Categories
булангууд мэдээ эх-орон-сумаас-эхэлнэ

​“Араараа модтой Биндэрьяа” гэрэл зургийн үзэсгэлэн нээгдлээ


Аялагч, гэрэл зурагчин З.Тунгалагбаатарын “Араараа модтой Биндэрьяа” гэрэл зургийн үзэсгэлэн “Bluemon” төвийн нэгдүгээр давхарт нээгдлээ.

Уг үзэсгэлэнд зүүн бүсийн аялал жуулчлалын төв Хэнтий аймгийн Биндэр сумын түүх болоод үзэсгэлэнт байгаль, нутгийн зон олны амьдралын хэв маяг,ёс заншлийг харуулсан 70 гаруй гэрэл зураг тавигджээ.

Биндэр нутгийнхан тэр дундаа буриад зоны амьдралын хэв маяг, онцлогийг харуулсан уг үзэсгэлэн тавигдсанаар аялал жуулчлал татах, цаашлаад нутгийн брэнд бүтээгдэхүүнээ илүү хэмжээгээр зах зээлд нийлүүлэх боломж нээгдэж байгааг үзэсгэлэнд тухалсан Биндэрчүүд онцолж байсан юм.

No description available.

Тэрээр “Араараа модтой Биндэрьяа” үзэсгэлэнд тавигдсан бүтээлүүдийг сүүлийн долоон жилийн хугацаанд авчээ. Дараагийн удаа Монгол орны алс баруун хязгаар болоод говийн бүс нутгаар аялахдаа буулгасан гэрэл зургийн тэмдэглэлээр сонирхогчидтой уулзахаа энэ үеэр мэдэгдлээ.

Үзэсгэлэн өнөөдөр “Bluemon” төвийн нэгдүгээр давхарт үргэлжилнэ.

No description available.

Categories
булангууд мэдээ эх-орон-сумаас-эхэлнэ

Уулсын өндөр хайрхнуудтай Унаган нутаг Буянт мину

Манай нутгийнхан Буянт уулаараа овоглоод Мөнх цаст хайрхан уулынхаа хормойд, сүрлэг өндөр сарьдаг хавцлууд, ширүүн урсгалтай Сагсай, өмнө хойт Хөлцөөт, Буянт, Өмнө голууд, нөмөр ихтэй уул хангайгаа өгсөн уруудаж өвөл зунтай золгосоор цаг цагийнхаа ажлыг амжуулж, цаглашгүй ихийг бүтээсээр лав л 70 гаруй жилийг өнгөрөөжээ.

Буянт сум нь Ардын хувьсгалаас өмнө Алтайн Урианхайн долоон хошууны нэг Сагсайн хүрээ хийдтэй төвлөн Ах сум, Түмт, Сангийн, Оорцог, Урианхай, Гонзгой зэрэг зургаан суманд харьяалагдаж байжээ.

1925 оноос Алтайн Урианхай аймгийн итгэмжит гүний Жаргалант Сагсай сум, 1929 оноос Чандмань уулын аймгийн Алтайн хошууны “Нармандах” сум байгаад 1931 оноос Ховд аймагт харьяалагдаж 1934 онд татан буугдаж Жаргалант Сагсай сумтай нэгтгэжээ.

1940 онд Баян-Өлгий аймаг байгуулагдсаны дараа 1942 оны гуравдугаар сарын 10-нд сум багуудаас сонгогдсон 21 төлөөлөгчийн хурлаас “Буянт” нэртэй сумыг байгуулж, төвийг нь Өмнө хөлцөөтийн голын Монтрог Хөх толгойн хажууд суурьшуулж, сумын захиргааны тэргүүлэгчдэд есөн хүнийг баталж, сумын даргад Н.Мөнх, нарийн бичгийн даргад Н.Жимбээ нарыг сонгожээ.

Сумын хөгжлийн ирээдүйг харгалзан үзэж 1947 онд Сагсайн голын Хойд хөвөөнд Хөндий сайгийн аманд иргэд хөдөлмөрчдийн тусламжаар барьсан арван тасалгаатай бага сургуулийн хичээлийн байрыг ашиглалтад оруулснаар сумын төв одоогийн байрлалдаа шилжин төвлөрч эхэлсэн.

Буянт сумын 184567 мянган га нутаг дэвсгэрт 660 өрхийн 2488 хүн амьдарч мах, сүү, ааруул, тос, ноос ноолуурын гол үйлдвэрлэл хийгээд ачаа уналгын өдөр тутмын хэрэгсэл болсон 110 гаруй мянга орчим толгой мал сүрэгтэй. Буянтын хүн амын дийлэнх нь урианхайчууд. Монголчуудын эрт эдүгээгийн угсаа түүхийн явцад идэвхтэй оролцож олон зууны туршид алдар нэрээ дуурсгасаар ирсэн эртний хүчирхэг овог аймгийн нэг бол урианхайчууд юм.

Манай сумынхан хэзээний ажилсаг, хөдөлмөрч, шударга, шулуун зантай хүмүүс. Тус сумаас олон арван алдар цуутнууд төрж гарсан нь үүнийг гэрчилнэ. Улсынхаа дархан хил хязгаарыг хамгаалахад биеэр оролцсон олон ахмад дайчдын нэрсийн жагсаалтад 1912 онд Ховдыг Манжаас чөлөөлөх дайнд Урианхай хошуудаас Лувсангаар удирдуулсан анхны 300 цэргийн бүрэлдэхүүнд тус сумын ардуудаас Д.Ажрах, Г.Царцаа, Д.Мятаг, Х.Хорхой, Ж.Цэдэв, Д.Даш нар багтжээ. Баруун хязгаарыг цагаантнаас чөлөөлөх тулалдаанд Ш.Тэвэгт, Ж.Бөөдөө, Д.Баярмагнай, Ш.Лувсан, Хүдэрчулуун нарын хүмүүс оролцож явсан. 1939 онд Буянт сумаас анх цэрэгт татагдсан эрчүүдээс Халхын голын байлдаанд Д.Гармаа, Б.Тарав, Н.Санжмятав, З.Мами нар оролцож Д.Гармаа гавьяа байгуулж, Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнагдсан.

1945 оны чөлөөлөх дайнд Г.Гоёохүү, Х.Лоодон, Н.Буянжиг, Б.Цэдэн, Ц.Батаа, Б.Тогмид, Б.Шалмаа, Б.Орсоо нар оролцож Г.Гоёохүү Алтан гадас одонгоор, Х.Лоодон Байлдааны хүндэт медалиар тус тус шагнагдсан.

1940-1948 онд Байтаг богд, Баруун хилийн тулгаралтад Б.Пунцаг, Б.Төмөр, Х.Төлетай, Д.Шадрав, О.Кап, Б.Лүндэг, Д.Сүх, Ц.Мөнхжаргал, Н.Мэндээ, Э.Цээрэн, Ө.Дүгэр, П.Гулжаан, Ө.Түнжин, Ж.Цэрэв нар оролцож гавьяа байгуулсан байна.

Улсын анхдугаар хурлаас эхлэн II, III их хурлуудад төлөөлөгчөөр оролцож улсын бага хурлын гишүүнээр гурван удаа сонгогдож байсан Ш.Тэвэгт, 1940 онд Улсын VIII их хуралд төлөөлөгчөөр оролцсон анхны эмэгтэй Б.Энгээ, 1949 онд Улсын их хуралд Т.Өтнөө, Б.Дорж нар төлөөлөгчөөр оролцсон.

1996-1998 онуудад Монгол Улсын Хууль зүйн Яамны сайд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож байсан С.Батчулуун энэ нутгийн уугуул.

АИХ-ын депутатаар малчин П.Хөх, М.Батшүлэг, Г.Борхүү, сум нэгдлийн дарга Б.Лишээ нар сонгогдож 1990 оны анхны чөлөөт сонгуулиар тус сумын харъяат Я.Хүрлээ Их хурлын депутатаар сонгогдож “Шинэ Үндсэн хууль”-ийг батлалцсан болно.

Төрөлх сумандаа төр, засгийн байгууллагыг олон жил удирдаж, идэвх зүтгэл, санаачилга гарган хөдөлмөрлөж байсан Т.Өтнөө дарга зохион байгуулах, хүнтэй ажиллах талаараа үнэнхүү гайхамшигтай нэгэн байлаа.

Буянт сум нь хойд талаараа мөнх цаст хайрхан уулын нуруугаар Цэнгэл, Сагсай сумтай, зүүн талаараа Зөөлөн Хужирт, Нарийны нуруугаар Бугат сумтай, урд талаараа Цагаан салаа багийн нутгаар Толбо сумтай, баруун талаараа Хөх Сэрхийн нуруу нарийн Чихэртэйн голоор Алтай сумтай тус тус хил залгана.

Халбан Бөөрөгт, нарийн Хужирт, Бургастай зэрэг сүрлэг уулс олон бий. Сумын төвийн баруун урдуур урсан өнгөрдөг Монгол Алтайн арван гурван давааны нэг болох Хайртын даваанаас эх авсан Сагсай гол 100 гаруй км урсан Ховд голд цутгадаг. Мөнх цаст уулуудаас эх авсан Буянт, өмнө, хойд Хөлцөөт Бөөрөгт, Өмнөгол зэрэг ширүүн урсгалтай голууд байдаг.

Сумын нутаг ашигт малтмалаар элбэг баян, хүдэр болон шохойн чулуу, нүүрсний занар, улаан зос, хар, цагаан шавар элбэг тохиолддогоос гадна олон өнгийн шороон будаг байдаг нь тогтоогдсон.

1980-аад оноос “Нармандах” нэгдлийн орлогч даргаар ажиллаж байгаад гавьяаныхаа амралтанд гарсан, ахмад ажилтан Муратханы Тогторхан гуай санаачлан өмнө Хөлцөөтийн улаан үзүүр Халзангийн давааны аманд байдаг өнгөт шороог элдэв тосонд хийж туршилт хийсний дараа олифтой найруулж тосон будаг гарган авч тухайн үед ЗХУ-ын Барнаул хотын химийн лабораториор чанарын тодорхойлолт гаргуулан тосон ба шороон будгийн иж бүрэн үйлдвэр байгуулснаар ШБОС-ын гэрчилгээ авч, ШУТУлсын хорооны шагнал хүртэж байсан түүхтэй. Уг үйлдвэр нь тухайн үедээ жил бүр нэг сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж Улаанбаатар, Баянхонгор, Увс, Ховд, Завхан зэрэг 16 аймаг хотын барилгын байгууллагад тосон ба шороон будаг нийлүүлж байв.

1997 оноос будгийн үйлдвэрийг төр захиргааны ахмад ажилтан, С.Тэнээгийн санаачилга идэвх оролцоотойгоор Монгол, Орос, Хятад улсын тусламжтай хайгуулын ажил хийлгэн 100 гаруй жилийн нөөцтэй 14 өнгийн шороон будгийн орд газар гэдэг нь тогтоогдсон. Энэ нь тус сумын нутагт төдийгүй Монголдоо ховорхон орох арвин их баялагтай барилгын материалын үйлдвэр болох бүрэн боломжтой юм.

Манай сумын хувьд хувьсгалын жилүүдээс өнөөдрийг хүртэл 20 гаруй малчин улсын аварга, сайн малчин, залуу аварга малчин, энх сүрэгтнээр тодрон гарч төр засгийн шагналуудыг хүртэж байсан болно.

Манай сумаас нэр алдар нь улс даяар түгсэн олон арван хөдөлмөрийн баатар гавьяатнууд эрдэмтэн мэргэд ч бас цөөнгүй төрөн гарсан билээ. Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар Б.Батаа, Ж.Дампил,Б.Цээхээ, Г.Борхүү, гавьяат тээвэрчин М.Дондог , гавьяат уурхайчин Ж.Хинаят, гавьяат багш Б.Баяжих, ХАА-н гавьяат Б.Лишээ, ХАА-н Шинжлэх ухааны доктор А.Хөхөө, А.Магаш,Техникийн шинжлэх ухааны доктор Ц.Сосорбарам, Биологийн ухааны доктор, Б.Оюунсанаа нарыг дурдахгүй өнгөрөх аргагүй юм.

Монгол Улсын Ардын жүжигчин, кино найруулагч, эсрэг талын дүрээрээ гайхагдсан Б.Дамчаа, Ардын жүжигчин, нэрт бүжиг дэглээч, их бийч Р.Самжид, телевизийн авьяаслаг хөтлөгч, сэтгүүлч, Монгол улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ш.Ёолк, ардын язгуур урлагийн наадмын удаа дараагийн шагналт, тэргүүний уран сайханч П.Наранцогт /Чохоон/, уртын дууч Ц.Шээрэв, дуурийн дуучин С.Төмөр, С.Батчимэг соёлын тэргүүний ажилтан, Хан Хэнтий чуулгын дуучин Б.Даваажав, бүжигчин Р.Чилгэр, дуучин СТА С.Энхтайван, дуучин, хөтлөгч О.Ичинноров, Монгол Улсын мэргэн харваач, урианхай, буриад сурын улсын мэргэн, спортын мастер М.Батгэрэл, Монгол Улсын мэргэн, спортын мастер Б.Баярсайхан, Урианхай сурын эрхий мэргэн, спортын мастер Ч.Жамбал, Урианхай сурын улсын мэргэн, спортын мастер Б.Насанбат, О.Эрдэнэбилэг, Ж.Мягмар, Б.Мөнхтөр, Х.Бямбажав нар төрж өссөн Буянтаараа овоглон дуудуулж төрийн наадмын ногоон дэвжээ, театр урлагийн алтан тайзнаа, телевизийн цэнхэр дэлгэцнээ сум орныхоо нэрийг дээдлэн мандуулж ирснийг яахан мартахав.

Ахмад харваач Д.Авирмэд, О.Шаймаа, П.Гүнчин, З.Баньд, П.Ишээхүү Б.Мичир, Ц.Тавьхиа, П.Жарантай, Р.Мөнх, П.Дүгэр, Я.Хүрлээ, Ө.Бааст, Р.Самдан, Б.Цэрэндорж нарын харваачид сурын спортыг баг, сумандаа хөгжүүлэх талаар байнгын идэвх зүтгэл санаачилга гарган ажиллаж ирсэн билээ.

Одоо Буянт сумаас сурын спортоор Улсын мэргэн, спортын мастер 10 гаруй, аймгийн мэргэн арваад, спортын дэд мастер арваад, сумын мэргэн 20 гаруй төрөн гарсан байна.

Сүүлийн жилүүдэд тус сумын уугуул иргэдээс төв ба орон нутгийн төрийн захиргаа, цэрэг армийн салбаруудад идэвх зүтгэл гарган хөдөлмөрлөж яваа шилдэг хүмүүсийн тоонд Зэвсэгт хүчний 016, 256 дугаар нэгтгэлийн захирагчийн техникийн орлогч, 204 дүгээр ангийн захирагчаар ажиллаж байсан, бэлтгэл хурандаа агсан Т.Тогтох, Зэвсэгт хүчний Алдар нийгэмлэгийн орлогч даргаар ажиллаж байсан, Монголын чөлөөт зохиолчдын холбооны гишүүн, бэлтгэл дэд хурандаа, агсан Р.Дэлэг, Армийн улс төрийн газар, тусгай ангийн улс төрийн орлогчоор ажиллаж байсан бэлтгэл хошууч Д.Намхай агсан нар болон Иргэний нисэхийн онгоцны техникчээс хуягт танкийн командын мэргэжлээр ЗХУ-ын Малиновскийн нэрэмжит Хуягт танкийн академи төгссөн ахмад багш, эдүгээ 83 настай бэлтгэл дэд хурандаа Ц.Гончиг /одоо ч энх тунх нийслэл хотод амьдарч байна/, аймгийн НАХХ-ийн дарга, асан хурандаа Ц.Авирмэд, аймгийн цэргийн штабын даргаар ажиллаж байсан, бэлтгэл хурандаа Б.Жуваа, Ховд, Дорноговь аймгийн АДХГЗ-ны хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан төрийн захиргаа хэвлэл мэдээллийн тэргүүний ажилтан Р.Буяндэлгэр, аймгийн ерөнхий прокурор хууль цаазын итгэмжит зөвлөх Т.Батсүх, аймгийн ХҮХ-ийн дарга Б.Цэрэндорж, уул уурхайн инженер З.Хэнзээ, Хүний их эмч, Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан А.Эрдэнэцэцэг, ахмад багш АБТА Ж.Сосор нар тус сумаас төрөн гарсан билээ.

Сүүлийн үед манай сумаас ажил хэрэгч, бизнесменүүд олноор гарч ирж байна. Тэдний дотроос аймгийн ИТХ-ын тэргүүлэгч гишүүн Т.Нансалмаа, С.Алтанцоож, мөн ИТХ-ын төлөөлөгч М.Бат-Очир, “Цамбагарав ХХК”-ийн ерөнхий захирал Б.Энхболд, гэргий Т.Наранцэцэг, аймаг болон Буянт сумын төвд Ө.Минжин, Ө.Хуатхан, Д.Хурмет, Х.Манарбек, Б.Хорлоо, Хэнтий аймагт Ж.Баянцагаан, Ц.Цэнгэлсайхан, Улаанбаатар хотод Ч.Оюунхүү, Ц.Намжаа, Ц.Саруулхүү, Б.Баттулга нарыг онцлон нэрлэмээр байна.

Хайрхан сүрлэг уулс хадган цэнхэр голуудтай манай Буянтынхан урианхай, казахаараа хүүрнэж, өтгөн шаргал цайгаа ууж, хүүхэд багачуудаа өсгөн хүмүүжүүлж төрж өссөн газар шороо, нутаг усандаа эзэн болж байгалийн хэцүүг хүч чадлаараа даван хөдөлмөрлөж төр засгийнхаа өгөөмөр түшигт түвшин амьдарч байна.

Хурандаа

Б.Жуваа

Categories
булангууд мэдээ цаг-үе эх-орон-сумаас-эхэлнэ

Дөрвөлжлөн харагдах Алаг уултай Дөлгөөн цэнхэр нууруудтай Дөргөн нутаг минь

1750-аад оны үед Зүүн гар улс задарсны дараа Гулз хайнагийн
сүм, Тэнгэр уул, Ил тарвагатай, Чингэл цагаан гол орчмоор нутаглаж байсан дөрвөдүүд
Алтай даван бараг 2000-аад км нааш нүүдэллэж, одоогийн байгаа нутагтаа суурьшсан
юм билээ. Энэ тухай нэгэн домог яриа байдаг. Нэгэн төмрийн дархан хийдэг дотор хүн
галтай нүүрсээ илжгэнд ачаалан явж байгаад ачаатай илжиг нь алдагдаж, утаа татуулан
гал манарган давхисныг галтай алаг даага ирж явна гэж шуугилдаад, тэр шуугиан нь
галтай аюултай дайсан ирж явна гэдэг цуу дэгдээд дүрвэн нүүсэн гэдэг. Манай сум
цэнгэг устай хоёр том нуур, дэлхийд сонин тогтоцтой Алаг хайрхан, уул толгод ус
хөдөөтэй Агваш аралтай, хэдэн сайхан элсэн манхантай учир ирсэн очсон хүмүүс тухлан
саатах ийм нутагт төрсөн бидэнд омогшил төрөх нь зүйн хэрэг ээ. Гижиг сайхан, Агвашийн
баруун цахир, Цагаан үнээт, Чаргат, Уургат, Баян овоо, Баян хайрхан, Тээрмийн чулуун,
Аргалант, Чихний хар, Бурхад, Ёл эдгээр өндөр уулсын хооронд тал хөндий хоолойнуудад
хармаг, хатуу хар, шарилж, таана, ерхөг, хулс, зэгс зэрэг ургамал цэцэг алагласан
412.0 мянган км/кв нутагт таван хошуу мал нь тааваараа бэлчээрлэж байдаг. Зэгс шагшуурга
ус уулсын нөмөр нөөлөг нь цаг агаар хүндэрсэн үед өгөөжтэй билээ. Байгалийн хүнд
үед хавь ойрын сумдын малчид ирж өвөлжин баяр хөөртэй буцдаг юм. Хар нуур, Хар ус
нуур, домогт Чоно харайхын гол, Завхан голын нэг хэсэг нь манай сумын нутагт байдаг
ийм л уул ус тэгширсэн нутаг даа. Монголын хамгийн том Агваш аралд намар өвөл хавартаа
малчид тааваараа нутагладаг. Зундаа нуурын ус ихдэж, гарам гарцгүй болно. Ялаа шумуул
дэгдэж дуртай ч дургүй ч малчид нь сэрүүн уулсаа бараадан нүүдэг юм.

Миний багад
1960-аад оны үед Хар ус нуурын доор нефть байгаа, Харайх гол дээр УЦС баригдана
гэсэн яриа байсан. Энэ асуудал биелэлээ олохгүй болохоор мөрөөдөл мэт санагдаж байсан.
2000 он гарсан хойно 40-өөд жилийн дараа УЦС баригдлаа гэхдээ байгалийн нөөц боломжийг
бүрэн ашиглаагүй гэсэн. Бүх боломжийг нь ашигласан бол баруун гурван аймгийн цахилгааны
хэрэгцээг ОХУ-ын хараат байдлаас гаргах байсан гэж тухайн үед ажиллаж байсан хүмүүс
нь ярьдаг юм билээ. Манай сум цахилгааны гачаалгүй, ард түмэн нь сайхан амьдарч
байна. Орчныхоо хэдэн сумдыг цахилгаанаар хангаж байна. Одоо л их нууруудын хотгорт
нефьт байна гэсэн асуудал яригдаж байна. Манай сум байгалийн шохой, нефть, алт эрдэнэс
хүнсний давс, цахилгааны эх үүсвэртэй цэнгэг устай нууруудтай болохоор загас шувуу
ургамал амьтнаар дутуугүй юм. Бидний өвөг дээдэс зөвийг сонгож ихийг үлдээсэн байна.

1960-аад оны үед сумын төвд гүний худаг гаргаж байшинг нь
барьж мотор насос тавьж бэлэн болгосон. Гэвч ус нь тостой гараад худаг хаагдсан.
Бид цонхоор нь орж тоглодог байлаа. Тэгэхээр тэнд нефть байх магадлалтай гэж бодогдох
юм. Одоогийн манай сумын ард түмэн болбоос Дөрвөд Далайхан аймгийн харьяалалд байсан
замба, зуутраг, хондого, тайчууд, таргад, тугтан, яргай хүмүүс дээр шилжин ирж суурьшсан
бусад овгийн хүмүүс амьдарч байна. Манай сумаас Улаангомын хүрээнд эрдэм чадалтай
лам нар олон байжээ, тэднээс ихэнх нь хэлмэгдэлд өртөн баригдаад эргэж ирээгүй гэдэг.
Баярын Равсал УГЗ гэдэг цолыг манай сумаас анх авч байжээ. Энэ хүн 1990-ээд оны
үед сумынхаа 20-иод залууд төвд үсэг зааж,
цаашид эрдэм сурах замыг нээж өгчээ. Мөн тэр үед энэ хүний эхнэр УГЗ Б.Цэрмаа
нь хэсэг охид, бүсгүйчүүдэд уран хатгамал хийх арга ухааныг заасан байна. Энэ хоёр
хүний заасан эрдмийнх нь үр дүн одоо байгаа байх аа. Ө.Цагаанбилэг гэдэг хүн Орос
улсад цэргийн сургууль төгсөж холбооны цэргийн удирдах бүрэлдэхүүнд ортлоо дэвшин
бригад командлан захирагч цолтой ажиллаж байгаад хэлмэгдэлд өртөн шийтгэгдээд хожим
цагаадсан байна. Улс орондоо оюуны хөрөнгө оруулалт хийж бүх хүүхдүүддээ дээд боловсрол
эзэмшүүлсэн Га.Даш, Г.Бямба эгч нартаа талархаж байна. Манай сум бол харьцангуй
залуу сум. Увс аймгийн Өмнөговь, Завхан сумаас салж газар нутгийн хуваариар Ховд
аймагт харьяалагдсан байдаг. Бас Мянгад сумтай нийлж хэсэг хугацаанд бүдгэрч явсан
үе бий. 1979 оны нэгдүгээр сар шиг санагдаж байна. Сум дахин байгуулагдаж Сандаг
дарга ажлаа авч ард түмэн хурлаа хийсэн. Тэр өдөр аймгаас хоёр машин гарсан юм.
Аймгийн дарга Б.Насанжаргал хажуудаа хоёр хүнтэй, нөгөө машинд нь соёлын хэлтсийн
дарга Цахиуртай Равсал ах Хүүхлээ ах миний бие явлаа. Би сонирхогчийн журмаар ажлаасаа
чөлөө авч явсан юм. Загийн тойруу өнгөрч угталтын самбар харагдаж сэтгэл нэлээн
хөдөлж байсан. Сумандаа очилгүй 10-аад жил болсон байсан. Тэгтэл машинууд замаас
гарч Загийн цагаан толгой руу явцгаасан юм. Равсал ах энд манай сумын их эрдэмтэй
хүнийг оршуулсан газар, би зүгээр өнгөрч болохгүй гээд сан тавьж ном тарниа уншин
сүү цагаан идээ өргөсөн юм. Бид бүгдээрээ мөргөцгөөсөн юм. Энэ нь анги Содов гэдэг
лам хүнийх юм гэсэн. Цагаан толгойн орой дээр шарилын хамгаалалтын үлдэгдэл бололтой
моднууд байсан. Сум дахин байгуулагдсантай холбогдуулан хоёр хүний нэрийг мартаж
болохгүй юм.

1. Аймгийн дарга Б.Насанжаргал энэ хэдэн дөрвөдүүдийг тусгай
сум болгох нь миний үүрэг юм шүү гэж замдаа ярьж явсан. Тэр үед сум болоогүй бол
хөгжил хэдэн жилээр хойшлох нь ойлгомжтой, бүр сум болох эсэх нь эргэлзээтэй.

2. Сум байгуулагдсан даруйд хүн эмнэлгийн шинэ УАЗ 469 машиныг
хувиасаа авч өгч байсан малчин Г.Бямба гэдэг хүн байна. Энэ машин сумын хүн амын
эрүүл мэндийн төлөө олон мянган км явсан байх.

1940-50-иад оны үед улсын сайн малчны зөвлөгөөнд О.Ням Х.Зэгэв
нар оролцож одон тэмдгээр шагнагдаж байжээ. 1960-70-аад оны үед улсын хошой аварга
тэмээчнээр Б.Юнгэрэн шагнагдаж АИХ-ын депутатаар сонгогдож байжээ. Мал хувьд шилжсэнээс
хойш улсын сайн малчнаар Н.Пүрэвжав шалгарч сумынхаа нэрийг гаргаж байжээ. Манай
сумынхан зах зээлийн өөрчлөлтөд харьцангуй хурдан шилжиж, ард иргэддээ үйлчилгээг
зохих журмын дагуу үзүүлж байгаа сум болсон. Цаашид сумын нэр хүнд үйл ажиллагаа
ямар байх нь сумын ард түмэн, хүүхэд залуучууд, төр захиргааны ажлаас шууд хамааралтай.

2016 онд сумын ой болно. Улаанбаатарт байгаа ард иргэд гавьяат
багш Ц.Түвшинтөгс Р.Дүгэрсүрэн нарын зөвлөмжөөр хийх ажлаа ярьцгааж байна. Манай
сумын залуучуудын үүсгэн байгуулсан “Хөгжил” трейд ХХК Ургамал, Урангоо “Гарьд зам” ХХК Н.Батбаяр “Тайгын булаг” ХХК Я.Мягмарсүрэн “Өгөөмөр ерөө” ХХК Б.Жаргалсайхан “Тунгалаг буянт зам” ХХК Д.Намжав, “Хариах” трейд ХХК Н.Насанжаргал нарын захиралтай байгууллагуудын
ажил нь тогтмол сайн байна. Төрийн албанд Д.Идэрзаяа, Д.Давааням, М.Дашзэвэг, Д.Санжаа,
З.Эхбаяр, Ч.Сүрэнжав, Г.Хандмаа, Д.Мөнхболор, Л.Цэдэн-Иш, Ц.Мөнхдорж,
Д.Нямжав, Б.Батцоож, нарын залуучууд ажил
үүргээ сайн гүйцэтгэж байна. 1979 онд Сумын конторын хоёр давхар барилга баригдсан,
уг байрны зураг схемийг инженер Т.Ням гаргаж техникч Т.Халтархүү удирдан бариулсан.
Сум өөрийн хөрөнгөөр аж ахуйн аргаар барьсан барилга 35 жил болсон. Цаашид ч олон
жилийн насжилт байгаа байх. Т.Ням энэ барилгаар сайн инженер гэдгээ харууллаа. Энэ
барилгыг сумын үйлдвэр бригадын хүчээр барьж Т.Ёндонжамц, М.Даваажав Б.Нямдаваа,
С.Цэнджав нар сайн оролцсон гэдэг.Өмч хувьчлалын хувьд нэгдлийн даргаар ажиллаж
байсан Ц.Пүрэвийн малыг малчдад гэсэн зарчмаар хурдан шуурхай ажилласны үр дүнд
аливаа ажил амжилттай зөв явагдсан гэж малчид Ц.Пүрэв даргадаа ам сайтай байдаг
юм билээ. Энэ ч утгаараа сум зах зээлд хурдан шилжсэн байх.

2012 оны олимпод эх орноо төлөөлж эмэгтэй байт харвааны төрлөөр Б.Урантунгалаг
шагналт байранд орсон байна. 1960-аад оны үед Л.Бандихүү улсын начин цолтой сайн
барилдаж байсан учир манай суманд бөхийн удам байгаа.

Нутаг орныхоо үндэс угсаа, түүх соёлын талаар ном гаргасан
Ц.Цэдэн ах О.Бөхчулуун Г.Басангаа нарт номын цагаан буян ерөөл нь ирнээ. Мэдээ харж
суутал ачаатай цагаан тэмээд гарч ирэв энэ юу билээ гэтэл Агни эгч маань талдаа
100 гаруй км газар судар номоо ачаалан гороо хийж явсан байна. Энэ бол түүхэн үйл
явдал, ер нь Агни эгч маань нутаг орноо гэсэн сэтгэлтэй ардын зан үйлийн талаар
үргэлж шинийг эрэлхийлж явдаг сүүн сэтгэлтэй эмэгтэй юм. Энэ хүн сумынхаа ойг тэмдэглэх
талаар дотроо нэгийг бодож л яваа. Төрийн ордны орчмоор явахаар П.Нямаа ах маань
санаанд ороод байх юм. Энэ хүн ордны хамгаалалтын даргаар олон жил идэвх зүтгэлтэй
ажиллаж байсан. Энэ хүний оролцоотой манай
сумын залуус ордны хамгаалалтад орж ажиллаж байлаа. Энэ хүн удмын гарын дүйтэй
дархан хийдэг. Нэг сонин тохиолдол байна. Улаанбаатар хотын захуудад хөөрөгний
наймаа эрхэлдэг хүмүүсийн дунд Нямаа нуух, Даваа толгой гэж ярьцгаах юм. Манай
сумын хоёр хүний ур ухаан шингэсэн эд юмс ийм нэршил авчээ. Л.Даваа ах гүйлгээ
ухаантай, морин хуур сайхан тоглоно, ерөөлч магтаалч дөрвөд ардын уртын дуу
дуулчихдаг, шатар сайн нүүнэ, ийм л авьяастай хүн дээ. 1990-ээд оны үед
Улаанбаатар хотын иргэд ажилдаа явах ирэх гэж унаагаар гачигддаг хүнд үе
байсан. Тэр үед Х.Галмандах нь өөрийн мэргэжлээрээ хийж байсан ажилдаа
тулгуурлан Монголын хувийн автобусны эздийн холбоог байгуулж тэргүүнээр нь
ажилласан юм. Энэ шинэлэг санаачилгад жолооч нар нэгдэн шаардлагатай чиглэлд
шугам нээн ажилласан нь хотын нийтийн тээвэрт үр дүнгээ өгсөн. Х.Галмандах одоо
ч санал санаачилга гарган ажиллаж байна. Өөрийн сумандаа 16 жил удирдах ажил хийхдээ
Т.Сорогжав ард иргэдийн ёс заншил, соёл уламжлал, сурч боловсрох орчинг дээшлүүлэх
талаар нэлээд ажил хийснийг хэлэх хэрэгтэй. Сумандаа анх хоршоо байгуулж ард иргэдийн
хүнсний болон бусад хэрэгцээг хангаж зах зээлд шилжих эхлэлийг тавьсан Г.Ганболдын
нэрийг дурьдах нь зүйтэй.

Сүүлийн жилүүдэд Н.Цогзолмаа, С.Өлзийсайхан нар өөр өөрсдийн
мэргэжлээр докторын зэрэг хамгаалж эрдэмтдийн тоо нэмэгдэж байна. Мянган цагаан
ямаат хэмээн алдаршиж байсан Бу.Пүрэв ах монгол гайхамшигт оролцож байсан. Улсын
наадамд морь уралдуулна гэдэг амаргүй ажил юм билээ. Бүр цаашилвал морь айрагдуулна
гэдэг нь бахархалтай үйл явдал. Уяач Н.Батбаярын хүчин чармайлтаар сумын нэр олны
сонорт хүрсэн.

Зүүдэнд ирэх нутаг

Дэлхийд соньхон уул нь үзэгдээд

Дээвэр шүргэн үүл нь нүүгээд

Дөрөө давсан зэгэс нь найгаад

Далан хөшөөтөд давалгаа цохиод

Дэрс хужиртаа тэмээнүүд цувсан

Дөрвөн зүгтээ түмнээ ивээсэн

Дөргөн нутаг монгол нутаг
аа

Аялан явахад тухлан саатмаар

Агваш арал нь намартаа налайна

Аялгуут хууранд шувууд нь
чимээлэн

Ардын биелгээнд нуур нь долгиотон

Бадам цэцэг нь бөлбөөндөө
дэлбээлсэн

Дөрвөн зүгтээ түмнээ ивээсэн

Дөргөн нутаг монгол нутаг
аа

Сүүдэр талд нь адуу багшран

Сэрүүн энгэрт нь багачууд
тоглосон

Салхиар хээлсэн манхны оройд

Санчиг буурал өвгөд нь хуучлан

Саравчлан суухад санаа тэлмээр

Дөрвөн зүгтээ түмнээ ивээсэн

Дөргөн нутаг монгол нутаг аа

Зуны бороо шивэрч солонго
татсан дариуд

Завхан голын дэнжээр зэрэглээ
тогтоод байна

Таанын үнэр шингэсэн тааваараа
бэлчээрлэх сүрэгтэй

Талын салхи үлээж цээж дүүрэн
амьсгалуулсан

Аав ээжээс заяасан алтан нутгаа
хайрлая

Дөрвөн зүгтээ түмнээ ивээсэн

Дөргөн нутаг монгол нутаг
аа

Зуутраг овогт Ё.ЦЭВЭЭНЖАВ

Categories
булангууд мэдээ эх-орон-сумаас-эхэлнэ

Буман цагаан хоньтой Эрдэнэмандал сум

Хан-Өндөр хайрхан

Хүний өсөж төрсөн нутаг гэдэг оюун санаа, сэтгэл зүрхнээс хэзээ ч гарахгүй юм. Бодол санаанд минь Хан-Өндөр хайрхан, Халиун морьт уултайгаа сүндэрлэж, Хануй, Хүнүй, Гурван Цүүрийн ус сэтгэл дундуур цалгилан урсаж, аглагхан хангайн дүнхгэр хөх нурууд Бөхөн шар, Норовлин бодолд минь хөглөрч, хөндий талын хөх салхи хацар хайрч, алгадаж, бас илбэж, өвгөдийн минь бидэнд үлдээж өгсөн миний нутаг, цаг цагийн, үе үеийнхний мөнхийн ганцхан диваажин цээжний цаана оршном.

“Юундаа чи ийнхүү сэтгэл зүрхтэйгээ зөрчилдөн байж, их уулсын цаана, уудам холд өөрөө өөрийгөө хүлэн байж, энд сууна вэ” гэж өдөр бүр өөрөөсөө асуух хэрнээ санаан дураараа хүрчихэж чадахгүйдээ хааяа ганц нэгхэн гэгээн нулимс унагаж, сэтгэлээ аргадчихаад их хотын хэмнэлд аажимхан уусаад цааш алхчих юм. Ийнхүү урсан өнгөрөх олон өдрүүдийн нэгэнд “Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сум хониороо тэргүүлжээ” хэмээсэн сайхан бэлгэшээлт үгийг анх сонсоод, халуун хошуут мал, өсөн үржихийн бэлгэдэл, хун цагаан өнгө нь өөдлөн дээдлэхийн тэмдэг гэж бэлгэдлийн сэтгэлгээгээр хүлээн авч билээ. Тэр ч утгаараа манай сум хэдэн жил хониороо тэргүүлж, улс, эх орондоо алдар нэрээ цуурайтууллаа. Тун удалгүй “Хамгийн олон малтай сум болов” гэх мэдээг сонсоод, өөрийн эрхгүй “Тэгж л таарна, тийм ч байх ёстой, аливаа зүйлд бэлгэдэн ерөөхийн утга шинж ийнхүү оршиж байдаг” хэмээн сэтгэл баясаж суулаа. Гэтэл “Монгол Улсын тэргүүний сум боллоо” гэсэн дараагийн мэдээг сонсоод, амны өмтэй, хувь ерөөлтэй, ажилсаг, шаргуу, хөдөлмөрч ард түмний үйл хэрэг нүдний өмнүүр жирэлзэн өнгөрсөн юм.

Эрдэнэмандалчууд Монгол Улсын хамгийн олон малтай сумын цом, Монгол Улсын тэргүүний сумын цом, хамгийн олон хоньтой цом гээд гурван цом авав.

Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутаг дэвсгэр дээр Монголын анхны язгуурын төрт улсууд болох Хүннү, Сяньби, Кидан, Түрэг зэрэг улс оршин тогтнож байсан их түүхийн улбаа хөрсөн дороо ч, хөрсөн дээрээ ч хадгалагдан үлдэж, хаадын булш, бунхан, хиргэсүүр, буган чулуу, хүн чулуу, балгас, хотын туурь зэрэг олон арван эд өлгийн зүйл олдож, өдөр бүр өсөн нэмэгдэж, баримтаар баталгаажсаар байна.

1737 онд Сайн ноён хан аймгийн зарим хошуудыг таслан, Халхын Зая бандида Лувсанпэрэнлэй хутагтад тусгай шавь отог болгон үүсгэж өгөхөд, манай сум гол нутаг нь болж, их эзнийхээ тэрхүү их хишигт эрхэлж, дураараа дургиж, зоргоороо жаргаж ирсэн ард түмэн билээ. Домог, түүх холдох тусмаа шашдирын шар хуудаснаа улам тодордог гэдэг дээ. Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сум нь 450 гаруй жилийн тэртээ үхэр сүргээ түм хүргэж, Богд эзний зарлигаар “Үхэр сүргийн эх нутаг” хэмээх гүн хүндэтгэл авч байжээ. Мөн тэрхүү түүхэн уламжлалт ёс заншлын улбаа замналаар, мал сүргийн тоо нь улам өсөж, өөдлөн дэвжихийн хэрээр, Дэмчигдацангийн хонь түм хүрч, түүхэнд “Дэмчигдацангийн түмэн цагаан хонь” хэмээн тэмдэглэгдэж, энэхүү гүн хүндэтгэлтэй цолыг дагаж, Богд эзнээс гардуулдаг Гантулгын эзэн болж чадсан.

Он цаг улиран одож, хаад, харцын суудал солигдож, хоёр нийгмийн үзэл бодлын зөрчилдөөн дунд Эрдэнэмандал сум аанай л мал сүргээ өсгөн үржүүлж, нэгдэлжүүлж, нийгэмшүүлж, он цагийн аясыг дагаж ажиллаж хөдөлмөрлөсөөр, 1964 онд ажил үйлсээрээ улсдаа тэргүүн байранд шалгарч, мөн малчин Далайн Самбуу Монгол Улсын анхны аварга малчнаар тодорч, олон түүхэн амжилтуудыг бүтээж, баярын бичиг, 20 мянган төгрөгөөр шагнуулсан нь түүхэнд үлдсэн. 1969 онд найман жил дараалан сумын мал сүргээ тогтвортой өсгөн үржүүлж, 273 сумаас амжилтаараа тэргүүлж, тэргүүн байрт шалгаран, төрийн дээд шагнал Алтан гадас одон, “ГАЗ-469” машинаар шагнуулснаар гайхамшигтай нэгэн хуудсыг дахин сөхөж чадсан юм.

Тэгвэл өнөө сүүлийн гурван жил бүх малынхаа тоогоор, сүүлийн зургаан жил тасралтгүй хонин сүргийнхээ тоогоор улсад тэргүүлж, Монгол Улсын тэргүүний сум болж, гэрчилгээ, туг, 100 сая төгрөгөөр шагнуулсан. Эх орны хөгжил сумаас эхэлдэг. Эрдэнэмандал сум эх орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд ийнхүү бахдам сайхан амжилт үзүүлж, өөрийн гэсэн хувь нэмэр оруулсаар байна. Учир нь 1964 оны Монгол Улсын аварга малчны гараанаас өнөөдөр 10 шахуу Монгол Улсын сайн малчин тодрон гарчээ. Тухайлбал: Д.Лонжоо, И.Жанцандорж, Н.Надалцэрэн, З.Чойноо нар нь түрүү нийгмийн үед алдар нэр нь түгж, харин Л.Батсайхан, Х.Тарзад, С.Мягмарсүрэн, Б.Сандагсүрэн нарын малчид өнөө цагт бусдаасаа ялгарч, хавьгүй илүү мал төлөө өсгөж, сумынхаа нэрийг Монгол Улс даяар дуурсгаж байна. Мөн Монгол Улсын гавьяат малчин цолыг И.Жанцандорж хүртсэнээс хойш, эдүгээ дараагийн гавьяат малчин тодрох цаг нэгэнтээ болжээ.

Боловсролын салбарт арван жилийн сургууль нь чухал үүрэг гүйцэтгэж, Эрдэнэмандал сумаар овоглосон үе үеийн төгсөгчдийг, Монгол Улсын хэмжээнд дуурсагдах маш олон хүмүүсийн эгнээг өргөтгөсөн байдаг. Тухайлбал, Эрдэнэмандал сумын сургуулиас Монгол Улсын гавьяат багш Ч.Батсуурь, сум дундын эмнэлгээс хүний гавьяат эмч Н.Очиржанцан, О.Дашдэндэв, Ц.Дэнсмаа нар энгэртээ алдар гавьяагаа гялалзуулсан юм. Ийнхүү орон нутгаас төрөн гарсан гавьяатуудын өлгийгөөс Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, барилгачин Б.Цогоо, С.Цагааншүхэрт, нэхмэлчин Л.Цэрэнжаргал, төрийн соёрхолт геологич С.Цэрэн-Очир, гавьяат хуульч Р.Өлзийбүрэн, гавьяат ажилчин Б.Даваасүрэн, гавьяат барилгачин С.Насан, Д.Цэрэнбат нар төрөн гарсан байдаг.

Урлаг, соёлын салбарт ардын жүжигчин, дуучин Ө.Баярмагнай, төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч С.Соронзонболд, гавьяат жүжигчин С.Боорой, зохиолч, яруу найрагчдын эгнээг өргөтгөж, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, эрдэмтэн зохиолч Ц.Базаррагчаа, нэрт яруу найрагч Л.Лувсандорж, нэрт сэтгүүлч, яруу найрагч, зохиолч, улс төрч, соён гэгээрүүлэгч С.Батмөнх, улс төрд Г.Адьяа, Г.Алтангэрэл, Д.Тэрбишдагва, Н.Удвал, Ц.Цогтбаяр нар Намын төв хорооны нарийн бичгийн даргаас авхуулаад, намын дарга, Улаанбаатар хотын дарга бөгөөд Нийслэлийн захирагч, дэд сайд, Элчин сайд, Тэргүүн шадар сайд, УИХ-ын гишүүн зэрэг нэр хүндтэй өндөр албан тушаалуудад дэвшин ажилласаар байна.

Мөн их оюун ухааны суут хүмүүс энэхүү сайхан нутгаас төрж, өнөө Монгол Улсдаа эрдэмтэн, докторынхоо тоогоор гуравдугаарт бичигдэж, тэдгээр 50 гаруй эрдэмтнийг түүчээлж, академич Д.Дашжамц, шинжлэх ухааны доктор П.Даваадорж, Б.Баттөмөр, Б.Бамцагаан, Монгол Улсын шилдэг эрдэмтэн В.Адьяасүрэн нарыг залгамжилж, Ө.Сүхбаатар, Д.Мөнхжаргал, М.Баянмөнх зэрэг докторууд төрсөн. Тэдний араас Н.Ганзориг, Н.Эрдэнэ-Очир, Т.Батболд нарын цэл залуухан эрдэмтэд төрөн гарч, шинжлэх ухааны салбарт хүч түрэн орж ирлээ. Монгол Улсын арслан Д.Самбуу, улсын начин О.Лувсандондов, Л.Дэмбэрэл, Л.Рэнцэндорж, Б.Ганбаатар зэрэг том цолтой бөхчүүд, улсын мэргэн Д.Оюунханд, улсын манлай уяач Ц.Самдан, улсын алдарт уяач П.Дэмбэрэл, А.Алтангадас, хүндийн өргөлтийн мастер, дэлхийн Аварга А.Жүгдэрнамжил, Дэлхийн залуучуудын аварга Э.Гантогтох, хэт холын зайн гүйлтийн Ази тивийн аварга Г.Хишигсайхан нарын спортын мастерууд ар араасаа төрсөөр байна.

Эрдэнэмандал сум нь 74 мянгат малчинтай бөгөөд түүнээс 68 малчин мянгаас дээш малтай, найм нь хоёр гурван мянган малтай байна. Хамгийн сүүлийн үеийн тооллогоор 375 мянган толгой мал тоолуулсан сум, нэг жилийн дотор 420 мянган малтай болж, дараалан зургаан жил тэргүүн байр эзэлжээ. Эрдэнэмандал сумын төв нь баруун, зүүн аймгуудыг холбосон их аян замын зангилаа болдог учир сумын төвийн хөгжил асар өндөр бөгөөд түүнийгээ дагаад суурьшилт, нягтаршил сайжирч, хүмүүсийн амь амьжиргаа дээшилж, амьдрал хангалттай сайхан байдаг. Эрдэнэмандал сум нь 5535 хүн амтай, 1601 өрхтэй, 336 мянган га газар нутагтай, зургаан багтай, газар тариалангийн талбай 1523 га байдгаас усалгаатай нь 300 га зэрэг бүх үзүүлэлтээрээ аймагтаа болоод улсад тэргүүлж байна.

Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын Засаг дарга Л.Гансүх, Архангай аймгийн засаг дарга Д.Бат-Эрдэнэ, ИТХ-ын дарга Ч.Мөнхбат, Улаанбаатар хот дахь нутгийн зөвлөлийн дарга, МУБИС-ийн ректор Д.Мөнхжаргал нар бүгд Эрдэнэмандалынх, бүгд нэг ангийн, нэг үеийнхэн юм.

Яруу найрагч, СУИС-ийн багш Батсүрэнгийн УРАНГОО

Categories
булангууд мэдээ цаг-үе эх-орон-сумаас-эхэлнэ

Марал саруул нутаг Мандал хайрхан уул мину

Хүний зүрх сэтгэлд төрсөн нутаг ус, төрөлх сум орон нь юу юунаас илүү эрхэмлэгдэн оршдог. Энэ талаар хэн ч маргахгүй биз ээ.

Бид хотоос 900-аад км засмал, шороон зам туулан байж шөнө дүлээр төрсөн сумандаа хүрч аяны дөрөө мулталлаа.

Эрт дээр цагаас Сайн ноён хан аймгийн Пүрэвжав жонон бэйлийн хошуу гэж хангай, тал хээр, говь хосолсон үзэс­гэлэнт сайхан нутагт эрдэ­нэт хүмүүн амьдарч, буянт мал сүрэг өсөж үржсэн заяа тавилант газар нутагт Хүрээмарал сум минь оршдог юмаа. Хөх сүмбэр Мандал хайрхныхаа өвөр бэлд гал голомтоо бадраасан сум маань оноосон Хүрээмандал нэртэйгээр байгуулагдсан ч тэр үед төвдөө тамга сийлэх үедээ босоо монгол бичиг юугаа маруухан мэддэг, юманд хааш яаш ханддаг хэн нэгний балгаар мандал гэдгийн “Д” үсгийг “Р” хэмээн тааж, “Н” үсгийг гээгдүүлэн орхиж тамга тэмдэг бүтээснээр Хүрээмарал гэсэн олдмол алдар нэр хүртсэн түүхтэй билээ.

Нэгэн түүх сөхвөл манай сум тэртээ 1923 оны усан гахай жилийн хавар Цэцэрлэг-Мандал уулын айм­гийн Богдмарал уулын хошууны “Цоохор” сум нэртэй байжээ. Цоохор хэмээсний учир Пүрэвжав жонон бэй­лийн хошууны өмнөд хэсэг, Жамъяндорж вангийн хошуу­ны Осор тайж, Нацаг тойны хамжлага албатууд зэрэг хоёр хошууны ард нэгдэн нийлснээс ийнхүү нэрлэх болжээ.

1924 оны модон хулгана жил засаг захиргааны шинэчилсэн зохион байгуулалтаар Гурван шар сум гэж нэрлэгдэн даргаа­раа нутгийн ард Бат-Очирын Нармандал гэдэг хүнийг сон­госон байна.

Ийм учраас өнөө жил сум байгуулагдсаныхаа түүхт ойг тэмдэглэхээр шийджээ.

Хүрээмаралчуудын удам угсааг сайн тунгаавал Чингэс хааны хатан Бөртэ-үжингийн дөрөвдүгээр хүү Тулуйн долоо дахь үеийн Батмөнх (1464-1543) Даян хааны хатнаас төрсөн Гэрсэнз Жалайр хунтайж түүний гутгаар хүү Онох үйзэн ноёны ууган хөвгүүн Автай сайн хааны албат ардуудын үр хойчис юм. Энэ суманд Боржигон, Чинос, Хошууд, Мангуд, Өөлд, Харчин, Харчууд, Хиргэс, Тайчууд, Олхонууд, Долоод, Мянгад, Сартуул,Гурван шарынхан, Бэсүд гээд халх Монголын олон овгийн үр удам амьдарч байна. Хүн амын шилжилт хөдөлгөөн ихэсч учир замбараагүй болж буй өнөө үед өөр ч үндэстэн ястан бүхний үр удам байгааг үгүйсгэх аргагүй билээ.

Тус сумын Алтангэрэлийн хүрээ хэмээн олноо алдаршсан “Цорж”-ийн хүрээ нь 1925 оны харагчин үхэр жилийн намрын дунд сард зургаан гэртэйгээр Дэлгэрмөрөнгийн Хөх толгой гэдэг газар анх байгуулагджээ. Энэ хүрээг 1926 оны хөх гал бар жилийн хавар Дашзэвэг тавнан үхэр тэргээр нүүлгэн “Цорж” хэмээх буяны үйлс дэлгэрэх, бурхан номын авшиг арвидах өлзий дэмбэрэлтэй өргөн дэлгэр энэ нутагт залж, зуны эхэн сарын шинийн гуравны цогийн наран гийж, өлзий учрал бүрдсэн өгөөмөр сайн өдөр хааны багш Юндэндорж чойр дөвлөсөн тухай түүхийн сурвалж бичигт тэмдэглэсэн байдаг. Цоржийн хүрээ хийдийн тэргүүн хамба Юндэндорж нь Сайн ноён хан Намнансүрэнгийн багш нь байсан учир сүсэгтэн ард олон нэрийг нь хэлдэггүй зөвхөн хааны багш гэж нэрлэдэг байжээ. Түүний шавь нар Чойрын номонд нэвтэрхий байсан гэдэг. Тиймээс ч Богдын хүрээний чойрын том лам нар, Төвдийн лхарамбууд ирж, дагсал хаяхад хааны багшийн шавь нарыг чойрын номоор дийлдэггүй байжээ. Хааны багшийн шавь нараас Нацагийн Дагийсүрэн лам төв ганданд сууж, түүний орчуулгын зарим ном судар англи хэл дээр хүртэл хэвлэгдэж байсан юм. 1930-аад онд олон зуун сүм хийдийг устгахад Цоржийн хүрээ мөн л өртсөн ч сүүлийн үед сүсэгтэн олон сэргээн буян үйлдэж, Цоржийн хүрээнд чойр байгуулахад босгосон чулуун суврагыг сэргээсэн явдалд ард олон талархалтай ханджээ. Сүүлийн үед шашнаа сэргээж, шавь нараа сургаж, ном судар цуглуулан баяжуулж, хийдээ сэргээх талаар ихээхэн санаачилга гаргаж, анхаарал тавьж биечлэн зүтгэсэн хамба Лхамжавсүрэн гуайн гавьяа зүтгэл ч их байсныг дурсахгүй өнгөрч болохгүй ээ.

Хүрээмарал сум нутаг дэвсгэрийн хувьд Хангайн нурууны өмнөд хэсэг их уулсын урдах уул толгод, тал хөндий хосолсон хангай говийн завсрын бүсэд оршдог. Нутгийн өмнө хилээс хойд цэг хүртэл 70 км, зүүнээс баруун хил хүртлээ 104 км, хилийн тойрог уртаараа 1000 шахам км юм. Хойд талаараа Баянбулаг сумтай 45 км, Гурванбулаг сумтай 85 км, зүүн талаараа Заг сумтай 118 км, урд талаараа Бууцагаан сумтай 48 км, баруун талаараа Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумтай 85 км нутгаар хиллэдэг. Сумын төв Дэлгэрмөрөн нь далайн түвшингээс 2000 метрийн өндөр өргөгдсөн дэлхийн бөмбөрцгийн зүүн уртрагийн 98015I, хойд өргөргийн 46021I-ийн солбилцолд оршдог.

Тус сум 1963 онд Цоржийн хүрээ хийд байсан газраас нүүж Дэлгэрмөрөн хэмээх энэ газар суурьшсан түүхтэй. Нутгийн хамгийн өндөр уул нь Мандал хайрхан бөгөөд далайн түвшингөөс 2200 м өргөгдсөн байна.

Хүрээмарал саруул нутаг байгалийн сонин тогтоцтой үзэсгэлэнт газар болох Мандал, Богд хайрхан, Чандмань, Сувараа, Норовлин, Овоо, Өл, Хүнхэл, Бүрэг, Гурван шар, Бараан хад, Хангай улаан уул нурууд, Домбон цохио, Ловон цохио, Дөрвөлжингийн багана хад, Сэрвэн, Мааньт, Майхан, Хэвтээ босоогийн үелсэн хадан хясаа, Наадам толгой зэрэг үзэсгэлэнт газар, Агийн хөндий, Хооног, Чандманийн хоолой, Шилүүстэй, Босоогийн уудам тал цайдмууд үнэхээр хөлгийн шандас сорьсон нутаг билээ. Уртын гол, Ац, Ховолын голууд, Бүрдийн нуур, Дал, Хөлийн нуур, Холбоо, Бор-Овоо, Мандалт, Уст хонхорын нуурууд, Майхан хадны рашаан, Сүүжийн рашаан, Рашаант мухар, Тарвагатайн булаг, Цоржийн булаг гээд эх усны ундарга элбэгтэй. Хэнзийн хөтөл, Холбоогийн дөрөлж, Ангалаг, Хөх энгэрийн даваа, Дөрөө хангинадаг, Ачаа давдаг гээд нутаг олны алтан шар замын хөтөч хөтөл, даваа гүвээ олон бий.

Манай сумын хэмжээнд Хүрэл зэвсгийн үеийн зүйлсээс авахуулаад хиргэсүүр, бунхан булш, хөшөө дурсгал, хадны сүг зураг, бичээс, байгаль түүхийн дурсгалууд арвин. Уул, нурууд, ус бэлчээр хосолсон энэ өргөн уудам нутагт дэлхийд ховор аргаль, янгир, ирвэс, шилүүс, хойлог, шонхор, тас гээд жигүүртэн шувуу, ан амьтан, төрөл бүрийн ургамал, цэцэгс, эмийн ургамал, алтан харгана, ортууз бут сөөгөөс авахуулаад цөм бий. Солир буусан нутаг учраас нарны туяаны өндөр эрчмийн дор алмаз эрдэнэс үүссэн, түүнийг дагаад олон төрлийн нэн ховор элемент ашигт малтмалын орд энд бий гэдэг. Эрдэс баялаг, барилгын материал , хүрмэн чулуу, ашигт малтмал алт, зэс, төмрийн хүдэр, алмаз эрдэнэ хүртэл асар их ашигт малтмалын арвин их нөөцтэйг цухасхан дурдаад өнгөрөхөөс өөр арга боломжгүй байна.

Хүрээмарал сумын өвөг дээдэс, ард түмэн, тэдний үр удмын дотроос Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, алдар цолтон, гавьяат үйлстэн, эрдэмтэн мэргэд олноор төрж гарсан даа.

Намын төв хорооны тэргүүлэгч гишүүн, Ухуулан боловсруулах хэлтсийн дарга Гомбын Гэндэн нам, төр засгийн бодлогыг тодорхойлон хэрэгжүүлэхэд өөрийн зохион байгуулах авьяас чадвар, сэтгэл зүрхээрээ тухайн цаг үедээ тодорч “Суртлын Гэндэн”, Хүрээмаралын Гэндэн хэмээн алдаршсаныг ард олон андахгүй мэдэх билээ. Анхны дарга нарын нэг Ойдовын Донёд нь Авто­номитын үеийн хошууны бичээ­чээс Цэцэрлэг Мандал уулын аймгийн Улаанбаатар хот дахь жасын төлөөлөгч, сумын дарга, 1932 оны эсэргүүг дарах Амгай захирагчтай хувьс­галт цэргийнхэн тус суманд хувьсгалт түр хороо байгуулахад түүний бүрэлдэхүүнд орж, хүмүүсийг хоморголон баривчлах, хил­сээр хороох явдлыг таслан зогсоохын төлөө ухаалгаар ажил­лаж, энх цагийн амар тайван амьдралыг төвх­нүүлэхэд өөрийн нэр хүнд, зохион байгуулах ур чадвар, ухаалаг бодлогоороо идэвхтэй орол­цож тэмцэж явсан жин­хэнэ хувьсгалт тэмцлийн зүтгэлтэн байсан юм.

Монгол Улсын хөдөлмөрийн баа­тар Бэгзийн Батчулуун намын уриа, эвлэлийн илгээл­тээр Төв аймгийн Угтаал­цайдамд очиж атрын сангийн аж ахуй байгуулан 16 жил удирдан, аж ахуй зохион бай­гуу­лалтын хувьд бэхжүүлж, хөдөлмөрийн гарамгай амжилт гарган баатар болсон билээ. Атрын хоёр дахь гараанд Төв аймгийн Цээл суманд очиж “Залуучууд” сангийн аж ахуйг байгуулж нэр алдраа дуурсгаж явсныг уншигч та бүхэн мэдэх бизээ.

Монгол Улсын шигшээ багийн гавъяат тамирчин Шаг­дарын Чанрав тив, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд амжилттай оролцож самбо бөхийн дэлхийн аваргын алт, мөнгөн медаль хүртэж, Монгол улсаас бөхийн төрлөөр хам­гийн анхны дэлхийн аварга болж байлаа. Түүний зэрэгцээ улсын баяр наадам, цагаан сарын үндэсний бөхийн барилдааныг 25 жил тасралтгүй тайлбарлаж үзэгч олноо баярлуулж байсныг хэн бүхэн наадам дөхөж буй энэхэн үед бүр ч тодхон санаж байгаа.

Жамбалын Жамъян 1939-1945 оны дайнд оролцон гавьяа байгуулж, байлдааны гавьяаны улаан тугийн одон, ЗХУ-ын улаан таван хошуу одонт хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтний нэг ээ. Баруун хязгаарыг зэвсэгт халдлагаас хамгаалан төвхнүүлэх үйлсэд гар бие оролцож, Хатанбаатар Магсаржав жанжны морин хөтөч, төрийн тугийн дуучнаар арван хэдхэн насандаа явж байсан ахмад дайчин партизан Ундрахын Бямба, 1939 оны халх голын байлдаанд оролцож одон тэмдгээр шагнагдаж олондоо “Одонт” хэмээн алдаршсан Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, алдарт уяач Балдангийн Бэгзжав, БНМАУ-ын начин, улсын аварга малын их эмч Жанцангийн Бэгз, 1990 онд АИХ-ын депутатаар сонгогдож, Монгол Улсын шинэ үндсэн хуулийг батлалцсан Б.Баярсайхан, Г.Бүдий, Г.Жадамбаа, М.Гантөмөр, Т.Ширмэн, НҮБ-д Монгол улсаа төлөөлөн сууж байсан нэрт дипломатч Цогтийн Нархүү, хүний гавьяат эмч С.Нацагдорж, аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Б.Цэдэв, гавьяат эдийн засагч С.Тарва, доктор Б.Базаррагчаа, А.Намхай, Т.Намхайжанцан, Б.Сангидорж, Ж.Заанхүү, Я.Дашжамц, Ц.Батдорж, С.Цэрэнсоном, Ж.Алтангэрэл, БНМАУ-ын сайн малчин цолыг сумаасаа анх удаа авсан нь Ц.Баасан байсан бол дараа нь Улсын аварга, сайн малчин Б.Доржсүрэн, Д.Хаянхярваа, Б.Бэх, С.Маахүү, Т.Намхай, Д.Бямбасүрэн нарын олон алдартан төрж гарсан байна. Ямар ч уран бүтээлч, зохиолч, зураач, яруу найрагч хэний ч сэтгэл зүрхэнд эх нутаг, эх орон, нутгийн зон олон нь байнга л бичигдэж, зурагдаж, дурсагдаж байдаг буй за.

МЗЭ-ийн гишүүн, яруу найрагч Лхагвын Дагийрааз

Categories
булангууд мэдээ цаг-үе эх-орон-сумаас-эхэлнэ

Чулуут голын цуурай


“Циркчин” сарлаг

Төв Азийн өндөр уулархаг нутаг, Балба, Бутан, Монгол, Хятад, ОХУ, Пакистан, Энэтхэг зэрэг улсад сарлагийг өсгөн үржүүлсээр иржээ. Үүнээс хамгийн олон сарлагтай нь Хятад улс юм. Харин манай улс 700 мянга орчим сарлагтайгаараа дэлхийд хоёрт ордог.

Энэ жилийн мал тооллогын дүнгээр Архангай аймгийн Чулуут сум 38321 үхэр тоолуулж үхрийн тоогоор улсад хоёрдугаар байр эзэлсэн ба бүх үхрийн 93 хувь сарлаг бөгөөд энэ үзүүлэлтээр улсын хэмжээнд хамгийн олон сарлагтай сум болсон юм. Энэ ч үүднээс Хангайн нурууны салбар, Хатан Чулуутын ай сав нутгийг “Сарлагийн орон” гэж хэлэлцдэг. Одоо тус суманд 400, 500 сарлагтай айл цөөнгүй бий.

Урьд Шиваа ширээтийн хүрээнд жил бүрийн зуны дунд сард Майдар бурхан эргэж, шашны цам дэглэхэд “сургуультай” сарлагийн цагаан, хар бухыг цамын дэгэнд гаргаж сүсэгтэн олныг гайхуулж бишрүүлдэг байсан тухай Чулуут нутгийн ахмад буурлууд хуучилдаг байсан нь маш сонирхолтой юм.

Гэтэл Монгол Улсад орчин үеийн циркийн урлаг үүсч хөгжин, анх сарлагийг тоглуулахад Чулуут сумаас авчирсан “Хургаа” гэдэг бөртэ цагаан сарлаг таарсан нь санамсаргүй хэрэг биш бололтой. Ерөөс сарлагийг ачилга уналгад өдөр тутам хэрэглэж, “сургаж” ирсэн энэ нутгийн ард түмний арга ухаан уламжлагдсан нь лавтай.

Энэ тухай 2004 онд улсын циркийн амьтан маллагчаар 30-аад жил ажилласан Бүрээгийн Дашбал гуай “Одоо манай циркт Билүүт, Асгат, Уянга гэдэг хоёр сарлаг, нэг хайнаг тоглож байна. Урьд нь Архангайн Чулуут сумаас авчирсан Хургаа, Их тамир сумын үржлийн станцаас авчирсан Тайхар гэдэг хоёр сарлаг байлаа. Энэ хоёр сарлаг бөгсөөрөө суудаг, бөмбөг түрдэг, бүжиглэж буй мэт тойрч давхидаг үзүүлбэр үзүүлдэг. Орос, Чех, Польш, Дани зэрэг улсад тоглож байсан. Манай Хургаа их номхон, ягаандуу бөөртэй цагаан сарлаг байсан юм” гээд тухайн үед Хургаагийн Оросын хэвлэлд гарсан зургийг надад үзүүлж билээ.

Нөгөөтэйгүүр, Сарлагийн сүү шимээр амь амьжиргаагаа залгуулдаг энэ нутгийн ард түмний бахархалт амьтан, бэлгэ тэмдэг бол яахын аргагүй сарлаг юм.

Баян Гочоо дайчингийн “зэрлэг” явсан түмэн бор сарлагийн удам улам улам, түм түмээр үржих болтугай

“Чулуут Чулуут” гэхийн учир

Эртнээс Сайн ноён хан аймгийн Цэцэн чин ван (Чулуут)-гийн мэхээртэй тос, Шивээ ширээт (Чулуут)-ийн ааруул хурууд, Далай чойнхор вангийн шар тос, Сүжигт бэйс, Ачит гүн, Зоригт гүний хошууны гүний айраг амт чанараараа нутаг усандаа төдийгүй хот хүрээ, зах зээлийн газраа их алдартай байжээ.

Социалист нийгмийн үед, Архангай аймгийн Чулуут сумын “Шинэ-Амьдрал” нэгд­лийн саальчид нэг үнээнээс 464-507 литр сүү саахын зэрэгцээ сүү тосны заводод тос масло боловсруулж төлөвлөгөө нормыг цаг тухайд нь давуулан биелүүлсэн амжилтаараа улс аймагтаа тэргүүлж байв. Мөн нэрт үхэрчин Ш.Ядамсүрэн ЗХУ(тухайн үеийн нэрээр)-ын “Алатау” үүлдрийн үхрийг сарлаг, хайнагийн үнээтэй эрлийзжүүлэн малын жин, сүүний гарцыг 70-80 хувиар нэмэгдүүлжээ. Ш.Ядамсүрэн гуайн, сарлаг, хайнагийн үнээг Алатау үүлдрийн бухаар хээлтүүлж, төлийнх нь мах сүүний гарцыг нэмэгдүүлж болох эсэхийг туршиж санаачилсан нь, манай улсад сарлаг үхрийг өндөр ашиг шимтэй үхэртэй эвцэлдүүлэх эх үүсвэр болсон юм.

Улмаар 1980-аад он гэхэд Чулуут сум түмэн сарлагтай болж, Шинэ-Амьдрал нэгдэл аж ахуйн хувьд бэхжиж, иргэдийн ахуй амьдрал сайжирч, манай улсын тэргүүний нэгдэлд тооцогдох болсон нь яах аргагүй энэ нутгийн ажилсаг түмний нөр их хөдөлмөрийн үр шим билээ.

Одоо ч Чулуутынхан энэхүү сайхан өв уламжлал, арга технологио алдалгүй сарлагийн өтгөн шаргал сүүгээрээ 30 гаран төрлийн цагаан идээ бэлтгэж, сарлагийн сүү, цагаан идээ үйлдвэрлэлээрээ улсдаа тэргүүлж, жил бүр нийслэл хотноо үзэсгэлэн худалдаа гаргаж хөдөлмөрчин олныхоо хүнс, цагаан идээний хэрэгцээг хангадаг сайхан уламжлалтай болжээ.

Энэ жил сумынхаа 90 жилийн ойд зориулж, сумын ЗДТГ, Улаанбаатар хот дахь Нутгийн зөвлөл “Чулуут-90” цагаан идээний үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулсан нь нийслэлчүүдийн талархлыг хүлээсэн сайхан ажил боллоо.

Малчид цагаан идээгээр гурил будаа, хувцас хунар зэрэг ойрын хэрэглээний зүйлээ худалдан авахын зэрэгцээ илүүчлэн хураасан идээ цагаагаа зарж борлуулахад дундаж айл жилд 10 орчим сая төгрөгийн орлого олж байна.

Сүүлийн үед, цагаан идээг гэр ахуйн хүрээнд хийгээд зогсохгүй Чулуут суманд цагаан идээний жижиг дунд үйлдвэрлэлүүд буй болсон нь нэн чухал юм. Үүний нэг, Ч.Чимэддэлэг захиралтай “Ар Тусгалт” нөхөрлөл сүүлийн арав гаруй жилийн хугацаанд жилд дунджаар 30 гаруй тонн хэвийн болон хорхой ааруул үйлдвэрлэн аймаг нийслэлчүүдийн хэрэгцээг хангахын зэрэгцээ нутгийн залуусыг ажлын байраар хангах, амьдрал ахуйг дээшлүүлж буй шиг сайн жишээ улам олон болтугай.

Тал эвдэрвэл тамын ёроол сахина

Бараг л Чулуутынханд үлдсэн нэгэн биет бус соёлын өв бол эртний монголчуудын анд бололцох ёсны ул мөр болох “Тал бололцох ёс” юм.

Анд бололцох (тал бололцох) гэдэг нь төрөл садан бус боловч дотно итгэлцсэн хүмүүс хоорондоо ах дүү барилдах ёсыг хэлдэг байна. Тухайлбал:

“Бум-Эрдэнэ” туульд: Хажир хад, Бум-Эрдэнэд

“Хоёр төрсөн чи бид хоёр салах бүү хэл

Нэг төрсөн эрүү толгой хоёр салдаг” гэж,

Бум-Эрдэнийн эх Хажир хард

Алтан уургийг

Ариун цагаан хундганд хийгээд

Хар нүдний минь хараа болсон

Халуун зүрхний минь цусан болсон

Харах үрийн минь мах болсон

Хайрт сайн үр минь

Миний үртэй адил сайн үр болж

Алтан шар уургийг минь ид ид……гэж

МНТ-ны 181 дүгээр зүйлд: Тэмүүжин Сэнгүмд

Дээлтэй төрсөн хөвүүн би ажгуу

Нүцгэн төрсөн хөвүүн би ажгуу хэмээн хэлдгээс анд бололцох ёсны утга учрыг илүү ойлгох биз ээ.

Тал бололцох ёсыг үйлдэхдээ: Урьдаар тэдний аав ээж төрөл садангийн хүмүүс зөвшөөрч, өдөр судраа тохирч, товлосон өдөр аль дүү нь ахмадынхаа гэрт түрүүлэн очиж андын тангараг өргөж монгол ёс дагуу хоёул гарынхаа эрхий хурууг улаан утсаар холбон боож, эмээлийн тохмон дээр өвдөг нийлүүлэн суулгаж,

Тал эвдэрвэл тамын ёроол сахина

Сал эвдэрвэл далайн ёроол сахина хэмээх андгайн үгийг хэлж Эвийг засах хуурай Эвлүүлж наах даавуу Татаад тасрахгүй сур, морь (улаан ногттой цагаан зүсмийн) тэргүүтнийг солилцож тангарагладаг. Мөнхүү ёсыг гүйцэтгээд өргөн дэлгэр найр үйлддэг.

Бие биеэ “тал аа, тал ах аа”, талынхаа аав ээжийг “талын аав”, “талын ээж” гэж авгайлан дуудаж ажил төрөл, амьдрал ахуйдаа харилцан туслалцдаг ах дүүс манай нутагт олон. Энэ бол Чулуутынхны бие биеэ дэмжиж ирсэн нэгэн онцлог юм.

Чулуут голын цуурай, их хөдөлмөрийн уриа

Чулуут гол хангай нурууны Гурван Ангархай уулын баруун хэсгийн араас эх авч, Даваатын гол нэртэйгээр урсан хэд хэдэн гол горхиудыг нийлүүлэн авч “Чулуут гол” болон 415 км урсаж, Идэр голын баруун талд очиж нийлнэ. Чулуут гол Тээлийн голын адгаас доош Ацатын горхины адаг хүртэл 100 орчим км газарт 50-60 м орчим хүрмэн чулуун хавцал үүсгэж урсана. Үүнийг Чулуутын хавцал гэж нэрлэдэг.

Чулуут гол, Чулуутынхны тухай нутгийн үргэлжилсэн үгийн зохиолын нэрт авьяастан О.Цэндийн “Эгийн саарал” роман, “Дулмаа олонтой нутаг”, Идээ сайхантай нутаг”, Чулуут голоор” өгүүллэг, Сарлагийн тухай дуу (Л.Ванганы хамт), Ардын уран зохиолч С.Эрдэнэ “Чулуут голын цуурай”, Төрийн шагналт зохиолч Ч.Лхамсүрэн “Чулуут голынхон”, Б.Бааст “Ар булангаар нутагтай ангууч Бэлэгтийнд”, зохиолч Ч.Уламбаяр “Хурал болох нутаг”, Жамцын Шагдар “Цэвэлдорж” зэрэг нийтлэл тэмдэглэлээс гадна А.Самбалхүндэв, Ч.Мягмарсүрэн, Ц.Бавуудорж зэрэг яруу найрагчдын шүлэг нутгийнхан төдийгүй нийтийн дуртай дуу болон хүн ардын сэтгэлд уянгалсаар байна.

Чулуут гол, Чулуут сумынхаа нэрийг үеийн үед цуурайтуулж яваа Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар У.Доржпалам, Д.Дашжоо, Р.Зинээмэдир, гавьяат багш Н.Биндэръяа, хүний гавьяат их эмч Г.Дуламжав, В.Пунцаг, Д.Дагвасүмбэрэл, Эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан Б.Намбар, гавьяат механикжуулагч Х.Самбага, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Ренчинсамбуу, төрийн соёрхолт хүний их эмч Б.Батчулуун, төрийн соёрхолт зураач Ц.Цэгмид, Улсын аварга малчин Т.Маргид, Ш.Ядамсүрэн, Д.Дашжоо, Б.Авирмэд, Д.Гунгаабуу төлчин Б.Дуламжав, эрдэмтэн доктор Г.Ренчинсамбуу, Б.Бэхтөр, Б.Дамдинсүрэн, Г.Буянтогтох, Н.Аминдаваа, Г.Ёндонгомбо, В.Дагвийхорол, Ц.Эрдэнэчулуун, Б.Пүрэвдорж, Ц.Чимэдлхам, зохиолч О.Цэнд, яруу найрагч Ш.Лхамноржмаа, Монгол Улсын арслан С.Лундаажанцан, улсын заан Н.Мэнтэг, П.Ванчигжав, Д.Ванчинсүрэн, Д.Даваасүрэн, Т.Зундуй, улсын начин Г.Сүхбаатар, П.Моломжамц, Б.Амарзаяа нараараа нутгийн ард түмэн бахархаж явдаг юм.

Мөн Монгол Улсын гурав дахь ерөнхийлөгч Намбарын Энхбаяр, Бүх цэргийн жанжны нэгдүгээр орлогч, Улс төрийн газрын дарга, Бүх цэргийн ерөнхий комиссар, Цэргийн яамны дэд сайд О.Дашчирав, Дотоодыг хамгаалах газрын орлогч дарга, партизан Сэрээнэнгийн Гиваапил, УИХ-ын гишүүн, ХХААХҮ-ийн сайд асан Т.Бадамжунай, Ой мод, аж үйлдвэрийн яамны орлогч сайд асан Д.Сэд-Очир, Үйлдвэр худалдааны сайд асан С.Баярбаатар, УИХ-ын гишүүн Б.Болор нарын зэрэг төр нийгмийн зүтгэлтнүүд энэ голынх оо.

МУИС-ийн багш Ч.БАТТУЛГА