Category: удам-судар

ДЭМБ-ын Женев дэх төв штабт Эрүүл мэндийн удирдлага, санхүүжилтийн асуудал хариуцсан департментад Эрүүл мэндийн системийн ахлах зөвлөх хийдэг Д.Баярсайханы ажил, амьдралын түүхийг сөхлөө. Нийгмийн Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны мастер, Анагаах ухааны доктор тэрбээр Д.Бямбасүрэнгийн Засгийн газарт Эрүүл мэндийн дэд сайдаар ажиллаж байжээ. Түүний аав Ё.Доржсүрэн Соёлын яамны орлогч сайдаар хоёр удаа ажиллаж байсан түүхтэй.

-ДЭМБ-д ажиллаж эхэлсэн анхны монгол хүн та болов уу. Монгол хүн хүлээн зөвшөөрөгдөхөд амаргүй байв уу?

-Монгол Улс ДЭМБ-д 1962 онд элсэн орсноор тус байгууллагын Шинэ Дели хотод төвтэй Зүүн Өмнөд Азийн бүсэд манай улсаас Жадамба, Отгон гэж хоёр эмч анхдагч болон ажилласан түүхтэй. Олон улсын байгууллагад ажиллах бүү хэл төрийн яаманд хэлтсийн даргаар томилоход Намын төв хорооны нарийн бичгийн дарга нарын зөвлөлгөөнөөр оруулж шийддэг байсан цаг үед салбарын шилдэг хүмүүс тэнд очиж ажилласан нь ойлгомжтой. Улмаар 1990 онд өрнөсөн өөрчлөлт, шинэчлэлийн явцад дэлхийн хөгжилтэй орнуудтай хамт асуудлаа ярьж ойлголцдог болох зорилгоор 1995 онд манай улс Зүүн Өмнөд Азийн Бүсээс гарч, Австрали, Япон, Өмнөд Солонгос, Сингапур зэрэг орон ордог Манила хотод төвтэй Номхон Далайн Баруун Эргийн бүсэд шилжсэн байдаг. Энэ бүсэд орж ажилласан анхны монгол хүн гэж харин болох юм. Миний хувьд энэ томилгоо байгаагүй. Эрүүл мэндийн яамны зөвшөөрөл, саналаар тэнд эрүүл мэндийн удирдлага, шинжлэх ухааны асуудал хариуцаж, гурван сар түр ажиллах боломж олдсон. Улмаар Эрүүл мэндийн санхүүжилтийн асуудал хариуцсан ажлын байранд өрсөлдөн, шалгалт өгч тэнцээд ажил авч байв. Ингэж Монгол Улсын төрийн албанаас олон улсын иргэний үйлчилгээнд шилжсэн юм.

Хүлээн зөвшөөрөгдөхөд амар байгаагүй. Анх ажлаа авахад бүсийн захирал уулзаж, баяр хүргээд “Чамд ажлын баталгааг энд хэн ч гаргахгүй шүү. Монгол, америк, япон хүн байх нь гол биш. Ажлын хэрэгцээ, дээр нь бүсийн түвшинд ажиллах шаардлага хангаж чадахгүй нь байраа тавьж өгдөг зэрлэг капитализм шүү” гэж хэлсэн нь надад их зүйлийг бодогдуулж билээ. Ингээд танихгүй, мэдэхгүй хамт олон, орчин, нөхцөлд өөрийн байр сууриа олж, ажлаа үнэлүүлж, дүгнүүлэх, мэргэжлээр шат ахих гэдэг хувь хүн биш, Монгол Улсын нэр хүндийн асуудал болон хувирсан хэрэг. АНУ-ын Бостоны их сургуульд Нийгмийн эрүүл мэндийн шинжлэх ухаанаар сурсан. Мөн Монголд эдийн засгийн төв байгууллага, ЭМЯ-нд ажиллаж сурч мэдсэн зүйлүүд надад гол суурь болсон доо. Эрүүл мэндийн тогтолцоо, санхүүжилт, тугамдсан асуудал хаана ч адил гэдгийг мэргэжлийн түвшинд харж ойлгосон. Ингээд ямар ч байсан гологдоогүй. Монгол хүний чадамж, чадварыг харуулахыг хичээсэн дээ. Тухайлбал, өөрийн хариуцсан асуудлаар бүсийн нийт 37 орны хэмжээнд мөрдөх хоёр том стратеги боловсруулж, хэлэлцүүлж, дэмжүүлж батлуулсан нь өнөө хэр ач холбогдлоо алдсангүй. Эрүүл мэндийн систем, санхүүжилтийн баг бүрдүүлж, удирдан чиглүүлж байсан нь өнөөдөр үр дүнгээ өгсөөр л байна. Олон сайхан хүмүүстэй танилцаж, хамтран ажиллаж ирлээ.

-Дэлхий нийтийг хамарсан ковидын үед монголчууд хэр ажиллаж байна гэж та үзэж байна вэ?

-Халдварт өвчний асуудлаар ажилладаггүй тул би мэргэжлийн түвшний үнэлгээ өгөх боломжгүй. ДЭМБ-ын төвд ажиллахад асуудлыг дэлхийн хэмжээнд харах боломж олгодог сайн талтай. Энэ үүднээс хувийн бодлоо хуваалцвал хэд хэдэн зүйлийг харгалзах ёстой санагдаж байна. Нэгд “КОВИД-19” цоо шинэ өвчин учраас энэ талаарх мэдлэг, мэдээлэл, дагнаж мэргэжсэн эмч, эмчлэх, сэргийлэх эм тариа, вакцин гэж хаана ч байсангүй. Бүгд нүцгэн гар, улаан нүүрээр тулсан. ДЭМБ-ын мэдээгээр “КОВИД-19” хаана бүртгэгдэж, яаж тархаж, халдварлаж, хүндрүүлж байгааг дэлхийн хаана ч шуурхай мэдэх боломж байлаа. Эдгээр мэдээллийг боловсруулж шинэ өвчинтэй тэмцэх, хамгаалах, сэргийлэх нотолгоонд суурилсан заавар, зөвлөлгөөг цаг алдалгүй боловсруулж гаргах, мэдээлэх, дэмжиж туслах ажлыг ДЭМБ эрчимтэй хийсэн. Үүний үр дүнд өнөөдөр хүмүүс сайн мэдлэгтэй боллоо, вакцин гарлаа. Гэхдээ энэ бол нэг байгууллага, нэг салбарын ажил биш, бүгдийн оролцоо, хүчин чармайлт, уялдсан үйл ажиллагааны үрээр амжилтанд хүрнэ гэдэг нь тодорхой байна.

Эдгээр үйл явцаас харвал өвчнийг сайн таньж мэдээгүй үед бидний авч хэрэгжүүлсэн сэргийлэх арга хэмжээ тодорхой үр дүнтэй байв. Ямар замаар өвчин халдварлаж байгааг тогтоосон үед иргэд ч анхаарал, болгоомж сайтай, үлгэрлэх хэмжээнд байсан. Харин үүнийгээ удаан барьж чадсангүй, зарим талаар тайвшрах хандлага гарсан нь эргээд асуудал үүсгэлээ гэж харж байна. Монголчуудын нэг онцлог бий. Аливаа юмыг их хурдан хийдэг ч амархан уйддаг. Үүнийг бүх юман дээр бодолцох ёстой санагддаг. Зарим хүмүүс “КОВИД-19”-ийг ердийн ханиадны хэмжээнд ойлгож эхэлж байх шиг. Урьд өмнө гарч байгаагүй шинэ өвчин гэдгийг огт мартаж болохгүй. Тусаад эдгэхэд ямар үр дагавар үлдэхийг өнөөдөр ч эрдэмтэд судалж байна. Вакцины хамралт өндөр байгаа нь сайн хэрэг. Өнөөдөр гурав дахь тун гэж ярьж байгаа нь бидэнд харьцангуй давуу тал байна гэсэн үг. Одоо үүнийгээ сайн ойлгож, бүгд хариуцлагаа нэмэгдүүлмээр байна.

-Таны аав Ё.Доржсүрэн Соёлын яамны орлогч сайд байсан. “Монголын соёлын түүх”-ийн талаар ном бичиж байсан ч хэвлүүлж амжаагүй. Та эмхэтгэж хэвлүүлсэн гэдэг. Тэр Монголын соёлын талаар юуг хэлж үлдээхийг хүссэн бол?

-Аав маань 1964-1968 болон 1979-1984 онуудад Соёлын яамны орлогч сайд, нэгдүгээр орлогч сайдаар ажиллаж байсан. Ажлын хажуугаар цаг зав гаргаж “Монголын цирк” номыг 1979 онд бичсэн нь өнөөдөр Монголын циркийн түүхийг өгүүлэх ховор дурсгал болон үлджээ. Дараа нь дуусгаагүй номын эх гар бичмэлээр үлдсэн байсныг би үзээд 2011 онд 80 насны ойгоор нь хэвлүүлсэн юм. Номын нэрний хувьд уг гар бичмэлд манай соёл, урлагийн бүх салбарын түүх, баримт орж байсан тул би “Монголын соёлын түүх” гэснээс аав өөрөө ийм нэр өгөөгүй. Аав маань уйгаржин монгол бичиг төгс эзэмшсэн учраас түүхийн олон баримттай өөрөө шууд танилцаж байсан нь ойлгомжтой. Москвад Соёлын дээд сургууль төгссөн, англи хэл бие дааж үзсэн болохоор гадаад хэл дээр түүх, соёлын холбогдолтой олон баримт олж унших боломж байсан болов уу. Дээр нь салбартаа, ажилдаа мэдлэг, чадвар, сэтгэл зүрхээ бүрэн зориулсан хүн байв. Ийм учраас гар бичмэлийг нь уншихад манай соёл, урлагийн эртний өв, уламжлал, орчин үеийн хөгжлийн түүхийг он дарааллаар эмхэтгэж, хойч үедээ үлдээхийг зорьсон нь мэдрэгддэг.

–Аав тань Ардын язгуур урлагийн анхны их наадмыг санаачлан зохион байгуулсан гэдэг. Социализмын үед язгуур урлагт ач холбогдол өгөх амаргүй байсан болов уу?

-Хязгаарлах бодлого байсан гэж би ойлгодог. Ийм үед буюу 1981 онд Ардын язгуур урлагийн их наадмыг гурван үе шаттай, улс орон даяар зохион байгуулж алт, мөнгө, хүрэл медаль авч шалгарсан ардын авьяастнуудын хаалтын тоглолт хэдэн өдөр Улсын циркт болсон. Үүнийг тухайн үеийн Улс төрийн товчооны гишүүд Ю.Цэдэнбал даргаас бусад нь бүрэлдхүүнээрээ ирж үзэж, хамт зураг даруулсныг нь би аавын номонд оруулсан. Үзэл суртлын хүрээнд Зөвлөлт холбоот улстай бүх талаар ойртон нягтрах гэж албан ёсоор ярьдаг, бичдэг, сурталчилдаг, түүхэн соёл, урлагийг хоцрогдсон урлаг гэж үздэг, дэмжиж ярьсан хүнийг нь үндэсний үзэлтэн болгодог тийм цаг үе байсан юм. 1970-аад оны сүүл рүү улсын их баяр, наадмын хүндэтгэлийн концертыг Филатова гуай эцэслэн хянаж, орчин үеийн сонгодог урлаг, орос дуу, хөгжим түлхүү оруулах чиглэл өгч байсантай аав маань эвлэрдэггүй байсан юм. Нэг дурсамж өгүүлэхэд улсын наадмын концертыг хянах үеэр аав санал зөрсөн шиг байдаг. Тэгээд Ю.Цэдэнбал даргад Филатова гуай ингэж хутгалдаж болмооргүй байна гэсэн санаа хэлэхэд дарга урдаас нь “Цаадах чинь бас урлаг сайн ойлгодог юм шүү” гэж хэллээ, улсын наадмын концертоо орос хүнээр хянуулах гэж хэмээн ихэд гунигтай өнгөөр надад хэлж билээ. Аргаа бараад, надад хэлж сэтгэлээ онгойлгож байж дээ гэж би одоо бодож, аавыгаа өрөвддөг юм. Аавын номны оршилд Н.Жанцанноров гуай “Соёлын яамыг удирдан хөдөлгөдөг гол хүн нь нэгдүгээр орлогч Ё.Доржсүрэн сайд байв. Энэ үед Цэдэнбал Филатова соёлын ажилд нэлээд гүнзгий орсон цаг. Доржсүрэн сайд түүнтэй бараг биечлэн уулздаггүй. Авгай ч түүнээс нэлээд бэргэдэг нь ажиглагддаг ” гэж бичсэн нь бий. Харамсалтай нь аав маань 1984 онд Орост эмчилгээнд яваад, хагалгаанд орохоор болж, мэс заслын ширээн дээр амьсгал хураасан эмгэнэлт түүхтэй. Д.Цэвэгмэд (Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга, Соёлын яамны сайд) гуай Оросоос их сайн эмч ирж, үзүүлээч гэлээ. Москвад очиж эмчлүүлэх боллоо, санаа зовох юмгүй, аав нь удахгүй эмчлүүлээд ирнэ гэсэн итгэл найдвартай явж билээ. Мэдээж аавын минь эрүүл мэндэд анхаарч, бүгд сайхан сэтгэлээр хандсан гэж бодож, элдэв хар буруу юм санаж явдаггүй ээ. Харин хайртай хүнээ гэнэт алдах ямар харамсалтайг биеэр амссан хүмүүс л ойлгоно.

-Таны аав пянз сонирхдог байв уу. Саяхан та “Пянзны эрэлд…” ном бичиж хэвлүүлсэн байна лээ. Энэ тухайгаа ярьж өгөөч?

-Аав маань пянз сонирхдог, цуглуулдаг байгаагүй. Угаасаа хариуцсан ажлын нэг нь учраас пянзны хэвлэлт, худалдааны асуудалд оролцдог байсан. Гэхдээ өөртөө пянзгүй ч бас биш. 78 эргэлттэй хуучны хэдэн пянз аавын номын шүүгээнд байдаг байв. Саяхан сошиалд 1982 оны наймдугаар сарын 14-нд болсон “Зөвлөлтийн дуу, хөгжмийн пянзны нээлт” гээд тавигдсан зураг дээр аав маань байх жишээтэй. Одоо эрэлт ихтэй, хүмүүс сонсох дуртай монгол дуутай сайхан пянзнууд аавыг маань Соёлын яаманд байсан цаг хугацаатай давхацдаг учраас пянз гаргаж үлдээх нь түүний бас нэг зорилго байсан санагддаг. Нэг удаа оюутны амралтаар ирэхдээ Монгол ардын дуу, хуур, хөгжмөөр Англид хийсэн хоёр пянзыг хараад асуухад Английн хөгжим судлаач Jean Jenkins Монголд ирж, Говь-Алтай, Өвөрхангай, Төв аймаг болон Улаанбаатар хотод ардын язгуур урлагийн авьяастнуудтай уулзан бичлэг хийж гаргасныг мэдсэн. Тэрбээр хоёр пянзаа аавд Английн ЭСЯ-аар дамжуулж ирүүлсэн байв. Тэр үед аав маань Монгол-Английн найрамдлын нийгэмлэгийн даргаар ажиллаж байсан. Энэ пянзанд алдарт уртын дууч Ж.Дорждагва гуай орсонд ихэд баярлаж, бас пянзны тайлбарыг монголч эрдэмтэн Өргөнгөө Онон гуай бичсэнийг надад хэлж билээ. Үүнийг Монгол ардын дуу, хуур, соёлыг пянзанд бичиж үлдээх, сурталчлах нэг арга байжээ гэж би үздэг.

Миний өөрийн хувийн цуглуулгаар хийсэн “Пянзны эрэлд …” ном маань дөнгөж гараад байна. Хэдхэн жилийн өмнө пянз нэртэй дугуй хар юмыг сонсож цуглуулах бүү хэл мэдэх хүн ховор байлаа. Хэрэглээнээс гарсан хэрэг. Гэвч олон шалтгаанаар пянз хэрэглээнд буцаж ирснээр дуу, хөгжмийг пянзаар сонсох нь хаа сайгүй нэмэгдэж байна. Пянз гэдэг сонсож байгаа хүндээ таашаал өгч, дурсамж үлдээгээд зогсохгүй түүх, соёлыг дамжуулдаг онцгой эд гэдгийг өнөөдөр олон хүн хүлээн зөвшөөрч байна. Жишээ нь манай урлагийн алтан үеийнхний дуу хоолой зөвхөн пянзан дээр л бууж үлдсэн байна. Үүнийг сонссон хэн боловч биширч түүх, соёлоо хүндлэн хайрлаж, хадгалж, түгээх замаар бид бүгдээрээ монгол дархлаагаа дэмжиж байна. Яг үүнтэй адил өнөөдөр пянз бичүүлж гаргаад байгаа, цаашид гаргах Монголын хамтлаг, дуучдын уран бүтээл түүх болон үлдэх юм. Үүнийг баримтжуулах нь энэ номын бас нэг зорилго байлаа. Миний хувьд энэ ном бол хүсэл, сэтгэлдээ хөтлөгдөн цаг, зав гарган байж пянз сонирхон цуглуулагч нартаа зориулж, цөөн тоогоор хэвлэн хүргэж байгаа бэлэг болно. “Пянзны эрэлд…” ном дахиж хэвлэгдэхгүй. Яг пянзтай адилхан 2021 оны долдугаар сар гэсэн анхны оригнал хэвлэлтээр түүх болон үлдэхийг би хүсч байгаа.

-Ээж тань эрт өнгөрсөн гэдэг. Охин дүү тань таныг ээжийн үүрэг гүйцэтгэсэн гэж ярьсан байна лээ?

-Намайг 16-тай байхад ээж маань 43-хан насандаа цусны хүнд өвчнөөр өнгөрч, аав, би, 14-тэй эрэгтэй дүү, 10 настай эмэгтэй дүү нар үлдсэн юм. Ингээд л амьдарсан даа. Өвөө, эмээ дээрээ бага насаа өнгөрөөж, тэнд хоол унд хийхээс эхлээд амьдралын арга ухаанд суралцсан маань ээжээс хойш дүү нараа дэмжиж, тусалж амьдрахад тус болсон. Аавыгаа ар гэрт санаа зовохгүй ажлаа хийх боломж олгохыг хичээж байв. Охин дүү маань тэгж бодож, ойлгож явдаг бол надад түүнээс сайхан үнэлгээ гэж хаа байх вэ дээ.

Зарим хүмүүс тэр үеийн дарга, сайд нарын хүүхдүүд хангалуун гоё амьдралтай, сургууль, соёл, ажил төрөл гэж санаа зовох юмгүй явсан гэж ойлгодог. Бид бүгд өөрсдийн чадлаар амьдралаа авч явсан. Хэцүү хүнд өдрүүд багагүй тохиолдож байсан ч давж гарсан.

Хүүхэд байхад ээжийн өнгөрсөн 43 нас, аавын минь бурхан болсон 53 нас том нас шиг санагддаг байж. Одоо бол ид хийж, бүтээдэг сайхан нас л гэж боддог.

-Та Д.Бямбасүрэн гуайн Засгийн газрын үед Эрүүл мэндийн дэд сайдаар ажиллаж байжээ. Шилжилтийн хүнд үед Эрүүл мэндийн салбарыг удирдалцаж явсан хүнд ямар дурсамж үлдсэн бол?

-Эрүүл мэндийн салбарт би санамсаргүй байдлаар орсон хүн л дээ. Монголд зүү, тариурын хамтарсан үйлдвэр байгуулах төслөөр анх холбогдсон байдаг. Ингээд П.Нямдаваа, Г.Дашзэвэг, С.Гончиг, Г.Содномдаржаа гээд мундаг хүмүүстэй хамт ажиллаж, бие биенээ илүү дотно мэдэх боломж гарсан юм. Дэд сайдаар ажилласан цаг үе бол манай эрүүл мэндийн салбарт тохиосон хамгийн хүнд хямралын цаг хугацаа байсан. Төсөөл дөө, уламжлалт харилцаа зогссон. Эдийн засаг гипро инфляцитай. Төсөв хүрэхгүй, хөрөнгө оруулалт байхгүй. Эм тарианы хангамжийн нөөц ердөө хоёроос гурав хоногтой. Зарим эм тасарсан. Эмнэлгийн халаалт, дулаан доголдсон, өвчтөнд хоол, унд өгч чадахгүй. Эмч, сувилагч, эмнэлгийн ажилтнууддаа цалинг нь сар алгасч өгдөг байдалтай энэ салбар өмнө нь тулж байгаагүй юм. Амьдрал хүндэрснийг сануулж, эмч нар анх удаа ажил хаялт зохион байгуулж байв. Гэхдээ энэ салбарыг элгээр нь хэвтүүлэлгүй, учирсан бүх бэрхшээлийг богино хугацаанд давж гарсныг тэр үеийн сайд, удирдлагын ухаан, чадамж, мэргэжлийн өндөр түвшинтэй холбохоос өөр аргагүй. Хамгийн хүнд үед 1991-1995 онд яаманд болон аймаг, орон нутгийн эрүүл мэндийн байгууллагад ажиллаж, манлайлсан хүн бүхний хичээл зүтгэл энд шингэсэн. Бид хямралыг дагаж, хүлээж биш харин хамтдаа сөрж, угтаж ажилласнаар үр дүнд хүрсэн гэж боддог. Тухайлбал, ийм хүнд үед хөрөнгө оруулалт татан, Самсунг корпорацитай хамтарсан зүү тариурын үйлдвэрийг Монголдоо нээж байлаа. Оросуудын барьж байгаад орхиод гарсан бэлгийн обьектууд, тухайлбал Гэмтлийн шинэ эмнэлэг, Дорноговь, Хэнтий, Сэлэнгэ аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн барилгыг барьж дуусган, ашиглалтанд оруулсан. Монголд анх удаа эрүүл мэндийн салбарын хандивлагч орнуудын уулзалтыг зохион байгуулж, гуравдагч орны хөрөнгийг татан оруулаад зогсоогүй ДЭМБ-ын Бүсийн хорооны 47 дугаар чуулганы хуралдааныг 1994 онд Монгол Улс хүлээн авч, эрүүл мэндийн салбар хэрхэн хямралаа даван туулж буй жишээг бодитой харуулж байв. Энэ мэт хүнд цаг хугацаа ч ажил, амжилтын хувьд надад маш сайхан дурсамжууд үлдсэн дээ.

Морин хуурын чуулгын менежер, морин хуурч Ж.Уугантуяатай ярилцлаа. Тэрбээр Төрийн хошой шагналт, Ардын жүжигчин, хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноровын ууган охин билээ. Аавынхаа заасан замаар явж байгаа тэрбээр “Хөгжим бүжгийн коллежийн морин хуурын ангид орох уу” гэсэн аавынхаа үгийг дагаж, анхны эмэгтэй мэргэжлийн морин хуурч болсон юм. Ж.Уугантуяа бас алдарт эх. Тэрбээр “Ажлаа ч алдахгүй, амьдралаа ч алдахгүй” гэхийг бодоход ажил, амьдрал аль алийг нь зохицуулж сурсан бололтой. Эхлээд түүнээс морин хуурын тухай сонирхлоо.

-Н.Жанцанноров гуай “Хялгасыг хялгасаар хөрөөддөг болохоор амьд сүнстэй эгшиг байгаа юм” гэж хэлж байсан. Морин хуурын аялгуу цаанаа л дулаахан сонсогдоод байдаг нь учиртай байх?

-Хийл төмөр утастай байдаг. Нумыг нь хялгасаар хийдэг ч төмрийг хөрөөдөж тоглодог шүү дээ. Адууны сүүл, модноос гарч байгаа эгшиг байгалийн унаган цаад мөн чанарыг илүүтэй мэдрүүлдэг юм болов уу. Сэтгэлийг хөгөлж хөдөлгөдөг. Манай ангийн хүүхэд, СУИС-ийн морин хуурын багш, доктор Б.Баттөгс “Морин хуур зэмсгийн дуулдахуй болон цахилгаан дохионы үзүүлэлтийн судалгаа” хийсэн. Морин хуурын дууны хэлбэлзлийг шинжлэх ухааны аппарат техник дээр судлаад, тогтоосон байдаг. Тэр энэ талаар маш сонин юм ярих байх.

-Хотод орон сууцанд өссөн хүүхэд яаж уртын дуу дуулах вэ гэж хүмүүс ярьдаг шүү дээ. Та хотын хүүхэд мөртлөө морин хуур тоглоод байна. Монгол ахуйг, морины явдлыг мэдрэх шаардлага тулгарч байсан уу?

-Би ч хотын хүүхэд л дээ. Багадаа зуны дэлгэр сайхан цагийг аавынхаа нутагт эмээтэйгээ өнгөрүүлдэг байсан. Монгол ахуйдаа ойр өссөндөө баяртай байдаг. Эмээ маань ажилсаг, нийтэч эмэгтэй байлаа. Эмээгээсээ үлгэр авсан. Намайг эмээтэйгээ адилхан гэдэг байв. Би их азтай Архангайн бэр болсон. Хүүхдүүд маань аавынхаа нутагт зун очдог. Нөхөр маань архитектор мэргэжилтэй. Том хүү бас архитектор мэргэжлээр суралцаж ажиллаж эхэлсэн. Адилхан урлагийн хүн л гэж боддог шүү дээ.

-Өөрийг чинь анхны мэргэжлийн морин хуурч эмэгтэй гэдэг. Яагаад төдийгөөс өдий хүртэл энэ хөгжмийг эрчүүд голлон тоглодог байсан юм бол. Магадгүй их хүч, эрчим шаарддаг юм болов уу?

-Эмэгтэй хүн морин хуур тоглодог байсан. Одоо ч Увс, Ховдод биелгээ хийгээд, хуураа татаад сууж байгаа эмээ нар бий. Ардын язгуур урлагийн наадамд эрэгтэй, эмэгтэй морин хуурчид ирдэг байсан. Номыг нь үзэж, нотыг нь заалган, мэргэжлийн сургуулийг төгссөн гэдгээрээ л анхдагч гэж явдаг болохоос биш Монголд эмэгтэй морин хуурч үеийн үед байсан. Ерөнхийдөө морин хуур гэдэг зэмсгийн онцлогоос хамаараад, ихэвчлэн эрэгтэй морин хуурч байдаг л даа. Хөгжмийн онцлог нь ятга, хуучир, шанз гэх мэт нумт хөгжмүүдийг бодвол маш их хүч шаарддаг. Хуурын чавхдас нь модноосоо хөндий байдаг учраас хөндий дээр дарж байгаа даралт, нумны даралт хоёрын тэнцвэрийг олж байж, өнгө дуугаргадаг. Хөгжим маш их цаг хугацаа шаарддаг. Зургадугаар ангид байхаасаа морин хуур тоглож сурсан. Анх морин хуурыг дуугаргаж сурахын тулд сар хөрөөдсөн. Хоёроос зургаан цагийн турш хөрөөдөж суудаг байлаа. Мундаг эрэгтэй хуурчид амьдралынхаа ихэнх цагийг хууртаа зориулдаг. Ер нь хөгжимчин хүн тийм л байдаг. Хөгжим бүжигт сурч байхад “Өдөр алгасахгүй хөгжмөө давтахгүй бол хөгжим чинь чамайг танихаа байчихна шүү” гэж багш маань хэлдэг байсан. Эмэгтэй хүн хүүхэд төрүүлнэ, амьдралын шаардлагаар хөгжмөөсөө хөндийрнө. Дараа нь эргээд хөгжмөө барихад маш их хөндийрсөн, хоёр биенээ танихаа больчихдог. Эргээд л танилцана.

-Аавынхаа зохиолыг тоглож байхдаа тайзан дээр уйлсан гэж ярьсан байсан. Тэр нь ямар бүтээл вэ?

-”Цагаан суварга” байсан. Арван жилийн ойн концертын үеэр билүү дээ цуврал таван тоглолт хийсэн юм. Аавын бүтээл Морин хуурын чуулгын урын санд их хувь эзэлдэг учраас зөвхөн аавын бүтээлээр нэг тоглолт хийсэн. “Цагаан суварга” дээр аав ирж, өөрөө төгөлдөр хуур тоглосон юм. Аавтайгаа нэг тайзан дээр тоглох ховор завшаан. Ийм сайхан мөч олон тохиогоосой гэж бодсон юм байлгүй дээ, тэгэхэд яагаад ч юм нулимс дуслаад байсан. Зохиол нь сайхан, байнга тоглодог болохоор гарт орсон байдаг. Гэсэн ч тэр мөчид ийм мэдрэмж төрсөн.

“Цагаан суварга”-тай холбоотой бас нэг мэдрэмж төрж байсан. Франц руу хөгжмийн наадамд явсан юм. Европын фестивалиуд гадаа тоглогддог. Том тайзан дээр тоглосон. Тэр үед 50 жил тохиогүй халуун өдрүүд байсан гэж ярьдаг. Халуун, бүгчим орой “Цагаан суварга” тоглох үед сэвэлзсэн салхи хөдөлсөн. Нутгийн салхи үлээх шиг санагдаж билээ.

-Наймдугаар ангидаа Морин хуурын чуулгад орсон гэсэн. Ерээд оны эхэн үед анхны цалингаа авсан байх нь. Анхны цалингаараа юу авч байв?

-Наймдугаар ангид байхад маань Морин хуурын чуулга байгуулагдаж, нээлтийн тоглолт хийсэн юм. Манай чуулга эхэндээ Хөгжим бүжгийн дотуур байранд байрладаг байлаа. Тэнд бэлтгэл хийдэг жижиг өрөөтэй. Цөөн хүнтэй, бусад нь дандаа оюутнууд, Хөгжим бүжгийн багш нар байсан. Дөнгөж байгуулагдсан болохоор танигдаагүй. 1992 онд байгуулагдаад, 1993 онд нээлтээ хийгээд, дотуур байрандаа хааяа цуглаж бэлтгэл хийдэг. Ц.Батчулуун багшийг дэмжих зорилгоор найз нөхөд нь, уран бүтээлчид манай Морин хуурын чуулгыг тоглолтдоо оруулдаг байв. А.Долгор, Ц.Түвшинтөгс, Ш.Чимэдцэеэ, Г.Эрдэнэбат нарын алдартай сайхан дуучид маань өөрсдийн тоглолтдоо Морин хуурын чуулгыг тоглуулдаг. 1994 онд Улсын Филармонийн бүрэлдэхүүнд орж, албан ёсны бүтэцтэй, өөрийн тайзтай болж, цалин авч эхэлсэн. Анхны цалингаараа дүү нартаа амттан авч өгсөн. Тэр үед өнгөт плакат ховор байлаа. Нэг их гоё балетын бүжигчний зурагтай плакат авч, ханандаа нааж байсан санагдана. Тухайн үеийн гэр бүлийн зургуудад тэр плакат үлдсэн байдаг. Цалинтай оюутан болохоор өөрийгөө их л том болсон гэж боддог юм билээ. Тиймдээ ч амьдралыг эрт эхэлсэн шиг байгаа юм (инээв).

-Н.Жанцанноров гуайг хүмүүс мэддэг болохоор хэр аав бэ, хүүхдүүдээ яаж хүмүүжүүлсэн бол, уурлахдаа ямар үг хэлдэг бол гээд сонирхох байх л даа?

-Би алганы амт үзэж байгаагүй. Загнахдаа бол “Би ер нь та нарыг хүмүүжүүлж чадаагүй юм байна” л гэдэг. Өөртөө буруу өгч, тэрүүгээрээ биднийг айлгадаг. Нэг их үглэж дуулаад байдаггүй. Анх хөгжим сурч эхлэхдээ аавынхаа хажууд давтахаас эмээдэг байсан. Аав сонсоод “Ямар аймаар юм дуугаргаад байна аа” гээд ороод ирэх вий гэж боддог. Ерөөсөө тэгж байгаагүй. Ааваасаа айж эмээнэ гэхээсээ хүндэлж хайрлаж өссөн. Одоо ч итгэлийг нь алдахгүй, сэтгэлийг нь хөргөхгүй, гомдоочихгүй байх сан гэж хичээж явдаг. Морин хуур тоглож эхэлж байхад “За миний хүү дөч хүрчихээд хуураа тоглоод сууж байна ч гэж байхгүй дээ” гэдэг байсан. Одоо хэдийнэ дөчин нас өнгөрсөн байна. Урлаг залуу насны ажил гэж ярьдаг л даа. Яагаа ч үгүй залуудаа хийх ажилгүй болчих вий гэж санаа зовсон шиг байгаа юм. Тэгээд би хоёр дахь мэргэжлээ сонгохдоо Морин хуурын чуулгадаа хэрэгтэй байх юм сан гэж бодоод СУИС-ийн Урлагийн менежмэнтийн ангийг дүүргэсэн. Энэ мэргэжлээрээ давхар ажиллаж ирлээ. Ц.Батчулуун багш маань “Миний хүү морин хуураа л битгий орхиорой” гэж захисан юм. Аав, багш хоёрынхоо үгийг бодож, хоёр дахь мэргэжлээ сонгосон юм.

-Ээжийнхээ тухай яриач. Аавын чинь шүтэн бишрэгч үү?

-Ээж бас урлагийн гэр бүлээс төрсөн гэж болно. Эмээ маань Налайхын Соёлын ордонд дуулж хөгжимдөж бүжиглэдэг хүн байсан.Соёлын ордондоо “Учиртай гурав”-ын Нансалмаад дуулж байсан гэдэг. Ээж маань бас гоё бүжиглэдэг, хөгжим тоглодог байсан. Г.Нямаа гэж эмэгтэй бий. Аав, ээж хоёр оюутан байхдаа Орост танилцсан гэдэг. Хэн хэн нь залуухан байсан болохоор хэн нь хэнийгээ шүтэх вэ дээ.

-Гадаадын хүмүүс морин хуур тоглохыг сонсоход ямар мэдрэмж төрдөг вэ?

-2008 онд анх Олон улсын морин хуурын наадам зохион байгуулахад дөрвөн улсаас хуурчид ирж оролцож байсан. ОХУ, БНХАУ-аас манай Өмнөд Монголын морин хуурчид, мөн Японоос ирж оролцсон юм. Арван жилийн хугацаанд найман улс болтлоо өргөжсөн. Хамгийн сүүлд 2018 онд болсон Морин хуур сонирхогчдын уралдаанд япон хүн түрүүлсэн. Уртын дууны урын сан тавьчихаад байхад япон хүн түрүүлж байна. Сонирхогчид гэдэг хуурыг чөлөөт цагаараа сурсан хүмүүс шүү дээ. Тэгэхэд уртын дууны татлагаар монгол хүнийг хүртэл давчихжээ. Ямар нэг ажлыг төгс хийдэг япон хүний онцлог байна. Бид загвар бичлэг өгдөг. Энэ хүний арга барилаар тоглоно шүү гээд бичлэг, ноттой нь илгээдэг. Тэгэхэд ямар ч алдаа, хий гаргалгүй тоглож байгаа юм. Гэтэл монголчууд санаа амар хүмүүс. Нэг тоглохоороо нэг янз, дахиад тоглохоороо өөр тоглоно. Тэр нь бас онцлог л доо. Тэгэхэд нөгөө япон яс хуулбарладаг. Хуулбарлаад модон тоглох нэг хэрэг. Гэтэл яг л тоглож байгаа юм. Шүүгчид мэргэжлийн хүмүүс. “Үнэхээр шударгаар шүүвэл энэ хүн түрүүлэхээс өөр арга алга” гэсэн юм.

-Ковидын үед морин хуурчид гэрээсээ тоглож, хүмүүсийг баясгаж байх шиг байсан. Та тэр давлагаанд нэгдсэн үү?

-Улсын Филармониос нэгдсэн журмаар хүмүүсийн сэтгэл санааг өргөх зорилгоор аян явсан. Хувь уран бүтээлчид өөрийн гэсэн онцлог уран бүтээлээ гэрээсээ тоглосон. Морин хуурын чуулга бүтэн бүрэлдэхүүнээрээ бас бүтээлүүдээ гэр гэрээсээ хийсэн. Мэдээж тэнд оролцож, зохион байгуулах ажил хийсэн. Ноднин нөхцөл байдал арай гайгүй байхад бидэнд зундаа хоёр сар ажиллах боломж олдсон л доо. Чуулга нэгдэж чуулж байж зохист аялгууг туурвиж, уран бүтээлээ гаргадаг учраас амаргүй байгаа. Гэхдээ эмч нар, онцгойнхон бусад албан хаагчдын ачааллын дэргэд хэцүү байна гэж хэлэхгүй. Тэдэндээ баярлаж бахархаад сууж байгаа. Тайван цаг ирэхээр ингэж цаг наргүй ажилласан хүмүүсээ баярлуулах боломж гарна гэж найдаж байна.

-Морин хуурын олон улсын наадмыг зохион байгуулахад та оролцдог юм билээ. Үндэсний өв, соёлыг тээсэн морин хуур маань улам бүр түгэн дэлгэрч байгаа гэж дүгнэж болох уу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Морин хуурын олон улсын наадмыг зөвхөн Монголд хийгээд зогсохгүй 2019 онд Америкт хийсэн. 2021 онд бас дахиад хоёр дахь удаагаа хийх гэж байна. 2022 онд бүр Европ тивийн морин хуурын наадам хийхээр бэлтгэж байна. Морин хуур ингэж түгж дэлгэрч байна. Америкт 2019 онд урилгаар очиж илтгэл тавьсан юм. Монгол морин хуурчид маань дэлхийн олон оронд тархан суурьшаад, морин хуураа зааж, олон шавьтай болж байна. Тийшээ хуур хөгжмүүдийг аваачиж байна. Яваандаа тэнд хуур урлал хөгжиж магадгүй. Тэнд бид морин хуур сонирхогчдын уралдаан зарлаж, илтгэл хэлэлцүүлж, концерт тоглосон, морин хуур урлалын үзэсгэлэн гаргасан. Амеркийн дөрөв, таван хотоос морин хуурын багш нар шавь нартайгаа ирж оролцлоо. Дэлхийд тархан суурьшсан монголчууд хүүхдүүд нь монголоор ярьдаггүй, ёс заншлаа мэдэхгүй монголоо алдахад хүрэх вий гэж санаа зовдог юм байна. Америкт дандаа монгол хүүхдүүд хуур сурч байсан. Морин хуурын чуулгад ажиллаж байсан хоёр хос байдаг. Тэд хүүхдүүдтэй зориуд монголоор ярьдаг гэж байгаа юм. Хуур сурахын зэрэгцээ уламжлал ёс заншлаа морин хуураар дамжуулж сурч байна. Тэд уралдаанд монгол дээлтэй оролцдог. Хуураа эгшиглүүлээд, монгол хүн гэдгээ мэдэрч байна. Америкт болсон сонирхогчдын уралдаанд зургаан настай хүү түрүүлсэн.

-Гадаадад болж байгаа морин хуурын наадмыг хэн санхүүжүүлдэг вэ?

-Дандаа өөрсдөө санхүүжүүлдэг. Америкт болж байгаа уралдааныг жишээлбэл Морин хуурын чуулгад байсан, одоо Америкт ажиллаж амьдарч байгаа Г.Уртнасан төрийн бус байгууллага байгуулж, тэнд байгаа морин хуурын багш нараа нэгтгээд, морин хуурын соёлыг түгээе гэсэн монголчууд дэмжиж, дээр нь гадаадын монгол судлаач нартай холбогдож, маш олон жилийн хүч хөдөлмөрийн үндсэн дээр 2019 онд энэ наадам биеллээ олж байгаа юм. Хандиваар зохион байгуулж байна. Европт Морин хуурын наадам 2022 оны дөрөвдүгээр сард болох юм. Морин хуурын чуулгад байсан морин хуурч залуу Б.Золзаяа Германд олон жил өөрийн хамтлагтай уран бүтээл туурвиж, дээр нь хуур заадаг. Тэр санаачлаад энэ наадмыг хийх гэж байна. Зөвхөн хуур тоглодог хүмүүс бус хуур сонирхдог, сонсох дуртай хүмүүс цугладаг наадам байдаг. Морин хуурын чуулга дэргэдээ “Хуурчийнхан” гээд сургалтын төвтэй. Түүний салбар төв Америк, Европт байгуулагдсан. Ц.Батчулуун багштай эн зэрэгцээд явж байсан М.Баасанхүү багш 1996 онд Улаан-Үдэд морин хуур зааж эхэлсэн. Тэндэхийн хөгжмийн сургуульд морин хуурын анги нээсэн. Төгсөгчид нь “Байкал” чуулгад өөрийн байр суурьтай яваа. Жижиг чуулгатай. Буриад хөөрхөн хуурчид олон төрсөн. Японд Олон улсын морин хуурын наадмыг санаачилсан А.Бат-Эрдэнэ морин хуурч морин хуурыг түгээн дэлгэрүүлэхэд их үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Тэнд 400-500 япон хүн сурдаг. Морин хуурыг огт Монголд ирж байгаагүй хүмүүс ч сонирхоно. Монголд ирж морин хуур үзсэн хүмүүс ч сонирхоно.

Хийдгээ хийсэн, гэртээ сууж байгаа хүмүүс их сонирхож байна. Яагаад гэхээр зөнөх өвчин Японд их. Баруун, зүүн тархийг тэгш хөгжүүлбэл зөнөх өвчин тусдаггүй. Хөгжим зүүн тархийг сайн хөгжүүлдэг. Монголд ирсэн хүмүүс морин хуур сурахыг хүсдэг, дээр нь урт удаан насалж, эрүүл саруул байх гэж сурч байна. Дал гарсан хүн ч сурч байна, өсвөр насныхан, өөр мэргэжлийн хүмүүс ч сурч байна. Хийл тоглодог мөртлөө морин хуурч сурч байгаа хүн ч бий.

Монгол морин хуурын эх орон учраас морин хуураа хөгжүүлдэг, морин хуурын бодлогоо маш сайн явуулдаг, судалгаа шинжилгээ хийдэг байх ёстой. Морин хуурын олон улсын наадам энэ бүхнийг нэгтгэж, эрдэм шинжилгээний хурал, тоглолт, сургалт, үзэсгэлэн, уралдаан болдог юм. Улам бүр өргөжиж байгаа энэ наадамд Монгол Улс маань ач холбогдол өгөх учиртай гэж хэлье.