Category: онцлох-нийтлэл

“Засгийн газар огцор” жагсаал дөрөв дэх өдрөө төв талбайд үргэлжилж байна. Энэ үеэр Эрх чөлөөний эвслийн тэргүүн Б.Цацралтай жагсаалын эргэн тойронд ярилцлаа.

---

-Жагсаал дөрөв дэх өдрөө үргэлжилж байна. Ер нь энэ жагсаал ямар зорилготой эхэлсэн бэ. Үр дүндээ хүрч байна уу?

-“Засгийн газар огцор” жагсаал арванхоёрдугаар сарын 6-ны өдөр зарлагдсан. Зорилго нь бол Засгийн газрыг огцруулах, үр дүн нь Засгийн газрыг огцруулсан байх. Өнөөдөр гүйцэтгэх засаглал ажлаа хийж чадахгүй байна, татвар өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байна. Бид өнөөдөр утаа, түгжрэл, эрүүл мэндийн асуудал, боловсрол зэрэг бүх үзүүлэлтээрээ уруудан доройтож байгаа. Энэ нь алсдаа юунд нөлөөлөх вэ гэвэл залуучуудын сурч мэдэх, эрүүл амьдралын орчныг шууд булааж байгаа гээд ойлгож болно. Ядуу, авлигалд идэгдсэн, хууль нь эрх тэгш бус үйлчилж байгаа энэ нөхцөлд улсын үзүүлэлт олон улсад унаж байна. Энэ үзүүлэлттэй зэрэгцээд манай монгол залуучуудын гадагшаа явж сурч мэдэх, визэнд ороход хүртэл хүндрэл учирч эхэлдэг.

Тэгэхээр бодлого тодорхойлж байгаа хүмүүсийн гаргаж буй шийдвэрүүд монголчуудын амьдралыг өдрөөс өдөрт доройтуулж байна. Засгийн газар ажлаа хийж чадахгүй байна. Тиймээс огцрох хэрэгтэй. Ажлаа хийж чадахгүй Засгийн газрыг “ажлаа хийгээд өгөөч тэгэх үү” гэдэг жагсаал болдог ийм гутамшигтай эрх чөлөөт улс гэж байхгүй. Үүнийг залуучууд маань хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Манай улсын хүн амын тэн хагас нь залуучууд. Энэ залууст маш том ирээдүй бий. Бусад улстай хамтарч ажиллах, гадны мэдлэг чадварыг нь Монголдоо нутагшуулах, шинэ бизнес эхлүүлэх олон санаа байгаа. Энэ болгоныг нь ажлаа хийж чадахгүй хэдэн хүмүүс суучихаад, төсөв бүрдүүлж байна гэж татвараа нэмчихээд, тэрийгээ өөрсдийнхөө хувийн ашиг сонирхолд зарцуулаад байж болохгүй ээ. Тийм эрхэлсэн юм гэж байхгүй. Бид насанд хүрсэн хүмүүс. Ажлаа хийж чадахгүй хүмүүст хариуцлагаа тооцож явуулдаг байх хэрэгтэй. Энэ бол маш энгийн зарчим. Энгийн зүйлийг бид хийхгүй байсаар байгаад ийм дорд байдалд орчихоод байна. Засгийн газрыг огцор гэж хэлсэн хүмүүсийг шалгаж тагнаад явдаг, харж байгаад төрийн тусгай хамгаалалттай газраар зодуулчихдаг. Ийм балмад, бүдүүлэг оюун санаатай байж огт болохгүй.

-Татварын дарамт, үнийн өсөлт, утаа гэх мэт олон асуудал байгаа. Энэ жагсаал цаашдаа эдгээр асуудлаас бага ч болов ангижрах боломжийг бүрдүүлэх үү?

-Бидний найдвар юу вэ гэвэл залуучууд. Залуучууд маань тэр хүмүүс ажлаа хийж чадахгүй байна, миний төлсөн татвар өөр зүйлд зарцуулагдаад байна, миний цалин амьдралд хүрэхгүй байна гэж бодож байгаа бол талбай дээр ирээд “Засгийн газар огцор” жагсаалд нэгдэхэд буруудах зүйл байхгүй. Жагсаал цуглаан гэдэг бол огт муу муухай зүйл биш. Энэ бол оролцоо. Энэ бол үгээ хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө. Үгээ хэлсэн, үзэл бодолтой байсан хэнийг ч нухчин дарж чадахгүй. Энэ бол бидэнд байгалиас заяасан эрх чөлөө. Тэгэхээр бид эрхээ эдлэх хэрэгтэй.

-Жагсаалын үр дүнд Засгийн газар огцорвол иргэдийн дараагийн шаардлага юу байх бол?

-Засгийн газар огцорвол дараагийн Засгийн газар яахыг харцгаая. Дараагийн Засгийн газар томилогдох ёстой. Тэр Засгийн газар бас ажлаа хийж чадахгүй бол огцруулах эрх нь бидэнд, иргэдэд байгаа. Одоо бид цаашдаа яах юм бол, амьдрал сайжрах юм болов уу гэсэн гэнэн бодолтой, тийм хүлээлт байх ёсгүй. Харин бид Засгийн газрыг огцруулаад ажлаа хийж чадахгүй байгаа хүмүүст хариуцлага тооцдог байх нь нэгдүгээр асуудал. Дараагийн түвшинд бид өөрсдийнхөө төлж байгаа татвар, нийгмийн амьдралдаа оролцох хэрэгтэй. Оролцоо гэдэг нь бидний төлж байгаа татвар хаашаа яваад байна, олон нийтэд үйлчилж чадаж байна уу гэдэг дээр хяналт тавих зүйл. Нэг хүн гаргаж ирчихээд тэр маань сайхан болгочих байлгүй дээ гэвэл юу болдгийг тод томруунаар одоо харж байна. Тэгэхээр бид өөрсдийнхөө оролцооны эрхийг хэн нэгэнд өгөхгүй ээ. Энэ жагсаал дээр ямар нэгэн удирдагч манлайлагч хайгаад явахгүй, бид өөрсдийнхөө эзэд нь. Уг нь Төрийн ордонд байгаа хүмүүс бидэнд үйлчлэх гээд энэ дотор суугаад байгаа шүү дээ. Гэтэл яагаад хэдэн давхар хамгаалалтад суугаад байгаа юм. Энэ хүмүүс биднээс юугаараа өөр, ангид болсон юм. Яг юу хийгээд ийм чухал байгаа юм. Хүмүүс гадаа хэдэн цаг түгжрээд ажилдаа ирж байхад, энэ хэд яагаад хэдхэн минутын дотор ажилдаа ирж чадаад байгаа юм. Энэ асуултад л хариулахаас эхэлнэ.

-Жагсаал хэр удаан үргэлжлэх вэ. Өмнө жилүүдэд жагсаал болж байсан ч тодорхой үр дүнд ч хүрээгүй. Энэ талаар та ямар байр суурьтай вэ?

-Жагсаал Засгийн газрыг огцруулах хүртэл үргэлжилнэ. Энэ бол амьдралд хэрэгжих боломжгүй зүйл биш. Ажлаа хийж чадахгүй байгаа хүмүүсийг “Одоо чи болно, яв” гэж хэлэхэд юу нь болохгүй байна. Бид ямар ч хүмүүсийг төлөөлөх эрхгүй, олон нийтээ сонсдоггүй, төсвийн мөнгөө буруу зарцуулдаг хүмүүсийг тахчихаад байж байгаа нь маш хүлцэнгүй үйлдэл.

Өмнө жилүүдэд болж байсан жагсаалыг гүйцэтгэх засаглал маань “Ажлаа хийгээд өгөөч тэгэх үү” жагсаал болгоод талбай дээр гарч ирээд “Тийм ээ, бүгдээрээ хамтдаа тэмцье” гэж мэдэгдсэн байдаг. Хамтдаа тэмцэж байгаа тэмцэл маань юу болсон бэ. Тэр олон сонсголуудын үр дүн хаана байгаа юм. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэд хийсэн юм яг юу байна. Ядаж ганцыг нэрлэчих л дээ. Эцсийн дүндээ хүмүүст хуурамч, залхмаар мэдээллийг шүүлтүүргүйгээр өгч байгаа учраас монголчуудын оюун санаа ядарч байна, бохирдож байна. Цаашлаад сэтгэцийн эрүүл мэндэд нөлөөлж байна. Тэгэхээр эрүүл ухаантай, эрүүл үзэл бодолтой хүмүүс төв талбайдаа ирэхэд нээлттэй.

Энэ жагсаалд хэн ч толгойлохгүй. Өөрийнхөө эзэн нь болоод огцруулах хэрэгтэй гэдэг уриалга дэвшүүлж байгаа. “Засгийн газар огцор” жагсаалаас Засгийн газартай аливаа хэлбэрийн зөвшилцөл хийхгүй. Яриа тайлбар сонсохгүй. Зөвхөн огцруулна гэдэг шаардлага өгч байгаа. Өмнө жагсаалууд дээр зөвшилцөл хийх гэж байна гээд нэг хэсгийг нь аваад орчихдог. Тийм таван төрлийн ажил хийхээр боллоо гэдэг. Тэр таван ажлыг нь хэн ч мэддэггүй. Яаж хэрэгжээд байна. Хэн хариуцлага тооцох юм. Иргэд үзэл бодлоо илэрхийлээд төв талбай дээр ирэхээр эргээд иргэдэд “Хамтдаа тэмцье” гээд хариуцлага ногдуулчихдаг. Л.Оюун-Эрдэнэ хөлд орж байгаа хүүхэд биш. Нэг хүн араас нь бөөцийлөөд аргадаад явах ёстой юм бол больчих оо л гээд байгаа юм.

Монголчууд бидний өнөөдрийн зовлонг монголчууд бид л тарьсан. Өөр хэн ч биш. Нялх балчир үрсээ хорт утаагаар угаартуулан, цаг бусаар бяцхан зүрхийг нь зогсоон, бурханы тэвэр лүү арга тасран илгээж буй энэ өдрүүдийн зовлонгоо бид цагаан сар өнгөрөөгөөд л мартана. Цагаан сараас хойш өр зээл тавин барин баярладаг, өнөөх хөгийн баярууд нь үргэлжилсээр зуны найр наадмуудтайгаа золгоно. Юу үнэн, энэ үнэн. Зун, намрын зургаан сар найрлан манарцгаана. Хотоос бүгдээрээ гарч давхицгаана. Хөдөөний хэд дээрээ очно. Хонь ямааг нь боолгож иднэ. Хог новшоор байгаль орчныг нь булаад буцна. Өвс хадлангаа ч авахгүй. Өвөл болохоор төрөөс орилоод нэхчихнэ. Төр нь халамжийн бодлогоор сонгогчдоо барьдаг болохоор нөөцийн өвс тэжээлээс тараана. Дундаас нь төрийн түшмэдүүд хусна. Хажуугаар нь сайн нэр зүүхийн тулд гишүүд нь машин машинаар ачиж өөрөө өгч байгаа юм шиг тараана. Бөөн буянтнууд үнэгэн лоовууз духдуулан хоймор заларна. Гашуун боловч бидний үнэн энэ.

Нийтлэлч Д.Баярхүүтэй би санал нэг байна. Тэрбээр шинэхэн нийтлэлдээ ийнхүү бичжээ.

“Бүх тамын 90 хувь нийслэлд бугшсан. Нийслэлдээ ирж шавчихаад, бүх гай зовлонг өөрсдөө өөрсдөдөө зориулан бий болгочихоод, тэр зовлонтойгоо тэмцэн ядаж байгаа МОНГОЛ ХҮН л энэ их тамыг бүтээсэн. Тэгэхээр өөрсдөө л шийдэх ёстой. Ер нь нийслэлийнхээ хүн амыг тал хувиар, эсвэл гуравны хоёроор хорогдуулж багасгахгүй бол энэ нийслэл ойрын арав, хорь, гучин жилдээ өөдлөхгүй нь харагдаж байна. Иймд нийслэлд бүгсэн иргэдийн ихэнхийг төрөлх аймаг сум руугаа нүү, эсвэл бүсийн хөгжлийн төвүүдийг бараад гэж албадаж явуулъя. Гомдох уу гомдоно, гомдолтой юу гомдолтой. Гэхдээ өөр арга алга. Бүх арга мухардсан” хэмээн тэрбээр бичжээ. Одоо мэдээж манай хараалчид “муу новш ганцаараа хотод тарвалзах юм гэнэ, хуцваа” гээд л зүхэцгээж байгаа биз.

Түүний энэ үгс арга мухардсан хүний хашгираан. Мэдээж Үндсэн хуулийн үндсэн заалтуудын нэг болох “ Монгол хүн монгол нутгийнхаа хаана ч амьдрах эрхтэй” гэсэн алтан агуулгыг гишгэх боломжгүй. Энэ ойлгомжтой. Үүнийг бид бүгдээрээ мэдэж байгаа.

Одоогоос хорин таван жилийн өмнө манай “Өдрийн сонин” дотоодын цагаачдаа бид яах вэ. Хотын хаалгаа хаалтай нь биш. Гэхдээ хотын даацаа яаралтай харахгүй бол болохоо байлаа шүү гэж… Замбараагүй газар олголт, төлөвлөлт муутай барилгажилт, үүнийг нь даган цэцэглэж байгаа далд эдийн засаг, авлига хээл хахууль гээд бүх буруу эхлэлийн талаар тасралтгүй сануулж байсан. Цагаан дээр хар бэхээр бичээстэй түүх үлдсэн. Өнөөдрийн цэцэн сошиалчид өмнөх үеийн хэвлэл мэдээллийнхэн юу хийж байсан юм бэ гэлцэн хөөс сахруулж, гучны турш сануулсан, тэмцэж ирсэн түүхийг нулимах нь утгагүй зүйл юм. Бид төвлөрлийг сааруулах, түгжрэлийг бууруулах, утаат хотын зовлонг хөнгөлөх олон санаачилгууд гаргаж ирсэн. “Өдрийн сонин”-ы уншигчид манай “Ногоон бүс” уриалгыг санаж л байгаа.

Гучин жилийн турш буруу өрөгдсөн энэ системийг одоо засаглаж байгаа “алтан жаал”-ууд л илрүүлж байгаа ч юм биш. Гэхдээ зориглон хага ярж, идээ бээрээ шахах гэж ноцолдож, үүнийгээ дотроо ч, гадаа жагсаж байгаа иргэддээ ч ойлгуулж чадахгүй, дундуур нь алдаж асган зогсож байгаа нь бол тэдний туулж байгаа ҮНЭН.

Нийтлэлч Д.Баярхүү “Нийслэлийн хэт төвлөрлийг задлах анхны алхмууд хийгдэж байгаад төр ташуур өгч нэгдсэн бодлогоор дэмжье. Дархан-Сэлэнгэ бэлээхэн дэргэд чинь, төмөр замын дагуу хөгжлийн шинэ төв хаалгаа нээж байна. Сэлэнгэ аймгийг тэр чигт нь фермерийн аймаг болгоод газар тариалан–мал аж ахуй хослуулчихна гэхэд лав нэг сая хүнээ шингээх орон зай байна. Бэлэн дэргэд чинь байна. Тэр их халамжийн мөнгө, халамжийн бодлогоо аймгуудад шилжүүлээд төвлөрүүлчих. Нийслэлд шингээдэг халамжийн бодлогоо өөр болгоё. Хийсэн бүтээсэн, эх орноо хөгжүүлсэн, монгол хүнээ хөгжүүлсэн, оюун тархиа дайчилсан, нийгмийг урагш ахиулахад хувь нэмрээ оруулсан, ядаж зөв амьдарсан (сахилга бат) хэмээн өндөр босго, шалгуур тавьчихъя. Босго давж чадахгүй нь гомдог, хохь нь. Нутгаа бараадтал нь гомдоочих!” гэж уриалжээ.

Үнэндээ Улаанбаатар ажилгүй, элдэв төрлийн халамж аваад, ундааны саваа түлээд хэвтэж байдаг эмзэг бүлгийнхнээр дүүрлээ. Хэрүүл тэмцэлд булагдсан, хутган үймүүлэлт, хэл амаа гозолзуулсан хулхи эх орончиддоо нүдүүлсэн, гунигийн заваан хот болж дуусах нь.

Өөрсдөө сайн дураараа сонгосон төлөөллийн засаглалаа бүрэлдэж дуусангуут, УИХ-ын гишүүдээ тангараг өргөхтэй нь зэрэгцээд л пүү паа , юу вэ…гээд орилж эхэлдэг тулхгүй нийгэмтэй. Тийм ээ, бид өөрсдөө өөрсдийгөө эвдсэн. Өөрсдөө л үүнээсээ сална.

2.

Алтны үнэ дэлхийн зах зээл дээр унахад л элгээрээ хэвтдэг эдийн засагтай хэчнээн ч жил бэдрэв дээ, бид. За, тэгээд нүүрсний үе эхэллээ. Шинэ баян цээж өвчтэйн үлгэрээр толгой дээр заларсан түшмэдүүд маань баахан зоолж мөн хэдэн ч оныг үдэв. Одооны засаг бол харин ч азтай шүү. Алт, нүүрс хоёрын үнэ өссөн. Харьцангуй тогтвортой байгаа нь бурханы аврал гэлтэй. Гэтэл яав, өлөн түшмэдүүд нь баруун солгойгүй идэж уун, баригдаж хоригдож, балаг тасрахгүй хөглөж сууна. Айрагны өргөө барина л гэлээ, бяслагны үйлдвэр байгуулна л гэлээ. Жижиг дунд үйлдвэрлэлээ хөгжүүлнэ гэж баахан хөнгөлөлттэй зээл гаргалаа. Улстөрчид нь өөрсдөө өнөөхөө туулаа.

Энэ оны төсөв яаж орж ирснийг арайхан мартчихаагүй байлгүй.

Боловсролын арга хэмжээний зардалд 3 их наяд 824 сая төгрөг, Соёлын арга хэмжээний зардалд 196 тэрбум 944 сая төгрөг гээд л ёстой нэг алтан дээр сандайлсан гуйлгачин араншингаараа л туучихаар төсөвт тусган оруулж ирэв. Ард түмэн тэсэрлээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2025 оны төсөвт бүхлээр нь хориг тавьж, парламентын дөрвөн залуу гишүүн нам хамаарахгүй нэгдэн эсэргүүцэж байж, иргэдийн түрлэг өрнөж байж зогсоов. Ерөнхийлөгч ямар үндэслэлүүдээр бүхэлд нь хориг тавьсан бэ гэдгийг манайхан нарийвчлан хараагүй л дээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч парламентыг бүрдүүлж буй улс төрийн намуудад сонгуульд орохдоо улсын төсвийн зарлагын ДНБ-д эзлэх хэмжээг 25 хувь хүртэл болгож бууруулна, Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн зардлыг 20 хувиар танана, Засгийн газрын өрийн ДНБ-д эзлэх хувь хэмжээг 40 хувиас доош тогтмол хадгална…” гэж уран донгодон гарч ирсэн амлалтыг нь хатуу сануулсан.

Яагаад гэвэл Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн 2025 оны төсвийн төсөл дэх нийт зарлагын хэмжээ 35.8 их наяд төгрөгт , 5.3 их наяд, Засгийн газрын өр зээл 40.5 их наяд төгрөгт хүрч, төсвийн урсгал зардал 3.6 их наяд төгрөгөөр нэмэгдэж, төсвийн алдагдал 1.9 их наяд төгрөг болсон учраас бүхэлд нь хориг тавьсан юм.

Улс төрийн манлайлал үзүүлсэн Ерөнхийлөгч тэргүүтэй дээр дурдсан парламентын залуу гишүүдийн хийсэн акцид би хувьдаа талархаж байгаа.

2025 оны төсвийн төслийн зарим урсгал зардлыг 2022 оны төсвийн гүйцэтгэлтэй харьцуулахад зөвхөн албан томилолт, зочны зардал 28.7 тэрбум төгрөгөөс 111.7 тэрбумд хүрч 4 дахин өсгөж оруулж ирсэн байлаа. Тавилга, эд хогшил, урсгал зардалд 121.3 тэрбум төгрөгөөс 267.9 тэрбумд хүрч 2.2 дахин өсгөчихсөн. (2022 он буюу гурван жилийн өмнөх төсвийн гүйцэтгэлтэй харьцуулж байгааг дахин сануулъя)

За, тэгээд нөгөө хэл ам татлуулсан хүүхэд залуучуудад соёлын үйлчилгээ үзүүлэх 18.3 тэрбум төгрөгийн үнэ бүхий эрхийн бичгийн шинээр тараах, их засварын зардал 142.9 тэрбум төгрөгөөс 290.7 тэрбумд хүрч 2 дахин өсгөсөн гэх мэтээр төсөвлөсөн байлаа. Бид хүүхэд залуустаа, ирээдүйдээ хайргүйдээ эсэргүүцсэн юм биш. Яг өнөөгийн зовлон дунд хийх ажлаа зөв эрэмбэлье ээ л гэсэн. Татвар төлөгчдийнхөө өмнө хариуцлагатай байя л гэсэн. Үндэсний аудитын газрын дүгнэлтээр зураг төсөвгүй, магадлал хийлгээгүй 716.5 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй 18 төсөл арга хэмжээг хууль зөрчин орж ирээд, төсөвт тусгагдчихсан явж байсныг сануулмаар байна.

Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн хөгжлийн томоохон төслүүдийг эхлүүлэхийг бид дэмжиж байна. Гэвч томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг эхлүүлэх нэрийн дор нийт зардлын 72.6 хувийг бүрдүүлж урсгал зардлыг их хэмжээгээр нэмэгдүүлж байгааг эрс эсэргүүцсэн хэрэг.

Одоо том төслүүдээ явуулъя. Мөнгө барьж үзээгүй өлөн сэтгэхүйгээ орхиё.

3.

Төсөвт тусгагдсан өдий төдий элий балай илүү зардлуудыг энд тоочвол уншигчдын маань гайхаш барагдах байлаа. Одоо хэрүүл уруулаа больцгооё. Амьсгалах агааргүй болон тэлчилж байгаа нийслэлээ, улсынхаа тал хүн амыг аврах ажил руу тэнэг, тэнэг юманд төсөвлөж оруулж ирсэн тэр их мөнгөө оруулъя. Нийслэлийн там бол нийтийн маань там юм. Энэ тамаас улс нийтээрээ, 21 аймаг, Дархан, Эрдэнэт, Ханбогдтойгоо нийлж салах сүүлчийн мөч ирчихээд байна! Магадгүй энэ 2025 он шийдвэрлэх он шүү.

“Ногоон бүс” гэж дэлхий дахинд яндангүй бүсийг томьёолдог болсон байна. Манай сонин яндангүй бүстэй болъё гэж олон жил бичиж байгаа. Нэг газрыг тэг цэг гэж үзээд тэр цэгээ яндангүй суурин буюу “ногоон бүс” болгох тухай санаачилга юм.

Утаа бол арилшгүй там биш. Утаанд ингэтэл нэрмүүлж байгаа нь төр засгийн буруу. Утаанд манарсан зовлон дээр татвар төлөгчдийн мөнгийг элдэв буруу гараар урсгах нь шууд утгаараа эх орноо тонон дээрэмдсэн явдал юм. Хот эхлээд ногоон бүсээр гандангийн дэнж, зурагтын дэнж, гуравдугаар хорооллын арын хэсгийг зарлаж байгаа. Энэ бол тусдаа сэдэв.

Өөр нэг арга байна. Тэр бол шинэ хот байгуулах. Үнэндээ бид олон жил шинэ хот мөрөөслөө. Цаасан дээр хэд хэдэн мөрөөдлийн хот байгууллаа. Майдар хот гэх мэт мөрөөдлийн хотуудын талаар өчнөөн жил л ярилаа. Одоо хөдлөх цаг болсон. Өөр хугацаа байхгүй.

Ханбогдод хот байгуулах талаар ер нь яагаад зориглож болдоггүй юм. Яг тохирсон бүс бус уу. Тэнд маш сайхан амралт зугаалгын хот байгуулъя. Хүүхэд хөгшдөө өвөлжүүлдэг, юм юмтай гэгээн хот босгоё. Нэгэнт халуун орноос арал худалдаад авч чадахгүйгээс хойш өөрсдийн юм өргүй биш үү. Энэ аймшигт хорт утаанаас, энэ ханиад томуу дүүрэн тэсгим хүйтнээс тэгж л хүмүүсээ авч гарч байя. Цаашаа Хятадын хотууд руу зугаалчихна. Усыг нь шийдээд өгвөл өвөл машин хучих хэрэггүй л газар шүү дээ. Ийм сайхан Ханбогд гэж газар бэлээхэн байна. Үнэхээр тэндээ бүр бодлогоор бүх юмыг нь хийсэн сайхан хоттой болчихдог бол сайхан аа. Нүсэр том хотын тухай яриа огт биш юм шүү. Өвөл амрах, хүүхэд хөгшдөө дулаан өвөлжүүлдэг, зугаа цэнгэлийн хот. Бүх талаар тэдэнд зориулагдсан тийм хот.

Та юу гэж бодож байна.

Ерөөсөө зүгээр суумааргүй байна. Зүгээр суусан, зүхлээр бие биенээ булсан, болж бүтэж байгаа юм байсан ч байгаагүй болгодог, олсон орлогоо дэмий цацдаг, дээгүүрээ хусдаг, ямар ч мөрөөдөлгүй, харанхуйн туйл болсон хар хотод хараалаар гулгин амьдарсаар бид дуусах нь ээ…

 

Энэ удаагийн дугаартаа ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн Нүүрсний хими технологийн лабораторийн эрхлэгч, доктор Г.Шийравтай агаарын бохирдлын одоогийн нөхцөл байдал, түүнийг үүсгэгч хүчин зүйлсийн тухай ярилцлаа. Тэрээр агаарын бохирдлыг шийдэх арга зам болон манай улсын шинжлэх ухааны салбарт хүндрэлтэй байгаа нөхцөл байдлыг онцолсон юм.

---

-Та нүүрс болон утааны асуудлаар ШУА-д судалгаа хийгээд 20-иод жил болж байна. Утааны нөхцөл байдал өдрөөс өдөрт муудсаар байна. Мэргэжлийн хүний үүднээс энэ талаар тодруулбал?

-Энэ тухай ярихын тулд агаарын чанарын стандарт, хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөө гэх мэт ойлголтууд байгаа гэдгийг санах нь зүйтэй. Өвлийн ид хүйтний үеэр Улаанбаатар хотын агаарын чанарын асуудал шууд нүдэнд харагдахуйц тод томруун болчихсон байна. Гэхдээ агаарын чанарыг бууруулаад, агаарын бохирдлыг үүсгэж буй гол эх үүсвэрүүд нь юу байна гэдгийг олж харах хэрэгтэй. Арванхоёрдугаар сараас хоёрдугаар сарыг дуустал буюу ид галлагааны үеэр агаарыг бохирдуулагч эх үүсвэрийн 60 орчим хувийг гэр хороолол, 30 хувийг автомашин, үлдсэн 10 орчим хувийг жижиг уурын зуух, станцууд үүсгэдэг. Эдгээрт хатуу түлш буюу нүүрс, шахмал түлшийг хамгийн их ашиглаж байна. Хоёрдугаарт, нь автомашинд хэрэглэж байгаа шингэн түлшнүүд юм. Мөн давхар авто машины хөдөлгөөнөөр бий болж байгаа тоос тоосонцрууд ч байна. Эдгээр нь агаарыг бохирдуулж байгаа хамгийн гол нөлөөлөгч хүчин зүйл юм.

-Манай оронд нүүрс, агаарын бохирдол хоёр хоорондоо салшгүй ойлголт болчихлоо. Зөвхөн агаарын бохирдол дээрээ төвлөрөөд л яриад байвал дуусахгүй шүү дээ. Хамгийн чухал зүйл буюу гарах арга зам нь юу вэ?

-Агаарын бохирдлыг бууруулах арга зам бол ерөөсөө л үүсгэгч хүчин зүйлтэй нь тэмцэх явдал юм. Дээр хэлсэнчлэн агаарыг бохирдуулж байгаа гол хүчин зүйл болох хатуу шатах түлш буюу нүүрс, хоёр дахь нь бензин, дизель түлш болж байна. Хамгийн түрүүнд энэ хоёр түлшний хэрэглээг бууруулах хэрэгтэй. Гэр хороололд хамгийн их шахмал түлш ашиглаж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр яндангийн тоог бууруулах, аль болох хийн түлш, нэг бол цахилгаан халаагуур ашиглуулж энэ хэрэглээг нь өсөн нэмэгдүүлэх замаар хатуу түлшнийхээ хэрэглээг багасгах хэрэгтэй. Нийт агаарын бохирдлын 30 хувийг эзлээд байгаа бензиний хэрэглээг бууруулахын тулд дизель түлшнийхээ чанарыг маш сайн хангах хэрэгтэй болоод байна. Гаднаас импортоор орж ирж байгаа шатахуунуудын чанарт шаардлагыг маш сайн тавих нь нэгдүгээр алхам. Хоёрдугаарт, бензин, дизель түлшээр ажиллаж байгаа автомашинуудын яндангийн шүүлтүүрийг ном журмынхаа дагуу байна уу, үгүй юу гэдгийг шалгах. Хамгийн бага бохирдол үүсгэх ямар нөхцөл байна, түүнийг л бүрдүүлэх хэрэгтэй. Гуравдугаарт, бензин, дизель түлш хэрэглэдэггүй цахилгаан машины тоог нэмэгдүүлсэн цагт л агаарын бохирдлыг бууруулж чадна. Өөр ямар ч арга байхгүй. Бид түлш хэрэглэж байгаа цагт агаарын бохирдол үүсч л таарна.

-Таны дээр дурдсан арга зам манай улсын нөхцөл байдалд хэрэгжих боломжтой юу?

-Мэдээж шүү дээ. Хамгийн гол нь бид өмнөө нэгдсэн том зорилго тавиад тодорхой хугацааны үе шаттай төлөвлөгөө гаргаад ажиллах юм бол хэрэгжих бүрэн боломжтой. Жишээлбэл, шахмал түлшийг 2019 онд хэрэглээндээ нэвтрүүлсэн. Эхний жилд 400 мянган тонн шахмал түлш үйлдвэрлэж төвийн дүүргүүдэд бүгдэд нь тараасан. 2020 оноос эхлээд Улаанбаатар хотын бүх дүүргүүдэд шахмал түлшийг хэрэглэж эхэлсэн. Тухайн үед 400 мянган тонн шахмал түлш хэрэглэж байсан бол өнөөдөр жилд 670 мянган тонн шахмал түлш хэрэглэж байна. Нөгөө шахмал түлшний маань хэрэглээ 50 хувиар нэмэгдсэн байна шүү дээ. Уг нь бол бид түлшний хэрэглээг бууруулах ёстой. Гэтэл жил ирэх тусам нэмэгдээд байна. Бид агаарын бохирдлыг бууруулах гэж зүтгэх биш, нэмэгдүүлэх үйлдэл хийгээд байна гэдгээ ойлгох хэрэгтэй.

-Шийдвэр гаргах эрх мэдэлтэй төрийн байгууллагууд эрдэмтэн, судлаачдаасаа агаарын бохирдлын нөхцөл байдал, гарах арга замын тухай судалгаа, санал хүсэлтийг хэр хүлээж авч байна вэ?

-Биднээс санал аваад шахмал түлшний чанарыг сайжруулж, агаарын бохирдолд нөлөөлж байгаа нөлөөллийг нь бууруулъя гэх мэт хамтарсан судалгаа, захиалгат ажлуудыг хийгээд үр дүнг нэвтрүүлэх гээд явж л байна. Гэхдээ энэ бол богино хугацаанд авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ юм. Шахмал түлшийг сайжруулна гэдэг бол яндангийн тоог бууруулж, бүр байхгүй болгох боломжийг бүрдэх хүртэл авч болох ердөө богино хугацааны арга хэмжээ юм шүү дээ. Урт хугацааныхаа төлөвлөгөөнд түлшний хэрэглээг бүр байхгүй болгох хэрэгтэй. Эхний ээлжинд тодорхой үе шаттайгаар дүүрэг, дүүргээр нь хийн түлшинд шилжүүлдэг ч юм уу. Дараа нь дүүрэг дүүргээр нь цахилгаан халаалтад шилжүүлэх гэх мэт. Гэхдээ утаанаас ийм л арга замаар сална аа гэдгийг бүгд л мэдэж байгаа шүү дээ. Эрдэмтэд саналаа хүргүүлж байна. Гэхдээ яг дээд шатандаа хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаан дээрээ хэр нэвтрүүлж байна вэ гэдэг л асуудалтай байна даа. Энэ жилээс тодорхой хэмжээний шийдлүүд гарч л байна. 2025 оноос 40000 айл өрхийг хийн түлшинд шилжүүлнэ гэж байсан. Гэр хорооллын тодорхой хэсгийг яндангүй бүс болгож зарлах. Иймэрхүү хөтөлбөр арга хэмжээнүүдийг аваад эхэлж л байна. Энэ хөтөлбөрүүд маань үнэхээр амьдрал дээр хэрэгжчих юм бол маш том алхам болно. Дараагийн жил дахиад үүнийхээ тоог нэмэгдүүлээд үе шаттайгаар явах юм бол магадгүй ойрын таваас зургаан жилд агаарын бохирдол эрс буурах боломжтой.

-Манай улс дэлхий дээрх агаарын бохирдолтой ганцхан орон биш шүү дээ. Ер нь ихэнх том хотууд ч өмнө нь агаарын бохирдолтой байсан. Манайхаас ялгаатай нь агаарын бохирдлоосоо салж чадсанд л байгаа юм. Таны судалгааны явцад ажиглагдсанаар утаанаас ангижрахад манай улсад юу саад болоод байна вэ?

-Бусад орнуудын томоохон хотуудад тулгарч байсан асуудал шүү дээ. Тэд яаж энэ асуудлаа шийдсэн бэ гэхээр томоохон зорилт тавьсан. Гаргасан төлөвлөгөөнийхөө дагуу хатуу чанд ажилласны үр дүнд агаарын бохирдлын асуудлаа шийдсэн. Үүнтэй адилхан манайх тодорхой зорилтоо тавих хэрэгтэй. Тодорхой үе шаттай төлөвлөгөө гаргаж түүнийгээ л яс мөрдөх хэрэгтэй. Гол нь хийх алхам маань тодорхой байх ёстой. Харин манай улсын хувьд нэгдүгээрт цаг хугацаатай төлөвлөгөө алга. Хамгийн гол нь хүрч, хэрэгжүүлж чадах төлөвлөгөө шүү дээ. Дараа нь энэ төлөвлөгөөнийхөө дагуу яс ажиллах хэрэгтэй. Өнөөдөр гэхэд л таван жилийн дараа, 10 жилийн дараа агаарын бохирдлыг ийм үе шаттайгаар ингэж бууруулна аа гэсэн цогц төлөвлөгөө байхгүй. Миний хувьд бол ийм төлөвлөгөө огт олж харсангүй.

-Та бүгдийн хувьд өнгөрсөн хугацаанд утааг бууруулах ямар судалгаануудыг хийсэн бэ?

-Бид 2005-2008 онд манай хүрээлэн дээр утаагүй түлшний шинжлэх ухаан технологийн асуудал гээд суурь судалгааны төсөл хэрэгжиж байсан. Үүний үндсэн дээр нүүрс болон био хаягдал, модны үртсийг ашиглаад шахмал түлш хийж болох, үүгээр дамжуулаад агаарын бохирдлыг тодорхой хэмжээнд бууруулах боломжтой юм аа гэсэн санал зөвлөмжүүдийг тухайн үед нь гаргаад тайлантайгаа хавсаргаад захиалагч байгууллагадаа хүргүүлсэн. Гэхдээ тэрийг бол ажил хэрэг болгоод аваад явсан нь ховорхон. Жишээлбэл, 20072009 оны үед Улаанбаатар хотод нийтдээ 20 гаруй шахмал түлшний үйлдвэр байлаа шүү дээ. Тэдгээрийн бараг тал хувь нь биднээс санал зөвлөмж авч байсан бол тухайн үеийн төрийн байгууллагуудын тушаал шийдвэрээс шалтгаалаад бүх шахмал түлшний үйлдвэрүүд хаалгаа барьсан. 2019 оноос Тавантолгойн шахмал түлшний үйлдвэр байгуулагдсан. Магадгүй 2008,2009 оны үед байсан шахмал түлшний үйлдвэрүүд үйл ажиллагаагаа жигд явуулаад технологидоо шинэчлэлт хийгээд явж байсан бол 2019 оноос өмнө тодорхой хэмжээнд агаарын бохирдол буурчихсан байж болох байсан.

-Та өмнө нь, одоо ч тэрхүү авч байгаа арга хэмжээнүүдийн тухай ямар байр суурьтай байна вэ?

-Тэдгээр авч байгаа арга хэмжээнүүд бүгд л түр хугацааных шүү дээ. Сайжруулсан зуух гээд төсөл гэр хороололд хэрэгжсэн. Энэ чинь нүүрсний шаталтыг сайжруулаад тодорхой хэмжээнд л агаарын бохирдлыг бууруулсан. Гэхдээ энэ бол богино хугацааны л арга хэмжээ. Дараа нь зуухыг нь сайжруулсан юм чинь шахмал түлшийг нь ч гэсэн сайжруулна гээд үйлдвэр байгуулаад явж байна. Энэ чинь ерөөсөө тодорхой хугацаатай л арга хэмжээ шүү дээ. Сүүлийн хоёроос, гурван жилийн хугацаанд яригдсан гэрийг дулаалъя гэсэн арга хэмжээ, хөтөлбөр хүртэл байна. Энэ бүгд нийлээд цогцоороо түлшний хэмжээг бага багаар үе шаттайгаар бууруулаад явж байгаа богино хугацааны арга хэмжээнүүд юм. Утааг бүрэн арилгах урт хугацааны арга хэмжээ бол огт биш шүү дээ.

-Урт хугацааны арга хэмжээ нь төр, иргэн, эрдэмтэн судлаач гурвын итгэлцэл дээр тогтсон цагт хүссэн үр дүндээ хүрч чадна биз дээ?

-Мэдээж шүү дээ. Урт хугацааны арга хэмжээг хэрэгжүүлэхийн тулд төрийн хэмжээнд шийдвэр гаргаж том алхам хийх хэрэгтэй. Мөн санхүүгийн эх үүсвэрээ зоригтой гаргасан тохиолдолд л энэ асуудал шийдэгдэнэ. Түүнээс биш иргэд дангаараа гал түлэхээ больчихно гэж байхгүй. Шинжлэх ухааны байгууллагууд судалгааныхаа үр дүн, саналаа өгөөд, өгөөд санхүүгийн эх үүсвэрээ бий болгож чадахгүй бол хэзээ ч ажил хэрэг болохгүй. Тэгэхээр хамгийн гол нь шийдвэр гаргах төр захиргааны байгууллагууд маань зоригтойгоор томоохон хөрөнгө санхүүгийн эх үүсвэрийг нь бий болгоод төсөл, хөтөлбөрөө хэрэгжүүлсэн цагт л агаарын бохирдолгүй болно.

-Та бүгдэд судалгаа хийхэд ажлын орчин, нөхцөл, хангалт хэр байна вэ?

-Судалгааны орчин, нөхцөлийн тал дээр гэх юм бол өмнөх нийгэм буюу социализмын үед бол хангалт маш сайн байсан. Шинжлэх ухаандаа хөрөнгө оруулалт хийгээд түүнийхээ үр шимийг нь хэрэглээндээ нэвтрүүлэхийг эрмэлздэг байлаа. Гэхдээ энэ шинэ эриний үед их хоцрогдсон шүү. Сүүлийн үед сайжраад байгаа ч манай улсын шинжлэх ухаандаа оруулж байгаа хөрөнгө оруулалт олон улсын жишгээр бол дунджаас доогуур байна. Үүнийг сайжруулах ёстой. Одоо манай засгийн газрын хөтөлбөрт орчихсон явж байна шүү дээ. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний нэг хувьтай тэнцэх санхүүжилтийг шинжлэх ухаандаа оруулна гээд. Өнөөдрийн байдлаар 0.3 хувь хавьцаа хөрөнгө оруулалтыг хийж байна. Хамгийн багадаа 1 хувьд хүргэх зорилттой явж байгаа хэдий ч энэ чинь өөрөө дэлхийн дундаж жишгээр хамгийн доогуур хувьдаа явж байна аа гэсэн үг.

-Ийм нөхцөлд судалгааны ажлаа явуулаад хүссэн үр дүндээ хүрч чадаж байна уу?

Ер нь байгалийн ухаан, анагаах ухааны салбарууд маш их хөрөнгө оруулалт, тодорхой тоног төхөөрөмж, лабораторийн бааз шаарддаг. Мөн удаан хугацааны тогтмол, тасралтгүй судалгаа хийж байж үр дүн нь гардаг. Гарсан үр дүн маань хэрэглээнд нэвтрэхэд бас л тодорхой хугацаа шаарддаг шинжлэх ухааны салбарууд л даа. Манай химийн шинжлэх ухааны салбарын хувьд хүндрэлтэй зүйлүүд байна аа. Багаж тоног төхөөрөмжийн хувьд хүртээмж муутай. Шинэ орчин үеийн багаж тоног төхөөрөмж хангалт багатайгаасаа шалтгаалаад гаргаж авъя гэсэн үр дүнд хүрч чадахгүй байсаар байна. Нэг бол туршилтаар гаргаж авсан шинжилгээгээ дотооддоо бүрэн хийж чадахгүй. Тэгэхээр заавал г адагшаа явуулж үр дүнгээ авдаг. Үүнээсээ шалтгаалаад эдийн засгийн хүндрэл ч үүснэ биз дээ. Мөн цаг хугацааны хувьд ч асуудалтай.

Иймээс гүйцэт бүрэн шинжилгээгээ бид хийж чадахгүй л байна. Та бид хоёрын ярилцаж буй утааны асуудал дээр жишээ авъя л даа. Өнөөдөр утаан дотор түлшний дутуу шаталтаас үүдэн 180 гаруй хий үүсэх боломжтой гэж ярьж байгаа боловч Монгол Улсын хэмжээнд утаан дотор тэдэн төрлийн ийм бодис байна аа гээд бүрэн тогтоож чадахгүй байна. Энэ маань бас бидний хийж буй ажлын үр дүн бүрэн гарч чадахгүй байх нөхцөл ч болж буй юм.

Тиймээс шинжлэх ухаанд аль болох их хөрөнгө оруулалт оруулж, судалгаа хийх нөхцөл бололцоог ханган гаргаж авсан үр дүнгээ баталгаажуулах тоног төхөөрөмж зайлшгүй шаардлагатай байна.

А.Даваадулам

Одоогоос арван жилийн өмнө буюу 2015 онд Монгол хэлний тухай хууль батлагдаж тус хуульд заасны дагуу төрийн албан хэргийг кирилл, уйгаржин хос бичгээр явуулахаар болсон. Тэгвэл уг заалт энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлж Монголын нийгмийг тогтворгүй, төрийг үймүүлсэн, бужигнаантай, ээдрээтэй сонин байдалд оруулаад байна. Хос бичигтэй болох тухай хуулийг батлах үед монголчууд шуудхан хэлэхэд бүдүүлэгдүүхэн, аливаа юмны нарийн учрыг сайн ойлгоогүй, юмыг гадна талаас нь өнгөцхөн харсан, үндсэндээ хэлбэр талаас нь, гоё харагдах талаас нь харж, сэтгэлийн хөөрлөөр ханджээ гэдэг нь харагдаж байна. Үндэсний бичиг, босоо монгол бичиг гэх хий хоосон хийрхэлд автаж, хос бичигтэй болчихвол Монгол болчих юм шиг алсын бодлогогүй, өөрсдийн толгойгүй юм шиг мунхралд автжээ.

Ер нь ч тухайн үед хос бичигт шилжих энэ хуулийг гадны хөрөнгө оруулалттай хууль, гадныхны захиалгаар гар хөл нь болж хэрэгжүүлж байна гэдгийг учир мэдэх хүмүүс хэлж ярьж байсан. Монгол Улс хөгжил дэвшлээсээ ухарлаа, шинжлэх ухаанаас ухарлаа, орчин үеийн соёл хүн төрөлхтнөөс гээгдлээ, хуучин зуун руугаа буцах асар том ухралт боллоо гэж оюун санааны цөм болсон олон хүн харуусч байсан. Одоогийн өндөрлөгөөс харахад хүмүүсийн энэ олон харуусал, улс орны ухралт боллоо гэдэг үнэн байна. Монгол Улсыг хос бичигтэй болгох энэ хууль улс орныг сүйрүүлэх хууль гэдэг нь батлагдаж байна.

Кирилл бичиг бол Монгол төрийн албан ёсны гэж хэлж бүрэн болохоор бичиг мөн. Төрт улс олон хэлтэй байж болдог ч нэг бичигтэй байдаг. Нэг бичиг гэдэг нэг төр гэсэн үг. Тухайлбал, тухайн улс гүрэн нэг Ерөнхийлөгчтэй, нэг хаантай, нэг төртэй байдаг шиг төрийн албан ёсны бичиг нэг л байх ёстой.

“Хос бичиг гэж байдаггүй. Тиймээс энэ хуулийг хэрэгжүүлэх боломжгүй. Аливаа хэлэнд нэг ойлголтыг хоёр бичгээр тэмдэглэнэ гэдэг утгагүй. Уул гэдгийг “агула” гэж бичнэ гэвэл нэг биш хоёр хэлний асуудал гарч ирнэ. Эртний хэл түүнийг тэмдэглэсэн бичиг, орчин цагийн хэл, түүнийг тэмдэглэсэн бичиг гэсэн өөр зүйлийг зэрэгцүүлэн тавих боломжгүй. Ямар ч улс эртний хэл бичиг рүүгээ шилжсэн, түүнийгээ орчин үетэйгээ зэрэгцүүлсэн түүх байхгүй” гэж шинжлэх ухааны доктор, профессор Ч.Зэгиймаа “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагадаа маш тодорхой хэлсэн.

Дэлхийн улс орнуудын явж ирсэн түүхийг, төр нэг бичигтэй байх ёстой гэх хүн төрөлхтний хуулийг бид дагах учиртай. Тэгэхээр ямар ч гай гарз болоогүй, харин ч хөгжил дэвшлийн оргил руу хөтөлсөн кирилл бичгээ биш уйгаржин бичгээ больё. Зүгээр, жам ёсоороо явж буй зүйлийг гэнэт өөрчилж, сарниулж, зогсонги байдалд оруулна гэдэг маш хорлонтой. Ялангуяа бичиг үсгээрээ оролдоно гэдэг бүр хорлонтой. Аливаа улсын хэл нь тухайн үндэстний оршин тогтнох дархлааг хадгалдаг гол үнэт зүйл байдаг учир улс гүрэн хэл, бичгээрээ ямар ч нөхцөлд оролддоггүй.

Бидний хос бичигтэн болно гэдэг тухайн үедээ зүгээр нэг марзганасан, ингээд үзвэл ямар байх бол гэж гэнэхэн хандсан бодлогын гэхээсээ болгоомжгүй зүйл байсан. Гэвч улс орны хувь заяатай холбоотой, ялангуяа оршин тогтнохуйн гол тулгуур тусгаар тогтнолтой нь холбоотой зүйлээр маазарч, марзганаж болдоггүйг Монгол хэлний тухай хууль өнөөдөр харуулж байна. Кирилл бичиг, уйгаржин бичиг хоёрын байгуулсан гавьяаг монголчууд мэднэ. 1950-иад оноос Монгол Улс кирилл бичигт шилжсэнээр орчин цагийн үндэстэн болох суурь нь тавигдсан байдаг. Соёл урлаг, шинжлэх ухаан, ном бүтээлийн алтан сан хөмрөг бий болсон. Дэлхийн бүх сонгодог зохиолуудыг эх хэлнээ орчуулж эхэлсэн.

Шинжлэх ухааны академи байгуулагдаж Судар бичгийн хүрээлэнтэй байсан улс орон академитай болсноор хими, биологи, физик, математик, анагаах ухааны хүрээлэн, лабораториуд бий болсноор хөгжил дэвшил эхэлсэн. Үүнийг шинжлэх ухааны үе үеийн эрдэмтэд кирилл бичигт шилжсэний гавьяа гэж үздэг. Манай сонин өмнө нь “Кирилл бичиг монголчуудад эзэн Чингисээс нь илүү гавьяа байгуулсан” гэж бичиж байсан. Үнэхээр кирилл бичигт шилжсэнээр шинэ цагийн Монгол Улс бий болох нөхцөл бүрдсэн. Мэдээж уйгаржинаар бичигдсэн ном судар, оюуны үнэт өв байлгүй яахав. Хууль дүрэм, зарга заальхайн ном бүтээлүүд олон бий. Гэхдээ кирилл бичиг шиг улс орны хувь заяанд эргэлт авчирсан зүйл байхгүй нь үнэн.Тиймээс монголчуудыг кирилл бичигтэй золгуулсан нэрт эрдэмтэн, төрийн гурван удаагийн шагналт, Ардын уран зохиолч Цэндийн Дамдинсүрэн онцгой гавьяатай.

Туркүүд араб бичгээ латинаар сольсон, Казахстан англи хэл бичгийг тэргүүнд тавих бодлого хэрэгжүүлж байгааг бид мэднэ. Дэлхийн орнууд ингэж орчин цагийн хэл рүү орж байна. Өмнөд Монголын уйгаржин бичгийг Хятад нь хүртэл хориглоод хэдэн жилийн нүүр үзэж байгаа. “Наад уйгаржин бичиг чинь та нарын хөгжилд саад болж байна. Орчин үеийн шинжлэх ухаанаас та бүхэн хоцорч байна. Гол алдаа чинь бичиг үсэгт чинь байна” гээд уйгаржиныг нь хорьсон. Энэ бол Хятадын зөв зүйтэй шийдвэр байсан. Хятадыг магтаж байгаа юм биш. Хөгжил дэвшлийнхээ төлөө дэлхийн орнууд ийм шийдвэр гаргаж байна гэдгийг жишээ татан хэлж байгаа хэрэг.

Хүн төрөлхтөн ингэж хуучин бичгээсээ салж, орчин цагийн хэл бичиг рүү улс гүрнээрээ орж байхад бид хуучин бичгээ төрийн бичиг болгоно гээд хуульдаа заачихаад сууж байгаа нь эмгэнэл биш гэж үү. Шинжлэх ухаан, технологийн асар хурдацтай энэ эрин зуунд монголчууд бид марзганаж хууль гаргаад, түүнээ хэрэгжүүлэхдээ тулаад эцэст нь хөгжил дэвшил ч үгүй хөмөрсөн тогоон доторх харанхуй бүдүүлэг хүмүүс болох вий. Тиймээс ард түмний төлөөлөл болж төр барьж байгаа Монголын парламентын 126 гишүүн ард түмэнд төвөг учруулж, эрхийг нь зөрчиж, улс орны ирээдүйд асар хортой нөлөө үзүүлж буй уйгаржин бичгийн хуулийг цуцлах хэрэгтэй байна. Монголчууд бие биетэйгээ ойлголцож байгаа ганц хэл нь орчин цагийн монгол хэл. Бүгдээрээ харилцаж байгаа бичиг нь кирилл. Бид өөрийнхөө хэлээр ярьж, өөрийнхөө сурсан бичгээр бичих, ойлголцох эрхтэй байтал Үндсэн хуулиар олгосон эрхийг төр нь бүдүүлгээр зөрчиж байна. УИХ-ын 126 гишүүн үнэхээр л ард түмний амьдралыг сайн сайхан болгоно, өөд нь татна, улс орноо хөгжүүлнэ гэж гарч ирсэн нь үнэн юм бол уйгаржин гэдэг энэ хийрхлийг одоо ингээд зогсооё. Мэдээж судалдаг нь судалж, үздэг нэг нь үзэх нь нээлттэй. Хамгийн гол нь төрийн бичиг болгодгоо л больчих. Тэгэхгүй бол Монголын хууль, шүүх, цаашлаад парламент засаглалд айхтар нөлөөлнө. Учир нь хууль салаа утгагүй, хэн ч уншсан нэг утгатай, ойлгомжтой байх ёстой байдаг.

Уйгаржин бичгээр хууль дүрэм гарвал үг байтугай үсэг бүрээ тайлбарлах болно. Үгийн эхэнд ордог а, үгийн дунд ордог а, үгийн адагт ордогт а гээд сууж байх хэрэг үү. Ингэхээр төрийн бодлого шийдвэр ямар ч ойлгомжгүй, хууль дүрэм гэдэг үндсэндээ дампуурна биз дээ. Хууль дүрэм нь гажуудаад ирвэл улс орон өөрийн эрхгүй ганхаж эхэлнэ. Ийм л хорлонтой, улс орны хувь заяагаар тоглосон хууль юм. УИХ-ын гишүүдээс улс Монголынхоо ирээдүйг бодож уйгаржин бичгийн хуулийг нэн даруй цуцлахыг шаардаж байна.

Д.Батболд

“Өдрийн сонин”-ы даваа  гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт  УИХ-ын гишүүн, Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэгтэй ярилцлаа. “Монгол Улсын гадаад харилцааны хувьд 2025 он их сонирхолтой жил байх болно” “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Танайд өнжье: Хөдөлмөрийнхөө үр шимийг хүртэж яваа нийслэлийн тэргүүний өрх А.Ганболдынх

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Хэрэггүй цаасан хот барихаа больж, Ханбогддоо шинэ хот барьцгаая“ хэмээн өгүүллээ.

Энэ удаагийн дугаартаа ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн Нүүрсний хими технологийн лабораторийн эрхлэгч, доктор Г.Шийравтай агаарын бохирдлын одоогийн нөхцөл байдал, түүнийг үүсгэгч хүчин зүйлсийн тухай ярилцлаа. Тэрээр агаарын бохирдлыг шийдэх арга зам болон манай улсын шинжлэх ухааны салбарт хүндрэлтэй байгаа нөхцөл байдлыг онцолсон юм.

Улсын Их хурлын гишүүн Гончигдоржийн Уянгахишиг “үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх гэх мэт зарчмууд орж ирсэн нь өнөөгийн Үндсэн хуулийн гол цөм нь байсан” гэлээ.

Өнгөрсөн долоо хоногт НЭМҮТ болон СЭМҮТ-өөс өсвөр насныхан, залуусын согтууруулах ундааны хэрэглээ, донтолтын өнөөгийн байдал болон “Нууцлаг үйлчлүүлэгч” тандан судалгааны үр дүнг хэлэлцсэн билээ. Энэ талаар НЭМҮТ-ийн Эрдэм шинжилгээ, судалгааны хэлтсийн дарга, доктор М.Ундрамтай ярилцлаа.

ДЭЛХИЙН МЭДЭЭ: Бүх зүйл Дональд Трампаас
хамаарна

АРЫН НҮҮР: Өвлийн улиралд хэрхэн
хооллох вэ

---

 

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

 

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

 

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

 

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

 

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

 

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

 

 

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Шинэ он гарсаар кино театруудын дэлгэцнээ цацагдсан анхны кино болох “В1 давхар” УСК-ны ерөнхий найруулагч М.Наранбаатартай ярилцлаа. Тэрбээр “Mongol stunt” орлон тоглогчдын багийг үүсгэн байгуулагч, гүйцэтгэх захирал бөгөөд өдгөө анхны киногоо найруулан үзэгчдийн хүртээл болгоод байгаа билээ.

---

-Анхны уран бүтээлээ өлгийдөж авсан сэтгэгдлээсээ хуваалцахгүй юу?

-Уран бүтээлч хүний хувьд үзэгчдийн мэдрэмж дараагийн уран бүтээлээ туурвих ташуур болдог юм билээ. Би гол дүрээ өглөө бүр бодож сэрдэг байлаа. Тархины шаналан гэдэг шиг л. Киног маань үзсэн үзэгчид болон урлаг соёлын найз нөхөд маань алга таших тэр мөчид тархинд дандаа бодогдож байсан шаналал байхгүй болж, ер бусын тайвширсан мэдрэмж авсан. Яг үнэндээ дараагийн уран бүтээл рүүгээ ормооргүй санагдаж байсан. Дахиад уран бүтээл хийх хэрэг байна уу гэж бодож байтал киноныхоо нээлтийг хийж байхдаа дахин уран бүтээл хийх итгэл, урам зориг авсан. Дөнгөж эхэлчихээд шантарч болохгүй юм байна гэдгийг маш сайн ойлгосон.

-Үзэгчдэд хүргэх гэсэн гол санаа нь юу вэ. Хүмүүс танай киног үзээд юуг мэдрээсэй гэж хүсч байна вэ?

-Киногоороо дамжуулан Монголын ирээдүй үнэхээр эмзэг байна. Монгол эр хүн та өөрөө сэтгэл зүтгэл гаргаж, эр хүн, эцэг хүн, ах хүн, эр цэрэг шиг байж чадахгүй бол ирээдүй чинь тасрах гээд байна. Эр хүн юм бол ирээдүй хойч үеийнхээ төлөө бүхнээ зориулж чаддаг байгаач ээ гэсэн үндсэн санааг илэрхийлэхийг зорьсон. Киног маань үзээд гарч ирж буй эмэгтэйчүүд нүдэндээ нулимстай, эрчүүд сэтгэлдээ огшилтой байна. Найруулагч хүний хувьд үзэгчид уран бүтээлээс гол санааг нь биш юм аа гэхэд өөр ямар нэгэн зүйлийг ойлгож, мэдрээд цаг, мөнгөө зарсандаа харамсахгүй, ярих сэдэвтэй болоод гарч ирнэ гэдэг баяр жаргал нь байдаг. Мэдээж нийгэмд стресс, бухимдал тодорхой хэмжээгээр байгаа. Гэхдээ өөр нэг өнцөг заавал байдаг. Тэр өнцгийг өөр зүгээс харуулах нь уран бүтээлчдийн гол зорилго.

Кино театрууд өөрсдөө кинонд насны ангилал тогтоодог юм билээ. Манай кино +13 гэсэн ангилалтай. Киног маань аавууд 13-аас дээш насны хүүтэйгээ, бүсгүйчүүд, өсвөр насны охид аавтайгаа хамтдаа ирж үзээсэй гэж хүсч байна. Эмэгтэй хүн аавыгаа мөнх байх юм шиг л бодоод байдаг. Үеийн залуутайгаа уулзаж, цаг зав гаргаж байгаа хэрнээ ард нь хэзээд бат зогсдог аавтайгаа өсвөр наснаасаа хойш дотносож чадахаа больчихдог талтай.

-Та өөрөө кино зохиолоо бичсэн үү?

-Тэгсэн. Би киноныхоо зохиолыг бичиж, ерөнхий продюсер хийж, найруулгыг нь хийж, туслах дүрд тоглосон.

-Жүжигчдийн сонголт сонирхолтой байлаа. Нийт хэдэн жүжигчин тоглосон бэ?

-Аливаа уран бүтээлд дүрийн сонголт маш чухал. Яагаад гэвэл энэ сонголтоор уран бүтээл маань хүмүүст ойлгогдоно, хүрнэ. Манай кинонд нийт 18 жүжигчин туслах болон гол дүр бүтээсэн. Таван гол дүртэй. Гол дүрд “Ард түмний гавьяат” гэж Сүхээгийн Ариунбямба тоглосон. Ах минь одоо хүртэл СТА цолтой байна. Тэрбээр аль нэг нам хүчнийг дагаж, дулдуйдаж явахгүй байгаадаа “Ард түмний гавьяат” гэж хэлэгддэг байх гэж би ойлгодог. Ах маань үнэхээр л ард түмний хайртай жүжигчин юм билээ.

Хамгийн сүүлд “366 дахь өдөр”, “Этгээд” зэрэг кинонд тоглосон Ч.Сэлэнгэ гэж мэдрэмжтэй жүжигчин киноны маань эмэгтэй гол дүрд тоглосон. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Цэгмидийн Төмөрбаатар ах маань тоглосон. “Хувьсал” продакшнд ажиллаж байгаад одоо найруулагч болоод жүжигчнээр ажиллаж байгаа Д.Төмөрбаатар ах маань тоглосон. Мөн залуу жүжигчин О.Самданпүрэв, хип хоп артист У.Мөнгөнбагана (Roockie) нар дүр бүтээсэн. Бидний хэлэх гэсэн үндсэн санааг маш сайн товойлгож гаргасан гол дүрийн жүжигчин Т.Элбэггэрэл гэж хүү бий. Mal ven гэж хөөрхөн бор гадаад хүү бий. Тэр хүү киноны маань чимэг болсон нандин дүр, Өмнөд Суданийг харуулдаг үйл явдлын үеэр африк гаралтай хүүхдийн дүрд маш мэдрэмжтэй, чадварлаг тоглосон.

-Кино бүтээх явц хэр удаан үргэлжилсэн бэ. Зураг авалт нь хаана хийгдсэн бэ?

-Киноны процесс маш удаан үргэлжилдэг. Бидний хийсэн кино төсөл хоёр жил үргэлжилсэн. Эхний жилдээ хөгжүүлэлт буюу зохиолын санаагаа боловсруулсан. Ингээд өнгөрсөн жилийн нэгдүгээр сарын 2-ноос эхлэн төслийнхөө дараагийн үе шат руу орж биежиж эхэлсэн. Зургадугаар сарын 1-нээс зураг авалтаа эхэлж, наймдугаар сарын 20-нд дуусгасан. Ингээд арванхоёрдугаар сарын 28-ны өдөр киногоо кино театруудад хүлээлгэн өгсөн. Эмэгтэй хүн хүүхдээ хэвлийдээ арван сар тээж, төрүүлдэг шиг л мэдрэмж авч байна. Мэдээж би эмэгтэй хүнд ямар мэдрэмж төрдгийг мэдэхгүй. Гэхдээ санаа байхаас нь эхлээд усалж, ургуулаад эцэст нь энэ уран бүтээл бий болсон гэдэг утгаар нь адилтгалаа.

Зураг авалтын тухайд 100 хувь Монголд хийгдсэн. Гэхдээ киноны үйл явдлын дурсамж хэсгүүд дээрээ Өмнөд Суданид болж байгаа үйл явдлыг харуулсан. Африк гаралтай залуучууд, бүсгүйчүүдийг цуглуулаад тосгоны амьдралыг харуулсан зураг авалт хийсэн.

-Киногоо бүтээх явцад хамгийн их сорилттой тулгарсан мөчөөсөө хуваалцахгүй юу?

-“В1 давхар” кино бол тулаант драма буюу “action drama” төрлийн кино. Кино төслийг хөгжүүлж хийсэн баг бол “Mongol stunt” орлон тоглогчдын баг. Тулаант драма кино учраас тулааны үзэгдлүүд дээр бид маш чамбай ажилласан. Тулааны хэсгийн гол ажлыг хийдэг тулааны найруулагч гэж хүн бий. “Mongol stunt” багийг үүсгэн байгуулалцсан Б.Нандин-Эрдэнэ маань БНСУ-ын үндэсний соёлоо сурталчилдаг “Jump” гэх театрт ажилладаг. Энэ найз маань энэхүү төслийн хүрээнд эх орондоо уригдан ирж дөрвөн сарын хугацаанд хамаг хүчээ зориулан ажиллачихаад буцсан. Тулаант үзэгдлийг орлон тоглогчдын баг хийсэн. Орлон тоглогчид жүжигчдийг аюулгүй байлгах, тулааны үзэгдлийг үнэмшилтэй болгохын тулд ажилладаг. Үзэгчид тулааны хэсгүүд дээр суудлаасаа өндөлзөж, алга ташиж байгаа нь тэр хэсэг маш сайн болсны илэрхийлэл.

Тулааны хэсгийн зураг авалтыг олон удаа давтаж хийсэн. Тэр үеэр С.Ариунбямба ах “Нарука миний дүү, чи өөрөө тулааны найруулагч хүн. Ах нь ядраагүй шүү. Ах нь жаахан амраад л дахиад хийнэ. Миний дүү энэ хэсгийн зургийг яг хүссэнээрээ аваарай. Чиний хүссэнийг ах нь хийх ёстой шүү” гэж хэлсэн. Тэр үед би С.Ариунбямба ахад хүмүүс хайртай байдгийн шалтгаан энэ юм байна гэдгийг дахин ойлгосон. Маш мэдрэмжтэй, шатаж ажилладаг, бусад уран бүтээлчдээ түлхэж ажилладаг хүн юм байна гэж харсан. Жүжигчин бүхэн ингэж чадахгүй. Би хүндэлдэг ахыгаа авч ирчихээд олон удаа зураг авалт хийж байгаагаасаа санаа зовсон. Зураг авалт давтан хийгээд байсан нь жүжигчин болохгүй байгаадаа биш, ард нь байгаа хүмүүс санаандгүй алдаа гаргах, камерын хөдөлгөөн хоцрох, гэрэл масслах зэрэг олон асуудал үүнд нөлөөлсөн.

-Киноныхоо дуугаар дамжуулан юуг өгүүлэхийг зорьсон бэ?

-Манай киноны дундуур Монгол Улсын Ардын жүжигчин А.Долгор гуайн ард түмэнд хүргэсэн “Эр хүн” дуу шинэчилсэн найруулгаараа л явдаг юм. Дууны шинэчилсэн найруулгыг “Алтан ураг” хамтлагийн Эрка буюу Б.Эрдэнэбат бид хоёр ярьж байгаад хийсэн. Энэ дууг OST болгоё гэж ерөөсөө бодоогүй байсан. Гэтэл киног маань үзсэн үзэгчдээс “Энэ дууг шинэчилсэн найруулгаар нь дахин сонсмоор байна” гэсэн хүсэлтүүд нэлээн ирж байна. Тиймээс бид албан ёсны эрхийг нь эзэмшдэг хүмүүстэй холбогдож, санал хүсэлтээ тавьж гэрээ хэлцэл хийх шатандаа явж байна.

-“Эр хүн” дууг сонгосон шалтгаан юу вэ. Ер нь яагаад киногоо “В1 давхар” гэж нэрлэх болсон бэ?

-Амьдралын гол утга учир, үндсэн ноён нуруу нь эр хүн. Эр хүн хайртай бүхнээ хамгаалж чадахгүй, хар толгойгоо архинд мэдүүлээд сул дорой байвал улс орон уруудан доройтно, Монголын ирээдүй эмзэгшиж эхэлнэ. “В1 давхар” гэж нэрлэх болсон шалтгаан ч үүнтэй холбоотой. Барилгын суурь маш сайн байх ёстой. Барилга муу суурьтай бол хоёр давхар байсан ч нурна. Сайн суурьтай бол 100 давхар байсан ч маш бат бөх байна гэдэг утгаар “В1 давхар” гэдэг нэрийг өгсөн. Монгол эрчүүд энэрэх хайрлах сэтгэлтэй, үзэл бодолдоо уул шиг бат зогсож, угтах ирээдүйнхээ төлөө хамаг бүхнээ хийдэг. “Mongol stunt” орлон тоглогчийн баг маань олон улсаар явж кинонд тоглохдоо дайны фронтод монгол эр хүний цог жаваа, сүр жавхлан ямар аугаа байдгийг харсан. Энэ зүйл бол одоо хэрнээ байгаа. Зүгээр л нуугдаж байгаа. Үүнийг сэрээх, сэдрээх ёстой юм байна гэж харсан нь киноны маань гол утга санаатай салшгүй холбоотой.

-Киноныхоо хоёрдугаар ангийг хийх үү?

-Хоёрдугаар анги гэж хийхгүй. Яагаад гэвэл би эмзэглэсэн сэдвээрээ, эмзэглэсэн мэдрэмжээрээ нэг л бүтээл хийнэ. Үндсэн санаагаа жинтэйхэн нэг л дуугарчих юмсан гэдэг үүднээс хоёрдугаар анги хийхгүй. Энэ төслийн үндсэн санаачлагч, ерөнхий продюсер нь би өөрөө учраас энэ эрх надад байгаа.

-Таны цаашдын зорилго юу вэ. Ямар чиглэлээр уран бүтээл хийе гэж бодож байна вэ?

-Кино урлагийг хүн төрөлхтөн өөрсдөө бий болгосон. Эрэлт, хэрэгцээ нь байгаа учраас нийлүүлэлт нь байгаа юм. Кино урлаг дотроо маш олон жанртай. Уран бүтээлч хүний хувьд энэ олон жанруудыг бүгдийг нь хийж, мэдэрч үзмээр байна. Уран бүтээл найруулагч хүний эмзэглэлээс төрдөг гэдэг. Надад өргөс хараад байгаа юм шиг мэдрэмж төрүүлдэг зүйлс бий. Тэдгээрийг тохирох жанрынх нь дагуу уран бүтээлээрээ дамжуулж ард түмэндээ хүргэхийг зорьдог. Гэхдээ гол санаа нь үзэгчдэд харагдах албагүй, мэдрэгдэх хэрэгтэй гэдгийг ойлгох нь чухал. Ийм бүтээлүүд хийх юмсан гэж маш их хүсч байна. Би хэн нэгний киног хуулж, дуурайж хийхгүй юм шүү гэж өөртөө амласан. Оргиналь буюу өөрөөсөө төрсөн эмзэглэлээ уран бүтээлдээ шингээгээд, өөрийн харж байгаа өнцөг, мэдрэмжээр хүмүүстэй хуваалцах юм шүү гэдэг төсөөлөлтэйгөөр найруулагчийн карьераа эхлүүлж байна.

-“Mongol stund” орлон тоглогчдын баг байгуулагдаад хэдэн жилийн нүүрийг үзэж байна вэ. Өнгөрсөн хугацаанд ямар ямар кинонд дүр бүтээсэн бэ?

-Манай баг байгуулагдаад 15 жил болж байна. Бид энэ хугацаанд камерын ард уран бүтээлчидтэйгээ хамт байсан. Ерөөсөө урд нь гарч байгаагүй. Монголд маш олон тулаант кинонууд хийдэг болсон. Энэ бүхний 80 хувийнх нь ард “Mongol stunt” баг маань ажилласан. Бид 15 жилийн хугацаанд 80-90 кино, контентод ажилласан байна. Түмэн олон бүгдээрээ мэддэг алдарт найруулагч Сэнгэдоржийн “Үргээлэг 1”, “Ар хударга”, “Фантастик” продакшны “Миний ах атаман”, “Зүрхний хилэн”, “Байтаг богд”, “Зура I, II” зэрэг бүхий л уран бүтээлүүдийн тулаантай, эрсдэлтэй үзүүлбэр бүрийн ард манай баг байсан. Бид зөвхөн дотооддоо гэлтгүй энэ чиглэлээрээ сурч боловсорч, хөгжсөөр олон улсын “Walt Dis ney” компанийн “Mulan” төсөлд ажилласан. Мөн “Marvel”-ийн хамгийн анхны ази баатар “Шан-Чи”-ийн дүрийн анхны кинонд Австрали улсад 10 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр очиж ажилласан. Хубилай хааны тухай “Netflix”-ийн цуврал “Марко Поло” олон ангит кинонд ажилласан. Мөн саяхан нээлтээ хийсэн Солонгосын түүхэн “Харбин” УСК-ны Монголын цөлөөр морьтой давхидаг үзэгдэл дээр манай баг ажилласан. Бид багийнхаа 15 жилийн ойд зориулан “В1 давхар” киног хийсэн. Эцэст нь Монголын ирээдүй монгол эр хүн таны гарт байгаа шүү гэдгийг хэлмээр байна.

Ө.Анхзаяа, Э.Цэнд-Аюуш

Боловсролын зээлийн сангийн захирал О.Сийлэгмаатай ярилцлаа.

---

-Боловсролын зээлийн сангийн журмыг шинэчлэх асуудал сүүлийн үед яригдах боллоо. Ажлын хэсгээс ямар санал гарч байна вэ?

-2024 оны гуравдугаар сард батлагдсан Засгийн газрын 102 дугаар тогтоолын хэрэгжилтийг судлаад Боловсролын зээлийн сангийн журмын шинэчлэлтийг хийхээр хоёр ч ажлын хэсэг байгуулагдсан. Яагаад гэвэл, уг тогтоолтой холбоотой өргөдөл, гомдлууд УИХ-ын гишүүдэд нэлээд ирж байгаа юм байна. Миний хувьд ажлаа хүлээж авснаас хойш дээрх 102 дугаар тогтоолыг хэрэгжүүлэх явцад хүний эрхийн зөрчлөөс авахуулаад нэлээд кейсүүдтэй тулгарсан. Боловсролын зээлийн сангийн шинэчлэлтэй холбоотой асуудлаар байгуулагдсан УИХ дахь Байнгын хорооны ажлын хэсгийг О.Батнайрамдал гишүүн ахалж байгаа юм билээ. Мөн Боловсролын яаман дээр Төрийн нарийн бичгийн даргаар ахлуулсан ажлын хэсэг байгуулагдсан бөгөөд сангийн зээл, тэтгэлэгтэй холбоотой журмын төсөл хэлэлцүүлгийн шатандаа явж байгаа.

Боловсролын зээлийн сангаас 2024 онд олгосон нийт санхүүжилтийн 86 хувь нь тэтгэлэг, харин зээл нь дөнгөж 14 хувьтай байна. Тодруулбал, дотооддоо 2801 суралцагчид 4.3 тэрбум төгрөгийн зээл өгсөн бол харин гадаадад 193 оюутанд 12 тэрбум төгрөгийн зээлийн санхүүжилт олгосон байх жишээтэй. Нэг хүнд хүртэх боломж гэдэг утгаар нь харвал УИХ-ын гишүүд сая манайд ажиллахдаа цөөнгүй асуулт тавьж байсан. Өөрөөр хэлбэл, гадаадад бакалаврт суралцагчдад их зээл өгөх нь эргэж харах шаардлагатай тухай бас ярилцсан. Яагаад гэвэл, ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөөд дээд сургуульд орохдоо шууд хилийн дээс алхахаар олон асуудалтай тулгарч байна. Дээд сургуулийн орчны ойлголт, мэдлэг, хүрээлэлгүй болохоор сэтгэл зүйн хямралд орохоос эхлээд сурлагын амжилтад нь сөргөөр нөлөөлж байгаа. Эдгээр асуудлаас болоод санхүүжилтийг нь бууруулах, зогсоох гэх зэргээр мэдээлэл дутмаг, ойлголтын зөрүүгээс харилцааны хүндрэл буюу гэрээний үүргийн биелэлт хөндөгддөг. Нөгөө талд гадаадад суралцаж буй 190 оюутанд 12 тэрбум төгрөгийн зээл өгч байгаа хэрнээ дотоодын 2800 оюутан залууст дөрвөн тэрбум төгрөг хуваарилагдаж байгаа асуудал буюу санхүүжилт боловсролын хүртээмжтэй байх зарчмаар зорилтот эзэндээ яг очиж байгаа эсэхийг эргэж харах, судлах ёстой. Үүнтэй холбоотойгоор УИХ-ын Байнгын хорооны гишүүдээс гаргаж байгаа бас нэг санал гэвэл, энэ зээлийг бакалаврт өгөхөө багасгая, ахисан түвшинд гадагшаа сурч буй суралцагчдад өгөх нь зөв юм байна гэж байсан. Хоёрдугаарт, шууд тэтгэлэг олгочихоор тухайн суралцагч төгссөнийхөө дараа гэрээний үүргээ биелүүлж буцаж эх орондоо ирж байна уу гэдгээс хариуцлагын асуудал бас хөндөгдөнө. Тиймээс тэтгэлгийг зээл болгох саналыг Байнгын хорооны гишүүд гаргаж байсан, бид ч бас журмандаа энэ асуудлаар тодорхой өөрчлөлт оруулахаар ажиллаж байгаа.

-Засгийн газрын тогтоолтой холбоотой хүний эрхийн зөрчлүүд, иргэдийн санал, гомдол ирж байна гэлээ. энэ нь ямар асуудлууд байна вэ. мөн тэтгэлэг авч яваад эх орондоо ирж ажиллахгүй бол тэрийг нь эргүүлэн төлдөг болгох журмын өөрчлөлт олон нийтийн бухимдлыг дэвэргэх янзтай байна шүү дээ?

-Боловсролын зээлийн сангийн одоогийн мөрдөгдөж байгаа журмын хүрээнд Засгийн газрын 102 дугаар тогтоолд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн сурах санхүүжилтийг анх удаа бие даасан хөтөлбөрөөр тусгаж өгсөн. Гэвч 2024 онд төсөвгүй байсан учраас хоёр иргэн шалгаруулалтын хугацаанд материал ирүүлж гадаадад суралцаж байгаа бол дотоодод буцалтгүй тусламжийн хөтөлбөрөөр хэрэгжсэн. Харин 2025 онд энэ хөтөлбөрт төсөв хуваарилагдсан тул мэдээллээ сайжруулан хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Гэхдээ суралцагчийн сурч байгаа сургууль нь магадлан итгэмжлэгдсэн байх, сурлагын хэсгээр 50 хувиар эрэмбэтэй байх зэрэг шалгуур ХБИ-ийн эрхийг хязгаарлаж болзошгүй заалтууд бий. Журамд нэг өрхийн гишүүн сурах ёстой гэсэн заалт байгаа нь нэг өрхийн тухай одоогийн зохицуулалтаар нэг хаяг дээр бүртгэлтэй хэд хэдэн өрхийн гишүүдээс нэг хүн л сангийн зээл, тэтгэлэгт хамрагдах болчихоод байгаа энэ заалтыг зөв тодорхойлох хэрэгцээ гарч байгаа гэх зэрэг журмын олон асуудал бий. Журмыг хэрэгжүүлэх явцад олон кейс амьдралаас урган гарч, цөөнгүй өргөдөл гомдлууд манай байгууллага дээр болон гишүүдэд ирсэн байгаа. Тиймээс ХЭҮК, ЕТГ, ЗГХЭГ, БЯ, сангийн албан хаагчид зэрэг олон талын оролцоотой ажлын хэсэг сайдын тушаал байгуулагдан журмын өөрчлөлт хийхээр ажиллаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, нэг өрх гэдэгт нэг хаяг дээр байгаа гурав, дөрвөн айл хамаардаг. Энэ дөрвөн айлын аль нэгийнх нь хүүхэд зээлээр сурчихаар бусад гурвынх нь хүүхдүүдийн боломж хаагдчихдаг байж болохгүй. Дараагийн журмын өөрчлөлттэй холбоотой асуудал гэвэл олон төрлийн тэтгэлэгт хөтөлбөр зарласан буюу хэрэгжүүлэхээр зээл авах суралцагч цөөрч ОХЗийн төсөв татагдаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, яг адилхан нөхцөлтэй тэтгэлэг зээл гэсэн хоёр санхүүжилтээс иргэн тэтгэлгээ л сонгох нь мэдээж. Энэ нь нэг талаас гэрэээний үүргээ биелүүлэх буюу төгсөөд орон нутагт гурав, нийслэлд таван жил ажиллах гэсэн гэрээний үүргээ биелүүлээгүй бол сан яаж тэтгэлгээ төлүүлэх вэ, нөгөө талаас зээл авч Зээлийн мэдээллийн санд бүртгэгдсэнээр хариуцлагатай иргэнийг сургах боломж буюу зээлээр суралцах иргэд хумигдаж байна гэж харж байна. Учир нь Оюутны хөгжлийн зээл буюу дотоодод суралцагчид зээлээ 99 хувьтай төлж байхад тэтгэлгийн суралцагчид гэрээний үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд төлдөггүй. Боловсролын зээлийн сангийн тэтгэлгийн санхүүжилтээр багш мэргэжлээр суралцаж төгссөн хүн сумандаа гурван жил ажиллаж байна уу гэдгийг судлаад үзэхэд биелэлт нь ердөө 40 хувьтай байна. Гэрээний үүргийн хэрэгжилтийн мэдээлэл танилцуулгын хүрээнд багтсан байсан тул мэдээлэл авсны дараа гишүүдийн зүгээс хариуцлагатай иргэн бэлдэхийн тулд энэ тэтгэлгийн зээл болгох санал мөн гарсан. Гэрээний үүргээ биелүүлбэл зээл нь тэтгэлэгт хөрвөх буюу зээл эргэн төлөхгүй байх боломжтой нөхцөлийг санал болгосон. Харин гэрээний үүргээ биелүүлэхгүй бол тэтгэлгийн зээл эргэн төлөгддөг байдлаар журамд өөрчлөлт оруулах асуудал хөндөгдсөн.

Гадаадад бакалаврын түвшинд суралцагчид ихэвчлэн 100-200 мянган ам.долларын зээл, тэтгэлгийн санхүүжилт авч байгаа нь 500 саяас нэг тэрбум давсан дүн. Гэтэл тухайн хүнийг тав, арван жилийн дотор зээлээ төл гэхээр иргэнд санхүүгийн дарамт болж зээлийн эргэн төлөлтөд хүндрэл үүснэ. Тэр зээлдэгчийн хувьд гадаадад сурч ирээд Монголд ажиллах боломж нь ажилласан жилийн шалгуур, эсхүл бага цалин зэрэг нь хязгаарлагдмал. Иймээс энэ асуудлаар гадаадад сургууль төгсч ирээд Монголдоо ажилласан тохиолдолд ажилласан жилээс хамаарсан зээлийн эргэн төлөлтийн хөнгөлөлт тооцох боломжийг журамд тусгахаар ажиллаж байна. Жишээ нь, одоогийн суралцагчдыг эх орондоо нэг жил ажиллавал таван хувь, хоёр дахь жилдээ бол 10 хувь гэх мэтээр хөнгөлөлтийн асуудлаар буцаж ирж ажиллах боломжийг бүрдүүлэх журмын өөрчлөлтийг хийхээр ажиллаж байна.

Дараагийн бас нэг тулгамдсан асуудал гэвэл гадаад бакалавр, магистрт суралцагчид амжилттай суралцаж байж дараагийн улирлын санхүүжилтээ авах ёстой. Гэтэл дүнгийн мэдээллээ ирүүлэхгүйгээр мөнгө л авч байх ойлголттой хилийн дээс алхчихсан хүмүүс олон байна. Сурлагын дүн нэхэмжлэлээ ирүүлэхгүй хэрнээ мөнгөө нэхдэг. Бид тэдэнд сургалтын зээл, тэтгэлгийг нь өгөхийн тулд журамласан шалгуур болох өмнөх санхүүжилтээр судалсан хичээлийн дүнгийн мэдээлэл шаардана. Энэ тохиолдолд материал бүрэн ирүүлээгүй санхүүжилтээ авахаар шаардаж буй иргэн сангийн албан хаагчдын хооронд харилцааны хүндрэлүүд үүсч багаа юм. Хилийн дээс алхчихсан бакалаврын түвшний суралцагчид сурч байгаа сургуулиасаа нэхэмжлэхээ ч авч чадахгүй, дүнгээ ч явуулж мэдэхгүй байна. Сан материалаа ирүүлээгүй хүнд мөнгө өгөх боломжгүй. Гэтэл суралцагчдын эцэг, эх хүүхдийнхээ үүргээ биелүүлж материал ирүүлээгүйг мэдсээр байж сайд дарга нарт алтан хошуу хүргэж, энэ иргэний зөрүүтэй(өөрсдийгөө зөвтгөсөн, буруу мэдээлэл) мэдээллээр дээд шатны байгууллагад хандсаны улмаас шат шатны удирдлагатай тухай бүр тайлбарлахад хугацаа орох, харилцан ойлголцоход зарим тохиолдолд амаргүй байна. Иймэрхүү дарамт, шахалтууд надад ч, сангийн албан хаагчдад ажлын хүндрэл болж, хүний нөөцийн хөдөлгөөний бас нэг том шалтгаан болж ажил удаашрах, саатах нөхцөл бүрдэж байна. Мөн ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөөд шууд гадагшаа бакалаврын түвшинд суралцах нь сангийн санхүүжилтэд ч багагүй дарамт буюу олон хүнд санхүүжилтээ хүртээж чадахгүй болно. Ер нь нэг, хоёрдугаар курстээ Монголдоо дээд боловсролоо эзэмшээд, магадгүй 2+2 хөтөлбөрт хамрагдаж гадагшаа сурвал илүү бие даах чадвар, сэтгэл зүйн бэлтгэлтэй болчихсон байх тул сурлагын амжилт, санхүүжилтийн хувьд ч эргэн төлөхөд хүндрэл бага байх боломжтой гэж харж байна.

-Боловсролын зээлийн сангийн санхүүжилтээр гадаадад суралцагчид заавал монголдоо ирж ажиллахаас өөр гарцгүй болж байгаа юм байна. Тэгэхээр гадаадад өндөр боловсрол эзэмшсэн хүмүүс монголд ийм бага цалингаар яаж зээлээ төлөх юм бэ. Тэр их хэмжээний мөнгийг цалингаасаа илүүчлэх цуглуулах боломжгүй. гадаадад сурч төгсөөд тэндээ ажиллаад зээлээ төлж болохгүй юу?

-Бид хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр хүнээ сургасны хэрэггүй болчихож байгаа юм. Уг нь гадаадад сургууль төгсгөсөн залуусаа эх орондоо буцаж ирүүлж эзэмшсэн мэргэжлийнх нь мэдлэг чадварыг ашиглах зорилгоор тэдний боловсролд оруулж байгаа хөрөнгө оруулалт. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны зээлтэй харьцуулахад хүү байхгүй, төгсөж ирснээсээ хойш графикийн дагуу эргэн төлөлтөө хийгээд явна. Оюутны хөгжлийн зээлээр дотоодод төгсөгчид 4-6 жилийн дотор, гадаадад төгсөгчид 2-10 жилийн хугацаанд зээл төлөх зохицуулалтай. Тэгэхээр гадаадад ажиллаад байх юм бол хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр хүнээ бэлдэж авах бидний зорилго маань биелэхгүй болчих гээд байна. Иймд тухайн төгсөгч эх орондоо ажилласан жилээс нь хамаараад зээлээс нь хөнгөлөх саналыг журамдаа тусгаж байгаа.

-Хэлний бэлтгэлд тэтгэлэг өгч байгаа бил үү?

-БЗС дээд боловсролын санхүүжилтэд дэмжлэг үзүүлэх буюу бакалавр, магистр, докторын үндсэн хөтөлбөрийн ангид суралцаж байгаа хүмүүст зээл олгогдох ёстой. Гэтэл 2022 оноос өмнө үүнийг зөрчөөд хэлний бэлтгэлд явчихсан зөрчил бий. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн илгээлт хөтөлбөрөөр бүр 2-3 жил хэлний бэлтгэлд суралцсан кейс байна. Энэ нь Үндэсний аудитын газрын дүгнэлтэд ч зөрчлөөр туссан баримттай. Яг одоо 2022 оноос хэрэгжиж ирсэн Ерөнхийлөгчийн тэтгэлэгт хөтөлбөрийн дотоодын хэлний бэлтгэлд тэтгэлэг өгөх зохицуулалтай буюу сум, хороо болгоноос шалгарсан хүүхдүүд Монголд зургаан сар хэлний бэлтгэлд суугаад гадагшаа сургуульд явна. Дотооддоо хэлний бэлтгэлд сургахын давуу тал олон, хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа ч хэмнэнэ. 2024 оноос бас нэг хэлний бэлтгэлийн тэтгэлэгт хөтөлбөрийн талаар Засгийн газрын 102 дугаар тогтоол дээр заагаад өгчихсөн байна. Төрийн албан хаагчийг магистр, докторын түвшинд сургах бол магистрын өмнөх хэлний бэлтгэлд хамруулна гэж. Үүнийг бид 2025 оноос хэрэгжүүлнэ, учир нь төрийн албан хаагчаа тухайн байгууллага дотооддоо шалгаруулж, захиалгаа санд ирүүлэх журмын зохицуулалттай учраас өнгөрсөн онд хэрэгжүүлээгүй.

Энэ тал дээр эрх зүйн зохицуулалтын зөрчил байна уу гэж, Боловсролын зээлийн сан дээд боловсролыг санхүүжүүлэх ёстой ч хэлний бэлтгэл сургах нь дээд боловсролын санхүүжилт мөн үү гэдэг асуулт гарч байгаа гэх мэт олон асуудлаар бид журмын шинэчлэл хийж байгаа.

-Цаашид Боловсролын сангаас бакалаврт олгох тэтгэлгийг шууд зогоох юм уу?

-Үгүй дээ. Ерөнхийлөгчийн илгээлт 2100 бол 2021 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт туссан зургаан жил хэрэгжих хөтөлбөр. Ер нь хэлний бэлтгэлийн чанарыг сайжруулж байж, гадны бакалаврын сургалт авч чадахуйц болсон хойноо тэтгэлэгт хамрагдах нь зохистой гэсэн зарчмыг цаашид баримтлах нь иргэний хилийн дээс алхаад чанартай суралцах туршлага бүхий боломж болон төсвийн хөрөнгийн үр ашигтай зарцуулалт болох юм гэдэг санаа юм.

-Тэгвэл олон улсын хөтөлбөртэй ерөнхий боловсролын сургуулийн төгсөгчид харьцангуй хэлний чадвар сайтай байдаг шүү дээ. Тэд бакалаврын түвшинд гадагшаа явж суръя гэвэл Боловсролын сангийн тэтгэлэг үйлчлэхгүй гэсэн үг үү. Энэ чинь үндсэн хуулиар олгосон хүний сурч боловсрох эрхийг боомилж, ялгаварласан асуудал болохгүй юу?

-Одоогоор Ерөнхийлөгчийн илгээлтээр бакалаврт сурах хүүхдүүдийн хэлний бэлтгэл болон гадаад тэтгэлгийн асуудал нь зөвхөн харьяа дүүрэгтээ сурсан төгсөгчдөд хамаатай. Кембрижийн болон олон улсын хөтөлбөртэй сургуулиудад суралцагчид ихэвчлэн харьяаллын бус байдаг. Тэдгээр хүүхдүүдийн хувьд дэлхийн шилдэг их, дээд сургуульд суралцахад нь зээлийн хөтөлбөр хэвээр байгаа. Оролцох боломж нь нээлттэй.

-Ингэхэд Боловсролын зээлийн сангийн зээл, тэтгэлэгт хамрагдагсдад ямар шалгуур тавьж байгаа билээ?

-Дотоодод зөвхөн сургууль, хөтөлбөр нь магадлан итгэмжлэгдсэн болон үргэлжлүүлэн суралцагч бол голч дүн 2.8-аас дээш байх гэсэн ерөнхий шалгууртай. Гадаадын суралцагчдын хувьд ерөнхийдөө дараахь шалгуур байна. Энд Ерөнхийлөгчийн тэтгэлгээр суралцагчид хэлний бэлтгэлээ амжилттай дүүргээд дэлхийн шилдэг Их, дээд сургуулиудаас урилга авсан байх, хэлний оноо тодорхой босготой. Хоёрдугаарт, Ерөнхийлөгчийн тэтгэлэгт хамрагдаагүй, Ерөнхий боловсролын сургууль төгсөгчид гадаадад болон дотоодод төгссөнөөс үл хамааран сонгон шалгаруулалтад орох боломжтой. Тэр нь дэлхийн шилдэг их сургуулиудын топ 50-иас үндсэн ангийн урилга авсан байх шаардлагатай. Дэлхийн шилдэг дээд сургуулиудад тэнцсэн бол хаана байгаагаасаа үл хамааран сонгон шалгаруулалтад оролцох боломжийг журмын өөрчлөлтдөө тусгахаар ажиллаж байна. Тухайн суралцагч дэлхийн хаанаас ч манай программ руу материалаа илгээж болно гэсэн үг.

-Зээлээ төлөөгүй төгсөгчдийн мэдээлэл И-Монголиагаар ирдэг болсон байна лээ. зээлийн хугацаа хэтэрсэн хүмүүсийг монголбанкны хар жагсаалтад оруулж байгаа юу?

-1992-2016 он хүртэлх хөнгөлөлттэй зээлээр суралцаж төгссөн хүмүүсээс зээлээ төлөөгүй 12 мянга гаруй хүн бий. Тэд 100 мянга, дээд тал нь хоёр сая төгрөгийн зээлийн өртэй. Тиймээс тэднийг “Зээлээ төлж дипломоо авах шаардлагатай тухай 2024 оны 9 дүгээр сард Сангийн сайтад, 2022 оны 11 дүгээр сард цахим шуудангаар мэдээлэл хүргэсэн. Учир нь сан Монголбанк руу зээлдэгчийн мэдээллийг нийлүүлэх ажил хийгдэж байгаа тул урьдчилан мэдээлэл хүргэж байгаа ажил. Гадаадад суралцаж төгссөн хүмүүсийн мэдээллийг бас л зээлийн мэдээллийн санд нийлүүлэх бэлтгэл ажил бас адилхан хийгдэж байна. (тухайн зээлдэгчийн регистрийн дугаар, зээлийн дүн, эргэн төлөлтийн хуваарь зөв бэлдэх) Энд 1997-2020 онд элсэн гадаадад суралцагсад зээлээ төлөөгүй бол тэдгээр иргэдийн мэдээллийг төв банк руу нийлүүлэх бэлтгэл ажил хийж байна. 2016 оноос хойш зээл авсан суралцагчийн мэдээлэл анхнаасаа системээр бүртгэлтэй олгогдсон тул Монголбанк руу тухай бүр нийлүүлээд явчихсан. Дотоодын зээлүүд нэлээд төлөгдөөд байгаа ч зээлийн эргэн төлөлт бага дүнтэй тул төсөвт туссан жил бүрийн 30 тэрбумын төлөвлөлт хэрэгжсэн удаагүй. Харин гадаадад суралцагчдын зээл өндөр дүнтэй тул нэг хүний эргэн төлөлт хийхэд хагас тэрбумаар зээлийн эргэн төлөлт өссөн дүнтэй. Ийм өндөр дүнтэй зээлийг гэрээний үүргийн дагуу төл гэсэн шаардлага тавихаар бидэнд ирэх шахалт, дарамт үнэхээр ширүүн байдаг. Төрийн үйлчилгээний албан хаагчид хэн нэгний үгийн бай, лайвны үзүүр болохыг хүсэхгүй байна. Иймээс сангийн гадаад зээлийн эргэн төлөлтийг эрчимжүүлэхэд хуулийн баг ажиллуулах боломжоор хангах нь зүйтэй гэж харж байна. Мөн сан зээлийн эргэн төлөлтөөр өөрийгөө санхүүжүүлэх боломжийг тусгасан эрх зүйн зохицуулалт хэрэгтэй байна.

М.Мөнхцэцэг