“Урбанек” компанийн захирал, эдийн засагч Б.Лхагважавтай ярилцлаа.
-УИХ-ын чуулганаар Ерөнхий сайдад итгэл үзүүлэх асуудал хэлэлцэгдэж, улмаар огцорсон. Тэгвэл энэ асуудал дээр Ерөнхийлөгч орж ирж үг хэлж, Ерөнхий сайдыг огцруулахад нэлээд үүрэгтэй оролцож гэж үзэх хүмүүс байна. Энэ асуудал дээр та юу хэлэх вэ?
-Сүүлийн 10-аад жилийн хугацаанд манай улс төр нэг л гол тоглогчтой болсон шүү дээ. Тэр нь одоогийн Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх. Өнөөдөр ч улс төрийн бүх тоглолт энэ хүнээс хамаарч байгаа.
Сая Ерөнхий сайд огцорсон, одоо шинээр томилогдож байгаа процесс зэрэг 100 хувь Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн хяналт хараа, томилолт дор явагдаж байгаа. Хоёрдугаарт, хамгийн эмгэнэлтэй нэг зүйл байна.
МАН-ын Бага хурал, чуулганаар Ерөнхий сайдад итгэл үзүүлэх эсэх асуудал явах үеийг харахад нийгэм, залуучуудын тавьж байгаа шаардлагаас тэс ондоо юм гараад явчихсан. Энэ үеэр ёс суртахууны асуудлыг ярих ч үгүй байгаа байхгүй юу. МАН өөрөө бараг тийм ойлголтгүй байна. УИХ-ын Байнгын хороо, чуулганы хуралдаан дээр ч ёс суртахуун ярих хүн гарсангүй. Нэг үгээр төр барьж байгаа эрх мэдэлтнүүд амьдрал, ёс суртахуунаас дэндүү тасарсан байна.
-Ёс зүйн хариуцлага хүлээсэн бол Л.Оюун-Эрдэнэ огцрохгүй байж болох байсан гэх гээд байна уу?
-Ер нь цаад талдаа Л.Оюун-Эрдэнэ гэдэг хүн У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгчид таалагдахаа л байсан асуудал. Хоёрдугаарт, эд нарын тоглоомын дүрэм хоорондоо зохицохоо байсан. Гуравдугаарт, эрх мэдэлд очихоороо нийтийн баялаг, санхүүгийн эзэн юм шиг ханддаг хандлага сүүлийн 15 жил бий боллоо. Дуртай хөшөөгөө бариад, буулгаад л, түүнийг нь хэн ч хянадаггүй. Хөшөө буулгах, барих явцаараа ёс суртахууны хариуцлагаа Л.Оюун-Эрдэнэ аль дээр үед хүлээх ёстой байсан. Түүнээс хойш манай МАН дотор, парламент дотор ёс суртахууныг шийддэг зүйл байхгүй учраас сүүлдээ хүүхдийн тоглоом шиг болоод өнгөрчихсөн юм. Ер нь сүүлийн 10 жилийн хугацаанд У.Хүрэлсүх гэж хүний дэвшүүлсэн Ерөнхий сайд нар, түүний “шатрын хүү”-нүүд хаана, хэн тавигдана. Тэр нь хэр томрохоос л бүх зүйл шалтгаалж байгаа. Л.Оюун-Эрдэнэ гэдэг хүн 2024 оны сонгуульд ялалт байгуулчихаад дангаараа засаг байгуулах боломжтой байсан ч хэд хэдэн зүйлээс айсан. Хамгийн их айсан нь Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх. Мөн өөрийнхөө намын гишүүдэд итгээгүй. Итгээгүй шалтгаан нь манай намын жагсаалтаар орж ирсэн 25 хүн нийлээд нэг Ц.Нямдорж, Д.Лүндээжанцан, С.Баяр болж чадахгүй. Яагаад гэхээр улс төр гэдэг чинь өөрийн гэсэн чадал, оюуны хэмжүүртэй. Мөн бараг 60-аад хүнтэй сөрөг хүчин байна. Тэр дотор нь манай жагсаалтын 25-ыг бараадуулахгүй нөлөөтэй хүмүүс ороод ирсэн учраас тэр айсан. Тийм ч болохоор бүгдийг нь хамруулсан засаг байгуулсан нь Л.Оюун-Эрдэнийн том алдаа. Үүнээсээ болоод өөрөө өөрийгөө хянаж чадахаа байгаад, бүх юмны дарга шиг ойлгосон. Нөгөө талаасаа Монгол Улсын Ерөнхий сайд гэдэг бол Ерөнхий сайд л байх ёстой. Түүнээс биш хэн нэгний “шатрын хүү”, хүүхэлдэй, үлгэр заавраар явдаг нөхөр гарч ирэх л юм бол унаж дуусдаг гэдгийг ойрын 12 жилийн түүх харуулж байна шүү дээ.
-Шинээр Ерөнхий сайдад томилогдож байгаа Г.Занданшатар гэж хүний тухайд та юу хэлэх вэ?
-Ойрын зургаан жилийн хугацаанд У.Хүрэлсүх ба түүний үнэнч “хүүхдүүд” Д.Амарбаясгалан, Г.Занданшатар, Я.Содбаатар гэсэн хэдхэн хүмүүс л Монгол Улсын институт болгоны оройд тавигдана. Үүнээсээ өөрөө гарч чадахгүй байгаа нь хамгийн том аюул. У.Хүрэлсүхийн ойрын хүрээний 6-7-хон хүн Монгол төрийг сүүлийн 10-аад жил удирдлаа. Одоо дахиад 5-6 жилийн хугацаанд ийм байна. Ний нуугүй хэлэхэд, МАН-аас Ерөнхийлөгчид нэр дэвшсэн хэн ч бай унана. Манай намын дүрмээр Их хурал хуралдана. Тэр үед У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгчийн ажлаа өгчихсөн байна. Тэгээд намын дарга болоод 2028 оны сонгуульд намаа ялуулаад Ерөнхий сайд болно. Яагаад гэвэл өнөөдрийн улс төрийн тавцан дээр түүнтэй эн тэнцүү тоглогч алга. Тийм болохоор нэг их онцгой юм хүлээгээд хэрэггүй. Харин Л.Оюун-Эрдэнэ огцорсны дараахь эерэг нэг үр дүн байгаа.
-Тэр нь юу вэ?
-Өнөөдөр дэлхийн улс төр, эдийн засгийн байдал маш хүнд байдалтай байна. Тийм учраас бид яг үүний эсрэг маш цомхон Засгийн газар, төрийн бүтэц, оновчтой төсөвтэй болох бололцоо байсан. Гэвч Л.Оюун-Эрдэнэ үүнийг хийж чадаагүй. Ерөнхий сайд болоод л улсын төсвөө гурав янзалсан шүү дээ. Тэр үед нь иргэд эсэргүүцэж, хоёр их наядаар танаагүй бол өнөөдөр дахиад л том зовлон болох байлаа. Тэгэхээр одоо Г.Занданшатар хүссэн хүсээгүй МАН дотроосоо засгаа байгуулна. Тиймээс засгаа цомхон болгоод одоогийн төсвийг 30 хувь танаад төсвийн тодотгол шууд оруулж ирэх хэрэгтэй. Илүү, дутуу, бусад намын бүх хүмүүсийг зайлуулах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол 220 мянга гаруй төрийн институци, дээрээс нь МАН-ын 250 гаруй мянган гишүүнийг бүгдийг нь тэжээх нь өнөөдрийн монголчуудын маш их зовлон болчихсон байгаа.
-Ингэж цомхон засаг байгуулж чадах болов уу?
-Үүрэг нь шүү дээ. Манай татвар төлөгчид, бизнесийнхэн өнөөдөр үгээ хэлж байна. Инфляци одоо 8.3 хувь, төгрөгийн ханш хэчнээн сулрав. Хамгийн гол аюул нь дэлхий дээр ам.долларын ханш 10 хувиар чанараа алдаж байхад манай төгрөгийн ханш 20 хувиар унасан. Ингээд манайд давхар цохилт болж байна. Дээр нь уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ 40 хувиар уначихлаа. Үүнийг дагаад уул уурхайн компаниуд бүгд зогсонги, ажилчдынхаа цалинг тавьж чадахгүй байдалтай боллоо. Тийм болохоор уул уурхай, гэнэтийн орлогыг дагаж төсвөө томруулдаг байдлыг арай өөр өнцгөөс харах хэрэгтэй болсон. Тэгэхгүй болохоор жаахан эерэг байхад нь баахан тараагаад, унахаар нь улсаараа дампуурчих гээд байна.
-Та түрүүн МАН дангаараа засгаа байгуулах ёстой гэсэн. Гэтэл бас л хамтрах тухай яриа яваад байна шүү дээ?
-Парламентын амин сүнс нь цөөнхдөө байдаг юм. Бид 2000 оноос хойш дандаа цөөнхгүй шахам явж ирсэн. Ингээд парламент өөрөө амин сүнсгүй болоод байсан. Тийм ч учраас өнгөрсөн сонгуулиар АН-ыг ард түмэн хяналтаа тавь л гэж санал өгсөн. Ялангуяа 2016-2024 оны хооронд үүссэн 8-10 их наяд төгрөгийн алдагдал байгаа. Энэ жинхэнэ алдагдал байв уу, луйвар байсан уу гэдгийг гаргаж ир гэж л ард түмэн цөөнхийг бий болгосон. Гэвч Л.Оюун-Эрдэнэ цөөнхгүй явах гэж үзээд уналаа. Тэгэхээр одоо Г.Занданшатар нэгэнт ийм том хамгаалалттай, бололцоо байгаа дээр цомхон Засгийн газраа байгуулаад парламентаа амьдруул. Өөрөө парламентын гишүүдийг нэмэх, төрийн нийтийн хамааралтай өмчийн хуульд өөрчлөлт оруулах ажлыг хийсэн УИХ-ын дарга байсан хүн. Тийм болохоор энэ зарчим дээрээ өөрөө зогсох ёстой.
-Төрийг цомхотгох хэрэгтэй гэж байна. Гэтэл ингэх юм бол “арьсыг өвчинө” гээд хэлчихсэн. Тэгэхээр ингэж чадах юм болов уу?
-Ил, далдаар бараг л төрийг хүчирхийлсэн мэдэгдлүүдийг хийсэн байна лээ. Гэвч тийм юм байдаггүй юм. Эцсийн эцэст сая сөрөг хүчин хийх ёстой нөхдүүд ажлаа хийгээгүй. Зөвхөн нийгэмд хэдхэн хүн, Өдрийн сонин, MN25 телевиз сөрөг хүчин хийсэн шүү. Тийм болохоор одоо тэд ажлаа хийх хэрэгтэй. Манай ард түмэн өнөөдөр идэх хоол, цалин цавуу гэхээсээ илүүтэй өнөөдөр ёс суртахуун шаардаж байгаа. Сая энэ асуудлаар л Ерөнхий сайдаа огцруулсан. Тэгэхээр үүнийг олонх нь, сөрөг хүчин нь сайн бодох ёстой.
-2024 оны сонгуулийн үр дүнг үгүйсгэж, хатуухан хэлбэл, олон нийтийн сонголтыг доромжилсон, хамтарсан Засгийн газар хэзээ ч огцрохгүй мэт аашилж байв. Олонх болсон нам нь хамгийн их суудал авсан намуудаа элсүүлээд хамтарсан Засгийн газар байгуулчих л юм бол сонгууль хийх ямар ч утгагүй. Онолын бус зүйл олон нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөггүйг, хэчнээн том хамтрал байсан ч ард түмний хүсэл сонирхол тэнд тусаагүй л бол огцорч болдог жишээг харлаа. Олон нийтээ, сонгогчдоо битгий басамжлаарай улстөрчид өө гэдэг л агуулга энэ үйл явдлаас тод харагдлаа. 2008 онд мөн С.Баяр стандарт бус Засгийн газрыг байгуулж байсан. Тэндээс МАНАН үүссэн ч гэж ярьдаг. Гэтэл МАНАН-ийн эсрэг хөдөлгөөнийг нам дотроо ч талбай дээр өрнүүлж байсан хүн Ерөнхий сайд болоод дахиад МАНАН-г үүсгэхийг оролдлоо. Энэ бол зарчимгүй зүйл. 2008 оныг бодвол олон нийтийн улс төрийн идэвх оролцоо, боловсрол нэмэгдэж байна. Тэр тусмаа залуус энэ хуучин улс төрийн технологиудын эсрэг хүчтэй дуу хоолойгоо хүргэж байна. Энэ дуу хоолой цаашид ч улам идэвхжих нь мэдээж. Тэгэхээр улстөрчид, улс төрийн намууд хүссэн ч эс хүссэн сонгогчдынхоо хүсэл сонирхолд нийцүүлж улс төрөө хийхээс өөр аргагүй.
