Category: ярилцлага

Categories
арын-нүүр улс-төр ярилцлага

АБГББХ:Соёрхон батлах тухай хуулийн төслүүдийг дэмжлээ DNN.mn

Улсын Их Хурлын Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны өчигдрийн /2024.11.27/ хуралдаан 15 цаг 25 минутад эхэлж, гурван асуудал хэлэлцэн шийдвэрлэв.

Хуралдааны эхэнд Засгийн газраас 2024 оны 11 дүгээр сарын 22-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн Цөмийн аюулгүй ажиллагааны тухай конвенцыг соёрхон батлах тухай хуулийн төслийг  хэлэлцлээ.

Хуулийн төслийн талаар Улсын Их Хурлын гишүүн, Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан танилцуулсан.

Цөмийн аюулгүй ажиллагааны тухай конвенцыг Олон улсын атомын энергийн агентлагийн гишүүн орнуудын санаачилгаар 1994 онд баталж, 1996 оны 10 дугаар сарын 24-нд хүчин төгөлдөр болсноос хойш одоогийн байдлаар 96 улс нэгдэн оржээ. Конвенцын зорилго нь олон улсын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх замаар дэлхий дахинд цөмийн аюулгүй ажиллагааны дэглэмийг ханган тогтвортой байдлыг сахих, цөмийн төхөөрөмжөөс үүсэх ионжуулагч цацрагийн сөрөг нөлөөллөөс хүн ам, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах зорилгоор болзошгүй цацрагийн ослын үед үр дүнтэй хариу арга хэмжээ төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, цацрагийн ослоос урьдчилан сэргийлэх, осол гарсан тохиолдолд сөрөг үр дагаврыг багасгахад оршиж буй аж. Энэхүү конвенц нь цөмийн байгууламжийн аюулгүй ажиллагааг хангахад үйлчилнэ гэж төслийн танилцуулгад дурдсан байв.

Хуулийн төсөл батлагдсанаар Монгол Улс цөмийн энергийг энхийн зорилгоор ашиглах үйл ажиллагааг цөмийн аюулгүй байдлын олон улсын хэм хэмжээ, шаардлагад нийцүүлэн хэрэгжүүлэх нөхцөл бүрдэнэ гэж төсөл санаачлагчид үзсэн байна.

Хуулийн төсөлтэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Ганбат, Цөмийн аюулгүй ажиллагааны тухай конвенцод нэгдэн орсноор Монгол Улс хүлээсэн үүргээ хэр биелүүлэх талаар лавласан бол Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэболд, Цөмийн энергийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг батлах үед иргэдийг энэ талын мэдээллээр хангах, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр бодит мэдээлэл хүргэх шаардлагатай байгаа нь ажиглагдсан. Иймд ажлын хэсгээс энэ асуудалд онцгойлон анхаарч ажиллах шаардлагатай гэв.

Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан хариултдаа, Энэ конвенцыг соёрхон батлах зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд 1994 оны уг конвенц нь цөмийн байгууламжуудын аюулгүй ажиллагаатай холбоотой заавал дагаж мөрдөх баримт бичиг. Товчоор хэлбэл, Олон улсын атомын энергийн агентлагаас цөмийн байгууламжууд нь байгаль орчинд ээлтэй эсэх, хүний эрүүл мэндэд аюулгүй байхад чиглэсэнд хяналт тогтоох зорилготойгоор гаргасан конвенц гэдгийг онцолж байлаа.

Ингээд Цөмийн аюулгүй ажиллагааны тухай конвенцыг соёрхон батлах тухай хуулийн төслийг дэмжье гэдэг саналын томьёоллоор санал хураахад, хуралдаанд оролцсон гишүүдийн  86.7 хувь нь дэмжив.

Дараа нь Засгийн газраас 2024 оны 11 дүгээр сарын 22-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай 1980 оны конвенцын 2005 оны нэмэлт, өөрчлөлтийг соёрхон батлах тухай хуулийн төслийг хэлэлцлээ.

Хуулийн төслийн талаар Улсын Их Хурлын гишүүн, Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан танилцуулсан. Салбарын сайд танилцуулгадаа, Монгол Улсын Их Хурлын 2015 оны 06 дугаар сарын 19-ны өдөр баталсан “Монгол Улсын цөмийн зэвсгээс ангид байх статусыг шинэ түвшинд гаргах тухай” 60 дугаар тогтоолд Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай 1980 оны конвенцын 2005 оны нэмэлт, өөрчлөлтөд нэгдэн орохыг Засгийн газарт даалгасан. Улсын Их Хурлын тогтоолын хэрэгжилтийг хангах хүрээнд Засгийн газрын 2023 оны 08 дугаар сарын 23-ны өдрийн хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцэж, Улсын Их Хурлын холбогдох Байнгын хороотой зөвшилцөхөөр тогтсон. Улмаар Засгийн газраас тус конвенцыг соёрхон батлах тухай хуулийн төслийг 2023 оны 11 дүгээр сарын 06-ны өдөр Улсын Их Хуралд зөвшилцөхөөр хүргүүлсэн бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын Байнгын хороо 2023 оны 11 дүгээр сарын 21-ний өдрийн хуралдаанаар конвенцод нэгдэн орох асуудлыг хэлэлцээд, дэмжсэн гэдгийг онцлов.

Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай 1980 оны конвенц нь энхийн зорилгоор ашиглах цөмийн материалыг олон улсын хэмжээнд аюулгүй тээвэрлэх, биечлэн хамгаалахад, конвенцын 2005 оны нэмэлт, өөрчлөлт нь энхийн зорилгоор ашиглаж байгаа цөмийн байгууламж, цөмийн материалын үр дүнтэй биечлэн хамгаалах тогтолцоог дэлхий дахинд бий болгон хэвшүүлэх, цөмийн материал болон байгууламжийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдэгдэхээс урьдчилан сэргийлэх, хариу арга хэмжээ авах, оролцогч талуудын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх зорилготой аж. Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай 1980 оны конвенц нь 1987 оны 02 дугаар сарын 08-ны өдөр хүчин төгөлдөр болсон ба манай улс 1986 онд нэгдэн орж, соёрхон баталсан хэмээн төслийн танилцуулгад дурджээ.

Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай 1980 оны конвенцод 2024 оны 09 дүгээр сарын байдлаар 164 улс нэгдэн орж, 44 улс гарын үсэг зурсан бөгөөд тус конвенцын 2005 оны нэмэлт, өөрчлөлт нь 2016 оны 05 дугаар сарын 08-ны өдөр хүчин төгөлдөр болж, 2024 оны 09 дүгээр сарын байдлаар 137 улс нэгдэн орсон байна.

Салбарын сайд танилцуулгадаа, Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай 1980 оны конвенц нь зөвхөн олон улсын тээвэрлэлтийн үеийн биечлэн хамгаалах арга хэмжээнд хамаарч байсан бол конвенцод орсон 2005 оны нэмэлт, өөрчлөлт нь цөмийн байгууламж, түүнчлэн дотоодын хэрэглээ, хадгалалт, тээвэрлэлтэд байгаа цөмийн материалд хамаарч байна. Мөн конвенцод хамаарах санаатай гэмт хэрэгт цөмийн материалыг хууль бусаар нэвтрүүлэх, цөмийн байгууламжид хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулах, хүрээлэн буй орчинд ноцтой хохирол учруулах зэрэг асуудлууд нэмэгдэж, хорлон сүйтгэх ажиллагааны талаарх мэдээлэл солилцох, туслалцаа үзүүлэх өргөтгөсөн хамтын ажиллагааны зохицуулалтууд нэмэгдсэн гэв.

Монгол Улсын Их хурлын 2024 оны 8 дугаар сарын 10-ны өдөр баталсан “Монгол Улсын Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-ийн 3.3.7-д “Ураны нөөцийг түшиглэн атомын цахилгаан станц барих бодлого хэрэгжүүлж суурь судалгааг хийнэ” гэж тусгасан бөгөөд улмаар ОУАЭА-аас гаргасан цөмийн эрчим хүчний эх үүсвэр барьж байгуулахаар төлөвлөж буй 27 улс, орнуудын жагсаалтад Монгол Улс орсон байна.  Хэрэв 2024 оны дотор манай улс тус нэмэлтэд нэгдэн орох арга хэмжээг авахгүй бол эдийн засаг, эрүүл мэнд, аж үйлдвэр, хөдөө, аж ахуй, байгаль орчин, цацрагийн аюулгүй ажиллагааны чиглэлээр хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөрүүд цаашид хэрэгжих боломжгүй болох нөхцөл байдал үүснэ хэмээн төслийн танилцуулгад дурдсан байлаа.

Хуулийн төсөлтэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Ганбат үг хэлсний дараа Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай 1980 оны конвенцын 2005 оны нэмэлт, өөрчлөлтийг соёрхон батлах тухай хуулийн төслийг дэмжье гэдэг саналын томьёоллоор санал хураахад, хураалдаанд оролцсон гишүүдийн 73.3 хувь нь дэмжив.

Хуралдааны төгсгөлд Засгийн газраас 2024 оны 11 дүгээр сарын 22-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн Бага хэмжээний цөмийн материалын шинэчилсэн протоколыг соёрхон батлах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэв.

Хуулийн төслийн талаар  Улсын Их Хурлын гишүүн, Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан танилцуулсан.

Монгол Улс Иж бүрэн цөмийн аюулгүй байдлын баталгааны гэрээнд (Comprehensive Safeguards Agreement) 1972 оны 09 дүгээр сарын 05-ны өдөр нэгдэн орсон. Цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх гэрээний баталгааг хэрэглэх тухай Нэмэлт протоколд Монгол Улс нэгдэн орж, 2001 оны 12 дугаар сард гарын үсэг зурсан бөгөөд Монгол Улсын Их Хурал 2003 онд соёрхон баталсан. Улмаар Олон улсын атомын энергийн агентлагт 2003 оны 05 дугаар сарын 12-ны өдөр мэдэгдэж, энэ өдрөөс протоколыг хүчин төгөлдөр мөрдөж байна. Олон улсын атомын энергийн агентлаг (“ОУАЭА”) нь Цөмийн аюулгүй байдлын “Иж бүрэн аюулгүй байдлын баталгааны гэрээ” ба Нэмэлт протоколыг хэрэгжүүлж буй улс орнуудын бүх цөмийн материал энхийн үйл ажиллагаанд ашиглагдаж байгаа эсэх өргөн хэмжээний албан ёсны дүгнэлтийг гаргадаг хэмээн төслийн танилцуулгад дурдсан байлаа.

ОУАЭА-ийн Удирдах зөвлөлөөс цөмийн байгууламжгүй, бага хэмжээний цөмийн материалтай улс орнуудад “Бага хэмжээний цөмийн материалын шинэчилсэн протокол”-д хамрагдах нь зүйтэй гэж үзэн гишүүн орнуудыг тус Бага хэмжээний цөмийн материалын шинэчилсэн протоколд нэгдэн орохыг уриалсан. Үүний дагуу ОУАЭА-аас манай улсыг Бага хэмжээний цөмийн материалын протоколд нэгдэн орох саналыг 2005 оны 12 дугаар сарын 14-ний өдөр ирүүлсэн ч манай улс нэгдэн орох асуудал өнөөдрийг хүртэл шийдэгдээгүй байна. 2005 онд ОУАЭА-ийн Удирдах зөвлөлийн шийдвэр гарснаас хойш багагүй хугацаа өнгөрснийг харгалзан ОУАЭА нь Бага хэмжээний цөмийн материалын протоколын анхны хувилбартай байгаа улс орнуудад баталгааны дүгнэлтийг цаашид үргэлжлүүлэн гаргах боломжгүй болохыг мэдэгдсэн тул Монгол Улс ойрын хугацаанд зохих арга хэмжээ авахгүй тохиолдолд 2024 оноос эхлэн ОУАЭА-аас баталгааны дүгнэлт гаргуулах боломжгүй болох эрсдэл үүсчээ гэж төслийн танилцуулгад дурджээ.

Монгол Улсын Их Хурлын 2015 оны 06 дугаар сарын 19-ны өдөр баталсан “Монгол Улсын цөмийн зэвсгээс ангид байх статусыг шинэ түвшинд гаргах тухай” 60 дугаар тогтоолд Бага хэмжээний цөмийн материалын шинэчилсэн протоколд нэгдэн орохыг Засгийн газарт даалгасан ба тус тогтоолыг хэрэгжилтийг хангах хүрээнд Засгийн газрын 2023 оны 08 дугаар сарын 23-ны өдрийн хуралдаанаар Бага хэмжээний цөмийн материалын шинэчилсэн протоколыг Улсын Их Хурлаар соёрхон батлуулах талаар хэлэлцэн дэмжиж, Улсын Их Хурлын холбогдох Байнгын хороотой зөвшилцөхөөр шийдвэрлэсэн. Улмаар Засгийн газраас тус конвенцыг соёрхон батлах тухай хуулийн төслийг 2023 оны 11 дүгээр сарын 06-ны өдөр Улсын Их Хуралд зөвшилцөхөөр хүргүүлсэн бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын Байнгын хороо 2023 оны 11 дүгээр сарын 21-ний өдрийн хуралдаанаар конвенцод нэгдэн орох асуудлыг хэлэлцээд, дэмжсэн гэдгийг танилцуулгад дурдсан байлаа.

Хуулийн төсөлтэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэболд хэлэлцэж буй гурван конвенцод Монгол Улс нэгдэн орсны гол ач холбогдлын талаар тодруулсан бол, Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Батсүмбэрэл цөмийн эрчим хүч, цөмийн энерги, уран, ураны олборлолт, тээвэрлэлт, хадгалалт хэрэглэхтэй холбоотой үнэн зөв  бодитой мэдээллээр иргэд, нийгмийг шуурхай хангахад холбогдох байгууллагууд онцгойлон анхаарч ажиллах шаардлагатай гэв.

Ингээд хуулийн төслийг дэмжих, эсэх санал хураалтыг яву

Categories
арын-нүүр баннер их-уншсан нүүр-хуудасны-баннер-1 онцлох-нийтлэл томилолт туслах-ангилал улс-төр эрэн-сурвалжлах ярилцлага

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж, Бүгд Найрамдах Улсаа тунхагласны 100 жилийн ойн УИХ-ын хүндэтгэлийн чуулганд үг хэллээ DNN.mn

Анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж, Бүгд Найрамдах Улсаа тунхагласны 100 жилийн ойн УИХ-ын хүндэтгэлийн чуулганд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн хэлсэн үгийг бүхэн эхээр нь хүргэж байна.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:

Бүрэн эрхт, тусгаар тогтносон Монгол Улсын ард иргэд ээ,

УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, эрхэм төрийн түшээд ээ,

Эрхэм хүндэт зочид, төлөөлөгчид өө,

Та бүхэнд анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж, Бүгд Найрамдах Улсаа тунхагласны түүхт 100 жилийн ойн баярын мэндийг өргөн дэвшүүлье.

Чин зоригт, эх оронч өвөг дээдсийн баатарлаг тэмцлийн үр дүнд 1911 оны Цагаагчин гахай жил Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал гарч, туурга тусгаар улсаа сэргээн байгуулах гэсэн монголын ард түмний чинхүү хүсэл тэмүүлэл биеллээ олж, улмаар тусгаар тогтнолоо бататган бэхжүүлэх Ардын хувьсгалын үндэс суурийг тавьсан түүхтэй билээ.

Энэхүү түүхэн үйл хэрэг бол ноёд язгууртан, лам хувраг, эгэл ард бүх нийтээрээ эх оронч үзлээр эвлэлдэн нэгдсэн үндэсний эв нэгдлийн хүч байсан юм.

Тусгаар тогтнолын төлөөх мохошгүй тэмцэл 13 жилийн туршид зогсолтгүй үргэлжилсний үр дүнд 1921 оны 7 дугаар сарын 11-нд Ардын хувьсгал ялж, хожим 1924 оны 11 дүгээр сарын 26-ны өдөр буюу Монгол Улсын 14 дүгээр оны модон хулгана жилийн өвлийн дунд сард монгол түмний хувь заяаг эргүүлсэн XX зууны нэгэн сод үйл явдал болсон нь Улсын анхдугаар Их Хурал хуралдаж, Үндсэн Хуулийг батлан, Бүгд Найрамдах засгийг дэлхий дахинд тунхаглан зарласан явдал билээ.

Богд хаант Монгол Улсын үеэс Үндсэн хуулийг боловсруулан батлах бодлогыг хэрэгжүүлж байсан бөгөөд 1914 онд Монгол Улсын Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэнгийн даалгавраар Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулах ажлыг эхлүүлж байсан түүхтэй.

Энэхүү ажлын хүрээнд Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэнгийн тушаалаар эрдэмтэн Жамсрангийн Цэвээн 1914-1915 онд дэлхийн улс орнууд, түүн дотроо өрнөдийн улс орнуудын хууль эрх зүй, төрийн байгууламж, засгийн хэлбэр, улс тус бүрийн онцлогийг үндсэн хуулиар хэрхэн зохицуулж буй харилцааг судалж “Улсын эрх” хэмээх бүтээлийг туурвисан байдаг.

Тэрбээр Герман, Австри-Венгер, Англи, Итали, Бельги, Голланд, Дани, Швейцар, Испани, Португал, Орос, Япон зэрэг улс орны Үндсэн хууль, Үндсэн хуулийн эрх зүйг судалж байсан нь анхдугаар Үндсэн хуулийг боловсруулах үндэс суурь, чухал алхам болсон төдийгүй эдүгээ ч үнэ цэнээ алдаагүй байна.

Хожим 1921 оны 3 дугаар сарын 13-ны өдрийн Ардын түр Засгийн газрыг байгуулсан тогтоол, Засгийн газрын 1921 оны 8 дугаар сарын 16-ны өдрийн тогтоолуудад Үндсэн хууль боловсруулах тухай тус тус заасан байдаг.

Мөн 1922 оны 5 дугаар сарын 19-ний өдрийн Засгийн газрын XXI хурлаас Хууль цаазыг зохиох тухай шийдвэрийг гаргаж, урьдын Автономит Засгийн үед зохион төлөвлөж байсан хууль зүйлийн бичгүүдээс авах гээхийг ялган салгаж, Европын олон улсын хууль дүрмийг харгалзан шинэчлэн зохиох комиссыг Шүүх яамны Тэргүүн сайд Магсаржаваар ахлуулан байгуулсан бөгөөд тус комиссыг 8 сар орчим ажиллуулаад үзэл баримтлалын зөрүү гарсан хэмээн үзэж татан буулгасан байна. Энэ хугацаанд уг комисс  дэлхийн улсуудын Үндсэн хуулиуд болох Америк, Англи, Бельги, Голланд, Япон, Зөвлөлт Орос Улсын Үндсэн хуулиудыг орчуулан бэлтгэх зэрэг олон ажлыг хийсэн байжээ.

Түүний дараагаар 1924 оны 9 дүгээр сард Ардын Засгийн газрын Ерөнхий сайд Б.Цэрэндоржоор ахлуулсан Үндсэн хууль боловсруулах комиссыг байгуулан ажиллуулсан байна.

Шинэ Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулах, батлах үйл явцад тухай үеийн Зөвлөлт Орос Улс, Коминтерны нөлөө, түүний төлөөлөгч Элбэгдорж Ринчино,  Турар Рыскулов зэрэг хүний шахалт, дарамт орсон нь үнэн хэдий ч анхдугаар Үндсэн хууль бүхэлдээ манай ард түмэн, засаг төрийн бодлогын тусгал болон батлагдсан хэмээн эрдэмтэн судлаачид үздэг билээ.

Эдгээр түүхэн баримтуудаас дүгнэн үзвэл анхдугаар Үндсэн хуулийг Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэнгийн төсөлд тулгуурлан, Ерөнхий сайд Д.Бодоо, Жамсрангийн Цэвээн нарын санал, төслийг харгалзан үзэж, тухайн үеийн хувьсгалын удирдагчдын манлайлал дор боловсруулсан болох нь тод харагдаж байдаг.

Эрхэм хүндэт нөхөд өө,

Хүний нийгмийн хөгжил гурван цагийн алтан хэлхээ, амьд шүтэлцээнд үргэлжилдэг. Өчигдөргүй өнөөдөр, өнөөдөргүй маргааш гэж үгүй билээ.

Өнгөрснийг үнэлж дүгнэхдээ эдүгээчлэх, нам, улс төр, хувь хүний үзэмжээр хандах, засварлах, гоёчлох, туйлшрах, эсхүл ердөө л бусдад таалагдах үүднээс хандах зэрэг нь нэн осолтойг бид бодууштай.

Буруу замаар орж будилах, алдахын эхлэл чухамхүү эндээс үүддэг гэдгийг өнөө цагийн төрийн түшээд, төрийн албан хаагчид ямагт санаж явах учиртай.

Түүхэн үйл явдлыг тухайн цаг үеийнх нь нөхцөл байдал, онцлог, шалтгаан хийгээд үр дагавар, зайлшгүй ба санамсаргүйн хэлхээ холбоонд авч үзэх нь хамгийн зөв зарчим, арга зүй мөн билээ.

Чухам энэ зарчмаар анхдугаар Үндсэн хуулийн түүхэн ач холбогдлыг бид дүгнэн цэгнэх ёстой.

XX зууны эхэн үеийн дэлхий дахины улс төр, геополитикийн нөхцөл байдал, ялангуяа манай хоёр хөршийн зүгээс Монгол Улсын тусгаар байдалд хандах хандлага ихээхэн ээдрээ төвөгтэй байлаа.

Монголын эрх баригчид Зөвлөлт, Хятадын удирдагчидтай уулзахдаа Монгол Улс тусгаар байдлаа ямагт хадгалах бөгөөд Дундад Иргэн Улсын нэг хэсэг болохыг хэзээ ч, хэрхэвч зөвшөөрөхгүй гэдгээ хоёрдмол утгагүйгээр, итгэл төгс эрс шийдэмгий илэрхийлж байсан нь түүхэн үнэн юм. Түүх түүхээрээ л үлддэг.

Ийм эгзэгтэй цаг үед Монгол төрийн удирдагч, зүтгэлтнүүд улс төр, дипломатын уран хурц нүүдэл хийж, тусгаар тогтнолоо баталгаажуулан, улс гэрээ мандуулах арга эвийг эрэлхийлж, энэхүү эрхэм зорилгоо алхам алхмаар бататгасаар байсныг түүх гэрчилдэг.

Дамдины Сүхбаатар, Догсомын Бодоо, Солийн Данзан, Дансранбилэгийн Догсом, Догсомын Лосол, Дамбын Чагдаржав, Хорлоогийн Чойбалсан нарын зоригт хөвгүүд Ардын намыг анх байгуулж, улмаар эх оронч бүх хүчнийг тэмцэлд уриалан дуудаж, Ардын хувьсгалыг ялалтад хүргэсэн нь өөрийн газар нутагтаа эзэн суух гэсэн монголчуудын чин хүслийн биелэл, мөнх тэнгэрийн таалал байлаа.

Гэвч энэ бол их зохиолч Д.Нацагдоржийн өгүүлсэнчлэн “зөвхөн нарыг хэвээр үлдээж, хуучны хэв ёсыг үндсээр нь эвдэх” их өөрчлөлтийн эхлэл байв.

Хуучныг халж, шинэ засаг төрийг эмхлэн байгуулна гэдэг амар бүтэх ажил биш байлаа.

Дэлхийн аль ч улсын түүхэнд ноёрхогч байсан анги сайн дураараа эрх мэдлээсээ татгалзаж байсан түүх байдаггүй. Харин цус урсгасан олон жилийн ширүүн тэмцэл, иргэний дайнаар шийдэгдсэн гашуун түүх, сургамж цөөнгүй бий.

Харин тухайн үеийн манай нам, төрийн зүтгэлтнүүд иргэний дайнд хүргэлгүйгээр “чадвал зөөлөн, ядвал хатуу аргаар бошгыг халах бат журмаар үйлдэнэ” хэмээн түмэн олонд тунхаглан зарлаж, аль болох тайван замаар засаг төрийн эрхийг шилжүүлэхийг хичээсэн нь туйлын ухаалаг бодлого байсан юм.

Нийслэл хүрээг чөлөөлсний дараа Богд хаантай тангаргийн гэрээ байгуулж, төрийн нүсэр албыг Ардын Засгийн газарт, түмэн олон, лам хувраг, шашны хэргийг хэмжээт эрхт хаанд үүрүүлэхээр тохиролцож чадсаны хүчинд 1921-1924 онд томоохон ардчилсан өөрчлөлтүүдийг харьцангуй тайван аргаар хэрэгжүүлсэн юм.

Мөн Ардын Засгийн газар 1923 оны нэгдүгээр сард “Нутгийн захиргааны дүрэм” хэмээх Үндсэн хуулийн шинжтэй баримт бичгийг баталж, нутгийн захиргааг 10 гэр, баг, сум, отог, хошуу, аймаг гэсэн бүтэцтэй болгож, тус бүрд хурал байгуулах, угсаа залгамжлах ёсыг устгаж, аливаа тушаалтныг сонгуулийн журмаар тавих болсон нь одоогийн хэллэгээр эрх зүйн шинэтгэлийн эхлэл болсон юм.

Дээр дурдсан олон чухал арга хэмжээг Ардын Засгийн газар 1921-1924 онд авч хэрэгжүүлж чадаагүй байсан бол Улсын анхдугаар Их Хурлыг зарлан хуралдуулж, анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж, Бүгд Найрамдах засгийг тунхаглан зарлах нөхцөл бүрдэхгүй байсан хэмээн судлаачид дүгнэн үздэг юм.

Эрхэм төрийн түшээд ээ,

Ардын Засаг анхдугаар Үндсэн хуулийг хэлэлцэн батлах Улсын анхдугаар Их Хурлын төлөөлөгчдийг жинхэнэ ардчилсан зарчмаар сонгох, тэдгээрийн бүрэлдэхүүнд халх дөрвөн аймаг, их шавь болон дөрвөд, казах, буриад, алтайн ба Хөвсгөлийн урианхай, Ховдын тариачин хошуу зэрэг ястан угсаатны төлөөллийг заавал оролцуулахад онцгой анхаарч, багагүй хугацаа зарцуулжээ.

Шат шатны хурлын үр дүнгээр, өндөр босгыг давж сонгогдсон төлөөлөгчид Их Хурлын ажилд туйлын идэвхтэй оролцсон бөгөөд төрөө дээдлэх ёс, түмнээ төлөөлөх хариуцлагыг гүнээ ухамсарлан хорин өдөр амралтгүй хуралдан, их үйлсийг бүтээсэн түүхийг өнөөдөр ч эрхэм гишүүд Та бүхэн гүнзгийрүүлэн судлах нь зүйтэй.

Үндсэн хуулийн төслийг Ерөнхий сайд Цэрэндорж 1924 оны 11 дүгээр сарын 25-нд танилцуулж, 77 төлөөлөгч хоёр өдөр зүйл тус бүрээр хэлэлцэн Улсын анхдугаар Их Хурлаар буюу 1924 оны 11 дүгээр сарын 26-ны үдийн хойно 4 цаг 17 минутад 6 бүлэг, 50 зүйл бүхий Үндсэн хуулийг баталж байсан түүхтэй.

Энэ бол төрт ёсны өнө эртний түүхтэй монголчууд бидний хувьд анх удаа бичмэл Үндсэн хуультай болсон гайхамшигт үйл явдал байлаа.

Анхдугаар Үндсэн хуулийн түүхэн ач холбогдол, өнөөгийн бидний амьдралд хэрхэн уялдаж буй талаар цөөн хэдэн зүйлээр тэмдэглэн хэлье.

Үүнд:

Нэгдүгээрт, Анхдугаар Үндсэн хуулиар улс орныхоо бүрэн эрхт байдлыг тунхаглан зарлаж, эдийн засаг, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах хүчин чадлыг бататган бэхжүүлэх эхлэлийг тавьж чадсан юм.

Үндсэн хуулийн нэгдүгээр зүйлд “Бүх Монгол Улсыг үүнээс хойш Бүгд Найрамдах Бүрэн Эрхт Ард Улс” хэмээж улсын дээд эрхийг жинхэнэ ардад эдлүүлэхээр заан, “1921 оны хувьсгалаас өмнө монголын эрх баригчдын гадаадтай байгуулсан гэрээ бичгүүд, зээлсэн мөнгө, өр төлбөр бол гадаадаас хүчирхэн хүлээлгэсэн болох тул цөмийг устгасанд тооцно, мөн гадаад улсуудтай харилцах, улс төрийн ба худалдааны гэрээ бичиг тогтоох, концесс ба монополын эрх олгох, устгах, улсын хил хязгаарыг өөрчлөх, байлдах, найрамдах, цэргийн хүчнийг байрлуулах зэрэг явдлыг улсын дээд эрхийг барих газруудын эрхлэн шийтгэх зүйлс мөн” хэмээн тогтоохын зэрэгцээ, Анхдугаар Үндсэн хуулийн оршил хэсэгт “Богд хааны тамгыг Засгийн газар шилжүүлэн залж хадгалах, Хаант Засгийг халж, цаашид Бүгд Найрамдах Засгийг тогтоон Да жунтан гэдэг ерөнхий даргыг сонгохгүй улсын бүх дээд эрхийг Улсын Их Хурал ба мөн Хурлаар сонгогдсон Засгийн газар хадгалах”-аар заасан байдаг.

Мөн улсын аж ахуй ба эдийн засгийн бодлогыг чухалчлан үзэж байсан бөгөөд Үндсэн хуульд улсын орлого, зарлагыг төсөвлөсөн дансанд нэгтгэж, улсын төсвийг үр ашигтай захиран зарцуулах хатуу чанд сахилгыг тогтоож өгсөн байна.

Түүнчлэн улс орноо батлан хамгаалах өөрийн гэсэн хүчнийг буй болгохыг зорьж Үндсэн хуулиар тогтоож байсан нь өнөөгийн Үндсэн хуульд “Монгол Улс өөрийгөө хамгаалах Зэвсэгт хүчинтэй байна” хэмээх заалтаар уламжлагдан хэрэгжиж ирснээс харж болно.

Хоёрдугаарт, Анхдугаар Үндсэн хуулийн бас нэгэн томоохон ололт нь анх удаа хүний эрх, эрх чөлөөг тунхаглаж, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх арга замыг тогтоож өгсөн явдал юм.

Анхдугаар Үндсэн хуульд “Бүх Монгол Улсыг үүнээс хойш Бүгд Найрамдах Бүрэн эрхтэй Ард Улс хэмээнэ” гэж тунхаглан, ард иргэдийнхээ эрх, эрх чөлөөг баталгаажуулахдаа эмэгтэйчүүдийн улс төрийн эрхийг хангаж, түүн дотроо эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс адил, тэгш эрхийн үндсэн дээр сонгох, сонгогдохоор заасан нь Ази тивдээ анхдагч ардчилсан Үндсэн хууль болсон юм.

Тэгвэл ардчилсан гэгдэх барууны орнуудаас эмэгтэйчүүдийн сонгуульд оролцох эрхийг 1944 онд Франц, 1948 онд Баруун Герман, 1971 онд Швейцар, 1974 онд Португал, 1975 онд Грек, 1976 онд Испани нээж өгсөн бол анхны бичмэл Үндсэн хуулийг баталсан АНУ хүйсээр үл ялгаварлан эмэгтэй, эрэгтэй хүн адил цалин хөлс авах тухай хуулийг 1963 онд баталж байсан түүхтэй.

Анхдугаар Үндсэн хуулийн дээрх үзэл санаа өнөөгийн парламентад ч тусгалаа олж эмэгтэйчүүдийн парламентад сонгогдох боломжийг нэмэгдүүлэх талаар онцгой анхаарсны үр дүнд 2024 оны Улсын Их Хурлын ээлжит сонгуулиар 32 эмэгтэй сонгогдож, нийт гишүүний 25 хувийг бүрдүүлсэн нь Ази тивдээ парламент дахь эмэгтэй гишүүдийн төлөөллөөр тэргүүлэх үзүүлэлт болсныг энэхүү түүхэн өдөр тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна.

Гуравдугаарт, Үндсэн хууль нэгэнт улс төр, эрх зүйн баримт бичиг болохын хувьд анхдугаар Үндсэн хуулиар Монгол Улсын гадаад бодлого, түүний хэтийн чиглэлийг оновчтой тодорхойлж чадсан.

Тухайн үеийн нам, төрийн удирдагчид гадаад, дотоод улс төрийн нөхцөл байдал улам хүндэрч байсан аянгат цагийн амаргүй, эгзэгтэй үед улс төр, дипломат харилцаанд өчүүхэн боловч алдаа гаргахгүйг хичээж туйлын хянуур болгоомжтой хандан анхдугаар Үндсэн хуульдаа “Бүх дэлхийн жинхэнэ ард түмний зорилго нь одоогийн эзэрхэг хөрөнгөтний байдлыг үндсээр устгаж, нийгэм журамт ба эв хамт ёсыг эрмэлзэх тул бидний жинхэнэ ард улсаас гадаадтай харилцах засгийн бодлогыг бүх дэлхийн бага буурай улс ба хувьсгалт ард түмний ашиг тус, үндсэн зорилготой нийцүүлж явуулбал зохино.

Мөн цагийн байдлыг хянаж, ямар ч гадаад улстай харилцан найрамдаж болох боловч бидний улсын бүрэн эрхэд халдах этгээд бий ахул бүхий л хүчээр эсэргүүцнэ” хэмээн энх тайванч гадаад бодлого явуулахаа дэлхийн улс түмэнд анх удаа зарлан тунхаглаж байсан түүхтэй юм.

Энэхүү бодлого нь эдүгээ ч ач холбогдлоо алдаагүйн дээр Монгол Улсын энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт гадаад бодлогын эх үндэс болон одоо ч өргөжин бэхжиж байна.

Түүнчлэн тусгаар тогтносон Монгол Улсын бүрэн эрхэд хэн нэгэн этгээд халдах аваас шууд эсэргүүцэн тэмцэнэ, ямар нэгэн буулт, яриа хэлцэл хийхгүй гэдэг жанжин шугамаа тууштай илэрхийлж чадсан байдаг.

Тухайн үеийн түгшүүрийн харанга дэлдсэн эгзэгтэй нөхцөл байдалд адгаж бачуурч, сандарч тэвдэлгүй, хийх алхмуудынхаа ээлж дарааллыг нарийн зөв тооцож, алсыг харсан байр сууриа тодорхойлж чадсан энэхүү гадаад бодлого нь цаг хугацааны олон сорилт, шалгуурыг амжилттай даван туулсан бөгөөд үүнийг Монгол Улс НҮБ-д бүрэн эрхт гишүүнээр элссэн 1961 он хүртэлх түүхэн үйл явдлууд нотлон харуулдаг юм.

Хожим “баруунтан” хэмээн буруутсан тэр үеийн удирдагчид Зөвлөлт Орос Улстай харилцаагаа хөгжүүлэхийн зэрэгцээ Монголыг гадаад гүрнүүдээр хүлээн зөвшөөрүүлэх боломжийг эрэлхийлж байсан түүхтэй.

Герман, Англи, Америк, Япон зэрэг орны элчин сайд, дипломат төлөөлөгчидтэй уулзаж, харилцаа тогтоох хүсэлтэйгээ илэрхийлж, Германд Монголын худалдааны төлөөлөгчийн газрыг нээж, Франц, Герман улсад Д.Нацагдорж, Д.Пагмадулам нарын 40 орчим хүүхэд, залуусыг сургахаар илгээсэн зэрэг нь тэрхүү бодлогын тод илрэл юм.

Харамсалтай нь, анхдугаар Үндсэн хуулийнхаа заалтуудыг хэрэгжүүлэхийн төлөө зүтгэж байсан хүмүүс түүхийн ээдрээ, нугачаатай он жилүүдэд хэлмэгдсэнээр бусад улс оронтой харилцаж, тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэх гэсэн оролдлого нэг хэсэгтээ зогссон юм.

Дан ганц Зөвлөлт Орос Улсаар хүлээн зөвшөөрөгдсөн байх нь хангалтгүй, бусад улс оронтой ч хэлэлцээр хийх ёстой, үлгэрлэвээс Швейцар лугаа адил төвийг сахисан улс болохыг эрмэлзэх ёстой гэсэн Жамсрангийн Цэвээн, мөн Монгол Улстай харилцахаас татгалзаагүй л бол дэлхийн бүх оронтой ойртон нөхөрлөх гэсэн Догсомын Бодоо, Балингийн Цэрэндорж, Анандын Амар, Цэрэн-Очирын Дамбадорж, Наваандоржийн Жадамба зэрэг тухайн үеийн нам, төрийн зүтгэлтнүүдийн баримталж байсан байр суурь өнөөгийн Монгол Улсын гурав дахь хөршийн бодлогын үндэс суурийг тухайн үед томьёолж байсан гэж үзэж болох юм.

Дөрөвдүгээрт, Манай улс 1924 онд анхны Үндсэн хуулиа баталснаар Ази тивийн Үндсэн хуультай анхны улсууд болох Япон, Иран, Афганистан зэрэг улстай хамт бичигдэж, Ази тивд Үндсэн хуульт ёсыг хөгжүүлж ирсэн тэргүүлэх улс орнуудын дотор зүй ёсоор багтдаг хэмээн Үндсэн хуулийн эрдэмтэн, судлаачид  дүгнэн үздэг.

Энэхүү анхдугаар Үндсэн хуулийг боловсруулахад Зөвлөлт Орос Улсаас туслалцаа, дэмжлэг авсан нь тухайн үеийн нөхцөл байдлаас үүдсэн бодит үнэн бөгөөд энэ нь нэг талаасаа манай орны эрх зүйн тогтолцоо эх газрын эрх зүйн бүлээс улбаатай болсны нэгэн нотолгоо юм.

Анхдугаар Үндсэн хуулиар Хаант засгийг халж, Бүгд Найрамдах засаглалыг тогтоосон нь манай улсын өнгөрсөн зууны хөгжил дэвшлийн үндэс суурь, өнөөгийн ардчилсан Монгол орны төрийн байгууламжийн үндсэн хэлбэр болон хөгжин бэхжиж байна.

Ийнхүү анхдугаар Үндсэн хууль нь үндсэн хуульт ёсны үзэл санааг түүчээлэн хөгжүүлэх зам мөрийг тавьж, нийгмийн өөрчлөлт, цаг үеийн онцлогийг тусгасан 1940, 1960, 1992 оны Үндсэн хуулиудыг батлан гаргах хөрс суурь болсон байна.

Монгол Улсын анхдугаар болон 1940, 1960 оны Үндсэн хуулиуд нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, төрийн байгууллын тогтолцоог хуульчлан бэхжүүлж ирснээрээ онцгой ач холбогдолтой, нийтлэг шинжтэй бөгөөд тухай цаг үеийн улс орны хөгжил дэвшилд өөр өөрийн түүхэн үүргээ зүй ёсоор биелүүлж ирсэн түүхтэй.

Монгол оронд 1980-аад оны сүүл, 1990-ээд оны эхэнд өрнөсөн ардчилсан өөрчлөлт шинэчлэлтийн үр дүнд монголчууд бид үндэсний язгуур эрх ашиг, ардчилсан үзэл санааны төлөө эвлэлдэн нэгдэж, улс төр, нийгэм, эдийн засаг, оюун санааны шинэ тогтолцоонд шилжиж чадсан нь манай улсын түүхийн бас нэгэн онцгой үйл явдал байсан.

Шинэ Үндсэн хуулийг боловсруулж, ард түмнээр хэлэлцүүлж, баталсан үйл явц нь монголчууд бидний үндэсний их зөвшилцөл, үзэл санааны дэвшил байсан юм.

Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль нь Монголын ард түмний амьдралд түүхэн шинэ эргэлт болж, тусгаар тогтнол бүрэн эрхт байдлаа бататган бэхжүүлж, хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлоон хөгжүүлэх үндэс суурь болсон билээ.

Энэхүү Үндсэн хуулийн үр дүнд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч, иргэний нийгэм, ардчилсан сонгууль, олон намын тогтолцоо, нутгийн өөрөө удирдах ёс зэрэг ардчилсан нийгмийн үндэс суурийг бэхжүүлж чадсан.

Монгол Улсын үндсэн хуульт ёсны 100 жилийн түүхэн хөгжил нь аливаа эрх мэдэл ард түмнээс эх сурвалжтай байх зарчимд суурилан төр, засгийн эрх мэдлийг Үндсэн хуулиар тогтоож, хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалан баталгаажуулж, эрх зүйт төрийг байгуулахын төлөөх нэгэн зууны нөр их хичээл зүтгэл, эрэл хайгуул, сургамж, туршлага, бидний түүх, өв соёл, үнэт зүйл болсон юм.

Монголын ард түмний Үндсэн хуульт ёсны энэхүү баялаг түүх нь зөвхөн манай ард түмний түүх, өв соёл төдийгүй хүн төрөлхтний үндсэн хуульт ёсны түүхийн салшгүй нэг хэсэг юм.

Өнгөрсөн зууны түүхийг товчилж хэлбэл, бидний өвөг дээдэс Бүгд Найрамдах Улсаа тунхаглаж, тусгаар тогтнолоо зарлан, даян дэлхийд улс орноо хүлээн зөвшөөрүүлж, Хүннү гүрэн, Их Монгол Улсын гал голомтыг сэргээн бадрааж, орчин цагийн ардчилсан Монгол Улсыг цогцлоон байгуулсан “Тусгаар тогтнол, хөгжил дэвшил”-ийн агуу зуун байлаа.

1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн, 1921 оны Ардын хувьсгал, 1939 оны Халхын голын дайн, 1945 оны Чөлөөлөх дайн, Тусгаар тогтнолын төлөөх бүх ард түмний санал хураалт, 1961 онд НҮБ-д гишүүнээр элссэн хийгээд 1990-ээд оны ардчилсан өөрчлөлт, шинэчлэлт зэрэг сүүлийн хоёр жаранд тохиосон манай улсын нийгэм, эдийн засаг, улс төр, оюун санааны гайхамшигт өөрчлөлтүүд нь агуу түүхт Монголын ард түмний язгуур эрх ашиг, үндэсний эв нэгдэл, хамтын хүчээр сэргэн мандсан эх оронч үзэл санааны ялалт байсныг энэхүү түүхт ойн баярын өдөр тэмдэглэн хэлэхэд бахдам сайхан байна.

Эрхэм хүндэт ард иргэд ээ,

Эрхэм хүндэт төрийн түшээд ээ,

Одоогоос 100 жилийн өмнө монголчууд бид эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сонгож, улсынхаа бүрэн эрхт байдлыг Үндсэн хуулиараа баталгаажуулж чадсан бол Монгол Улстай сайн харилцаа тогтоохыг хүссэн бүх оронтой найрамдан нөхөрлөх өвөг дээдсийн чинхүү хүслийг эдүгээ цагт биелүүлж, НҮБ-ын бүх гишүүн орон болох 192 улстай дипломат харилцаа тогтоох зорилтоо бүрэн ханган хэрэгжүүлж чадсан гэдгийг баярын энэ өдөр хэлэхэд таатай байна.

Үе үеийн чин зоригт, эх оронч өвөг дээдсийн халуун амь, бүлээн цусаар дархлагдсан Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, хөгжил дэвшлийг өнөө цагт өртөөлөн, ирээдүй хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх нь Та бидний эрхэм үүрэг, түүхэн хариуцлага билээ.

Иймд цаашид бид шинэ Үндсэн хуулиар баталгаажуулсан Монголын ард түмний ололт амжилт, үнэт зүйл болсон ардчилсан төр, засаг, парламент ёсоо бэхжүүлж, хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлоон хөгжүүлэхийн төлөө төр, засаг, улс төрийн нам, эвсэл, иргэний нийгэм, ард түмнээрээ хамтран хүчин зүтгэх учиртай.

Эрх зүйт төртэй улсад үндэсний эв нэгдлийн хүчээр Үндсэн хуулиа баталж, Үндсэн хуулиараа үндэсний эв нэгдлээ хангадаг жамтай.

Эв нэгдэл үгүй бол улс үндэстэн оршин тогтнож, хөгжин дэвжих боломжгүй юм.

“Хоёр хүн эвтэй бол төмөр хэрэм мэт, хорин хүн эвгүй бол нурсан балгас мэт” хэмээх Их эзэн Чингис хааны билиг сургаалыг ямагт санаж, эрх чөлөө, тусгаар тогтнол, эв нэгдлээ бататган бэхжүүлэн, эвийг эрхэмлэж, зөвийг тэтгэж, ёсыг сахиж амьдрах нь бидний хөгжил дэвшил, мандан бадрахын үндэс байх болно гэдгийг монгол хүн бүр зүрх сэтгэлдээ тээж явах учиртай.

Тиймээс анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж, Бүгд Найрамдах Улсаа тунхагласан энэ өдөр бол монголчууд бидний улс үндэстэн, тусгаар тогтнолоороо бахархах үндэсний их бахархлын өдөр мөн.

Энэ бахархлын эзэн нь эрх чөлөөт Монголын ард түмэн билээ.

Учир иймээс манай ард түмэн эзэн Чингис хааны байгуулсан Их Монгол Улсын гал голомтыг сахин суугаагаа гүнээ ухамсарлан, төрт ёсны үнэт зүйл, өв соёл, үүх түүх, Үндсэн хуулиа эрхэмлэн дээдэлж, үр хойчдоо өвлүүлэн үлдээж, эв эеэ сахин бататгаж, улс Монголоо мандуулан хөгжүүлэхийн төлөө улс үндэстнээрээ хамтдаа хүчин зүтгэхийг төрийн тэргүүн ард түмэндээ уриалж байна.

Мөнх тэнгэрийн хүчин дор Монгол Улс мандан бадрах болтугай” гэлээ.

Categories
арын-нүүр баннер их-уншсан нүүр-хуудасны-баннер-1 онцлох-нийтлэл томилолт туслах-ангилал улс-төр эрэн-сурвалжлах ярилцлага

УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан Бүгд Найрамдах Улсыг тунхаглаж анхдугаар Үндсэн хууль баталсны 100 жилийн ойн мэндчилгээ дэвшүүллээ DNN.mn

Эрхэм хүндэт туурга тусгаар Монгол Улсын ард иргэд ээ,

Та бүхэнд Бүгд Найрамдах Улсыг тунхаглаж, ард түмэн засаглах, эрх чөлөөтэй амьдрах үндсийг бүрдүүлсэн анхдугаар Үндсэн хууль батлагдсан 100 жилийн ойн баярын мэндийг дэвшүүлье.

Одоогоос 100 жилийн өмнө монголын аймаг, хошууд, ардын цэргийн ангиудаас сонгогдсон 77 төлөөлөгч Улсын Анхдугаар Их Хурлаар чуулж анхны Үндсэн хуулиа 1924 оны 11 дүгээр сарын 26-ны өдөр баталж Бүгд Найрамдах Улсыг тунхагласан түүх бол бидний бахархал мөн.

Монголчууд дэлхий дахинаа Бүгд Найрамдах улсаа тунхаглаж анхдугаар Үндсэн хуулиа баталснаар зүүн болон төв Азидаа Япон, Хятад улсын хамт Үндсэн хууль бүхий эхний гурван улс болж, тэргүүлж хөтөлсөн түүхтэй. Ийнхүү Бүгд Найрамдах засаглалыг тогтоож, дэлхийн улс орнуудтай хөл нийлүүлж, үндсэн хуульт ёсыг нэвтрүүлж, тивдээ түүчээлсэн нь бидний хувьд үнэ цэнэтэй.

ХХ зууны эхэн үеийн дэлхийн улсуудын байдлыг авч үзэхэд өмнөд хөршид Манж Чин улсын уналт, хойд хөршид Октябрын хувьсгал, Европ тивд улс орнуудын зөрчилдөөн, Дэлхийн I дайн, зарим үндэстний тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл өрнөж, дайн дажины хурцадмал нөхцөлтэй байсныг та бүхэн мэднэ. Дэлхий дахин амар амгалангүй байсан энэ цаг үед Монголчууд жинхэнэ эрх чөлөөнд хүрэх зорилгоо ахиулж, Бүгд Найрамдах засгаа тунхаглаж чадсан нь үнэхээр бахархалтай үйл явдал.

1924 оны Үндсэн хуулийн улс төр, эрх зүйн ач холбогдол нь төрийн эрх мэдлийг ард түмэнд шилжүүлж, төрийг сонгуульт зарчмаар удирдах тогтолцоог бэхжүүлж, хүний эрх, эрх чөлөөний талаар зарим дэвшил гарган хуульчилж, Бүгд Найрамдах улсыг тунхаглан зарласанд оршино.

Зуун жилийн өмнө Монголчууд ард түмэн засаглах, төлөөллийн зарчмаар төрийг удирдах, байгалийн баялгийг ард түмний мэдэлд харьяалуулах, улсын бэлгэ тэмдгийг тогтоох, хууль тогтоох байгууллага нь гүйцэтгэх засгаа томилох, хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөг баталгаажуулах, нутгийн удирдлагын бүрэн эрхийг тодорхойлох зэрэг олон чухал асуудлыг тунхаглаж байсан нь залгамжлагдаж өнөөгийн ардчилсан Үндсэн хуульд бэхжин төгөлдөржсөөр байна.

Монгол Улс анхдугаар Үндсэн хууль баталснаас хойш 100 жилийн хугацаанд 1940, 1960, 1992 онд Үндсэн хуулиа бүтэц, бичвэр, агуулгын хувьд улам бүр баяжуулан сайжруулсныг та бүхэн мэднэ. Үндсэн хуульт ёсны энэхүү хөгжлийн үе шатад төрт улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг өчүүхэн ч төдий дордуулаагүй нь Монголчууд бидний бас нэгэн бахархах зүйл мөн юм.

Анхдугаар Үндсэн хуульд засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байх, төрийн эрх мэдлийн уг сурвалж жинхэнэ ард буюу иргэд байх зарчмыг анх удаа тогтоосон нь дараа дараагийн Үндсэн хуульд бэхжиж, улмаар 1992 оны ардчилсан Үндсэн хуулийн амин чухал зарчмын нэг болсон билээ.

Тиймээс өнөөгийн парламентын засаглал нь геополитик, дотоод улс төрийн нөхцөл байдлын хувьд чухал тогтолцоо бөгөөд үүнийг цаашид улам бүр төгөлдөржүүлэн авч явах ёстой.

2023 онд ардчилсан Үндсэн хуульд оруулсан өөрчлөлтөөр сонгуулийн холимог тогтолцоонд шилжсэн бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын 9 дэх удаагийн сонгуулийн дүнд таван намын төлөөлөл бүхий 126 гишүүнтэй парламент бүрдэж олон ургалч үзэл санаа хангагдах нөхцөл бий боллоо.

Шинээр бүрдсэн парламент Үндсэн хуулийн эрхэм зорилгод үндэслэн Стратеги төлөвлөгөөгөө баталсан бөгөөд цаашид хууль тогтоох болон хянан шалгах бүх үе шатад хүн төвтэй үзэл санаанд суурилсан, хүний эрх, эрх чөлөөг хангаж, хамгаалсан байх агуулга, шаардлага нэн тэргүүнд тавигдана.

Монгол Улсын Их Хурал ардчилсан Үндсэн хуулийн онцгой чухал зарчим болох ард түмэн засаглах Бүгд Найрамдах Улсын эрх зүйн үндсийг тогтоосон анхдугаар Үндсэн хуулийн түүхэн ач холбогдлыг тэмдэглэж, ард түмэн бид бүрнээ дагаж мөрдвөл зохих 1992 оны Үндсэн хуулиа дээдлэн залах тухай тогтоолыг 2024 оны 11 дүгээр сарын 21-ний өдөр баталсныг та бүхэнд дуулгахад таатай байна.

Бид өнөөдөр анхдугаар Үндсэн хуулийн зуун жилийн түүхэн ойн өдөрт гүн хүндэтгэл үзүүлэхийн зэрэгцээ цаашид Бүгд Найрамдах ёс, ард түмний засаглал, ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг хойч үедээ уламжлан дамжуулах төрийн байгуулалт, төрт ёсыг бэхжүүлэх эрхэм хүндтэй үүргээ нэр төртэйгээр биелүүлнэ гэдэгт итгэл дүүрэн байна.

Та бүхэндээ Монгол Улсын анхдугаар Үндсэн хуулийн зуун жилийн ойн баярын мэндийг дахин хүргэж, хамгийн сайн сайхныг хүсэн ерөөе.

Categories
арын-нүүр баннер их-уншсан нүүр-хуудасны-баннер-1 онцлох-нийтлэл томилолт туслах-ангилал улс-төр эрэн-сурвалжлах ярилцлага

“Хууль тогтоомжийн тухай хууль: хэрэгжилтийн үр дагаврын үнэлгээ ба харьцуулсан судалгаа” сэдэвт хэлэлцүүлэг боллоо DNN.mn

Хууль тогтоомжийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгээс өнөөдөр (2024.11.22) “Хууль тогтоомжийн тухай хууль: хэрэгжилтийн үр дагаврын үнэлгээ ба харьцуулсан судалгаа” сэдэвт хэлэлцүүлгийг зохион байгууллаа. Улсын Их Хурлын даргын Хууль зүйн бодлогын зөвлөх, Ажлын дэд хэсгийн гишүүн Н.Отгончимэг хэлэлцүүлгийг нээж үг хэлсэн.

Тэрбээр Улсын Их Хурлын даргын 2024 оны 74 дүгээр захирамжаар байгуулагдсан ажлын хэсэгт Улсын Их Хурлын Тамгын газрын зөвлөхүүд, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын хуульчид, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар, Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны болон бусад яамдын хуулийн мэргэжилтнүүд, Монголын хуульчдын холбоо болон бусад мэргэжлийн байгууллагын хуульчид ажиллаж байгааг тодотгосон.

Ажлын дэд хэсгийн гишүүд эхний ээлжинд Хууль тогтоомжийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хэрэгцээ шаардлага бий эсэхийг судлан, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай бол ямар агуулгаар өөрчлөлтийг хийх талаар судалгаа хийн, үзэл баримтлалыг боловсруулахаар ажиллаж байгааг мэдээлсэн юм.

Энэ өдрийн хэлэлцүүлгээр шүүгч, судлаач Т.Мөнх-Эрдэнээр ахлуулсан баг Хууль тогтоомжийн хууль ба бусад улс орнуудын нийтлэг чиг хандлага, сайн туршлагын талаарх харьцуулсан судалгаагаа танилцуулж, Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн зарим зүйл, хэсэг, заалтын хэрэгжилтийн үр дагаврын үнэлгээний талаар судлаач Т.Золбоо танилцуулга хийсэн.

Мөн Улсын Их Хурлын Тамгын газрын Хуулийн газрын Хууль зүйн дүн шинжилгээний хэлтсийн ахлах зөвлөх Г.Агар-Эрдэнэ Хууль тогтоомжийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн талаар мэдээлэл танилцуулж, хэлэлцүүлэгт оролцогчид асуулт асууж, мэдээлэл солилцлоо хэмээн Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээллээ.

Categories
америкийн-монголчууд амьдралын-өнгө ардын-цолтон арслан арын-нүүр баннер булангууд видео-мэдээ жинлүүр загас зурхай их-уншсан ихэр матар мэдээ мэлхий нийтлэл нийтлэл нум нүүр-хуудасны-баннер-1 онцлох-нийтлэл охин өд-бэх сав-шимийн-ертөнц танайд-өнжье томилолт туслах-ангилал удам-судар улс-төр үхэр хилэнц хонь хумх эрэн-сурвалжлах эх-орон-сумаас-эхэлнэ ярилцлага

ХЗБХ: Монгол Улсын 2025 оны төсөв, холбогдох хууль тогтоомжид бүхэлд нь тавьсан Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авахыг дэмжив DNN.mn

Улсын Их Хурлын Хууль зүйн байнгын хорооны өнөөдрийн (2024.11.22) хуралдаан 13 цаг 17 минутад гишүүдийн 59.1 хувийн ирцтэйгээр эхэлж, хоёр асуудал хэлэлцэв.

Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль, хамт өргөн мэдүүлсэн болон холбогдуулан боловсруулж баталсан хууль тогтоомжид бүхэлд нь тавьсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хоригийг эхлээд хэлэлцсэн бөгөөд энэ талаар Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Г.Занданшатар танилцууллаа.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гучин гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 1, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 8 дахь хэсгийг үндэслэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Монгол Улсын 2025 оны Төсвийн тухай хууль, хамт өргөн мэдүүлсэн болон холбогдуулан боловсруулж баталсан хууль тогтоомжид бүхэлд нь хориг тавьсан гэв.

Гадаад зах зээлийн төлөв байдал, түүхий эдийн үнийн хэлбэлзлийг харгалзан, гадаад валютын улсын нөөц, төсвийн хуримтлалыг нэмэгдүүлэх, өрийг бууруулах зэрэг суурь зарчмуудыг анхаарч мөчлөг сөрсөн төсвийн бодлого хэрэгжүүлж алдагдалгүй төсөв батлах нь зүйтэй гэжээ. Олон улсын геополитик, гео-стратегийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж, гадаад эдийн засгийн төлөв байдал урьдчилан таамаглах боломжгүйгээр хувьсан өөрчлөгдөж, түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн үнэ ханш өндөр хэлбэлзэлтэй байгааг дурдсан. Энэхүү эгзэгтэй цаг үед мөчлөг сөрсөн эдийн засгийн бодлого хэрэгжүүлж, үр ашигтай, хэмнэлттэй, алдагдалгүй, хөгжилд хөтөлсөн төсөв төлөвлөж, батлах нь нийт иргэн, улсын ашиг сонирхолд бүрэн нийцнэ хэмээн тэрбээр танилцуулав. Энэ нь эдийн засгийн болзошгүй хүндрэл, бэрхшээлийг хохирол багатай даван туулах нөөц боломж, хуримтлалыг нэмэгдүүлэх, үнэ, ханшийн өсөлтийг хязгаарлах, эдийн засгийн тогтвортой байдал, ард иргэд, аж ахуйн нэгж, татвар төлөгчдийн хэвийн үйл ажиллагааг хангах баталгаа болно гэж үзсэн гэлээ.

Эдийн засгийн тогтвортой байдал, өсөлтийг хангах нь хөгжлийн бодлого, тэргүүлэх зорилт, төсөл, хөтөлбөрүүдийг амжилттай хэрэгжүүлж, улсын аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжил, ард иргэдийн амьдралын чанарыг сайжруулах үндэс суурь болохыг ямагт санах учиртай хэмээгээд “Монгол Улсын Их Хурал 2025 оны улсын төсвийг хэлэлцэн батлахдаа Төсвийн тухай хуулийн 6 дугаар зүйлийн 6 4.1-д заасан “төсвийг үр ашигтай, хэмнэлттэй байхаар төлөвлөж, зарцуулах”, мөн хуулийн 6.5.1-д заасан “төсөв хэлэлцэх, батлах үйл ажиллагааг нийтэд нээлттэй байлгаж, төсвийн төлөвлөгөө, гүйцэтгэл, тайлагналын талаар тогтоосон хугацаанд нийтэд ойлгомжтой, хүртээмжтэй байдлаар мэдээлэх”, мөн Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлийн 5.1.2-д заасан “төсвийн бодлого, стратегийн зорилт нь макро эдийн засгийн болон татварын тогтвортой орчныг бүрдүүлэх, инфляцийг хязгаарлахад чиглэсэн байх”, 5.1.6-д заасан “төсвийн хөрөнгийн хуваарилалт, байршуулалт, хэрэглээ нь эдийн засгийн үр ашигтай, нийгмийн ач холбогдолтой байх” гэсэн заалтуудыг бүрэн хангаагүй бөгөөд энэ байдал нь хууль дээдлэх Үндсэн хуулийн зарчимд нийцэхгүй байна” гэжээ. Үүний зэрэгцээ Улсын Их Хурлаар саяхан баталсан “Монгол Улсын Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-т тусгагдсан “Төсвийн урсгал зардлын тэлэлтийг хязгаарлаж, төсвийн алдагдал, Засгийн газрын өрийн тусгай шаардлагыг хангана” гэсэн зорилтоо бодитой хэрэгжүүлж ажиллахыг Ерөнхийлөгч сануулжээ.

Мөн ард иргэд, баялаг бүтээгч, татвар төлөгчид болон мэргэжлийн байгууллагуудын зүгээс төсвийн сахилга батыг чангатгах, үр ашигтай, хэмнэлттэй байх зарчимд нийцүүлэн төсвийн зардлыг бууруулах, чиг үүргийн давхардлыг арилгах, улс төрийн нам, эвслүүд сонгуулийн амлалтаа биелүүлэх зэрэг санал, шүүмжийг илэрхийлж байгаа нь зүй ёсны шаардлага хэмээн үзсэн байна.

Түүнчлэн Монгол Улсын 2025 оны Төсвийн тухай хууль тогтоомжууд нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн “… хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.” гэсэн заалтыг зөрчих нөхцөлийг бий болгосон байна. Улсын Их Хурал 2024 оны 11 дүгээр сарын 08-ны өдөр Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль баталсантай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай 41 дүгээр тогтоолыг баталсан. Энэхүү тогтоолоор Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль нь Төсвийн болон Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан зарчмуудыг бүрэн хангаагүй, төрийн мөнгөний бодлоготой нийцээгүй, төсвийг үр ашигтай, хэмнэлттэй байхаар төлөвлөж чадаагүй болохоо хүлээн зөвшөөрч, батлагдсан төсвийг тодотгож, дахин засаж сайжруулах шаардлагатай гэсэн агуулгыг илэрхийлсэн байна. Мөн Монгол Улсын Төсвийн тухай хуулийн 34 дүгээр зүйлийн 34.1 дэх хэсэгт “Засгийн газар дараах тохиолдолд тухайн жилийн төсвийн тодотголын төслийг боловсруулж, Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлнэ” гэж заасан.

Гэтэл Монгол Улсын 2025 оны Төсвийн тухай хууль хүчин төгөлдөр болж, дагаж мөрдөж эхлээгүй, Төсвийн тухай хуулийн 34 дүгээр зүйлийн 34.1-д заасан тохиолдол үүсээгүй байхад Улсын Их Хурал төсөвт тодотгол хийхээр тогтоол баталж, чиглэл болгож байгаа нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн “. . . хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн” хэмээх заалтыг зөрчих нөхцөлийг бүрдүүлсэн гэдгийг Г.Занданшатар танилцууллаа.

Танилцуулгатай холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Дав.Цогтбаатар хоригт дурдсан “мөчлөг сөрсөн төсвийн бодлого” хэмээх агуулгын талаар тодруулж хариулт авсан бол Ц.Сандаг-Очир гишүүн Ерөнхийлөгч хориг тавьсан шалтгаан нь төсвийн алдагдлыг бууруулах уу, эсхүл алдагдалгүй байх уу гэдгийг лавлав. Ерөнхийлөгч Монгол Улсын 2025 оны төсвийг алдагдалгүй төсөв батлах нь зүйтэй хэмээн үзсэн болохыг Г.Занданшатар дарга тодотгоод, холбогдох тайлбарыг хэлсэн юм. Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Энхбаяр, Б.Заяабал, Д.Ганбат нар Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авах нь зүйтэй гэдэг байр суурийг илэрхийлсэн бол П.Сайнзориг гишүүн улсын төсвийг дагаад засаг, захиргааны нэгжүүд дагалдан төсвөө батлахаар хүлээж байгааг дурдав. Улсын төсөвтэй холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хориг тавьж байгаа нь анхны тохиолдол биш гэдгийг тэрбээр дурдаад Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай болон хамт өргөн мэдүүлсэн хууль, тогтоолын төслүүдийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий ажлын хэсгийг хангалтгүй ажилласан хэмээн үзэж буйгаа илэрхийлсэн. Дараа нь хэлэлцэж буй асуудалтай холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүд үг хэлж, байр сууриа илэрхийлсний дараа санал хураалт явуулахад хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль, хамт өргөн мэдүүлсэн болон холбогдуулан боловсруулж баталсан хууль тогтоомжид бүхэлд нь тавьсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авахыг дэмжив. Иймд энэ талаарх санал, дүгнэлтээ чуулганы нэгдсэн хуралдаанд танилцуулахаар боллоо.

Дараа нь Байнгын хорооны тогтоолын төслийг хэлэлцэв. Төслийн талаар Байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар танилцуулж, гишүүд холбогдуулан асуулт асууж, үг хэлэх шаардлагагүй хэмээн үзсэн юм. Иймд санал хураалт явуулахад гишүүдийн олонх дэмжин баталлаа. Ингэснээр Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүний албан тушаалд нэр дэвшигчийн томилгооны сонсголын товыг өөрчилж, 2024 оны 12 дугаар сарын 11-ний өдөр зохион байгуулахаар тогтлоо гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээлийн газраас мэдээлэв.

Categories
арын-нүүр баннер их-уншсан нийгэм нүүр-хуудасны-баннер-1 онцлох-нийтлэл томилолт туслах-ангилал улс-төр эрэн-сурвалжлах ярилцлага

УИХ дахь АН, МАН-ын бүлэг Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авах нь зүйтэй гэж үзлээ DNN.mn

Монгол Улсын Их Хурал дахь Ардчилсан намын бүлгийн хурлаар Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль, хамт өргөн мэдүүлсэн болон холбогдуулан боловсруулж баталсан хууль тогтоомжид бүхэлд нь тавьсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хоригийг хэлэлцэж бүлгийн нийт гишүүдийн 57.1 хувийн саналаар хүлээж авах нь зүйтэй гэж үзлээ.

 

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал ярилцлага

Үнэндээ Бадарч маань амь гуйгаагүй юмаа DNN.mn


ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС… 2009 оны үед Халх голын ялалтын 70 жилийг тэмдэглэж байхад манай сонины сэтгүүлч домогт 22 дугаар морьт хорооны комиссар Ерэнтэйн Цэдэн-Иштэй хөөрөлдсөнийг дахин хүргэж байна.

Одоогоос таван жилийн өмнө Халх голын ялалтын 70 жилийг тэмдэглэж байхад “Өдрийн сонин”-д сэтгүүлч П.Хашчулуун домогт 22 дугаар морьт хорооны комиссар Ерэнтэйн Цэдэн-Иштэй хөөрөлдсөнөө нийтлүүлж байжээ. Тэгвэл ирэх наймдугаар сард Халх голын ялалтын 75 жилийн ой тохиох тул ярилцлагыг дахин нийтэллээ.
Сэтгүүлч “Халхголын байлдааны тэргүүн шугамд тулалдсан ч дайны төгсгөлийн өдрүүдэд Дотоод яамныханд баривчлагдсан домогт 22 дугаар морьт хорооны комиссар Ерэнтэйн Цэдэн-Иш гуай саяхан болтол сэрүүн тунгалаг байлаа. Нас барахын нь өмнөхөн түүнээс энэ ярилцлагыг аваад хуурцгийг нь ширээнийхээ нүдэнд хадгалсан байснаа өнөөдөр сийрүүлж сууна. Эдүгээ Чойбалсан хотын төвийн 16 дугаар байранд энх тунх амьдарч буй комиссарын гэргий Б.Цэрэндулам гуай, мөн хүү Ц.Ганбат нар нь энэхүү ярилцлагыг авахад хамт байсан билээ. Ингээд Халхголын дайн гэж чухам юу болсон, 22 дугаар морьт хороо хэрхэн байлдсан, өнөө яригдаад байдаг Мана уулын төлөө тэд хэрхэн тулалдсан, бас хэлмэгдсэн талаарх өвгөн комиссарын сүүлийн яриаг хүргэе. Ярилцлагын эхэнд “Үхэхээсээ өмнө үнэнийг хэлье, өвгөн ах нь” хэмээн хэлж байсан юм” хэмээгээд ярилцлагаа сийрүүлсэн байна.

– Танаас “Хэрхэн хэлмэгдсэн бэ” гэж асуудаг хүн олон байх. Би ч бас тэгж асуумаар байна Яагаад гэвэл таны амьдралын чухал намтар юм даа.

– Муухай л юм болж өнгөрсөн дөө, хүүхэд минь. Би дүүрчээ харин ар гэр, үр хүүхдэд минь үеийн үед нөлөөлсөн. Санаж сэрэх маань урьдын адилгүй байна. Гэхдээ худлаа ярьж болохгүйгээ өвгөн би мэднэ ээ.

– Танай 22 дугаар морьт хороог мэдэхгүй хүн цөөн юм. Хорооныхоо тухай эхлээд ярих уу?
– Ардын армийн наймдугаар морьт дивизийн харьяа 22 дугаар морьт хороо юм. Хороон дарга нь Бадарч, комиссар нь би байлаа. Одоо манай хороог домогт 22 дугаар морьт хороо гэж түүхэнд тэмдэглэх болж дээ. Халхголд домог болохоор тулалдсан хороо доо. Гэхдээ би бусдаасаа илүү сайн, гарамгай байлдсан гэж магтах талаас нь хэлж байгаа юм биш шүү. 29 удаагийн байлдаанд орсон. Тагнуулд яваад хэсэг бүлэг дайсантай тулгарсан гэдэг ч юмуу, жижиг сажиг мөргөлдөөн болж алалцаж буудалцсанаа оруулаагүй юм шүү дээ. Том хүчтэй ширүүхэн үзэлцсэнээ хэлж байгаа юм. Жижиг байлдааныг тооцолгүйгээр 29 удаа байлдсан гэдэг нь түүхэнд бичигдсэн. 1981 онд Намын Төв Хорооны дэргэдэх түүхийн институт, БХЯ –ны Эрдэм шинжилгээний институтын гаргасан “Ахмад дайчдын дурдатгал” гэдэг номон дотор бичээстэй байгаа. Ер нь манай хорооны хэрхэн тулалдсаныг Халхголын байлдаанаас хойш ном, сонин, сэтгүүлд 40 орчим удаа бичсэн шүү. Өнгөрсөн 60 жилд их л хэл ам удсан хороо доо. Хэл ам удсанаасаа болж “Домогт” нэр авчихсан юмуу даа.

– Танай хорооныхноос яг хэдэн хүн хэлмэгдсэн юм бэ?
– Хорооны даргыг, комиссарыг, мөн их бууны батарейн дарга, дээр нь гурван сургагч гэхээр чинь зургаан хүн юмуу. Эхлээд баригдсан нь энэ хэд л дээ. Нөмрөгийн тулалдааны талбар дээрээс шууд л баривчилж авчирсан. Биднийг хэлмэгдүүлэхтэй хамтатган хорооны маань дайчдыг тэр чигээр нь хэлмэгдүүлсэн нь муухай. Бидний удирдлагын дор байлдсан гэж хэлмэгдүүлсэн байхгүй юу. Тэр бүү хэл манай дээд газар болох наймдугаар дивизийн маань нэр ус бас доройтсон. Дивизийн харьяанд байсан хороодын хэрхэн тулалдсан талаар тэр бүрий юм гарахгүй болоод дарагдчихсан юм.

– Тэгээд хэзээнээс эхэлж та нарын тухай үнэнийг дэлгэж эхлэв?
– Цэргийн түүхийн институтын түүхийн ажилтан Ганболд 1996 онд наймдугаар дивизийн тухай томоохон ном бичсэн. Хэзээ хойно 57 жилийн дараа ном гаргалаа шүү дээ. Түүхийн явцад тодорсоор гаргахаас өөр аргагүй болсон байх.

– Хэр үнэнийг бичиж вэ?
– Тэр хүүд баярлах ёстой. Харамсалтай нь жинхэнэ баярлах учиртай дивиз, хорооныхноос минь бараг хүн үлдсэнгүй.

– Хороон дарга, их бууны батарейн дарга, мөн таныг эх орноосоо урвасан хэмээн буудан алах ял оноосон байдаг. Баривчлагдсан, хоригдсон, бас буудуулах дээрээ тулсан тэр бүх үйл явдлыг та эргэж нэг дурсаач?

– Нөмрөгийн тулалдаанд манай 22 –р морьт хороо наймдугаар дивизийн даргын тушаалаар орсон. Тэгэхэд Нөмрөгийн Мана ууланд дайсны хоёр дивиз хүч байсан юм байна лээ. Тэр үед япон гол хүчээрээ Номун ханы чиглэлээр байлдаж байсан. Бид баруун урдаас нь буюу Хамар даваанаас тэдэнтэй тулалдаж байсан. Мана уул чинь манайхаас баруун урагш. Орос, Монголын армийн ар талд байгаа газар. Гэтэл манай ар талаас цохих бэлтгэл хүчээ япончууд Мана ууланд хуралдуулчихсан байж. Тэр үед Халхголын фронтын штабын дарга нь дэслэгч генерал Богданов гэж хүн байсан юм. Тэр Богдановын үйл ажиллагаа сул байсан юм уу, ямар нэг байдлаар алдаа мадаг гарч тэрхүү Мана ууланд байгаа тийм том хүчийг үнэлэлгүйгээр дөрвөн сар гаруй өөд уруугүй байлдсан манай хороог тийш нь тавьсан юм байна лээ. Манай хороо үнэхээр ядарч сульдсан байсан. Олон ч цэргээ алдсан байсан. Гэтэл өөр явуулах хүч байсаар байтал үхтлээ тулалдсан манай хороог тавина гэдэг бол ямар ч улсын байлдааны дүрмэнд байхгүй зүйл болсон л доо.

– Хорооныхоо хэцүү байгаа байдлыг дээд командлалдаа ойлгуулах боломж танд байгаагүй юм уу?

– Байлдааны цагийн хууль гэж байна шүү дээ, хүү минь. Дээрээс тушаал өгсөн л бол сумны өөдөөс явж таарна.

– Нөмрөгт, Мана ууланд тэгээд юу угтав?
– Нөмрөгт бид есдүгээр сарын 9 -ний шөнө очоод 10 –ны өглөөний 10 цагаас эхлээд үдийн 1.20 цаг хүртэл гурван цагийн ширүүн байлдаан хийсэн. Бид өглөө нь амжиж байраа эзэлсэн юм. Дайсан ч нар гарангуут шаргуу дайрч эхэлсэн. Сумангуудын мэдээлснээр бол Японы талаас лавтай мянга орчим цэрэг үрэгдлээ гэж мэдээлсэн. Тэгэхэд манай хороон дарга Бадарч “Мянга ч юу юм бэ, дайсны цэргийн үрэгдсэн тоог 600 хүнээр ав. Ялж л байвал олон цөөн нь хамаагүй” гэж хэлсэн юм. Жаахан амсхийгээд дахиад тулалдаан эхэлсэн. Бид хориглочихсон окопон дотроос байлдаж байлаа. Япончууд бүр ил цагаан, Мана уулын энгэрээс, газрын дээрээс дайрсан болохоор бараг таньдаг хүнээ танихаар тийм хэмжээнд хүрч ирж байгаа байхгүй юу. Тийм улс чинь үхэхгүй яахав. Тэр үеийн Оросын максим пулъмётоор бид зэвсэглэсэн байсан. Минутад 500-600 сум гаргадаг буу шүү дээ. Япон мөн хүнд пулъмёттой. Тэр нь яадаг вэ гэхээр 600 метрээс цааш явахгүй. Манайх бол мянга, мянга 500 метрт алж л байна шүү дээ. Бадарч дарга тэр байлдаанд өөрийнхөө хэрэглэдэг арга буюу галлахыг хүлээлгэж дайсныг ойртуулаад байсан. Гурван зуун метрт орлоо гэнгүүт надад хэлээрэй, би тушаалаа өгнө гэж хэлээд буугаа гозолзуулаад явсан. Тэгсээр байтал зарим газраараа манай галын цэг дээр дайсан нэвтрээд ороод ирсэн. Ингээд галлах пуужин хөөрсөн бүх хүчээрээ зэрэг галласан. Тэгэхэд урдаас хэвтэж босоод ирж явсан дайснууд чинь нам буугаад хүнд цохилтод орно биз дээ. Тэгэнгүүт япончууд Мана уулын энгэрийг харанхуй болтол хөшгин утаа тавиад ухарчихсан. Ингээд утаа арилаад гучаад минут болсны дараа хартал япончууд байдаггүй. Мана уулын энгэрт хүүр ирийгээд л байдаг. Амьд хөдөлж байгаа хүн байхгүй. Япончууд ийм арга хэрэглэж манай галаас сугарсан юм. Тэгээд буун дуу зогссон. Тэр үед Бадарч дарга юу гэж байсан гэхээр “Дайсан манайхаас мундахгүй цохилт авлаа. Энэндээ хорсож өнөө шөнө юмуу, эсвэл маргааш танкаар, онгоцоор дэмжүүлэн дайралт хийх нь гарцаагүй. Тийм болохоор манай хороо энэ байранд байж болохгүй. Зайлна. Зайлахдаа өдөр зайлж болохгүй, цаадуул чинь харна. Харанхуй болгоод зайлъя” гэсэн. Ингээд шөнө нь бид зайлахдаа урагшаа дайсан руугаа нэг км ойртоод тэндээсээ баруун тал руугаа эргэж нэгэн том уулыг эзэлж авсан. Танк ирэх нь гарцаагүй хэмээн үзэж хориглосон. Энэ төлөвлөгөөгөө Бадарч дарга бид хоёр бүх дарга офицеруудад тэр шөнө танилцуулсан юм. Гэтэл шөнийн 23.00 цагийн үед Мана уулын баруун мөрөн дээгүүр олон гэрэл гарч ирсэн. Бид танк нь дайралтад орлоо гэж ойлгосон. Тэр бүү хэл Бадарч бид хоёр хоорондоо “Манай их бууны галаас зэвүүцэж их таруу гарч ирж байна” гэж ярилцсан. Ингээд цэрэг бүрт байгаа нэг нэг гранатыг нийлүүлэн гурваар нь, таваар нь бөөгнүүлж цэргүүдийнхээ хөлийн жийргийг ашиглан баглаж бэлтгэсэн. Ингээд танкин доогуур шидэхэд дэлбэрэх нь гарцаагүй юм. Мөн хуяг нэвтлэх сумаар цэргүүдээ хангасан. Гэтэл тэр шөнө дайсны танк ч дайрсангүй. Ингээд л энэ шөнийн газар солилтоор дөрвөн их буугаа намагт хийчихгүй юу. Тэр шөнөдөө бүтэн суман цэрэг гаргаж ухаад буугаа авч чадсангүй. Маргааш нь 11 –ний өглөө боллоо. Шөнийн тэр олон гэрэл юу байсан гэхээр цэргүүдийнхээ хүүрийг ачаад шөнөдөө буцсан нь тэр байж. Ингэсээр 13 –ны өдөр боллоо.

– Энэ тулалдааны талбараас та нар баригдсан байдаг бил үү?

-Тэгсэн юмаа, манай морьд баруун тийшээ нэг их хустай ганганд нууцлагдаж байсан юм. Тэгтэл морь барьж байсан цэргүүдээс нэг нь давхиж ирлээ. “Энд суудлын тэрэгтэй хэсэг дарга нар ирээд байна. Хороон дарга, их бууны батарейн дарга, комиссар гурвыг гурван сургагчтай дуудаж байна” гэлээ. Бүр нэр бичиж өгөөд явуулсан цаасыг өнөөх цэрэг чинь үзүүлж байна. Ингээд бид зургаан хүн өнөө хориглож байсан өндөр уулан дээрээсээ буугаад бэлд очсон. Суудлын тэрэгнүүд харагдаж байна. Нэг “М” машин байна. Бас нэг “Газ Пикап” –тай. Биднийг тосоод газрын өөд арваад хүн ирж явна. Тулаад ирсэн Дотоод Яамны нэг дэд хурандаа байна. Цэргийн ёсоор эхлээд хороон дарга, тэгээд би, миний ард батарейн дарга … гээд шил шилээ хараад ёслоод мэндэллээ. Бадарч дарга өнөөх дэд хурандаатай чинь ёслоод гар бариад эргэтэл Бадарч дарга руу хоёр цэрэг шурхийж ирээд нэг нь хоёр гарыг нь ингээд /гараа нугалж үзүүлэв/, нөгөөдөх нь олсоороо хүлээд авлаа. Би гайхасхийгээд өнөөх хурандаатай чинь гар бариад эргэтэл миний гарыг бас барьж аваад хүллээ. Ингээд бүгдийг маань хүлж газрын уруу тууж машин дээрээ авчраад пикап машины тэвшин дээр гаргах гэсэн хоёр гар нь хүлээтэй хүн чинь гарч чаддаггүй юм байна лээ. Тэгтэл биднийг өргөөд араас түлхчихсэн чинь харуулдаж ойчихоо дөхсөн. Ийм байдлаар л муугаа үзэж эхэлсэн дээ.

– Та нар чинь баривчлагдах нь гэдгээ мэдээгүй явсан юм уу?

– Юу гэж тэгж бодох юм. Уулан дахь хориглолтоосоо доошоо бууж тэдэн рүү очихоор явж байх замд манай сургагч Васин гэж орос нөхөр надад “За бид япончуудыг ялсан, мянга гаруй дайсан хөнөөсөн. Дивизийн дарга нар маань ирчихсэн биднийг шагнах гэж байгаа байх” гэж хэлээд миний мөрөн дээр алгадаж инээлдсэн шиг очсон байхгүй юу.

– Ингээд та нарт ямар хэрэг тулгав?

– Дөрвөн их буу дайсанд өгсөн. Дөрвөн сар байлдахдаа дөрвөн их буугаа хамгаалаад ялаад явсан туршлагатай улсууд. Гэтэл эцсийн мөчид эдгээр буунаасаа салсан нь та нар эх орноосоо урваж, Монголын армийн хүчин чадлыг сулруулсан хэрэг гэж. Ийм хэргээр л эхлээд баривчилж Баянбүрд гэдэг газар хээрийн байдлаар байрласан цэргийн хэргийг хамаардаг “Дорнод тусгай хэлтэс” гэдэгт авчирсан юмаа.

– Удаан байцаасан уу?

– Тэр газарт 10 хоног байцаагдаад хээрийн шүүхээр тулган таслуулсан. Хэн маань ч хэргээ хүлээгээгүй дээ. Зодууллаа, ухаан алдлаа. Винтовоор зодуулсан шарх одоо миний толгойд байна. /тонгойж дагзан дахь хуучны гялайж үлдсэн сорвины ор харуулав.сурв/ Байцаагдах гэр рүү явсангүй гээд тууж явсан цэрэг жадалсан жадны сорви энэ байна /тохой руугаа хуруугаараа заав.сурв/ Гэхдээ дайтаж байлдаж явахдаа авсан сумны шарх сорвины дэргэд юу ч биш л дээ.

– Тэрхүү Дотоод яамны тусгай тасаг гэж ямар байр байдалтай газар байсан юм бэ. Хамгийн хэцүү эрүү шүүлт нь юу байв?

– Таван ханатай арваад гэр, дөрвөн ханатай нэг гэртэй. Байлдааны байдлаар түр байрласан тийм газар байсан. Яргалахын тухайд хамгийн хэцүү нь багахан шиг түмпэнд шар аргал үнгэлж овоолоод, тэрэндээ гал асааж утаа баагиулаад, хоригдож байгаа гэрт минь тавьж, гэрийн маань хаалгыг хааж, өрхийг нь битүүлээд, хаяаг нь манаад хорьчихно. Үнэхээр хэцүү байсан. Ухаан дэн дун болж, амьсгаа боогдоод, үхэж байна уу даа гэхийн алдад орж ирээд утаагаа гаргаад “За муу эсэргүү япон чи үгээ хэлэх үү, үгүй юу” гээд зодож эхэлнэ. Феодалын үеийн есөн эрүү ямар байсныг мэдэхгүй, миний үзсэн эрүү шүүлт лав ийм байсан юм. Мөн ч их зодуулж нүдүүлсэн дээ. Би тийм хэрэг хийсэн гээд хэлчих үггүй хүн чинь үнэхээр хэцүү юм байна лээ. Өөрийн хувь заяандаа л гомдохоос биш, өөр яах ч аргагүй байсан.

– Та гуравт тэгээд тэр дор нь буудах ял өгсөн юм уу?

– Тэгж үйлийг маань үзэж байгаад цэргийн хээрийн шүүхээр бид гурвууланд минь буудах ял сонсгосон доо.

– Тийм ял сонсох мөч гэдэг амаргүй биз?

– Навс унаж байгаа юм. Амьдаараа үхдэг юм билээ. Буудан алах ял сонсгоод дээрээс хариу хүлээсэн юмуу, яасан юм дахин сар хэртэй хорьсон. Есдүгээр сарын 13 –нд баригдаж хоригдсон улс чинь аравдугаар сар гараад хүйтэн орчихож байгаа юм. Байлдааны талбар дээрээс өмсөж ирсэн шинельтэйгээ, нойтон газарт газар ухаад окопон шоронд хорьсон болохоор хүйтэн гэдэг нь жигтэйхэн байсан.

– Та гурвыг хамт хорьж байсан уу?

– Хамтад нь хорьсон. Бадарч дарга, манай их бууны батарейн дарга чинь Дамдинжав гэж хүн байсан юм шүү дээ. Тэгээд би.

-Та гуравт амь гуйх боломж олгосон ч Бадарч дарга чинь амь гуйгаагүй учраас буудуулсан гэдэг. Энэ үнэн үү?

– За би үнэнийг хэлж өгье өө, хүү минь. Үнэндээ Бадарч маань амь гуйгаагүй юмаа. Буудах ял сонссоноос хойш долоо хоноод байтал “Амь гуйж болно” гээд бид гуравт тус бүрт нэг нэг цаас, харандаа өгсөн юм. Би амь гуйж бичсэн. Дамдинжав бас бичсэн. Харин Бадарч болохоор “Би бичихгүй. Би буудуулахаар, бас амиа гуйхаар хэрэг хийгээгүй” гэж. Тэр бүү хэл Бадарч “Төр түмэн нүдтэй, төрсөн бие хоёр нүдтэй” гэж хэлсэн. Дамдинжав бид хоёрт яг ингэж хэлсэн юм шүү. Бид хоёр бүр аргаа бараад “Бид хоёр өмнөөс чинь өргөдөл бичье. Та гарын үсгээ л зурчих” гэсэн. Тэгэхээр “Наад өргөдлийг чинь бичлээ гээд амьд үлдэх ч юмуу, үгүй ч юмуу. Би зурахгүй. Дөрвөн сар япончуудын мянга мянган сумны өөдөөс явахдаа оногдоогүй юм. Одоо өөрснийхөө нэг суманд үхэх бол үхнэ биз. Ямар ч байсан би амь гуйхгүй” гээд буруу хараад хэвтчихдэг байсан. Тийм хатуу, зоригтой хүн байсан. Ингээд л Бадарч маань буудуулсан даа.

– Цэргүүдийнх нь өмнө Бадарч даргыг буудсан гэдэг. Энэ үнэн үү?

– Наадах чинь харин худлаа яриа шиг байна. Тэнд окопон шорон олон байсан юм. Нэг орой намайг нөгөө хоёроос маань тусад нь салгасан. Маргааш өглөө нь туугдаж явахдаа Дамдинжав над руу налж “Бадарч урьд шөнө ирсэнгүй. Биднийг зөөгөөд байдаг пулуу тэрэг урьд шөнө окопон шоронгуудаар их явлаа. Хүмүүс хоорондоо шивнэж яриад байсан. Нэлээдийг цааш нь харуулав бололтой. Тэр дотор Бадарч дарга явчих шиг боллоо” гэж. Би ч шөнийн тэр чимээг сонссон болохоор тэгэх шиг боллоо гэдгээ Дамдинжавт хэлсэн юм.

– Харин та хоёрыг яасан бэ?

– Амь өршөөсөн эсэх нь мэдэгдэхгүй тэнд удаан хорьсон. Хэзээ авч явж буудах юм бол доо гэж бодоод сууж байдаг байсан. Тэгтэл нэг шөнө авч давхиад Баянтүмэнд авчирч шоронд хорьсон. Өглөө нь биднийг туугаад нэг эсгий гэрт оруулсан. Тэнд нь Дотоод яамны биш харин ардын армийн дэд хурандаа цолтой ахимаг насны хүн сууж байна. Тэр хүн түмпүүчикээ уудалж байгаад нэг хавтас гаргаж уншаад “Өө, зүүн хил дээрээс шөнө ирсэн хүмүүс та хоёр уу” гэсэн. Тэгснээ “Та хоёр чинь амь хэлтэрсэн 10 жилтэй улс юм байна шүү дээ” гэлээ. Тийм үед хачин л болдог юм билээ. Тэгж амь өршөөгдсөнөө мэдэж байгаа юм. Ингээд л Дорнодын шоронгоос эхэлж засан хүмүүжигдэх ажилдаа орсон доо.

– Тантай үүнээс хойшхийг яривал мэдээж амьдралын тань бас нэгэн том түүх эхэлнэ. Тийм болохоор эхлээд хоёулаа 1939 оны үеийн үйл явдлаа дуусгая. 22 дугаар морьт хорооны дарга Бадарч гэж чухам хэн байсан юм бэ?

– Халхголын дайн болсон дөрвөн сарын туршид галын шугаманд хэдий хэрийн дайсан устгасан, ялсан бэ гэдгийг нь үнэлж тэр баатар цолыг нь өгдөг бол одоо Бадарч л авах байх даа. Шинелиэ тайлалгүй дөрвөн сар цус үзэцгээсэн улс шүү дээ, бид чинь. Байлдааны явцад бүтэн дөрвөн сар 8 дугаар дивизийн толгойн хаалтад байлдсан хүн гээд бод доо. Япончуудаас ирж буй дайралт бүхэнтэй эхлээд Бадарч л тулна биз дээ. Манай дивиз хоёр морин хороотой. 22, 23 дугаар морьт хороо гэж. Мөн нэг их бууны хороотой. Бас нэг хуягтын бригадтай. Ийм дөрвөн том айл байсан юм шүү дээ. Тэр үед 23 дугаар морьт хороо манай ард явдаг байсан. Бид нарыг толгойн хаалтад байлдаж байхад манайхыг хамгаалах замаар, ухаандаа бид дийлдээд ирвэл 23 дугаар морьт хороо орох үүрэгтэй явсан. Ийм зохион байгуулалттай байлдаж байсан байхгүй юу. 23 дугаар хороо бол голдуу манай ард явж байгаад л Халхголын байлдааныг дуусгасан юм. Гэхдээ жижиг сажиг юмтай таарсан, ялсан юм тэр хооронд бий байх. Түүнийг би үгүйсгэхгүй. Зүгээр манай хороотой зэрэгцүүлж дүгнэвэл гэж яриад байна л даа.

– Уучлаарай, Цэдэн-Иш гуай. Монгол Улсын баатруудын цөөнгүй нь энэхүү 23 дугаар хорооноос төрсөн биз дээ?

– Мэдэхгүй юм даа, хүү минь. Би үнэнийг л ярьж байгаа шүү. Бодвол ар өвөрт болсон жижиг сажиг юманд сүрхий зориг гаргасан юм байгаа биз дээ. Тэрнээс лав л надтай зэрэгцээд япон нухаж явсан хүмүүсээс баатар боллоо гэж дуулдаагүй.

– Танай хороонд жинхэнэ баатар болох цэргүүд байсан биз?

– Санаж байгаа дээрээ наана чинь тодорхой ганц нэг цэргээ хэлье. Буянтогтохын Амаржаргал гэж Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын нэг цэрэг байлаа. Энэ цэрэг бол жинхэнэ баатар. Нэг удаагийн тулалдаанд Амаржаргалын пулъмётны чигт 36 япон алуулсан байсан. Сүүлд Нөмрөгт ширүүхэн юм болоход мань Амаржаргалын сум дууссан нь мэдэгдлээ. Нэг харсан өнөөх чинь окоп ухдаг жижиг хүрзээ барьчихсан нэг японтой үзэж байгаа харагдана. Би түүнд ойрхон байсан ч өмнөхөө яая гэж байгаа амьтан чинь яах вэ дээ. Үдээс хойш 3.00 цагийн алдад гал нэг юм зогслоо. Сэхээ ороод харсан нөгөө Амаржаргал чинь хүрзээ гартаа барьчихсан хачин царайтай юм хөдлөлгүй зогсож байна. Хажууд нь хоёр япон цэргийн хүүр байна. Нэгний нь тархи бараг ил гарчихаж, өнөөхийг ч харахын эцэсгүй болгож. Тэрнээсээ болоод өөрөө балайраад, оросоор бол шоконд орох гэдэг нь болчихсон. Өөрөө хүрзээ гартаа бариад байгаагаа мэдэхгүй байсан. Хамаагүй ойртвол цохичих гээд. Тэгэхээр нь Бадарч дарга “Чи яагаад хүрзээ бариад байгаа юм. Намайг цохих нь уу? гэхээр “Өө, тийм байна ш дээ” гээд хүрзээ хаях гээд чадахгүй, би хүрз барьсан гарынх нь хурууг хүчээр тэнийлгэж байж хүрзийг нь хаяулж байсан юм. Хүний мэдрэл цочно гэдэг чинь тийм айхавтар. Тэр хүний баатрын гавьяа өнөөдөр лав байхгүй. Бас манай хорооны цэрэг Садын Самдан байна. Цэрэгт ирэхийнхээ өмнө Дотоод яаманд бүртгэлтэй, байцаагдаж байсан хүн шүү дээ. Гэтэл тэр байлдааны талбарт ямар гайхалтай байсныг хэлээд барахгүй. Бид нар нэг удаа Өндөр элс гэдэг газар дайсны бүрэн бүслэлтэд орсон юм. Хоёр өдөр бүтэн тулалдсан. 33 цэргээ алдсан. Бүслэлтээс гарах хаалгыг Самдан нээж, биднийг галаараа хамгаалаад ганцаараа үлдсэн. Бүслэлтээс гарах эцсийн мөчид харахад Самдангийн маань сум дуусаж байгаа бололтой арваад япон түүн дээр очиж байгаа харагдсан. Мань хүн босоод ноцолдож байгаа харагдсан. Тэгээд амь үрэгдсэн хүн л дээ. Энэ хүн бас баатар шүү дээ. Ийм олон эр зоригтой цэргүүд байсан юм даа, манай 22 дугаар морьт хороонд.

– Үнэхээр тийм байжээ. Халхголын байлдааны үнэн түүхээс ярьж өгсөн Танд баярлалаа.

Бид хоёрын яриа энэ хүрээд өндөрлөсөн юм. Өнгөрсөн бүтэн 70 жилд Халхголын ялалтын сүрлэг ойнууд болж, дайны үед цэргийн алба хаасан ахмадууд энгэр дүүрэн одон медалиар шагнуулж, эх орондоо хүндлүүлж, баяр хөөрт умбан бөөн бөөнөөрөө алхацгааж явахад Цэдэн-Иш гуай маань нэгийнхээ бидоныг тэвэрчихсэн сүүний очерт зогсож байдаг байсныг Дорнод аймагт олон хүн мэднэ дээ. Ийм л нэг эр хар дууль Дорнодын талд, та бидний дунд өчигдөрхөн хүртэл амьд байсныг сануулан сүүлчийнх нь яриаг хүргэлээ. Хэрэвзээ Цэдэн-Иш комиссар сэрүүн тунгалаг байгаад энэ жил Халхголын ялалтын 70 жилийн ойтой золгосон бол Улсын баатар цолыг дайнд оролцсон гавьяагаараа хүртэх сүүлчийн хүн байлаа гэдгийг цэргийн түүхийн эрдэмтэд сонин хэвлэлд бичээд эхэлчихсэн байна лээ.

Ярилцсан П.Хашчулуун

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ ярилцлага

“ӨДРИЙН СОНИН”-Ы 2013.01.18-Ы АРХИВ: Ц.Оюунгэрэл: Хөрөнгийг нь хураах биш, нээлттэй болгосон эсэхийг л Ж.Батзандан ярих ёстой

УИХ-ын гишүүн, Соёл, спорт, аялал жуулчлалын сайд Ц.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа.

-Та ардчиллын төлөө тууштай тэмцсэн цөөн бүсгүйчүүдийн нэг. Таныг ардчилал, эрх чөлөө рүү юу тэгтлээ түлхэж байсан юм бол?

-Ер нь хүний эрх, эрх чөлөөний төлөө л явж ирсэн. Би 1987 онд нөхөртэйгөө гэрлэхдээ алтан бөгж авахаар болж билээ. Миний хань нисгэгч байсан болохоор тухайн үедээ өндөр цалинтай байсан хэрэг. Ингээд гэрлэхээсээ тав, зургаа хоногийн өмнө алтан бөгжөө авахаар дэлгүүрт очлоо. Гэтэл худалдагч нь “Алтан бөгж авбал НАХЯ-ны ажилтнаас “Алт худалдаж авч болно” гэсэн бичиг авчир” гээд өгөөгүй. 20-хон настай залуу хос тэр үед л алт авах эрхгүй гэдгээ мэдэж билээ. Бид хоёрын хувьд НАХЯ-нд байцаалт өгч алтан бөгж авах эсвэл мөнгөн бөгж зүүх сонголт л үлдсэн. Энэ мэтээр маш олон зүйл дээр эрхээ хаалгадаг байсан. Жишээлбэл, манай хөгшин ээжийнх малтай атлаа сүү, тараг нь хүрч ядсан айл байлаа. Хөгшин ээж маань тав зургаахан үнээний сүүгээ бидэнд хүргэх гэж яддаг л байж. Амьдрал нь яагаад ийм байгааг судлаад үзэхээр тэр үед хувь хүн зургаагаас дээш тооны малтай байхыг зөвшөөрдөггүй байсан. Малтай, хувийн өмчтэй байхыг зөвшөөрдөггүй, алт зүүж болдоггүй нийгэм байлаа. Тиймээс худалдаа наймаа, бизнес хийж, гадаад руу чөлөөтэй явах эрх чөлөөтэй нийгмийг байгуулж өгье гээд л ардчилалд эргэлтгүй орчихсон шүү дээ.

-Хувьсгал хийхээр тэмцэнэ гэдэг тэр бүр эмэгтэй хүний хийгээд байх зохимжтой ажил биш гэж хүмүүс боддог байх. Чухам ингэж боддог байв уу?

-”Цөөн хэдэн сахилгагүй хүнтэй нийллээ” гэж хэлэх хүн олон байсан. Гэхдээ тэд цөөн сахилгагүй хүн биш боогдмол, хязгаарлагдмал нийгмийг өөрчлөх гэж зүтгэсэн хүмүүс байсан. Тиймээс ч би зүтгэсэн зүйлдээ тууштай байсан. 1992 онд Хөвсгөл аймагт байхдаа ардчиллын төлөөх үйл ажиллагаа эхэлж байлаа. Тэр үед Хөвсгөлд ардчиллын төлөөх шинэ намуудын дарга болж улс төрд орсон. “Эрх чөлөө төв” төрийн бус байгууллагыг ажиллуулж байхдаа үг хэлэх эрх чөлөөний төлөө маш их тэмцсэн. Хэвлэл мэдээллийг хорьж цагдах, хүнийг хэлсэн үгнээс нь болж эрүүгийн хэрэгт татах зэрэг зүйлийн эсрэг явж, хүний эрхийн төлөө тэмцэж байсан. Хүн бүр эрхээ мэддэг байгаасай. Эрхийг нь зөрчсөн л бол “Миний эрхийг зөрччихлөө” гэж гомдол гаргадаг байгаасай. Тэр гомдлыг нь төр авч хэлэлцээд эрхийг нь хангадаг байгаасай. Ийм зүйлийг л бий болгохын төлөө “Эрх чөлөө төв”-д ажиллаж бас тэмцэж байлаа. Нэг нь санаатай, санамсаргүйгээр хүний эрхийг зөрчиж болдог. Харин өөрийнх нь эрхийг зөрчиж байхад дуугүй байх нь хамгийн хариуцлагагүй зүйл. Хүн өөрийнхөө төлөө дуугарч байж эрх нь баталгааждаг. Тиймээс хүмүүст өөрийгөө өмгөөлөхөд их тусалдаг, хэвлэл мэдээллийг хамгаалж ажилладаг байсан.

-Одоо эргээд харахад хүсээд байсан нийгмээ бүрдүүлж чадаж уу. Таны хүссэнээр хүн бүр эрх чөлөөтэй байж чадаж байна уу?

-Ганц хүний хүслээр нийгэм өөрчлөгдөхгүй л дээ. Олон хүний хүслээр нийгэм нэг чиг рүү явдаг. Монголчууд олуулаа эрх чөлөөтэй байхыг, олуулаа ардчиллыг хүссэн. Улс төрийн хувьд бие даасан, хараат бус байхыг хүссэн. Иргэн нь өөрөө эрх чөлөөтэй, хараат бусаар амьдарч чаддаг, тэгш оролцоогоо хүлээн зөвшөөрч чаддаг нийгэмд ардчилал оршин тогтнодог.

-Өнгөрсөн сонгуулиар ардчиллыг олуулаа сонголоо. Гэтэл иргэний нийгмийг төлөөлж байсан Ж.Батзандан гишүүн төрийн өндөр албан тушаалтай хүмүүсийн эрхийг хязгаарлах хуулийн төсөл боловсруулжээ. Түүнийхээр төрийн өндөр албан тушаал хашиж байгаа бол гадаадад хөрөнгөтэй байх, олон улсын банкинд данстай байх эрхгүй юм байна. Энэ ардчилал мөн үү?

-Өмнөх парламент багагүй ажил хийсэн шүү дээ. Үүнийг Ж.Батзандан гишүүн судлах ёстой. Жишээлбэл, З.Энхболд гишүүнийг 2005 онд УИХ-д орж байхад би “Ардчилсан, эрх чөлөөтэй нийгэмд гадаад, дотоодод өмч хөрөнгөтэй хүн олон бий. Хүн өмчтэй байх нь гэмт хэрэг биш. Харин өмчөө мэдүүлдэг байх ёстой. Тийм учраас та хөрөнгө орлогын мэдүүлэг гэдэг зүйлийг ил тод, олон нийтэд дэлгэдэг болгоод өгөөч” гэж цаас бариад хөөцөлдөж байлаа. Парламентын гадна талаас нөлөөлж ч чадсан гэж боддог. З.Энхболд гишүүнийг УИХ-д сонгогдохоос өмнө хөрөнгө орлогын мэдүүлэг төрийн нууцад байсан. Харин бид хүн өмчтэй байх эрхтэй, харин түүнийгээ ил тод байлгах үүрэгтэй болгооч гэдэг асуудлыг тавьж эхэлсэн. Тухайн үеийн АН-ын бүлгийнхэн маш хүчтэй ажиллаж 2006 онд хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг нээлттэй болгож чадсан.

-Одоо харин хөрөнгөтэй байж болохгүй гэж яриад эхлэх шиг боллоо…

-Хөрөнгийг нь хураах биш, нээлттэй болгосон эсэх дээр л ярих ёстой. Тухайлбал, би 2007 онд анх хөрөнгө орлогын мэдүүлгээ бөглөхдөө “Өөрийнхөө санаачилсан хуулийн дагуу хөрөнгөө ил болгож байна” гээд инээж байснаа санаж байна. Хөрөнгө, орлогоо мэдүүлэхдээ гадаад, дотоодод байгаа бүх хөрөнгөө бичдэг. Миний ханийн амьдарч байсан байшин, хэрэглэж байсан данс нутагт нь бий. Миний Америкт сурч байхдаа нээлгэсэн данс бий. Яахав дээ, хааяа зуун ам.доллар хийчихдэг байсан юм. Би тэр бүхнийгээ хөрөнгө, орлогодоо мэдүүлдэг. Удаа дараа мэдүүлсэн, хэнээс ч нуугаагүй хөрөнгийг Монголд татаж авчрах эсвэл хураах тухай ярих нь утгагүй. Харин бусдаас нууж гадаадад байшин барьчихаад хөрөнгө, орлогын мэдүүлэгтээ бичихгүй бол хууль зөрчсөн хэрэг. Ийм зарчим ардчилсан бүх улсад байдаг. Америкийн парламент хүртэл Швейцарийн банкинд мөнгөө нуусан нөхдийн хөрөнгийг илчлэх гэж тэмцээд л байна. Ж.Батзандангийн яриад байгаа шиг тэмцэл тэнд ч байдаг. Гэхдээ хүн өмчтэй байж болно гэсэн Үндсэн хуулийн зарчмаа хүндэтгэх ёстой. Ил тод, шударга байлгахдаа Үндсэн хуульд заасан эрхийг хүндэтгэх учиртай. Шударга байхыг би хувьдаа зуун хувь дэмжинэ. Гэхдээ шударга байх, эрхээ зөрчүүлэх хоёр өөр. Миний 2005 онд хөрөнгө, орлогоо ил болгохын төлөө тэмцэж байсан тэмцэл Ж.Батзандангийн толгойд байгаа байх. Гэхдээ улстөрчдийнхөө хийсэн өмнөх алхмыг хараач, цэргийн дэглэмийн журам авчрах гээд хэрэггүй. Хэвшээд эхэлчихсэн зүйлийг гүнзгийрүүлэхэд залуу насныхаа эрч хүчийг зарцуулаач гэж хэлмээр байна.

-Төрийн өндөр албан тушаалтан болсон л бол гадаадын компанийн хувьцаа эзэмшигч байж болохгүй тухай Ж.Батзандан гишүүн яриад байна. Магадгүй та оюутан байхдаа ашиглаж байсан АНУ дахь дансаа хаалгах шаардлага гарах нь дээ?

-Би “Ногоон нүдэн лам” номоо барууны зах зээлд зараад эхлэхэд орлого олно. Гадаадад орлого олбол гадаадад татвар төлнө. Энэ тохиолдолд гадаадын номын дэлгүүрүүдээс мөнгөө яаж цуглуулах вэ гэдэг асуудал гарна. Гадаадад төлөөлөгчийн газар томилоод тэд миний мөнгийг явуулах нь ашигтай шүү дээ. Тэр утгаараа гадаадад данс нээж л таарна. Энэ мэтээр зөвхөн Монголдоо биш дэлхийд танигдах тухай ярьдаг атлаа олон улсын зах зээлд гарах эрхийг нь хааж болохгүй. Би ном зохиогч гэдэг утгаараа гадаадын зах зээлд гарах туйлын сонирхолтой этгээдийн нэг. Киночдоо ч гадаадын зах зээлд гараасай гэж хүсдэг учраас яамны зүгээс “Дэлхийн зах зээлд тэнцэх киног дэмжинэ” гэсэн бодлоготойгоор техникийн үзлэг хийж байгаа. Зохиолчдоо ч номоо англи, герман хэл дээр орчуулж гадаадын зах зээлд гарга гээд байгаа биз дээ. Гадаадын зах зээлд гар гэж уриалж байгаа нь гадаадад банкны данс эзэмш, тэнд мөнгөө цуглуулж баяж л гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, Монголын бизнесменүүдийг томор гэж л байгаа бол гадаадад данстай бай гэсэн үг. Оюуны бүтээлээ ч тэлье л гэж байгаа бол гадаадын данстай холбогдохоос өөр аргагүй. Гагцхүү төрийн албан хаагч бол тэр бүх дансаа ил тод л мэдээлэх, төрөөс хулгайлаагүй гэдгээ л нотлох ёстой.

-Ж.Батзандан гишүүн төрийн өндөр албан тушаалтны эрхийг хязгаарлах тухай хууль ярьснаараа эргээд ардчиллаасаа ухарч, даяаршлыг үгүйсгэж байна гэж ярих хүн ч олон байна.

-Гадаадад данстай байх эрхгүй юм бол Таван толгойн хувьцааг авах эрхгүй гэсэн үг. Таван толгойн хувьцаа Лондонгийн бирж дээр гарах гэж байна. Монголчууд Лондонгийн бирж дээр арилжаа хийж, хувьцаа авахын тулд тэнд данстай байх ёстой биз дээ. Төрийн өндөр албан тушаалтан гэж ярьж байгаа ч эрхийг нь зөрчсөн асуудал бизнесменүүдэд ч халдана. Яагаад гэвэл, нэг хүний эрхийг зөрчих өд дуугарахгүй байгаа бол дараагийн хүний эрхийг зөрчихөд амархан болдог. Улстөрчдийн эрхийг зөрчиж байхад бид дуугарахгүй бол бизнесменүүдийн эрхийг маш амархан зөрчинө. Тэдний эрхийг зөрчихөд дуугарахгүй бол үйлдвэрчнийхний, ард түмний эрхийг зөрчихөд амар болно. Тиймээс 100-хан хүний эрхийг зөрчинө гэж ярьж байгаа бол уучлаарай. Ганц хүний эрхийг ч хамгаалах ёстой. Энэ нь өөрөө ардчиллын баталгаа.

-Төрийн өндөр албан тушаалтнуудыг нэг бол тоймгүй баян гэх. Эсвэл бүх эрхийг нь хязгаарлах ёстой гэх юм. Ер нь УИХ-ын гишүүн, сайдын ажлыг ямар хүн хийх ёстой юм бол?

-Уг нь төрийн өндөр албан тушаалтан иргэдийн төлөөлөл байх ёстой. Ардчилсан нийгэмд төгс хүнийг биш өөрийгөө төлөөлөх хүнийг сонгохын төлөө байдаг. Би ч төгс биш гэдгээ сонгогчдодоо хэлж л байсан. Сонгогчид маань ч намайг төгс биш гэдгийг мэдээд сонгосон. Төгс сайхандаа, эсвэл бусдаас илүүдээ сонгогдоог үй. Бусад хүний төлөөлөл болж чадах юм байна гээд л сонгосон. Түүнээс УИХ-д ортлоо жирийн хүн, гишүүн болсны дараа гэнэт төгс хүн байж болохгүй.

-Ханилсан ханиа бас заавал Монгол Улсын иргэн байлгах ёстой гэж байгаа. Ханиа хүртэл бусдаар заалгана гэвэл төрийн өндөр албан тушаалыг хүсээд байх хэрэггүй бололтой.

-Манай хүн Монгол Улсын байнгын оршин суугч. Монголын аюулгүй байдлаа хамгаалах тогтолцоо маш сайн шүү дээ. ДОХ-оос эхлээд бүх төрлийн шинжилгээ өгч, цагдаа, тагнуулын байгууллагаар тав, зургаан сар судлагдсаны дараа гурван жил оршин суух эрхтэй болдог. Дахин судлагдаад таван жил амьдрах эрх авдаг. Таван жил надтай амьдарсны дараа байнга оршин суух эрхийг өгдөг. Манай хүн Монголд амьдрах бүх шалгалтыг давчихсан. Байнгын оршин суугчаас илүү зүйл шаардах нь хэрэгтэй юм уу даа. Цэдэнбал Филатова хүртэл Монгол Улсын байнгын оршин суугч байсан юм билээ. Орос руугаа бүрмөсөн нүүгээд явахад нь байнгын оршин суугчийнх нь үнэмлэхийг хураагаад авчихсан. Ер нь ихэнх улс гадаадын иргэнийг авъя гэж зорьдоггүй. Үнэхээр хараад, муугаар бодлоо гэхэд тагнуулч бол аль болох хурдан Монгол Улсын иргэн болохыг бодно биз дээ. Тиймээс үнэхээр аюулгүй байдлаа бодвол улсынхаа иргэн болгох шаардлагагүй. Харин ч өөр орны иргэн байсан нь аюулгүй байдалд ашигтай. Түүнээс Монгол Улсын бүх зүйлд нэвтэрч, мэдье гэвэл төрийн өндөр албан тушаалтантай гэрлээд л болчихно байна шүү дээ.

-”Гишүүний нөхөр байхын тулд Монгол Улсын иргэн болох юм байна шүү” гэж ханьдаа хэлэв үү?

-Хууль гарчихаагүй, ярианы түвшинд байгаа асуудлыг хэлж, хүний сэтгэлийг самууруулаад яах вэ дээ (инээв). Тэртэй тэргүй бид хоёр гэрлэхдээ би АНУ-ын иргэн, манай хүн Монголын иргэн хэзээ ч болохгүй гэдгээ хэлсэн. Бие, биенийхээ үүсэл гарал, эх орныг хүлээн зөвшөөрнө гэдгээ тохирчихсон. Манай гэрт Америкийн зочид ирчихээд Монголыг муулбал би шууд зочид буудал руу нь хөөдөг. Угаасаа манай гэрт, миний цайг ууж байхдаа Монголыг муулж болохгүй гэдэг дүрэм үйлчилдэг. Тиймээс миний хань Монголыг дээд зэргээр хүндэлдэг. Би ч Америкт оччихоод тэндэхийг шүүмжилмээр байвал гардаг. Бид хоёр гэр орноо, эх орноо ингэж л хүндэтгэдэг.

-Хэдийгээр монгол хүнтэй гэрлэсэн ч эх орныхоо харьяатаас гарахыг хүсэх хүн ховор. Тэгэхээр ер нь гадаад хүнтэй сууж болохгүй гэсэнтэй адил болов уу?

-Ж.Батзандан гишүүн хүний эрхийг давхар, давхар зөрчих санаа агуулаагүй байлгүй дээ. Ёстой гэнэн цагаанаар ийм үр дагавартай зүйлийг ярьчихлаа гэж бодож байгаа.

-Намынхаа нөхөртэй энэ талаар ярилцаж үзэв үү?

-Эсрэг байр суурьтай байгаагаа хэлсэн.

-Та хэвлэлийн эрх чөлөөний төлөө багагүй дуугарч байсан. Гэтэл Засгийн газар цахим мэдээллийн хэрэгслийн сэтгэгдлийг зохицуулахаар болж байна. Үүнд заавал төр оролцох хэрэг байна уу?

-Засгийн газрын хуралдаан дээр ярьж байхад хэвлэлийн эрх чөлөөтэй яаж зохицох вэ, нэрээ нууцлах эрх зөрчигдөж байгаа юм биш үү гэдгийг санаачлагчаас нь асуусан. Харин Засгийн газрын нэгдмэл байр суурь бол нэрээ нууцлах эрх хадгалагдана гэдэг байр суурьд хүрсэн. Харин нэгийнхээ бичсэн нийтлэлийн дор доромжлох нь ёс зүйд нийцэхгүй. Тиймээс ёс зүйд захирагдахгүй орон зайд хүнийг доромжлох, гүтгэхээс сэргийлэхийн тулд арга зам хэрэглэж байгаа. Барууны ёс зүй сахидаг хэвлэлүүд ч бүгд нэртэй сэтгэгдэл авдаг. Тиймээс дэлхийн хэвлэл мэдээллийн ёс зүйд нийцүүлье л гэж байгаа юм.

-Сэтгэгдлийг хянах, нэртэй болгохыг сайтууд өөрсдөө яагаад шийдэж болохгүй гэж. Төр заавал журам гаргах хэрэг байгаа юм уу?

-Сэтгэгдлийг хариуцах эзэнгүй болчихсон. Вэб сайт бүрт “Сэтгэгдлийг хариуцахгүй” гэсэн өгүүлбэр байдаг. Цаашид Засгийн газрын тогтоолыг өөрчлүүлье гэвэл сэтгэгдэл хянах, ёс зүйг сахиулах хороо байгуулах ёстой. Эсвэл өөрсдөө ингэж зохицуулна, ийм дүрмийн дагуу ажиллана гэдгээ Засгийн газарт ирүүлж болно.

-Сэтгэгдэл бичсэн хүний үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, аюулгүй байдалд нь бас эрсдэл учрах юм биш үү?

-Өөрийгөө бүртгүүлээд сэтгэгдэл бичнэ. Тэр хүн рүү хэн ч хандаж болно. Ингэсэн тохиолдолд хэдэн сая хүн уншдаг орон зайд айлгүй сэтгэгдэл бичсэн шалтгаанаа хэлнэ шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, сэтгэгдэл бичнэ гэдэг хувь хүний харилцаа биш нийтийн орон зайн харилцаа учраас нээлттэй байх ёстой гэж үзэж байгаа. Хэрвээ нэрээ нууцалж үзэл бодлоо илэрхийлмээр байвал блог гаргаж, twitter, facebook эсвэл сонины орон зай ашиглаж болно шүү дээ. Түүнээс сэтгүүлчийн бичсэн нийтлэлийн орон зайд өөр нэг нь нэрээ нууцалж бусад руу дайрч давшилж болохгүй.

-Бас кабелийн 20 гаруй телевизийг хаах тухай ярих боллоо. Үзэгчдийн эрхэд хүртэл халдаад байгаа юм биш үү?

-Гурван сарын хугацаатай үүрэг өгсөн юм билээ. Би телевизүүдийг хаах тухай сонссон даруйдаа Харилцаа, холбоо, технологийн газрын дарга Ц.Жадамбаатай утсаар ярьж хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийг хаахын эсрэг байгаагаа хэлсэн. Техникийн болон оюуны өмчийн шаардлага тавих боломжтой байх, гэхдээ цензурдах хаах нь илүү том асуудал шүү гэдгээ ч хэлсэн. Тэгэхэд “Хэвлэлүүдийг хаах тухай огт яриагүй шүү” гэж байна лээ.

-Газар албадан чөлөөлөх хуулийн төсөл ярьж байна. Малыг нь төр авч байсан шиг өмчилсөн газрыг булаах нь ээ?

-Хуулийн төсөл Байгаль орчны байнгын хороон дээр орж ирэхэд нь зарчмын зөрүүтэй саналаа хэлсэн. Эхний ээлжинд Газар өмчлүүлэх тухай хэлэлцэж тодорхой болгосны дараа юуг хураах вэ гэдгийг ярих ёстой. Бүх улсад нийтийн эрхийн төлөө бусдын газрыг худалдаж авдаг. Хувьчилж амжаагүй газрыг төр үнэгүй авчихна шүү дээ. Тиймээс эхлээд газраа хувьчлах нь чухал. Ялангуяа газар өмчлөлийн асуудлаа шийдэхгүйгээр дахин төлөвлөлт хийвэл олон хүний эрх зөрчинө. Тиймээс зарчмын хувьд Газар өмчлөлийн хуулийг Газар албадан чөлөөлөх тухай хуулийн өмнө ярих ёстой гэдэг байр суурьтай байгаа. Мөн албадан чөлөөлөх гэдэг нэрийг өөрчлөх санал гаргасан. Ардчилсан улсуудад газар албадан чөлөөлөх тухай хууль байдаг. Гэхдээ энэ хуулийг хэрэгжүүлэхийн өмнө газраа өмчилдөг. Хувийн өмчийн газрыг худалдаж авах замаар газрыг чөлөөлдөг. Мөн хүний газрыг авах гэж байгаа бол зөвхөн нийтийн зориулалтаар ашиглах ёстой.

-Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төслөөр хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийн эздийг зарлахыг шаардаж байгаа. Бас байнгын хорооны хуралдааны үеэр алдаа гаргасан сэтгүүлчийг мэргэжлээр нь ажиллуулахгүй байх яриа гарч байсан. Ингэснээрээ хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалах уу?

-Байнгын хорооны хурал дээр байгаагүй учраас юу ярьсныг нь мэдэхгүй юм. Гэхдээ эздийг зарлах нь олон улсын жишиг. Эзэд зарлагдахаас айх хэрэггүй. Харин “Чи хэвлэлтэй байж болохгүй” гээд эрхийг нь хаахаас өөрсдийгөө хамгаалах ёстой.

-Ардчилсан намынхан засаг барьснаас хойш хаана, эрхийг нь цуцална, цагаан сараа хүртэл ингэж тэмдэглэ гэж хориглох, зааж ажиллах боллоо. Ийм хатуу шийдвэрүүд гаргаснаараа иргэдийн шүүмжлэлд өртөж байгаагаа анзаарч байна уу?

-Иргэдийн байр суурийг сайн илэрхийлэх ёстой. Ингэж байж улстөрчид хүмүүжнэ. Төрд олон нийтийн дуу хоолой хүрч л байх ёстой. Ардчилсан засаг гарчихсан юм чинь ардчилсан замаар явж болно гэж найдаж болохгүй. Тиймээс ч иргэдийг сайн шүүмжилж, өөрсдийгөө төлөөлж гарсан хүмүүсийг зөв ажиллуулаасай л гэж бодож байна.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ ярилцлага

Дуучин М.Нарантуяа: Гоё сайхан харагдаж, бусдыг байлдан дагуулах надад үнэндээ сонин биш байна

Дуучин М.Нарантуяа буюу Наратай ярилцлаа.

Өнгөрч буй онд та нэлээд нам гүмхэн байлаа. Ээж болоод хэсэг завсарлав уу?

-Харин ч энэ онд бүхий л талын ажил хийлээ. Уран бүтээл, нийгмийн ажлуудад ч маш идэвхтэй оролцлоо. Хүүхдээ ч харлаа. Зав зайгүй их оволзсон жил өнгөрлөө. Харин ч хурдан он гараад хүүтэйгээ байх юмсан л гэж хүсч байна.

-Ямар ямар уран бүтээл дээр ажиллав?

-Энэ онд хоёр клипэн дээр ажиллая гэж төлөвлөж байсан. Гэхдээ бодсон шиг маань болсонгүй. Ямартай ч нэг цомог гаргахаар Ошейн грэй продакшнтай хамтарч ажиллаж байгаа. Эхнээсээ ганц хоёр дуу нь гарч байна. Сая “Эзлэгдсэн зүрх” шинэ уран бүтээлээ дүрсжүүлж олны хүртээл болголоо.

-Бусдад багагүй тус дэм хүргэдгийг хүмүүс мэдэх байх. Өнгөрсөн онд ямар хүмүүнлэгийн ажил зохион байгуулав?

-Би хандивын байгууллага ч юм уу, сайн дурын хүмүүнлэгийн ажилтан биш л дээ. Зүгээр л ядарсан хүмүүст өөрийн чадлынхаа хэрээр туслахыг хичээдэг. Сүүлдээ хандивын байгууллага шиг “ингээд өгөөч, тэгээд өгөөч” гэсэн хүсэлт их тавих болсон. Энэ жил фэйсбүүкээрээ түлэгдсэн хүүхэд, хүмүүст туслах уриалгыг нэлээд их гаргасан. Гэхдээ эндээс нэг зүйлийг ажигласан. Зовсон хүмүүсийн хажуугаар бизнес хийдэг хүмүүс олширсон байна. Бусдын аливаад хандаж байгаа байдлаар үнэн байв уу, худал байв уу гэдгийг яваандаа гадарладаг болчихдог юм байна. Бүтэн жилийн хугацаанд ганц хоёр хулхи хандивын ажиллагаанд мөнгө өгчихсөн. Гэсэн ч нэлээд их түлэгдсэн хүүхдэд тусалж чадсан. Сая Төмөрцэцэг гээд гурван хүүхэдтэй ээжийн хандивд нэлээд хүмүүсийг уриалж оруулсан. Хандивын дагуу 55 сая төгрөгийг цуглуулсан. Энэ хүн маш өндөр үнэтэй элэг дэмжих эмчилгээ хийлгэж байгаа юм билээ. Баттай эмчлэгдээгүй ч баяртай мэдээнүүд ирж байгаа. Хүмүүс аливаа зүйлд өөрсдөө маш хариуцлагагүй ханддаг юм байна гэдгийг ажигласан. Тусламж хэрэгтэй байгаа өчнөөн мянган хүн байгаа. Тэр бүхэнд ганцаараа тусалж чадахгүй учраас нэг хүнд хандсан хандив үзүүлэхээ болиод оронд нь аль болох тогтолцоонд нөлөөлж, дуу хоолойгоо нэгтгэх хэрэгтэй юм байна гэдгийг эндээс би ойлгосон. Төмөрцэцэг эгчийн аяны дараа л гэхэд миний хүүхдэд туслаагүй байж энэ хүнд тусаллаа гэх маш олон гомдол ирсэн. Нялх хүүхэдтэй эх хүний хувьд маш эмзгээр хүлээж авсан.

-Гадны дуучид, одууд уран бүтээлээрээ дамжуулан нийгмийн дуу хоолой болдог. Та тэр чиглэлээр ажиллах бодолтой байна уу?

-Ерөнхийдөө миний “Эзлэгдсэн зүрх” дууны утга эмэгтэйчүүдийг хүчирхэг байх, өөдрөг, итгэлтэй байх зүйлд хандуулсан дуу байгаа. Өрх толгойлсон ээжүүд болон бусад бүхий л эмэгтэйчүүдийг өөдрөг байхыг уриалсан дуу. Амьдрал санасан бодсон, хүссэн бүхнээ авч чаддаггүй ч амьдрал өөрөө баялаг гэдгийг харуулсан уран бүтээл болсон. Ер нь эх хүн нөхөртэй ч бай, нөхөргүй ч бай үр хүүхэдтэй болно гэдэг гайхамшиг.

-Таныг мөн охид, бүсгүйчүүдийн дотно зөвлөгч гэж хэлж болох байх. Таны гоо сайхны болон тураах зөвлөгөөг дагадаг бүсгүйчүүд их байдаг. Одоо ч зөвлөгөөгөө өгсөөр байна уу?

-Зөвлөгөөгөө одоо ч гэсэн хүргэж байгаа. Би ер нь бусадтай хуваалцах дуртай. Мэддэг чаддаг зүйлээсээ бусадтай хуваалцах нь хүний л нэг зан шүү дээ. Бусдаас илүүг мэдчихсэндээ бус, миний мэдэж байгаа зүйлийг хүмүүс мэдэж байж ч болно, мэдэхгүй нэгэнд нь хэрэг болно биз гэсэн үүднээс зөвлөгөөгөө бэлдэж хүргэдэг.

-Хэзээнээс зөвлөгөө өгөх болсон бэ?

-Би арван жилд байхаасаа л өөрийнхөө бүх мэддэг, чаддаг зүйлээ хуваалцаад явдаг байсан. Фэйсбүүкийн ачаар бусдад хандсан хүмүүнлэгийн ажил, чин сэтгэлийн зөвлөгөөнүүдийг тавиад хүргэдэг болсон. Түүнээс гэнэт л хүмүүсийн анхаарал татах гээд ингээд байгаа юм биш л дээ.

-Та төрөөд удаагүй байгаа. “Хүмүүс төрөнгүүтээ турмаар байна, урьдынх шигээ сайхан болмоор байна гэх юм. Эмэгтэй хүн чинь байгалиараа буцаж хэвэндээ ордог” гэж хэлсэн байсан. Энэ үг чинь олон эхчүүдэд хүрсэн байна лээ?

-Ер нь бүсгүйчүүдийг сүүлийн үед худалдааны шуурганд автуулчихсан байна. Дэлхий дахинд тэртэй тэргүй хүүхнүүдийг гаднаасаа гоё сайхан байхад уриалж байгаа. Үүний цаана бизнесийн ашиг сонирхол л байдаг. Хүмүүс төрсний дараа ийм байсан одоо ийм болж турлаа гэх байдлаар бусдынхаа тархийг угаагаад байдаг л даа. Миний бодлоор эмэгтэй хүн төрөөд тэр анзааны таргалах бол байх зүйл. Гурван жилийн дараагаас эмэгтэй хүн хүссэн хүсээгүй байгалиараа буцаад хэвэндээ ордог. Над шиг болохыг хүсвэл ийм гоо сайхны бүтээгдэхүүн, тураах эм бэлдмэл, цай, кофе хэрэглээрэй гэдэг. Эмэгтэйчүүд иймэрхүү бизнесийн юманд хуйлрах бус хамгийн түрүүнд үр хүүхэд, эрүүл мэнддээ анхаарах хэрэгтэй. Бид нар гаднаасаа гоё сайхан харагдахын тулд эрүүл мэндээ их золиосолдог. Үүнийг яагаад хэлээд байна гэхээр би ч бас өмнө нь гоё сайхан, сайн гэсэн юм болгоныг хэрэглэдэг байсан. Эцэст нь маш их эрүүл мэндээрээ хохирсон учраас эргээд бүсгүйчүүддээ анхааруулаад байгаа юм. Гоё сайхан харагдахдаа бус эрүүл байж үр хүүхэдтэйгээ хамт арав, хорин жилээр ч гэсэн илүү амьдрахын төлөө эрүүл мэндээ хайрлаачээ гэж уриалмаар байна. Ялангуяа монгол хоол, цагаан идээгээ хэрэглэж байгаарай гэж их зөвлөдөг. Амьдралын баяр баясгалан үр хүүхэдтэйгээ эрүүл энх урт удаан амьдрах болохоос гоё сайхан харагдахдаа биш. Оны дараагаар би эмэгтэйчүүддээ гаднаасаа гоё сайхан харагдахдаа бус дотроосоо эрүүл саруул байхыг зөвлөх юмсан гэж бодож байгаа. Одоо миний хүү ой есөн сар хүрч байгаа. Удахгүй хоёр нас хүрнэ. Одоо хүртэл хөхөөрөө хооллодог. Хүмүүс намайг “чи урлагийн хүн байж хөхөө бодооч, гоо сайхнаа бодооч” гэж л байдаг юм. Үнэндээ хөхний үндсэн байгалиас заяасан зорилго нь үр хүүхдээ хооллож, дархлааг нь дэмжин эрүүл саруул бойжуулахад байдаг. Бид нар үр хүүхдээ амжилттай яваасай, мундаг, ухаантай хүн болоосой гэж хүсдэг мөртлөө түүний эх суурь нь хөхөөрөө хооллож, эрүүл бойжуулах гэдгийг мартаад байдаг.

-Та өөрөө эрүүл амьдралын хэв маяг, эрүүл хооллолт гэдгийг юу гэж ойлгодог вэ?

-Зөв хооллоно гэдэг нь зөвхөн ногоо идээд байх биш. Миний бодлоор цэвэр, цагаан хоолтой хүн нэг их эрүүл байгаа санагддаггүй. Хэт цагаан хоолтон, ногоон хоолтон гээд туйлшрахгүйгээр хандах нь зөв байх л даа. Бид нарын бие организмд олон зуун жилийн өмнөөс идэж ууж дасчихсан, зохицсон удамшилтай холбоотой хоол хүнсээ идэх нь зөв байдаг гэж би сонсч байсан юм. Саяхнаас л энэ олон гадны хоолнууд орж ирсэн ш дээ. Ингэлээ гээд үүнийг идэхгүй байх биш, яавал зөв хооллох вэ гэдгийг анхаарах нь чухал. Бид нар өнөөдөр маш их өвдөөд, элдэв хорт хавдар тусаад байгаа нь хооллолттой л холбоотой байх. Гаднаа зөв юм яриад л буруу цагт хооллоод, архи дарсаа хамаа намаагүй идэж уугаад байвал бие организм тэр хэмжээгээрээ хорддог. Хүний эрүүл мэнд өөрийнх нь гарт юм байна гэдгийг ойлгосон. Эрүүл хооллолт, зөв фитнесс гэдэг нь өөрт нь тохирч байна уу гэдгийг сайн мэдэрч, биеэ сонсох хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. Би гэхэд биеэ муудтал фитнесс хийж, мацаг барьж, биеэ муудтал янз бүрийн юм идэж ууж, хэрэглэж байсан. Яг үнэндээ хүсч байсан гоо сайхнаа аваагүй, харин ямар ч тамир тэнхээгүй, хүч чадалгүй, дархлаагүй хүн л болсон байна. Үүнийг уншиж байгаа хүмүүс ч гэсэн дараа нь ямар үр дүн ирэх вэ гэдгийг бодож үзэх л хэрэгтэй юм билээ.

-Та төрснийхөө дараа хэр их дасгал хөдөлгөөн хийдэг байв?

-Төрсний дараа нэг жил би өөрийгөө бүтэн хаясан. Ямар ч гэсэн хүүгээ эрүүл саруул өсгөж илүү анхаарал хандуулахыг зорьсон. Түүндээ ч хүрсэн. Есөн сараас нь ядарч үхтлээ фитнесс хийгээд, үхэх гэж байгаа юм шиг хоолоо сойгоод их явсан. Тэрнийхээ горыг ч амссан. Тэгээд л эрүүл мэнддээ анхааръя гэж шийдсэн. Үнэнээ хэлэхэд урлаг уран сайхан, гоё сайхан харагдахаас илүүтэйгээр эрүүл саруул Нара, ээж Нара л үнэ цэнтэй санагдсан.Түүнээс гоё сайхан харагдаж, хүн амьтныг байлдан дагуулах үнэндээ сонин биш байна.

-Тэгвэл ээж болоод та нэлээд өөрчлөгдсөн байх нь ээ?

-Эрүүл мэндийн асуудлыг зан араншинтай холбож үзэж болохгүй. Амьдралын хандлага маань өөрчлөгдсөн болохоос биш зан араншингийнхаа хувьд урьдын цоглог, эцэшгүй, цуцашгүй дайчин бүсгүй хэвээрээ байгаа. Гэхдээ хамгийн гол нь юунд дайчин хандах ёстой юм, юунд буулт хийх ёстой юм гэдгээ ухаарсан. Үүнийг ээж болсны дараахь ч юмуу, өнгөрсөн амьдралаас олж авсан ололтуудын нэг юм даа л гэж бодож байна. Өөрийгөө сайн чагнаж, өөрийгөө хайрлах хэрэгтэй юм байна, хүн.

-Та бусад дуучдыг бодоход харьцангуй нээлттэй хүн байх. Өөрийгөө ганц бие ээж гэдгээ телевизийн нэвтрүүлгийн үеэр хэлсний дараа нэлээд шуугиан тарьсан. Бас таны хэлсэн үг олон ганц бие эхчүүдэд хүч өгсөн. Гэхдээ нөгөө талаар хэт илэн далангүй байснаар шүүмжлэлд өртөх нь их байдаг шүү дээ?

-Муу нуухаар сайн илчил гэж үг байдаг. Миний илэн далангүйд дургүй хүмүүс өөрсдөө л амьдралаа нууцлаг л дээ. Би худлаа байж чаддаггүй, дүр эсгэж чаддаггүй, багын л шударга зангаасаа болж их алддаг хүүхэд байсан. Гэхдээ яахав дээ. Ийм байх ёстой бол үүгээрээ л дуусаг. Нөгөөтэйгүүр яагаад ганц бие ээж болсноо зарласан гэхээр үүнээс хойш мөн чанарыг нь олоогүй байж олны танил болохыг мөрөөдөж байгаа, олны танил болчихвол баяждаг юм байна, нэр алдар хүртдэг юм байна, сайхан амьдардаг юм байна гэсэн буруу ташаа ойлголттой охид залуусыг эрсдэл хийхээс миний амьдрал бага ч гэсэн анхааруулга болоосой гэж бодож байсан. Зөвхөн олны танил болохыг чиг шугамаа болгодог охид үүнийг мэдээсэй гэж хүссэн. Нара гэтэл зөвхөн олны танил болох гээд дуучин болсон юм биш. Угаасаа л урлаг уран сайхан, дуучин болох хүсэл мөрөөдөл багаас минь миний зүрхэнд цохилдог байсан. Ээж, аав маань урлагийн хүмүүс учраас миний зүрх сэтгэлд урлагийн тухай ойлголт төрөхөөс аваад л байсан гэж хэлж болно. Ихэнхдээ олны танил болсон хүмүүс гоё сайхан хувцаслаж, үнэтэй машин унаж байгаагаар харагддаг. Үнэн хэрэгтээ хүний амьдралын хөшигний алд олон проблем үүсч байдаг. Ихэнх алдартнууд энэ асуудлаа нуудаг, болохгүй байсан ч болж байгаа юм шиг байж, уйлж байсан ч инээж байдаг. Надад илэн далангүй байсан нь амар байдаг. Хүн болгон уулзаад л чи ямар хүнтэй суусан юм, ямар үнэтэй гоо сайхны бүтээгдэхүүн хэрэглэж байгаа юм гэдэг асуултад хариулах ядаргаатай байна. Түүний оронд нөхөргүй, ганц бие ээж гэдгээрээ л баймаар байна. Түүнд чинь бусдаас айгаад эмээгээд байх зүйл байхгүй. Миний амьдралын цаанаасаа өгөгдсөн зүйл нь ийм л байх ёстой байсан биз. Энэ маань өөрсдийнхөө амьдралын баяр баясгаланг олж харж чадахгүй хаяад явсан хүний араас гомдоод туниад, өөрсдийгөө гундаагаад яваа маш олон хүмүүст дэм болсон байх. Надад ч хэдэн мянган эмэгтэйчүүдийн сэтгэгдэл ирсэн. Зүгээр л би өөрийнхөөрөө байсны төлөө маш олон хүмүүст урам зориг өгсөн байна. Өөрөө ч бас урам авч байсан.

-Та нууц биш бол хүүгийнхээ аавын талаар дурдаж болох уу?

-Хүүгийн аавын талаар дурдах ямар ч шаардлага байхгүй. Тэртэй тэргүй бид хоёр одоо хамт биш, ирээдүйд ч хамт байхгүй. Нэгэнт цэглэсэн юмыг би цэглэх л дуртай. Түүнээс өнгөрсөнтэйгөө зууралддаггүй. Хүүгийн аав дотроо юу гэж боддогийг би мэдэхгүй. Хүн л юм чинь үр хүүхдээ хааяа нэг дотроо боддог л байлгүй дээ.

-Та амжилтад хүрэх хүртлээ тайзны ард бүжиглэж, цайны газар ажиллах зэргээр янз бүрийн ажил хийдэг байсан гэдэг. Хэзээнээс дуучин болохоор зорьж эхэлсэн бэ?

-Багаасаа л урлаг уран сайхан руу тэмүүлсэн, дуучин болохыг мөрөөддөг хүүхэд байсан. Дуучны мэргэжлээр Японд сурсан гэдгийг хүмүүс мэдэх байх. Тэр болтол оюутан байхаасаа олон л ажил хийж байсан. Хоолны газар, бааранд ч ажиллаж л байлаа. Хүний ажилдаг л газар ажиллаж байсан. Ямар биеэ үнэлээд явсан биш.

-Зарим дуучид анх гарч ирснээсээ өөр чиглэлээр дуулдаг. Та нас ахихын хэрээр хэв маягаа өөрчлөх болов уу?

-Тухайн цаг үеэс л шалтгаалах байх. Цаг үеэ мэдэрнэ гэдэг чухал. Бид рок попын дуучин гэдэг утгаараа гандан буурахгүй хүмүүс. Сараа эгч, Ариунаа эгч, Алтаа эгч нар одоо хүртэл анх яаж гарч ирсэн тэр хэвээрээ эрч хүчтэй л явж байна. Нас ахихын хувьд одоо хэлэхэд эрт байна. Дөнгөж гучин насны босго алхаад явж байна.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ цаг-үе ярилцлага

Г.Эрдэнэбат: Эрүүгийн хуулийн төслийг Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүйн хөгжлийн нэг шат гэж харж байгаа

Эрүүгийн хуулийг УИХ-д өргөн бариад бай­гаа билээ. Иймд Улсын ерөнхий прокурорын орлогч, Эрүүгийн хуулийн төслийн ажлын хэсгийнахлагч Г.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

-Эрүүгийн хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэж байна. Ажлын хэсгийн ахлагчийн хувьд хуулийн төсөл өмнөх хуулиас хэр их өөрчлөгдөв?

-Эрүүгийн хуулийн шинэ­чилсэн найруулгыг Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүйн хөгжлийн нэг шат гэж харж байгаа. Бид огт байхгүй цоо шинэ, Эрүүгийн хууль, эрүү­гийн хариуцлагын тогтолцоог бий болгох гээгүй. 2002 онд батлагдсан Эрүүгийн хуулийн өнгөрсөн 12 жил гаруйн хугацаанд үүссэн практик, хууль мөрдөх явцад учирсан хүндрэл бэрхшээлийг хэрхэн шийдвэрлэх вэ гэдгийг гол шалгуур болгосон. Хуульд шинэчилсэн найруулга хийсэн. Гэхдээ яг суурь үзэл баримтлалаасаа авахуулаад 2002 оны буюу одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Эрүүгийн хуульд бага зэргийн нэмэлт, өөрчлөлт засвартайгаар явж байгаа юу гэвэл хараахан тийм биш. Үзэл баримтлалын шинжтэй хэд хэдэн өөрчлөлт орсон.

-Тухайлбал үзэл баримт­лалын хувьд ямар өөрчлөлтүүд орсон бэ?

-Юуг гэмт хэрэг гэж үзэх вэ гэдэг зүйл үзэл баримтлалын хувьд өөрчлөгдсөн.

-Энгийнээр хэлэх юм бол?

-Монгол Улсын Эрүүгийн хууль болон гэмт хэрэг гол төлөв материаллаг бүрэл­дэхүүнтэй. Ямар нэгэн үйлдэл хийгээдтүүний улмаасхор уршиг учирсан бол тэр үйлдэл нь гэмт хэрэг болдог. Тухайн хор уршиг нь хуульд заасан хохирлын хэмжээнд хүрээгүй байвал гэмт хэрэгт тооцохгүй өөр журмаар шийдвэрлэдэг. Тухайлбал захиргааны журмаар шийдвэрлэдэг ч юм уу. Ийм тогтолцоотой манай улс явж ирсэн юм. Иймд гэмт хэргийн суурь шалгуурыг өөрчлөх хэрэгтэй гэж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл ямарваа нэгэн хүний хийсэн үйлдлийг хууль бус гэж үзэж гэмт хэрэгт тооцох бол энэ хуулиар ямар үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцох вэ гэдгийг нь илүү нарийн зааж өгсөн. Эндээс эхлээд хуульд маш олон шинэ зүйл орсон гэсэн үг юм.Урьд нь бусдын эд зүйлийг хулгайлаад тэр нь бага бол хулгайн гэмт хэрэгт тооцдог. Замтээврийн осол гаргаад бусдад үлэмж хэмжээний хохирол учруулсан бол хүндэвтэр зэргээс дээш гэмтэл учруулсан байвалзамын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын ашиглалтын гэмт хэрэгт тооцдог байсан. Одоо энэ хуулиар хүний эд хөрөнгийг хулгайлсан л болгэмт хэрэг. Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал зөрчсөн л бол гэмт хэрэг гэх мэтчилэнүзэл баримтлалын өөрчлөлтүүд орсон.

-Ийм ялимгүй зүйл хүртэл гэмт хэрэг болчихож байгаа хэрэг үү. Тэгвэл замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал зөрчсөн хүн бүр хэрэгтэн болжолон жил хоригдох болох нь ээ?

-Ийм ялимгүй зүйлд ч тохирсонбага хэмжээний шийтгэл энэ хуулиар томьёологдож орж ирсэн.

-Гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзсэн ч заавал хорихгүй гэж ойлгож болох уу?

-Ийм төрлийн хэрэг үйлдсэн хүнийг долоо хоногоос эхлээд хийсэн хэргээс нь хамаарч хорино. Хэрэг нь хэр ноцтой байна түүнд нь тааруулж шүүх долоо хоногоос авахуулаад сар, жилээр нь ял оноох юм. Урьд нь тээврийн хэрэгсэл согтуугаар жолоодоход тэр хүнийг торгох эсвэл нэг сар хүртэл хугацаагаар баривчлах шийтгэл оногдуулж байсан. Тэгвэл замын хөдөлгөөний аюулгүй байдалд харшлах жижиг зүйлээс авахуулаад Эрүүгийн хуулиар зохицуулж эхэлнэ.

-Одоогийн хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хуулиар бол зөрчил гээд торгууль оногдуулдаг?

-Иймд гэмт хэрэг гэж юу вэ. Зөрчил гэж юу вэ гэдгийг нарийн зааглаж томьёолох хэрэгтэй. Манай хууль зүйн практикт бас нэг ноцтой сул тал бол гэмт хэрэг болон захиргааны зөрчлийн давхардал хийдэл юм. Одоо дагаж мөрдөж байгаа Эрүүгийн хууль болон Монгол Улсад мөрдөгдөж байгаа 205 хуульд байгаа захиргааны зөрчлийн хэм хэмжээнүүдийн олон заалтууд хоорондоо давхарддаг. Нэг асуудлыг зөрчлөөр эсвэл гэмт хэргээр тооцож шийдэж болохоор хуульдаа давхардуулаад заачихсан байдаг. Жишээ нь Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуульд заасан төрүүлсэн болон үрчлэн хамгаалж авсан хүүхдээ хаясан төөрүүлсэн хүнийг 50 мянган төгрөгөөр торгоно гээд зөрчилд тооцох заалт байгаа юм. Харин Эрүүгийн хуульд төрүүлсэн болон үрчлэн авсан хүүхдээ хаясан төөрүүлсэн бол 6 сар хүртэлх хугацаагаар баривчлах ялаар шийтгэж болно гэсэн байдаг. Энэхоёр хуулийн заалт нь ойлгомжгүй байдал үүсгэж ирсэн. Энэ хоёр хуулийн алинаар нь буруутай хүнийг шийтгэх вэ гэдэг асуудал гардаг. Ийм давхардал гэхэд 30 гаруй байх жишээтэй. Энэ асуудлыг шийдэж зөрчил юм уу гэмт хэрэг үү гэдгийг нэг мөр болгож төрөлжүүлэх шаардлагатай болсон. Тийм учраас Эрүүгийн хуулийг дагаад нөгөө олон зөрчлийн хуулийг шийдвэрлэж байсан хуулиудыг бүгдийг нь төрөлжүүлж нэгтгээд Зөрчлийн тухай хууль гэж дагаж боловсруулсан. Ингэж хуулийн замбараагүй байдлыг арилгахгүй бол нэг хууль дээр нь “Энэ бол зөрчил, торгоод явуулж болно” гэж бичээд нөгөө хуульд нь “Гэмт хэрэг, ял өгөх хэрэгтэй” гээд бичсэн.

-Энэ хуулийн давхцлууд нь буцаад хууль сахиулж байгаа хүмүүсийг хардлага сэрдлэгт багагүй өртүүлдэг гэж сонсож байсан юм байна?

-Тийм, энэ ойлгомжгүй байдалнь нэг талаасаа хуулийн байгууллагын ажилтныг дураараа авирлах боломж олгодог. Харж үзэх хүнээ торгоод явуулаад хатуухан хандах хүнээ эрүүгийн журмаар шалгаад ял өгөх боломжтой болгож буй юм. Нөгөө талаас хуулийн байгууллагын ажилтныг хардаж буруутгах үндэслэл болдог. Нэг улсын хуулиуд давхардаж ийм ойлгомжгүй байдал бий болгож болохгүй. Болохгүй. Зайлшгүй энэ хуулийн давхардал хийдлийгарилгах ёстой.Гэмт хэргийн тухай үзэл баримтлал өөрчлөгдсөн нь энэ хуулийн төслийг нэмж, найруулж, боловсруулах нэг шалтгаан нь энэ юм. Хоёр дахь нь ялын бодлогын асуудал 2002 онд батлагдсан одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулиар ялын бодлогыг нэлээн тодорхой байдлаар томьёолсон.

-Тодруулбал…?

-Гэмт хэрэг үйлдсэн хүн өөр төрлийн ял эдлээд нийгмээс тусгаарлагдахгүй байх боломж байна уу. Заавал шоронд очиж ял эдэлж, хоригдож тэр уур амьсгалыг мэдэрч, гэмт хэрэгтнүүдийн орчинд заавал орж үзэх нь хэр эерэг вэ гэдгийг зайлшгүй бодох хэрэгтэй. Заавал ял өгч байж шийтгэдэг энэ байдлаасаа татгалзахгүй бол зарим хүний хатуу хэлж байгаагаар Монголын нийгэм шоронжих үйл явцтай болж байна гэж хэлээд байгаа. Тийм учраас ялын уян хатан бодлогыг шинэ хуулиар оруулж ирж байгаа. Гэрийн хорионд байлгах,нийтэд тустай ажил хийлгэх гэх мэт ялыг шинээр хуулийн төсөлд тусгасан. Одоогийн Эрүүгийн хуульд баривчлах, хорих гэсэн хүний эрх чөлөөг хязгаарласан хорих ялыг доторнь сонгож хэрэглэх боломжтой болгосон.

-Тухайн гэмт хэрэгтэн сонгож хэрэглэнэ гэсэн үг үү?

-Мөрдөгдөж буй хуулиар ганцаарчлан эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг баривчлах, нэг жилээс дээшхийг нь хорих ял хэмээж ирсэн. Бид хуулийн төслийг боловсруулахдаа бусад орны хуулийг хараад хорих ял эдлүүлнэ гэдэг нь заавал хүнийгтав арваар нь нэг дор байлгаж ял эдлүүлэх хэрэггүй юм байна. Таван жилийн хорих ялтай хүн байсан ч гэсэн тухайн хүн хүсвэл ялаа ганцаарчлан эдэлж болно. Үүнийг тусгасан.

-Тэнсэн харгалзах ял гэж хуулийн төсөлд байгаа юу?

-Байгаа, гэхдээарай өөр хэлбэрээр орсон. Хорих ялыг биечлэн эдлэх шаадлагагүй гэж үзвэл тэнсэж хянан харгалзана. Тэнсэн харгалзах ялыг тухайн хүнд ялыг нь оногдуулахгүйгээр гэмт хэргийн улмаас хохирсон хохирлоо арилгаж, хохирогчтой эвлэрсэн. Өөрийн гэм буруутай зан үйлдлээ засах боломжтой гэж үзвэл тухайн хүний ялыг нь тэнсэж, хянаж харгалзах юм.Хийсэн үйлдлээснь хамаарч долоохоногоос таван жилийн хугацаагаар хянан харгалзана. Энэ хугацаанд тухайн хүнгэмт хэрэг үйлдэж болохгүй, бусдад учруулсан хохирлоо арилгаад дуусчихсан, хохирогчтойгоо эвлэрсэн байвал тэр хүнийг бүрэн ялаас нь чөлөөлнө. Энэ хүн ерөөсөө ялаар шийтгүүлэхгүй гэсэн үг. Одоо мөрдөгдөж буй хуулиар бол ял өгчихөөд “Чамайг дахиж гэмт хэрэг үйлдэхгүй, засарч хүмүүжих юм бол ялыг чинь эдлүүлэхгүй” гэдэг байсан болхуулийн төслөөр ял өгөхгүй, шүүхийн тогтоосон хугацаанд хянаж харгалзана. Тэр хугацаанд хэрэг хийсэн хүн аюулгүй гэдгээ нотолж чадахгүй бол шүүх хэлэлцэж тухайн үед хэрэгт нь тааруулж нэг эсвэл гурван жилийн ял оноох байсан тэр ялыг нь оноох юм.

-Хэрэг хийсэн хүнийг тодорхой хугацаанд аюулгүй гэдгийг нь яаж мэдэж хянах юм бэ?

-Тэр хүнийг тэнсэн харгалзах хугацаанд хууль сахиулах байгууллага хяналтдаа авах юм. Хэрэг хийсэн хүний зан байдал бүх зүйлд хуулийн байгууллагын ажилтан хяналт тавина. Гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд шүүхээр ял өгөөд тэнсэн харгалзах ял өгөхөөр ямар нэгэн хариуцлага хүлээхгүй болчихдог. Хуулийн төслөөр тэнсэн харгалзах ялыг ингэж тусгасан нь гэмт хэрэг хийсэн хүн дахиж хэрэг үйлдвэл биеэ зохистой авч явж чадахгүй бол ял онооно гэдэг айдас болгоомжтой байх юм. Ингэснээр тухайн хүн өөртөө хяналт тавьж эхэлнэ.

-Гэмт хэргийн хохи­рогч нарын хохирол төлөгд­дөггүй. Энэ асуудалд томоо­хон өөрчлөлт авчирсан хууль болж байгаа гэсэн. Үүнийг хуулийн төсөлд хэр­хэн зохицуулсан юм бол?

-Өнгөрсөн 12 жилийн хугацаанд шүүхийн практикаас харахад гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирол том асуудал болох нь анзаарагддаг. Эд материал, биеийн болон сэтгэл санааны хохирол гээд хохирол олон бий. Гэтэл гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд шүүхээс ял оноодог. Хохирогчийн хохирлыг барагдуулдаггүй. Иймдгэмт хэргийн хохирогчийн хохирлыг гаргуулж авдаг байхаар төсөлд төлөвлөсөн.Тийм учраас гэм буруугаа хүлээсэн хүнд ял оногдуулах, хянан харгалзах, албадлагын арга хэмжээ авах, ял хөнгөрүүлэх нөхцөл байдал гэсэн журам гаргаж зохицуулж өгсөн. Ялын хэмжээ өмнөх хуулиас хасагдахаас илүүтэйгээр биечлэн эдлүүлэх ял багасна. Гэмт хэрэг үйлдсэн хүн бусдад учруулсан хохирлоо төлсөн бол эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх асар их өргөн боломж энэ хуулийн төсөлд тусгагдсан. Тэгэхээр бид гэмт хэрэгтнүүдийн ялыг хөнгө­рүүлж зөөллөж асуудлыг уян хатан шийднэ гэхээсээ илүү гэмт хэрэг хийсэн хүн хохирлоо төлсөн бол түүнийг нийгмээс тусгаарлахгүйгээр яаж хариуцлагажуулж болох вэ гэдгийг олон талаас нь бод­сон. Энэ хуулийг дагаад гэмт хэрэг хийсний улмаас хохирсон хохирлыг төлүүлэхтэй холбоотой Хохирлын сангийн тухай хууль бас өргөн баригдаж байгаа.

-Хохирогчдын хохирлыг барагдуулах сан гэсэн үг үү?

-Энэ хуулийн зорилго хохир­­сон олон мянган хохи­­рогч­дын хохирлыг барагдуу­лахад зориулагдсан хууль юм. Гол төлөв өөрөө төл­бөрийн чадваргүй, ядуу дорой хүмүүс буруу сонголт хийж,тэр үйлдэлдээ хуулийн хариуцлага хүлээх болдог. Ийм хүмүүсийн учруулсан хохирлыг төлүүлэхгүй, ялыг нь өгөөд явуулдаг. Хохирогчид харин хохироод үлддэг. Тэгвэл одоо бусдад оногдуулж бай­гаа торгууль гэмт хэрэг үйлдэж олсон хөрөнгийг хурааж авсан энэ бүх мөнгийг Хохирлын санд төвлөрүүлнэ. Гэмт хэргийн улмаас хохирол учирсан иргэдэд нөхөн төлбөр болгож өгөх зориулалттай хууль боловсруулсан гэж ойлгож болно. Энэ хууль гэмт хэрэгтнийг бусдад учруулсан хохирлыг нь төлүүлэхээс гадна гэмт хэрэгтэнхохирлоо төлж чадахгүй бол Хохирлын сангаас төлдөг тогтолцоог давхар тусгаж байгаа. Энэ хоёр хамтдаа үйлчлэх юм бол Монгол Улсын бас нэгэн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэж болно.

-Хохирлын сангийн мөн­гийг хуулийн байгууллагын торгуулиас бүрдүүлнэ гэж ойлгож болох юм уу. Тухайлбал замын цагдаа нарын торгууль гэх мэт зүйлсээс?

-Гэмт хэрэг үйлдсэн, зөрчил гаргасан хүнд оногдуулсан торгууль, буруу аргаар олсон эд хөрөнгийг Хохирлын санд төвлөрүүлэх юм. Манайд гаж гэж хэлж болохоор нэг тогтолцоо үйлчлээд уд­лаа. Ялангуяа захиргааны зөрчлийн торгуулийг улсын төсвийн орлого гэж үздэг. Уг нь төсвийн орлогыг төлөвлөдөг биз дээ. Торгууль оногдуулдаг хүнд “Төсөвт тэдэн төгрөг оруулах ёстой” гээд төлөв­лөөд өгчихдөг. Тэгэхээр төлөвлөгөөт ажлаа хийхийн тулд торгууль оногдуулдаг цагдаагийн байцаагч, улсын байцаагч нар хүн торгох гээд улайраад байдаг. Ийм гаж тогтолцоо бий болчихсон. Замын цагдаа хэн нэгэн хүнээс зөрчил олж хүн торгож, албан үүргээ бие­лүүлдэг болж хувирчихаад байгаа юм. Ингэж болохгүй. Улсын төсөвт төлөвлөж байгаад оруулдаг орлого бол энэ биш.

Д.МАРГАД