэ, нээлттэй нийгэм байгуулагдах үйл явц өрнөхтэй зэрэгцэн хүн бүхэнд хүлээлт үүсч байлаа. Тэр үед эх орныхоо ирээдүйг мөрөөдөлдөө зурж, алс холын Америк, Итали, Европын орнуудын хөгжилд хүрэх үүд хаалга нээгдлээ гэж догдолж байсан жаал хүү өнөөдөр өрх гэрийн тэргүүн, гурван хүүхдийн аав болсон байна.

Түүнийг Майнбаярын Тулгат гэдэг. Ардчилсан намынх гэхээр монголчууд бүр ч сайн танина. Багаасаа аав, ах нарынхаа дэргэд ардчиллын үнэт зүйл, үзэл санаагаар хүмүүмжсэн тэрбээр өөрийн гэсэн характертай улстөрч. Харин хувь хүн талаасаа нийгэмд тийм ч нээлттэй биш. Энэ удаа бид М.Тулгатынд өнжихөөр гэрт нь зорьж очлоо. Эднийх 13 дугаар хороололд гурван өрөө орон сууцанд даруухан амьдардаг юм билээ. Ерөнхийдөө минимал хэв маягийг эрхэмлэдэг гэмээр цомхон, бас эмх цэгцтэй. Төгөлдөр хуурын дэргэд хоёр ч хийл хөгжим зэрэгцүүлжээ. Харин хоймортоо гран-при, цом, өргөмжлөл зэргийг эгнүүлэн өрсөн нь нүдэнд туслаа. Бас номын сан нь сонирхол татав. Үүдний өрөөний нэг ханаа тэр чигт нь номын сан болгожээ. Энд англи, монгол, япон хэл дээр бичигдсэн маш олон ном өрөөстэй байв. Хамгийн дээд талын тавиур дээр монгол хэлний тайлбар толь хэд хэд харагдлаа. Доод хэсгүүдэд нь хүүхдэд зориулсан япон номууд зонхилжээ.

М.Тулгат эцэг, эхээсээ хоёулаа. Ганц эгчтэй гэсэн. Одоо ЖАЙКА-д ажилладаг. Түүний аав С.Майнбаяр физикийн багш мэргэжилтэй. Гэвч Ардчилсан хувьсгалаас хойш багшаараа огт ажиллаагүй юм билээ.  Яагаад гэвэл төр эргүүлэх ардчиллын хөдөлгөөнд оролцсон гэх үндэслэлээр халагдаж байж. С.Майнбаяр гуай бол партизан. Тэрбээр “Хонхны дуу”-ны автор, талийгаач С.Цогтсайханы төрсөн ах. Тэд Монгол оронд ардчиллын салхийг эргүүлэхэд хувь нэмрээ оруулсан хүмүүс. Тэгвэл М.Тулгатын ээж Б.Оюун-Эрдэнэ гуай улсдаа урдаа барьдаг цөөхөн эмч нарын нэг. Хүний эх эмч мэргэжлээр сургуулиа төгсөөд эмгэг судлалын салбарт насаараа ажиллажээ. Аливаа өвчний түүх, оношийг давхар хянаж, нарийн судалж, тогтоодог онцлогтой салбартаа мэргэшсэн чадварлаг эмч. Анагаахын салбарынхан нь “Эмч нарын эмч” гэж хэлдэг.Тэд Булган аймгийн угшилтай хүмүүс. Аавынх нь тал Тэшиг, ээж нь Гурванбулагийнх. С.Майнбаяр гуайн аав Л.Сосорбарам бол тухайн үедээ тун хариуцлагатай ажил хийж байсан хүн. Тэрбээр монгол хэл уран зохиолын багш, сургуулийн захирал, “Пеонерийн үнэн” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байжээ. Тэгвэл М.Тулгатын ээжийнх нь аавыг Улсын хэвлэх үйлдвэрийн орлогч дарга байсан Ц.Бат-Очир гуай гэхээр хуучны улс андахгүй.

М.Тулгатын хүүхэд насны дурсамж “Чингис” зочид буудлын зүүн талд байрлах Сансрын туннелийн хороололтой холбогддог ажээ. Тухайн үед эдний байранд дандаа нам, төрийн удирдах албаны хүмүүс, жүжигчин, зураач гээд олны танил эрхмүүд амьдардаг байж. Тэрбээр энэ тухай ярихдаа “Хотын дарга Л.Лантуу, улс төрийн товчооны Шарав, Ардын зураач Д.Чойдог, эрдэмтэн Ц.Арвий, хөгжмийн зохиолч С.Мааяа гуай, Ардын жүжигчин Н.Сувдаа гуайнх гээд дандаа элит хүмүүс манай орцонд хөршилдөг байсан сан” гэв. Ардчилсан хувьсгал эхэлж байх үед мань эр дөрөвдүгээр ангийн сурагч байж. Гэрт нь Ардчилсан хувьсгалын партизанууд, аавынх нь найз нөхөд ирж ардчилал эрх чөлөөний талаар сонирхолтой яриа өрнүүлдэг байсан нь одоо ч санаанд нь тод үлджээ. Тэр цагийнх нь дурсамжийг уудлахад “Надад тэдний яриа маш сонирхолтой санагддаг байж билээ. Аавын минь хамгийн хайртай дүү С.Цогтсайхан ах байнга манайд ирж тэдэнтэй бас хуучилдаг байв. Би үе, үе 220 мянгат руу өвөөгийндөө очиж хонохоор Цогоо ах байнга л ном уншиж бас бичээд сууж байдаг. Шөнө дунд юм уу үүрээр гэнэт босч ирээд үзэг, цаасаа шүүрч аваад суухад их л гайхдаг байлаа. Одоо бодох нь ээ, гэнэт юм бичих онгод нь орж, тэрийгээ бушуухан цаасан дээр буулгадаг байсан байх. Манай гэрт ардчиллын яриа өрнөдөггүй өдөр гэж бараг байгаагүй. Би дөрөвдүгээр ангийн хүүхэд гэхэд улс төрийн сүрхий идэвхтэй болчихсон байсан. Тухайн үед уйгаржин бичиг, Чингис хаан гээд үндэсний үнэт зүйлүүд сэргэн түрж гарч ирж байв. “Улаан-Од” сонинд нийтлэгдсэн Монголын нууц товчооны цуврал 21 хөрөг, Баабар гуайн “Бүү март, Мартвал сөнө” ном зэргийг шимтэн уншдаг байлаа. Ямар сайндаа конкурсийнхээ гадаад хэл, математикийн шалгалтыг онц өгчихөөд нийгмийн ухааны шалгалтад бүдэрчихэв дээ. Арга ч үгүй биз, ардчиллаар “өвчилсөн” байсан хүүхэд Марксизм, Ленинзмийн асуултууд ороод ирэнгүүт үсрэхгүй хаачих вэ” гээд инээв. Тэрбээр математик, физик, мэдээлэл зүйн улс, хотын олимпиадуудад оролцож байжээ. Мэдээлэл зүйн улсын олимпиадаас хүрэл медаль авч МУИС-ийн программ хангамжийн ангид урилгаар элсэн орж байв. Гэвч түүний туйлын зорилго өндөр хөгжилтэй орон руу тэр дундаа арлын Японд очиж сурах байжээ. Ингээд төд удалгүй англи хэлийг өөд уруугүй цээжилж Японы Засгийн газрын тэтгэлэг авч чадсан байна. Хоёрдугаар курстээ орох жил Япон явж, тэндээ эдийн засгаар бакалавр, магистраа дүүргэжээ. Их сургуулиа төгсөөд Японд мэдээлэл харилцааны технологийн томоохон компанид ажиллаж байгаад 2010 онд Монголдоо ирсэн байна. Биднийг ийн ярилцан суух зуурт гэрийн эзэгтэй гарын бялуугаараа дайлав. Өнгө өнгийн амтат бялуу, кексийг ширээнд өрсний дараа хүүхдүүдээ урилаа. Гэрийн эзэгтэйн нэрийг Кида Эми гэдэг бөгөөд япон бүсгүй аж. Одоо Японы Элчин сайдын яамны Өвсний үндэс хөтөлбөрийн гэрээт ажилтан юм байна. Тэд оюутан байхдаа танилцаад гэр бүл болжээ. Эднийх гурван хүүхэдтэй. Том хүү Т.Хант одоо 10 дугаар ангид сурдаг. Дунд охин Т.Есүй наймдугаар анги. Хөгжим бүжгийн коллежийн хийл хөгжмийн ангийн сурагч. Бага хүү Т.Амар хоёрдугаар анги. Том болон бага хөвгүүд гэрийнхээ хажуу талын улсын сургуульд сурдаг юм билээ. Хүүхдүүд хичээлийнхээ хажуугаар соробан сампин, Хүүхдийн ордны төгөлдөр хуурын дамжаа, балетын дугуйланд явдаг аж. Аав улс төрийн ажилтай болохоор тэр бүр хүүхдүүдээ зөөж, авч чаддаггүй гээд үнэнээ хэлнэ лээ. Харин гэрийн эзэгтэй энэ бүх ажлыг амжуулдаг байна. Бас өдөр бүр оройн хоолны дараа хүүхдийнхээ хөгжмийг нь давтуулдаг гэнэ. “Манай хүн нэг өдөр ч алгасч үзээгүй” гээд гэрийн эзнийг хэлэхэд эхнэр нь “Ер нь хичээл зүтгэл юу юунаас чухал. Хэчнээн дугуйланд сурдаг байлаа гээд өөрөө маш сайн давтаж хичээхгүй бол үр дүнгүй. Тэгэхээр хүүхэд гэртээ хэр их давтахаас шалтгаалж амжилт нь тодорхойлогдоно” гээд инээмсэглэв. К.Эми монголоор их сайн ярихаас гадна энгийн хөгжилтэй маягийн бүсгүй байлаа. Ийн биднийг ярилцаж байх зуурт хажуу өрөөнд төгөлдөр хуур, хийл хөгжим хосолсон сайхан аялгуу эгшиглэв. “Хүүхдүүд маань ирсэн зочдоо хүндэтгэж хөгжим тоглох гэж байна” гээд биднийг нөгөө өрөө рүү урилаа. Т.Хант, Т.Есүй хоёр Чайковскийн аялгууг өргөн барив. Үнэхээр эвлэгхэн тоглодог сүрхий авьяастай хүүхдүүд юм. Тэд өөрсдийнхөө насны ангилалд Монголдоо шилдэг болохыг авсан шагнал, цомууд нь аргагүй батлах аж. Т.Есүй охин жирийн сургуульд сурдаг байхдаа Чех улсад болдог олон улсын өсвөрийн хийлчдийн уралдаанд II байр эзэлж байсан гэнэ. Тухайн үед мэргэжлийн сургуулийн хүүхдүүдээс өндөр амжилт үзүүлсэн гээд гэр бүлийнхэн нь охиноор бахархан ярив. Мөн балетчин Д.Алтанхуягийн найруулдаг “Цөмөөхэй”-гийн гол дүр болох Кларад сонгогдож тоглосон байна. Т.Хант бас Монголын хүүхдийн ордны хийл хөгжмийн уралдаанд гран при авсан байна. К.Эми гурван хүүхдийнхээ хичээл сурлага, урлаг соёлд үзүүлсэн амжилтуудыг тус бүрд нь зузаан гэгч нь хавтсанд нямбай хадгалжээ. Энэ тухай тэрбээр ярихдаа “Монголд аягүй их өргөмжлөл өгдөг. Японд тийм биш болохоор би тоохгүй хаячихдаг байсан. Тэгээд байнга өгдөг гэдгийг ойлгоод хадгалахаар шийдсэн” гээд инээв. К.Эми цаг руу харснаа “Уучлаарай. Охиныг балетын дугуйланд нь хүргэх цаг боллоо. Бид явчихаад ирье. Түр хүлээж байгаарай” гээд хувцаслав. Энэ үед аав нь “Манай охин надаас илүү завгүй. Хичээл сургууль, дугуйлан гээд манай гэрийн хамгийн завгүй хүн” гээд охиндоо амжилт хүсэв. М.Тулгатын гэр бүл нэг нэгэндээ үнэхээр хүндэтгэлтэй эелдэг харилцаатай улс юм. Ээж, аав хоёр бол хүүхдүүдээ маш сайн хүмүүжүүлсэн нь тэдний биеэ авч яваа байдал, төлөвшлөөс илэрхий харагдана. “Уучлаарай”, “Баярлалаа” гэдэг үгийг бие биедээ харамгүй хэлэх нь үнэхээр сайхан.

Ээж, охин хоёр түгжрэлийн цаг эхлэхээс өмнө бушуухан хөдөлье гээд яаравчлав. Бидний яриа ч хотын түгжрэл рүү чиглэлээ. Нийслэлийн ИТХ-д хоёр, гурван удаа сонгогдсон М.Тулгатын хувьд ямар шийдэл олж хардаг талаар сонирхтол том хүү Т.Хант зөөлөн алхаж ирээд аав руугаа дөхөж суув. “Томоохон хотуудын түгжрэлийг шийдэх энгийн арга бол массаар нь тээвэрлэх байдаг. Дэлхийн эхний 100 хот таваас дээш сая хүн амтай. Манайх шиг 1.6 сая хүнтэй хотод нийтийн тээврээ хөгжүүлчихвэл түгжрэлийг тав дахин бууруулах боломжтой. Хэт төвлөрөл, даац хэтрэлт гээд байгаа. Энэ ерөөсөө биш. Токио гэхэд 37 сая, Дели 32 сая, Шанхай 30 сая хүн амтай. Даац хэтрүүлээд явдаг бол жинхэнэ гамшиг болно шүү дээ. Ер нь 1-2 сая хүн амтай хот менежмент хийхэд тохиромжтой гэж үздэг. Хотыг гоё аваад явахад амархан. Манайх ямар ч асуудалгүй хөгжих боломжтой. Харамсалтай нь хөдөөнөөс шилжин ирэгсдээ хөөгөөд л их дээд сургуулиудаа хотоос гаргана гэхчлэн дандаа буруу концепци яваад байгаа. Хотын оршин суугчдын өдөр тутмын зорчих хөдөлгөөнд нийтийн тээвэр хэрэглэх ёстой. Гэтэл жилээс жилд хүн ам өсч байхад нийтийн тээврийн хэрэглэгчид буурч байгаа. Өнөөдөр нийтийн тээвэр дампуу байгаагаас болж хүмүүс хувийн унаа руугаа хошуурч байна. Метрог дунд, урт хугацаандаа төлөвлөөд явах нь зөв. Газар доорх дулаан хотыг бий болгоно. Өнөөдөр түгжрэлийг нийтийн тээврээр шийдэхийн тулд маршрутын зохион байгуулалтыг яаралтай өөрчлөх хэрэгтэй. Төв шугамтайгаа богино эргэлтээр холбогддог болох ёстой. Офицероос Таваншар хүртэлх 22 км-т автобус хоёр минут тутамд зогсолтгүй ирэх зохион байгуулалтыг бий болговол шийдэгдчихнэ. Одоо зам хаах, төлбөр тогтоох, торгох, тоо хэмжээ заах байдлаар шийдэл эрэлхийлж болохгүй. Зах зээлийн хөгжлийн жам ёсны асуудлаар шийдэгдэх ёстой. Өнөөдөр социалист арга барилаар хотыг удирдах гээд байгаагаас бүх буруу эхэлнэ” гэлээ. Энэ үед аавынхаа яриаг сонсож суусан Т.Хант “Сургууль дээр “Танай аав юу хийдэг вэ” гэж хүүхдүүд асуухаар нь “Улстөрч” гэж хариулдаг. “Танай аав эрх мэдэлтэй болохоороо юу хийх вэ” гэхэд нь “Хотын хэрэггүй хашааг байхгүй болгоно. Түгжрэлийг бас арилгана” гэж хэлдэг. “Яаж түгжрэлийг байхгүй болгох юм бэ. Улаанбаатараас түгжрэл хэзээ ч арилахгүй” гээд хүүхдүүд инээгээд байдаг. Харин би яаж түгжрэл байхгүй болохыг нь хэлж мэдэхгүй болохоор хариулж чаддаггүй байсан. Сая аавыг ярихад маш сайн ойлголоо” гээд аав руу хараад инээмсэглэв.

Хажууд М.Тулгатын бага хүү Т.Амар дөрөв болон таван талт шоог тасралтгүй эвлүүлэн сууна. Гар хурууны хөдөлгөөн нь хурдан шаламгай гэж жигтэйхэн. Гурван оронтой тоог тооны машин шиг л хурдан үржүүлээд хариуг нь хэлж орхив. Хүү бас хийл хөгжим хөөрхөн тоглочихдог авьяастай юм билээ. Удалгүй хаалга дуугарч гэрийн эзэгтэй орж ирэв. К.Эми айлын ганц охин юм байна. Аав, ээж нь өвөөгийнх нь цахилгааны барааны дэлгүүрийн санхүү, борлуулалт хариуцан ажилладаг байжээ. Аав нь сүүлд өөрийнхөө сонирхлоор удон гоймонгийн газар ажиллуулдаг болсон гэнэ. Энэ газар нь Францын “Mi­chelin Guide” рестораны зэрэглэл тогтоодог алдартай хөтөч номд орсон гэхээр нэлээд хөдөлмөрч хүмүүс аж. К.Эми хадмуудынхаа талаар ярихдаа “Манай хүн Японд сурдаг байхдаа аав, ээж рүүгээ захидал бичдэг байв. Тэр үед интернэт хөгжөөгүй ч байж. Хариу нь тээ хойно, хэдэн сарын дараа ирнэ. Хадмууд маань надад үнэхээр сайн. Төрсөн охин шигээ хандаж, хайрладагт үнэхээр баярладаг. Одоо сошиал хөгжчихсөн болохоор бид Япон руу байнга л аав, ээжтэйгээ царайгаа хараад ярьдаг” гэв. Түүнээс нөхрийнхөө улс төрийнх нь замналын талаар ямар бодолтой байдгийг сонирхоход “Манай хүн Японд оюутан байхын нийгмийн идэвхтэй бас өөрийн гэсэн үнэт зүйл, үзэл бодол, хүсэл зорилготой байсан. Одоо ч тэр байр суурь нь хэвээрээ байгаа. Монгол орноо жаахан ч гэсэн сайн, сайхан болгочихвол миний хүүхдүүдийн ирээдүй юм даа гээд нөхрийгөө дэмждэг. Анх Тулгааг улс төрд ороход нь бид хоёр нэг л зарчим баримтална гээд ярилцаж байсан. Цэвэр идеальны улстөрч байх ёстой гэж. Би нөхрийгөө ёс зүйтэй, үзэл бодолдоо тууштай, зөв улстөрч гэдгээр нь үнэхээр бахархдаг” гэв.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Categories
соёл-урлаг танайд-өнжье

А.Өлзийдэлгэр: Цалин, тэтгэврийн нэмэгдэл нь богино хугацаандаа инфляцийг өдөөхгүй DNN.mn

Санхүүгийн шинжээч А.Өлзийдэлгэртэй ярилцлаа.

-Засгийн газраас өнгөрсөн долоо хоногт цалин, тэтгэвэр нэмж, хүүхдийн мөнгийг нөхөж олгох шийдвэр гаргасан. Энэ нь эдийн засагт яаж нөлөөлөх вэ?

-Төсвийн байгууллага, тэтгэврийн насны хүмүүсийн орлогыг дэмжих зорилгоор Засгийн газар ийм шийдэлд хүртжээ. Ер нь эдийн засгийн бүлэгт хамрагддаг хүмүүсийн орлого өнөөдрийг хүртэл амьдралд нь хүрэлцэхгүй байгаа. Тэгэхээр Засгийн газрын дээрх шийдвэр тэдний хэрэглээг нь дэмжих зорилготой болохоос хуримтлал үүсгэгдэхгүй. Цалин, тэтгэврийн нэмэгдэл эргээд зах зээл рүү гараад явна. Тэгэхээр дотоодын худалдан авалтыг дэмжээд явах нь гарцаагүй. Ингэснээр эдийн засаг дахь өсөлтийг улам нэмэгдүүлнэ гэж харж байна.

-Сангийн яам 1.7 их наядаар цалин нэмэх асуудал оруулж ирсэн. Энэ нь инфляцийг гааруулна биз дээ. Уг нь Засгийн газраас төсөв танах, төрийн албан хаагчдыг цомхотгох зорилт тавьсан байх аа. Тэгэхээр төсөвт дарамт болохгүйгээр цалин нэмэх ямар аргууд байж болох вэ?

-Манай улсад инфляци хоёр хүчин зүйлээс болж бүрдээд байгаа. Нэг нь дотоодод үйлдвэрлэгддэг бараа бүтээгдэхүүний үнэ. Нөгөө нь импортын бараа бүтээгдэхүүний үнэ. Одоогийн энэ цалин, тэтгэврийн нэмэгдэл нь богино хугацаандаа инфляцийг өдөөхгүй гэж харж байна. Одоогийн байдлаар импортын өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ олон улсын зах зээлд буурсан. Дээрээс нь валютын ханш тогтвортой, тээврийн зардал ковидын өмнөх түвшинд хүрсэн байгаа учраас гадаад талаас орж ирэх инфляцийн дарамт байхгүй. Мэдээж дотоодын худалдан авалтад нөлөөлж байгаа гол зүйл бол яалт ч үгүй махны үнэ болоод байна. Жил жилийн энэ улиралд махны гарц хомсоддог. Үүнтэй холбоотойгоор нийлүүлэлт нь багасдаг. Энэ үед үнэ нь хөөрөгдөж, инфляцид дарамт болдог. Сая Сангийн яам төсвийн орлого нэг их наядаар давуулан биелсэн гэж мэдээлсэн.

Улсын гадаад өр жилээс жилд нэмэгдэж байгаа энэ үед төсөв давж биелсэн нь зардлаа аль болох орлогынхоо өсөлтөөс багаар тодотгох хэрэгтэй. Ингэж чадвал манай улсын хувьд валютын ханшид, эдийн засгийн уртын хугацаанд хэрэгтэй. Гэхдээ сая Засгийн газрын гаргасан шийдвэр нь нэгдүгээрт, иргэдийн амьжиргаа муу байгаатай холбоотой байсан. Хоёрдугаарт, сонгууль дөхсөн учраас улс төрийн оноо авах гэсэн үйлдэл болчихов уу даа гэж харж байна. Уг нь орлогоосоо багаар зардал нэмээд явах ёстой.

-Инфляци хоёр оронтой тоонд хэвээр байна. Ойрын үед нэг оронтой тоо руу орох боломж байна уу?

-Инфляци нэг оронтой тоонд хүрэх бүрэн боломжтой. Дотоодод мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт тийм ч өндөр биш байгаа. Нөгөө талаас хүмүүсийн гар дээрх мөнгө бага учир инфляци огцом өсөхгүй. Манай улсын инфляци сүүлийн жилүүдэд валютын ханш, шатахуун, тээврийн зардал гэсэн гурван зүйлээс ихээхэн хамаарч ирлээ. Валютын ханш тогтвортой байгаа гол суурь шалтгаан бол нүүрс, зэсийн экспорт байна. Тэгэхээр эдгээр үзүүлэлтүүд өндөр байгаа учраас он дуустал ханшийн савлагаа явагдахааргүй харагдаж байна. Тэгэхээр валютын ханш инфляцийг өдөөхгүй болж байна. Бензин шатахууны тухайд дэлхийн эдийн засагт газрын тос нефтийн үнэ он гарснаас хойш тасралтгүй унасаар байна. Цаашид ч гэсэн одоогийн түвшиндээ хадгалагдах болов уу. Ачаа тээврийн хувьд одоо ямар ч гацалтгүй болсон. Яалт ч үгүй Орос болон Украинаас ирж буй бараа бүтээгдэхүүн Энэтхэгийн далайгаар дамжиж байгаа учир энэ тал дээр зардалтай байна. Бусдаар бол тогтвортой байгаа.

-Долларын ханш 3000 руу орох ямар боломж байна. Ер нь цаашид валютын ханш яахаар байна вэ?

-Төгрөгийн ханшийг чангаруулахын тулд орж ирэх гадаад валютын урсгалыг нэмэгдүүлэх ёстой. Харин гарах урсгалыг бууруулах хэрэгтэй байна. Валютын орох урсгалд Монгол Улсаас гарч байгаа экспорт, гадаадын хөрөнгө оруулалтууд багтана. Үүний үр дүнд хүүгүй өртөггүй буюу хувьцаагаар хөрөнгө оруулалтууд байвал сайн. Оюутолгой шиг том төслийн хөрөнгө оруулалтууд гэсэн үг. Дараагийнх нь бонд босгох, зээл авч Монгол Улсдаа валют авчрах гэсэн гурван үзүүлэлт байгаа. Энэ гурван сувгийн алинаар нь ч орж ирэх валютын урсгалыг нэмэгдүүлж байж ам.долларын ханш 3000-аас буух боломжтой. Нөгөө талдаа импорт, өрийн төлөлт гэдэг хоёр гол зардал байгаа. Хэдийгээр Засгийн газрын өрийн томоохон төлөлтүүд маань хойшилсон ч хүүгийн дарамтууд хэвээрээ байгаа. Импортыг орлох дотоодын үйлдвэрлэл хөгжиж байж л валютын ханш суларна. Ямар нэгэн байдлаар валютын орлого олох эх үүсвэртэй байснаар долларын ханш доошилно гэсэн үг. Одоогийнх шигээ зөвхөн нүүрс зэсэндээ найдаад байх юм бол бодит ханш хэлбэлзэлтэй хэвээр байна.

-Эдийн засаг өсөлттэй байгаа боловч ард иргэд үнийн хөөрөгдөлтөд нухлуулж байна. Энэ өсөлт хэр удаан хадгалагдах бол. Эдийн засгаа тэлэх ямар бодит боломжууд байна вэ?

-Нэг хүнд ногдох ДНБ 5000 ам.долларт хүрсэн нь экспортын тэр дундаа уул уурхайн салбарын богино хугацааны ханшийн өндөр өсөлт, гарцын хэмжээнээс хамаарч байгаа. Уул уурхайн салбар нь өөрөө их онцлогтой. Энэ салбараас орж ирсэн өсөлт нь цөөхөн буюу тухайн салбарт ажиллаж байгаа хүмүүст л хүрдэг. Харин нийт эдийн засагт төдийлөн хүрдэггүй. Нэг орлогын эх үүсвэрээс маш их хэмжээний өсөлт гаргаад байгаа. Гэвч энэ өсөлтийг буцаад эдийн засагт хүртээмжтэй хүргэх бодлого дутагдаад байна гэсэн үг. Тэгэхээр уул уурхайгаас олж байгаа өсөлтийг иргэдийн амьдралд шууд хүргэхийн тулд зардлуудыг бууруулж болох юм. Хамгийн том зардал бол зээлийн хүү байна. Зээлийн хүүг бууруулахын тулд бодлогын хүүг бууруулах ёстой. Валютын ханш тогтвортой байсан тохиолдолд бодлогын хүү буурна. Хоёрдугаарт, дэд бүтцийн салбарууддаа шаардлагатай хөрөнгө оруулалтуудаа хийж зардлуудаа бууруулах боломжтой. Одоогийн цалин тэтгэвэр гэхээсээ илүү ийм бодлогын арга хэмжээ авах ёстой. Харамсалтай нь улс төрийн цикльтэй нь давхцаад ингэж чадахгүй байх шиг байна. Аль болох дэд бүтцүүдээ хөгжүүлж байж эдийн засгийн өсөлт урт хугацаанд хадгалагдана. Одоогийн үүлэн чөлөөний нар шиг уул уурхайн бүтээгдэхүүнүүдийн үнийн өсөлтөд найдаад байх юм бол энэ эдийн засгийн өсөлт удаан хугацаанд хадгалагдаж чадахгүй. Дахиад 2016, 2010 оных шиг томоохон эдийн засгийн уналтууд гарч ирэх нь гарцаагүй. Тэр үед нь хил, гааль, гадаад орчин ямар байхыг таашгүй учраас өндөр эрсдэлтэй байгаа.

Эдийн засгаа тэлье гэвэл боомтын сэргэлтийн бодлогоо эрчимжүүлэх хэрэгтэй. Энэ ажил урагштай яваад байх юм бол уул уурхайгаас орж ирж байгаа орлогын урсгалыг олон салбарт хүргэх хамгийн гол бүтэц нь дэд бүтэц, боомт болчихоод байгаа. Цаашид эдийн засгийн өсөлт энэ салбараас ихээхэн хамаарах болов уу.

Categories
редакцийн-нийтлэл танайд-өнжье

Test

test

Categories
танайд-өнжье эдийн-засаг

Д.Ганбат: Холимог тогтолцооны үр дүнд попуудын үе дуусгавар болно DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Д.Ганбаттай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн бодит үр дагаврыг та юу гэж харж байна вэ?

-Том үр дагавар авч ирэх өөрчлөлт гэж ойлгож болно. Гэхдээ эерэг, сөрөг аль ч тал руу явж магадгүй өөрчлөлтийг хийлээ. Энэхүү өөрчлөлтийн үр дагавар хаашаа эргэх нь УИХ-ын Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хуульд яаж батлагдах, эдгээр хуулийн хэрэгжилт, журам яаж гарахаас тодорхойлогдоно.

-Тэгвэл яавал сөрөг, яавал эерэг үр дагавар гарах вэ?

-Учраа мэдэхгүй годгор хүүхнүүд, сөөсгөр залуучууд, улстөрчдийн хамаарал бүхий этгээд, “гар хөлийг” жагсаалтаар оруулбал энэ өөрчлөлт буруу тийшээ явна. Намын дарга ч гэдэг юм уу эсвэл тухайн намын удирдлагад байгаа бүлэглэлийн гарт орох аюултай. Хэрвээ ингэвэл улс оронд хор хохиролтой. Жишээлбэл, Камбожийн Пол Потын дэглэмийг энд дурдъя. Тухайн үед мэдлэг боловсролтой залуучууд нь Камбожийг авч явж байна гээд Улаан Кхмерүүдын хөдөлгөөнийхөн социалист, коммунист нийгмийг байгуулахаар гурван сая иргэнээ хядсан. Ингээд урдах амжилтаа балласан. Иймэрхүү урхагтай улстөрчдийг намын жагсаалтаар оруулаад ирэх вий. Хэрвээ ийм байдлаар явбал Үндсэн хуулийн өөрчлөлт буруу тийшээ явна.

Ард түмнийхээ шүүлтүүрээр оруулах нь чухал байгаа юм. Гурваас дээш удаа сонгогдож 20, 30 жил ордны “буг” болж суухдаа улс орныг дэлхийн энд хүртэл өөрчилж хөгжүүлж чадаагүй хүмүүсийг намын жагсаалтаар оруулах эрсдэл байгаа. Урд, хойд талдаа маш том зах зээлтэй. Хилийн маргаан ч гэдэг юм уу гадна, дотны зөрчил алга. Ийм байхад Монголын эдийн засаг нэг газартаа 10 жил цовхчлоо. Иргэд залуус эх орноосоо “дайжиж” байна. Асуудлаа шийдэж, өөрчилж чадаагүй хэрнээ Монголын төрд 20, 30 жил болчихсон нөхдийг оруулбал энэ өөрчлөлт мөн чанар, зорилго алдагдана.

Харвардад ч гэдэг юм уу, гадаад дотоодод баахан дээд сургууль нэртэй дээд сургуулийн курс төгссөн нөхөд ард түмний боломжийг яаж булааж байсан нь өнөөдөр нийгэмд ил боллоо. Үе дамжсан ийм хүмүүсийг оруулж ирвэл буруу тийшээ явна.

Харин зөвөөр хэрэгжүүлж чадвал намууд төлөвшиж, бодлогын уралдаан явуулдаг болох зэрэг том өөрчлөлт авч ирнэ. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хоёр зүйлээс болж баталлаа. УИХ нь Засгийн газраа хянаж чадахаа байчихсан. Өнөөдөр эрх баригч намын 65 гишүүний бараг 50 нь дарга болчихсон. 22 яамтай. Энэ бол дэлхийн хаана ч байхгүй данхайсан Засгийн газрын бүтэц байхгүй юу. Түүнчлэн байнгын хорооны дарга гээд 11 хүн бий. Үүнээс гадна 20 гаруй дэд сайдтай. Тиймээс манай улс өнөөдөр парламентын засаглалтай улс биш болсон. Засгийн газар нь зориуд УИХ-ын нэр хүндийг унагаж байна. Төр засагтаа итгэх итгэлгүй болгох гадна дотны бодлого ч байна. Ард түмэн төр засагтаа итгэх итгэлгүй болно гэдэг нь улс орон эмх замбараагүй байдал руу орох, өмнөх ололт амжилтаасаа буцах урхагтай. УИХ-ыг буланд шахах оролдлого өнгөрсөн хугацаанд гарсан шүү дээ. Цөөнх гэсэн нөхдийг худалдаж аваад кноп даруулж, охин намын нөхөр оройд нь тоглож байж тэрийг хийсэн. Тэр өөрчлөлт иргэдэд хэрэгтэй байсан уу гэвэл үгүй. Засгийн газраа хянаж чадахгүй байдал руу орсон. Үндсэн хуулийн гол зорилго нь хяналт тэнцэл. Гэтэл гүйцэтгэх, хууль тогтоох, шүүх засаглалын хяналт тэнцлийг алдагдуулсан. Өнөөдөр манайх парламентын засаглал биш нэг намын засаглал руу явж эхэлсэн. Тиймээс үүнээс хамгаалах нэг боломжийг сая Үндсэн хуульд оруулсан өөрчлөлтөөр гаргаж ирсэн. Иймд нэгдүгээрт, хяналт тэнцэлийн зарчмыг алдагдуулсан өмнөх алдааг засах гэж Үндсэн хуульд өөрчлөлт орууллаа. Хоёрдугаарт, өнгөрсөн жилийн 32 жилийн хугацаанд намууд төлөвшсөнгүй. Нөгөөтэйгүүр хүссэн хууль, бодлогоо 76-гаар батлуулдаг болчихсон байгааг энэхүү өөрчлөлтөөр засна гэж найдаж байна. Иймээс энэ их чухал өөрчлөлт болсон. Энд хамгийн гол нь уялдаж батлагдах дараагийн хуулиуд болон хэрэгжилт нэн чухал.

-Намын жагсаалтыг та бүхний өргөн барьсан УИХ-ын Сонгуулийн тухай хуулиар үүнийг шийднэ биз дээ. Ер нь намын жагсаалтыг ямархуу байдлаар яаж гаргах нь оновчтой гэж харж байна вэ?

-УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн хоёр төсөл бий. Нэг нь МАН-аас Н.Энхболд нарын гишүүдийн өргөн барьсан төсөл. Нөгөөх нь АН-аас О.Цогтгэрэл бидний өргөн барьсан төсөл. Бидний өргөн барьсан төсөлд туссан 40/60 Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөд орж батлагдсан. Сонгуулийн хуульд миний тавьж байгаа шаардлага бол намын жагсаалтаар орох 48 хүнийг сонгогчид эрэмбэлж өг гэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, нээлттэй жагсаалт байх ёстой гэсэн үг.

Иргэдийн итгэлийг авахааргүй хүмүүс тооноор орж ирлээ гэж шүүмжилдэг. Тэгвэл Монгол Улсын эрх ашгийг хангаж чадах төлөөллийг иргэд эрэмбэлээд өг. Буруу эрэмбэлвэл бид бүгдээрээ хохирно. Тиймээс үүнд иргэд хянамгай хандах учраас намын жагсаалтыг нээлттэй байлга гэж байгаа юм.

Холимог тогтолцооны үр дүнд нийгэмд ямар ч тусгүй попуудын үе дуусгавар болох байх гэж бодож байна. “Энэ маань ядарч байна. Халамж өгье. Ажил хийгээд яах юм бэ” гэвэл хэн ч дуртай хүлээж авна. Энэ нийгмийн тогтолцоогоор 70 жил монголчууд амьдарсан. Дэлхий нийтэд ч энэ түгээмэл байсан. Жишээ нь, ЗХУ. Тэд 100 жил ноцолдсон ч бүтээгүй. Үүний үлдэгдэл болох попчид байн байн сонгуулиар гарч ирээд байна л даа. Намаасаа орж гараад л, эсвэл бие дааж нэр дэвшээд гарчихдаг асуудал бий. Тэгвэл холимог тогтолцоог оруулснаар дэвшүүлсэн бодлого зорилтыг нь авч явж чадах нэр дэвшигчээ намууд 78 нэрсийн жагсаалтад оруулах гэж найдаж байна. Харин эрэмбэлэхийг нь ард түмэн шийдэж өгнө. Тэгвэл хэн нэгэн бүлэглэлийн гарт орохгүй гэж бодож байна.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр хоёр тойрог нэмэгдэхээр боллоо. Хаана нэмэх вэ?

-Улаанбаатарт нэмэх байх гэж бодож байна. Монголын нийт хүн амын 50 хувь нь Улаанбаатарт амьдарч байна. Гэтэл Улаанбаатарын өнөөдрийн аж төрх ямар байгаа билээ. Түгжрэл, хөрсний бохирдол, цэцэрлэг сургуулийн хүртээмж ямар байгаа билээ. Дээд сургууль төгссөн мэргэжлийн боловсон хүчин нь гадагшаа явж хар ажил хийж байна гэхчилэнгээр асуудал бий. Хотжих процесс дэлхий дахинаа явагдаж байна. 2035 он гэхэд дэлхийн хүн амын 70-80 хувь нь хотожно гэсэн судалгаа бий. Ийм байхад урсгалын эсрэг сэлэх бодлого явцгүй л дээ. Хий дэмий мөнгө төгрөг, цаг хугацаа үрсэн ажил. Тиймээс нийслэл болон хотын тулгуур төвүүдэд анхаарч, засаг захиргааны системээ өөрчлөх хэрэгтэй. Малчдад чиглэсэн зөв бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Махны үнэ өнөөдөр 25 мянган төгрөг байна. Бэлчээрийн мал аж ахуйг монголчууд хоёр мянган жил тээж уламжлаад өдийг хүрсэн. нэг сая 500 мянган километр газрыг эзэнтэй байлгаж байгаа хүмүүс бол малчид. Дэлхийгээс дангаарших дархлаа, үндэсний өв уламжлалаа хадгалж үлдэж байгаа нь малчид. Хэрвээ малчид байгаагүй бол бид килограмм махыг 25 мянган төгрөгөөр битгий хэл 50, 60 мянгаар л авна шүү дээ.

Бодит нөхцөл ийм байхад төр зохион байгуулалтаа хийж чадахгүй байна. Цөлжиж байна. Дэлхийн дулаарал явагдаж байна. Уул уурхайн олборлолт малчдыг бэлчээргүй болгож байна гэхчилэнгээр малчдыг шахаж байна. Энэ цаг үед зөв бодлого нэн чухал. Малчдаа дэмжсэн бодлого хэрэгтэй байна. Бэлчээрийн мал аж ахуйг зөв зохистой байлгах бодлогоо хэрэгжүүлмээр байна. Түүнээс урсгалыг сөрсөн бодлого явахгүй л дээ. Салхины урдаас шүлсээ нулимахтай адил хэрэг.

-Энэ цаг үед төсөвт тодотгол хийж цалин нэмснээр инфляци хоёр хувиар өдөөгдөнө, төгрөгийн ханш дахиад л унана гэж учир мэдэх хүмүүс хэлж байна. Та төсөвт тодотгол хийх асуудалд ямар байр суурьтай байна. Цалин нэмэхгүйгээр төгрөгийн ханшаа чангаруулах гарц байна уу?

-Өнөөдөр халамж хавтгайрсныг бүгд мэдэж байгаа. Тиймээс хүнсний талон зэрэг халамжаа болих хэрэгтэй байна. Хүүхдийн мөнгө халамж уу эсвэл баялгийн хуваарилалт уу гэдгийг тодорхой болго. Нийт хүүхдүүдийн 91 хувьд хүүхдийн мөнгө олгох шийдвэр гаргахдаа МАН “Бид хуульд өөрчлөлт оруулсан. Хүүхдийн мөнгө бол халамж” гэж хэлсэн. Гэтэл өнөөдөр баялгийн хуваарилалт гэж байх юм. Нөгөө талаар “Ирээдүй өв сан”-г Монгол Ардын нам үгүй хийсэн. Байгалийн баялаг нөхөн сэргээгддэггүй. Тиймээс үүнийг ирээдүйд үлдээх ёстой. Уг нь 2030 он хүртэл “Ирээдүй өв сан”-д гар хүрэхгүй байхаар хуульчилж байсан. Гэтэл Монгол Ардын нам хуулийг өөрчилж байгаад аваад ашиглачихлаа. Сөрөг хүчин болон ард түмний хяналт муу байгааг далимдуулж аваад “идчихлээ”. Бусад улс орон байгалийн баялгаар улсынхаа хөгжлийг дээшлүүлж чадаж байна. Тухайлбал, Норвеги. Гэтэл манайх өнөөдрөөрөө хамаг асуудалд хандаад байна.

Гэхдээ ер нь төгрөгийн ханшны уналтад нийцүүлж тэтгэвэр, цалинг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Харин түрхэн хугацаанд байгалийн баялгийн үнэ өссөнтэй холбоотойгоор орж ирсэн эх үүсвэрээр шийдэх нь буруу. Энэ бол бүтээмжийн өсөлт биш.

-Тэгвэл яаж хэрэгжүүлэх нь зохистой вэ?

-Орон тооны цомхотголоо явуул. Төрийн албан хаагчдаа цомхотго. 226 мянган төрийн албан хаагч бидэнд хэрэггүй. Хэсгийн хорооны дарга нар ч гэдэг юм уу сонгуульд зориулсан хэрэгтэй хэрэггүй бүтцүүдээ боль. Хүнсний талоноо боль. Мянгат малчинд ч, хувийн машинтай хүнд ч хүнсний талон өгч байх юм. Эзнийг нь олж халамжаа өг.

Үүнээс гадна Стандартын шаардлага хангахгүй хамгийн чанар муутай эмийг иргэд маш өндөр үнээр авч байна. Ийм эмэнд иргэд баахан мөнгөө өгч байна. Цаана нь хэдэн хүн л баяжиж байна. Захын цүнх баригчин гэрээс хэдэн тэрбум төгрөг гарч байна. Алтаар хийсэн морьтой УИХ-ын гишүүн байна. Ийм зүйл нэлэнхүйдээ байна. Тэгсэн гэнэт сүүлийн нэг жилд хулгайчидтайгаа тэмцэх юм гэнэ. Баахан уриа лоозон. Ер нь уриа лоозонгоор тэмцдэггүй юм л даа. Ажил төрөл явдаггүй газарт хурал цуглаан, уриа лоозон, хөшөө дурсгал их байдаг. Сүүлийн нэг жилд уриа лоозонгоор пиардаад байна. Яг шүүхээр шийдвэрлүүлж, хариуцлага хүлээж байгаа хэрэг алга.

-Танай нам нэгдчихлээ, та ч бүлгийнхэнтэйгээ ойлголцож нэгдчих шиг боллоо. Ер нь та намынхаа ирээдүй хувь заяаг яаж харж байна?

-Ерөнхийдөө намаа нэгтгээд, даргаа дээд шүүхэд бүртгүүлээд, бүлгээ нэгтгэлээ. Би бүгдэд нь нэг алхам ухарч байж ойлголцлоо. Гурван жилийн хугацаанд ганц дайчин ганцаарддаггүй гэдэг шиг зөв зүйлийн төлөө тэрхүү байр суурь дээрээ ганцаараа зогссон. Үүний үр дүнд эргэлтийн чанартай хуулиуд, өөрчлөлтийг хийж чадаж байна. Ард түмнийхээ мандатыг авч хоёр удаа парламентад сонгогдсон гишүүний хувьд өмнө нь хийж чадаагүй зүйлүүдээ хийж чадлаа. Ярианы эхэнд хэлсэн хуулиуд батлагдсанаар намууд төлөвшинө.

Ардчилсан нам бол Монголын үнэт зүйлүүдийн нэг. АН-ыг буцаад байр суурьдаа ирж, Монголын хөгжлийг дахин зөв замд оруулах өөрчлөлтийг хийх энэ ажилд зохих хэмжээгээр би оролцоод явж байгаа.

Мэдээж хэрэг хүмүүс хооронд үзэл бодол зөрчилдөх асуудал бий. Тэр байтугай олон нийт төөрөгдсөн асуудал ч байна. Цаг хугацааны явцад төөрөгдлөөсөө гарч байна.

-Танай нам энэ цаг үед яг ямар шинэчлэлийг хийснээр илүү төлөвшсөн, илүү үзэл санаан дээрээ нэгдэнэ гэж харж байна вэ?

-Манай нам одоо зөв тал руугаа явж байна гэж харж байгаа. Ардчиллын 30 жилд хүмүүжсэн, бусад улс оронд юм үзэж нүд тайлаад ирсэн хэсэгт би их найдвар тавьж байгаа. 1980-1990-ээд оныхонд АН-үүд хаалгаа цэлийтэл нээж өгөх хэрэгтэй. Ингэж аль ч үеийнхэн ялгамжгүй оролцож байж хөгжил рүү явна.

Цаг үе, геополитикийн нөхцөл байдал өөрчлөгдөж байна. Нэг хүний дэглэм цаашид байх уу, үгүй юу. Бага буурай орныг том улс нь эзэрхийлж болох уу, үгүй юу гэдэгт хариулт өгөх он жилүүд хүлээж байна.

-Нүүрсний хулгайн хэрэг Монголын нийгмийг нэг хэсэгтээ л доргиосон. Өнөөдөр тэр хэрэг юу болов, сонсголыг хэзээ явуулах вэ гэдэг нь тодорхойгүй болчихлоо. Сөрөг хүчин энэ асуудал дээр ажиллаж, анхаарч байна уу?

-Даваа гаригт болсон бүлгийн хурлын үеэр би хэд хэдэн санал гаргасан. Нүүрсний хэргээр, ковидын төсвийн зарцуулалтаар, төрийн сангуудын асуудлаар нийтийн сонсгол хийх санал гаргасан. Аль нэг бүлэг санал гаргавал тэрхүү асуудлаар нийтийн сонсгол хийх хуультай. Тиймээс АН энэ хулгай, луйвартай эвлэрэхгүй. Олон нийтийг мэдэх эрхээр хангая гэж байгаа. Би саналаа гаргасан. Бүлгийн ажлын алба ажиллаж байгаа.

Categories
танайд-өнжье эдийн-засаг

Хөрөнгөтэй хүмүүсийг “сэгсэрдэг” зальжин бүсгүйчүүдийг хязгаарлах гэрлэлтийн гэрээ DNN.mn

Өмгөөлөгч Э.Энхцэцэгтэй ярилцлаа.

-Шүүхээр шийдвэрлэгдэж байгаа хэргүүдийг анзаарахад гэр бүл салалт, тодруулбал хөрөнгө хуваах тухай маргаан зонхилж байх шиг. Хөрөнгө хуваах талаар ойлголт манайханд хомс байна уу?

-Чинээлэг нэгэнтэй гэрлэлтээ батлуулаад хөрөнгө хуваагаад салах үзэгдэл манайд түгээмэл болсон. Тэр дундаа малчид хөрөнгө хуваахыг санаархсан эмэгтэйчүүдийн олз болсон гэж хэлж болно. Фэйсбүүкээр танилцаж итгэлийг нь олж аваад нэг гэрт ордог. Мал дээрээ байдаг хүү нь нэг эмэгтэйтэй танилцаад дагуулаад очиход хөгшин аав ээж нь хөл хөөр болж ах дүү нарыг нь цуглуулаад мал тасалж өгөөд тусад нь гаргадаг. Төд удалгүй өнөөх эмэгтэй нь хаяад явчихна. Хүү нь шүүхэд дуудагдаж асуудал буруугаар эргэж тасалж өгсөн малыг нь хуваах асуудал хөндөгддөг. Хуруу хумсаа хуйхалж өсгөсөн хэдэн малыг нь хэн нь мэдэгдэхгүй эмэгтэй бэр гэж очоод л аваад явчихаж байна. Энэ асуудлын хохирлын хэмжээ хэдэн саяар яригддаг. Энэ асуудалд анхаарал хандуулах цаг нь болсон. Гэрлэлт батлуулах, хөрөнгө хуваах талаар эрх зүйн орчныг илүү боловсонгуй болгох хэрэгтэй байна. Малчид ч энэ асуудалд ач холбогдол өгч болгоомжтой хандах хэрэгтэй.

-Энэ асуудлаас яаж урьдчилан сэргийлэх вэ?

-Гэрлэлтийн гэрээг заавал байгуулах ёстой. Гэрлэгчид гэрлэхээс өмнөх өөрсдийн хөрөнгийг хуваарьт хөрөнгө хэмээн гэрээндээ тусгаснаар гэрлэлт цуцалсан, цуцлагдсан тохиолдолд уг хувийн хөрөнгийг хуваах, ногдох хэсгийг тодорхойлох гэх мэт асуудал үүсэхгүй. Жишээ татаад ярья л даа. Бат болон Зулаа нар гэрлэлтээ цуцалсан байна. Гэхдээ гэрлэлтээ бүртгүүлэхдээ гэрлэлтийн гэрээ байгуулсан бол уг гэрээнд гэр бүлийн гишүүдийн хуваарьт хөрөнгө болох гэрлэхийн өмнө олж авсан эд хөрөнгө машин, газар, хадгаламж зэргийг тус тусын хуваарьт хөрөнгө байхаар тусгажээ. Энэ тохиолдолд гэрлэлтээ цуцалсан боловч гэрлэгчдийн хувийн хөрөнгөтэй холбоотой маргаан үүсэхгүй. Гэрээндээ дундын хөрөнгийг хэрхэн хуваах, ногдох хэсгийг хэрхэн тодорхойлох зэргийг тусгаснаар гэрлэлт цуцалсны дараа хамтран өмчлөх дундын хөрөнгийг гэрээнд заасан журмын дагуу хуваарилна. Тухайлбал, Бат болон Зулаатай нар гэрлэснээс хойш хамтран амьдарсан хугацаанд бий болсон эд хөрөнгө болох байр, хамтын эрхэлдэг аж ахуйн үйл ажиллагаа зэргийг гэрлэлтийн гэрээнд хамтран өмчлөх дундын хөрөнгө байхаар зохицуулж, уг хөрөнгийн ногдох хэсгийг тодорхойлохдоо адил тэнцүү хэмжээгээр тодорхойлно гэж заасан байдаг. Ингэснээр гэрлэлт цуцлах тохиолдолд уг хөрөнгийг гэрээнд заасан журмын дагуу тодорхойлох юм. Ямар нэгэн маргаан үүсэхгүй.

-Гэрлэлтийн гэрээг байгуулснаар хуваарьт хөрөнгө, хувийн хөрөнгө нь тодорхой болох нь.

-Гол ач холбогдол нь энэ. Хүний хөрөнгийг хэн дуртай нь шүүхдээд аваад явдаг гажиг үзэгдэл цэгцэрнэ. Өвөг дээдсээс удам дамжиж ирсэн үнэтэй эд зүйлсээ хүртэл хуваах асуудал үүсдэг. Гэрээ байгуулаагүй тохиолдолд хуваахаас өөр аргагүй нөхцөл байдал бий болно. Гэрлэлтийн гэрээ байгуулсан бол энэ мэт зүйлээ нарийн тусгаж өгснөөр асуудал үүсэхгүй.

-Гэрлэлтийн гэрээг гэр бүл болсны дараа байгуулах нь нээлттэй биз дээ.

-Гэрлэгчид гэрээг гэрлэлтээ бүртгүүлэхийн өмнө болон гэрлэсний дараа хэдийд ч байгуулж болно. Энд нэг зүйлийг онцлоход гэрлэлтээ бүртгүүлэхийн өмнө байгуулсан гэрээ гэрлэлтийг бүртгүүлсэн өдрөөс эхлэн хүчин төгөлдөр болно. Өөрөөр хэлбэл, гэрлэлтээ бүртгүүлэхээсээ өмнө гэрлэлтийн гэрээгээ эхнэр болон нөхөр тохиролцож байгуулаад, гэрлэлтээ бүртгүүлсэн өдөр уг гэрээ нь хүчин төгөлдөр болох юм. Бусад улс орнуудад гэрлэлтийн гэрээнд өндөр ач холбогдол өгч нарийн зохицуулалтуудыг тусгадаг. Манайд энэ талаарх ойлголт хомс байгаа нь янз бүрийн санаа бодолтой хүмүүст олз болж байна л даа. Жишээ нь Хятадад ахмад хүнтэй суугаад хөрөнгө хуваах үзэгдэл гаарсан байдаг. Үүнийг хуулиар зохицуулснаар тэр дороо цэгцэрсэн.

Categories
их-уншсан танайд-өнжье эдийн-засаг

Улстөрчид нь эх орноо тонодоггүй байсан бол Монгол Улс Азийн хүчирхэг гүрэн болж сэргэх байв DNN.mn

Өнөөдөр монголчууд бүгдээрээ юу ярьж байна гээч. Цалин, тэтгэврээ нэмүүлэх талаар л ярьж байна. УИХ-ын гишүүн тойрогтоо очиж сонгогчидтойгоо уулзахад бүгд “цалин, тэтгэвэр нэмж өгөөч” гэж гуйдаг гэнэ. Аргагүй юм, валютын ханшийн өсөлтөөс болоод төгрөгөөр бараа худалдаж авч дийлэхээ больсон. Авч байгаа цалин, тэтгэвэр нь хаанаа ч хүрдэггүй болохоор ингэж нэхэхээс өөр яахав. Бид хамгийн үнэтэй шатахуун хэрэглэдэг. Мах нэг кг нь 25 000 төгрөг хүрсэн учраас авч чадахгүй байгаа гээд тоочих юм бол өрөвдөлтэй л дүр зураг тодорно. Ядуурлын түвшин 30 орчим хувь байгаа нь гурван хүний нэг нь ядуу амьдарч байна гэсэн үг. Орлого нь тасалдах, эсвэл төрөөс олгож буй хүүхдийн мөнгө болон бусад тэтгэмж зогсоход ядуу иргэдийн тоо огцом нэмэгдэнэ. Үүнээс харахад монголчуудын дийлэнх нь өдөр тутмын энгийн хэрэглээгээ хангаж чадахгүй зутруухан өдөр хоногийг аргацааж байна. Цалин тэтгэврийг сайндаа л нэг хоёр зуун мянгаар нэмдэг. Нэмснээсээ эсэн юм болж, инфляци хөөрч, үнэ өснө. Ийм л ядуугийн зовлонт тойргоосоо гарч чадахгүй амьдрал үргэлжилсээр. Уг нь бид жаргалтай, элбэг дэлбэг амьдарч байх боломж дүүрэн байсан юм билээ. Үүний баталгаа нь сүүлийн үед илэрч байгаа асар их хулгай дээрмээс харагдаж байна.

Сүүлийн 30 жил монгол төрийн толгойд гарсан бүхий л улстөрчид, УИХ-ын гишүүд, намын дарга нар нийлсэн 300 гаруй хүн хэн нь хэнийгээ гэлтгүй эх орноо уралдан тоножээ. Хамгийн сүүлийн үеийн ичгүүртэй жишээнүүдээс хүргэе.

Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх сангийн бага хүүтэй зээлээс УИХ-ын 49 гишүүн өөрөө болон хамаарал бүхий хүмүүсээрээ дамжуулан зээл авсан нь баригдсан. Гишүүдээс гадна сайдууд, агентлаг, газрын дарга нар гээд сэтэр зүүсэн бүхэн шунан дайрч, зээл авсан байдаг. Уг нь бол бизнес эрхэлдэг жирийн иргэдийг жижиг дунд үйлдвэрлэлээ босгож хөгжүүл гээд төрөөс бага хүүтэй өгдөг зээл юм. Гэтэл эрх мэдэлтнүүд нь өмнүүр нь дайрч ороод авчихсан төдийгүй банкинд хадгалуулаад, хүүг нь идэж байсан нь илчлэгдсэн. Хэрэв ЖДҮ-ийн хэдэн зуун тэрбум төгрөг тухайн цагтаа зорилтот хүмүүстээ хүрсэн бол манайхан өнөөдөр эсгий таавчиг, түлхүүрийн оосроос арай өөр түвшний үйлдвэрлэл явуулдаг болсон байх нь тодорхой.

2011 онд байгуулагдсан Хөгжлийн банк нь улс орны хөгжилд нэмэр болохуйц томхон төсөл, хөтөлбөрийг санхүүжүүлэх, экспортыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр ажиллах ёстой байв. 2021 оны арваннэгдүгээр сард Монголбанкнаас Хөгжлийн банк энэ чиг үүргээ хэрэгжүүлж байна уу гэсэн үнэлгээ хийхэд нийт багцын 3.2 их наяд төгрөгийн 55 хувь нь эрсдэлтэй гэж гарсан. Бүр нэг жилээс дээш хугацаа хэтэрсэн зээл 1.8 их наяд төгрөг хүрсэн байв. Шалгаад тодруулаад үзтэл, өнөөх л дарга нар, улстөрчид Хөгжлийн банкнаас зээл аваад арилж өгчээ. Юун том төсөл хөтөлбөр санхүүжүүлэх, улстөрчид хувьдаа хүртэл зээл авсан нь нэр устайгаа зарлагдсан. Хөгжлийн банктай холбоотой 80 хүн, дөрвөн хуулийн этгээдтэй холбоотой шүүх хурал өнөөдрийн байдлаар 36 дахь өдрөө үргэлжилж байна. Хөгжлийн банкны 1.8 их наядын чанаргүй зээлийг зарлаагүй бол тэгсгээд замхрах байсан гэдэгт эргэлзэх юм алга. Энэ их мөнгийг цаг тухайд нь хэрэгтэй хүнд нь зээлсэн бол ядаж томхон үйлдвэрийн сууриуд тавигдаж, өнөөдөр нээгдэж байх байсан. Хэрэгтэй олон төсөл амилж, хүмүүс ажилгүйн, мөнгөгүйн зовлонгоос ангижрах байсан. 1.8 их наяд төгрөгийг хамгийн бага жилийн гурван хувийн хүүтэй гэж тооцоход жил жилд хүү нь л гэхэд тавь тавин тэрбумаар нь салхинд хийсгэж байжээ.

Нүүрсний хулгай. Манай гол экспортын нэг коксжих нүүрсний хулгай 40 их наядаар яригдаж байна. Хулгайчид нь УИХ-ын гишүүд, улстөрчид, сайд дарга нар. Нүүрс хариуцсан төрийн өмчийн компанийн дарга нь ах дүүстэйгээ нийлж, хулгайлсан мөнгөөрөө хаус хороолол барьж, хүнтэй дуугарахаа больтлоо амьдралаас тасарсан гэдэг. Бас болоогүй нэг хурган дарга нүүрснээс хулгайлсан мөнгөөрөө гадаадад үнэтэй хороолол барьсан ч дуулдсан. Хулгайлсан мөнгөө дийлэнхдээ гадны банкинд байршуулсан нь тогтоогдож байна. Нүүрсний хулгай тойрсон дуулиант хэргийг хууль хяналтынхан шалгаж байгаа ч УИХ-аас зохион байгуулах нүүрсний сонсгол таг чиг алга болсон.

Сангуудын хулгай. Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангаас авсан зээлийн мэдээлэл ор тас алга болсон талаар цуурч байна. Эрүүл мэндийг дэмжих сан, Боловсролын зээлийн сан гээд улстөрчдийн хулгай хийгээгүй сан гэж алга. Боловсролын зээлийн санд л гэхэд эргэн төлөгдөөгүй 190 тэрбум төгрөгийн өр зээл байна. Хэн ч үүнийг төл гэж шахсангүй, нөгөөдүүл ч төлөх сэтгэл байсангүй. Дотоодын их сургуулийн сургалтын төлбөрөө зээлээр авч, буцааж төлөхдөө санаандгүй 100 төгрөг үлдээхэд өдөр шөнөгүй төлөхийг шаардан “зээлийн хар түүхэнд оруулна” гэж дарамталдаг энэ сангийнхан 190 тэрбум төгрөгийг болохоор тоох ч үгүй орхисон байдаг нь гомдмоор юм шүү. Хэрэв энэхүү 190 тэрбум төгрөгийн зээлийг эргүүлэн төлсөн бол Монголд хэрэгтэй мэргэжлээр гадаадын их, дээд сургуульд чамгүй олон хүүхэд суралцаад ирэх боломж байв. Боловсролын зээлийн сангаас зээл, тэтгэлэг авагсад бас л дарга нар, улстөрчид. Өөрсдөө ч сураад, ах дүү, үр хүүхдүүдээ ч үргэлжүүлэн сургадаг байсан нь илэрсэн. Айлын найран дээр салбарын сайд нь “Нэг хүүхдийг нь чинь Боловсролын зээлийн сангаар сургаж өгье” гэж амалтлаа тонуулсан сан.

Хүн төрөлхтний түүхэн дэх хамгийн адгийн зүйл бол эх орноо тонон дээрэмдэх явдал гэдэг. Гэтэл манай улстөрчид 30 жил нэр төртэйгөөр эх орноо тонон дээрэмджээ. Энэ нь үе уламжлан үр хүүхэд нь залгамжлах хандлагатай болсон байна. Хэрэв эх орноосоо ингэж их хулгайлж, дээрэмдээгүй байсан бол улсын төсөв өнөөдөр 100 их наядаар хэмжигдэх хэмжээний баян орон байх байлаа гэсэн тооцоо ч гаргасан байсан.

1.5 сая хүнтэй Улаанбаатар хот өнөөдөр утаа, түгжрэл, стресс гуравтаа баглуулсан. Баруун талаараа баасны үнэртэй. Урд хэсгээрээ завсар зайгүй шавсан байшин хороололтой. Хойд, зүүн талаараа гэр хороолол нь навсайна. Хэрэв улстөрчид ард түмнийхээ сайхан амьдрах, улс орныхоо хөгжиж дэвжих боломжийг хулгайлаагүй байсан бол хот маань метротой, хэдэн сайхан үйлдвэр тойруулчихаад, жинхэнээсээ аз жаргалтай, амар амгалан налайж байхгүй юу. Атомын цахилгаан станц барьж, цахилгааны хомсдолоосоо гарчихсан ч сууж байж мэднэ. Ямартай ч цалин нэмээд өгөөч, хоолгүй хонолоо гэж гоншигнож суухгүй чинээлэг амьдарч байх байлаа.

Бидний боломжийг хулгайлсан улстөрчдийг бид өөрсдөө л сонгож гаргаж ирсэн байдаг. Өөрсдийнхөө, улс орныхоо ирээдүйг бодохоосоо илүү өнөөдрийн тав арван төгрөгөөр сонголтоо худалдахгүй, жаахан хэрсүү хандсан бол хулгай хийдэггүй, зөв хүмүүсийг сонгох боломж байсан юм. Суманд очсон нэр дэвшигчээс “ажлын байр нэмж өг гэхийн оронд клуб бариад өг” гэж гуйдаг, өмнөх сонгуулийн амлалтыг нь биелсэн үү гэж нэхэхийн оронд гарын бэлэг харж суудаг сонгогчид маань ч бас буруутай. Ийм сонгогчдын сонгож гаргасан улстөрч бүр “одоо миний баяжих ээлж” гэж боддог. Хөгшин, залуу хоёр улстөрчийн яриа байдаг. Залуу нь хөгшин улстөрчтэйгөө уулзаад “Та нар ч сайхан юм аа, авах юмаа авчихсан. Би одоо л авахгүй бол хоцрох нь” гээд яаран одсон гэдэг. Ийм л сэтгэхүйгээр сүүлийн 30 жил ажиллажээ.

Сая Үндсэн хуулийг өөрчлөх үеэр гишүүдийн тоог 126 болгож нэмэхийг ард түмэн хамгийн их эсэргүүцсэн. Энэ их идэж, уусан, эгэл түмнийхээ боломжийг хулгайлсан улстөрчдийг харахаар ингэж дургүйцэх нь аргагүй юм гэж бодогдох. 76 дээрэмчин 126 болох нь гэж хэн хүнгүй л бодсон биз ээ.

Өнгөрсөн 30 жилд улстөрчид нь эх орноо тонодоггүй байсан бол Монгол Улс Азийн хүчирхэг гүрэн болж сэргэх байлаа.

Г.Гэндэн