Category: онцлох-нийтлэл

Эдийн засагч Н.Энхбаяртай ярилцлаа.

---

-УИХ Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хуулийн төслийг Засгийн газраас өргөн мэдүүлсний дагуу зарлага 35 их наяд төгрөг, тэнцвэржүүлсэн орлого 33.8 их наяд төгрөг, төсвийн тэнцвэржүүлсэн алдагдал 1.9 их наяд төгрөг байхаар баталсан. Эдийн засагчдын “хэт тэлэлттэй” гэж анхааруулсан энэ төсвөөс үүдэн гарах үр дагаврын талаар ярихгүй юу?

-Өнгөрсөн хавар бид судалгаа хийгээд, орон зайтай хязгаарлалт өгсөн. Ирэх гурван жилд бид эдийн засгаа авч явахдаа өнгөрсөн жилүүдэд савлагаа, хазайлт ихтэй байснаа бодох хэрэгтэй талаар зөвлөсөн. Харамсалтай нь, манай гишүүд тэрийг ер нь мэдэхгүй байна. Тэрхүү хазайлтыг багасгах нь зүйтэй. Эдийн засаг савлагаа ихтэй бол муу. Бидний тооцоогоор, 3.1 хувиас доош буувал манай эдийн засаг хэцүүднэ, төсвөө хумих шаардлага гарна. Хамгийн боломжтой өсөлт бол ирэх онд 6.7 хувь. Энэ хооронд бид эдийн засгаа авч явахад төсөв дээр хэт тэлэлт хийхгүй, төсвөө танахгүйгээр төсвийн байгууллагуудаа санхүүжүүлээд явах бололцоотой гэсэн хязгаарыг өгсөн. Энэ хязгаар дотор байхад манай эдийн засаг хэвийн байна.

Олон улсын валютын сан бүсийн тойм дээрээ манай эдийн засгийн өсөлтийг 7 хувь гэж таамагласнаа мэдээлсэн бол Дэлхийн банк 6.5 хувь гэж тооцоолсон. Тэгэхээр өсөлтийг 8 болгох гэж тэмүүлэх ямар ч шаардлага байхгүй. Тэр боломжгүй бөгөөд сөрөг үр дагавартай, эдийн засаг хямарна. Жишээлбэл, Монголбанкны захирлууд хэлээд байгаа. Нэгдүгээрт, Засгийн газар төсвөө боловсруулахдаа тэлсэн, хоёрдугаарт, төсвөөс их хэмжээгээр том бүтээн байгуулалтад зарцуулахаар хувийн хэвшил дээр зам ч юм уу, барилга эрчим хүч гээд очно. Тэгэхээр худалдан авалт, тоног төхөөрөмжийн 70аас доошгүй хувь нь импортоор орж ирдэг. 10 мянга, 100 мянган айлын төсөл хөтөлбөр гэх мэт. Тэр нь импортоо дэмждэг.

-Оны эхний есөн сарын байдлаар манай импорт 26 хувийн өсөлттэй гарсан. Үүний нөлөө хаана тусах вэ?

-Импорт дахин өсөхөөр гадаад худалдааны тэнцэл алдагдал руугаа явна. Ийм болоод Монголбанк санаа зовж байна гэж хэлээд байгаа юм. Айхтар том эрсдэлүүд бидэнд сайн үр дагавраасаа илүү сөрөг үр дагавар авчирдаг учраас бид мөнгөний бодлого, гадаад худалдааны салбараа маш сайн бодож байж эдийн засгийн төсөөллийг гаргах ёстой. Түүнээс төсвийг тэлэхийн тулд эдийн засгийн өсөлтийг тэлж болохгүй. Төсвийн зарлагаа эхэлж бодчихоод, тэрэндээ нийцсэн өсөлт тавиад байж болохгүй. Энэ бол маш буруу.

-Ирэх онд 83 сая тонн нүүрс, 1.8 сая тонн зэсийн баяжмал экспортолж, гадаад худалдааны нийт эргэлтийг 32.8 тэрбум ам.долларт хүргэхээр тооцсон. Энэ хүрээнд “бодлого”-оо зөв бодож уу, алдаа гаргаж уу?

-Зүгээр 80, 90 сая гэдэг тоо хэлэх, төсвийн орлогоо бодох биш, хэдэн сая тонныг гаргаж байж Монгол Улсын нүүрсний үнэ хамгийн оновчтой байх вэ гэдэг бодлого хэрэгтэй байхгүй юу. Бид үүнийг гаргаж үзсэн. 2022 онд Монгол Улсын нүүрсний экспорт хамгийн үр ашигтай байсан байна, 50 орчим сая тоннд хүрсэн. Тэгэхэд нэг тонн нүүрснээс олсон орлого хамгийн өндөр байсан. Хоёрдугаарт, нэг тонн нүүрснээс татварын орлогоор төсөвт орж байгаа орлого хамгийн өндөр буюу 6000 гаруй төгрөг байсан. Одоо тэр нь буурсан яваа. Ихсэх тусам өгөөж нь буурч байна шүү дээ. Нэг тонн нүүрсний үнэ, төсөвт орох орлого буурч байна. Тэгэхээр хамгийн өндөр байх хэмжээ хэд вэ гэдэг нь бодох ёстой бодлого. Тэр бодлогыг бодож байж дараа нь тэр тоог хэлэх байсан. Тэрийг ганцхан Сангийн яам, Эдийн засгийн хөгжлийн яамны хоёр, гуравхан хэлтэс сууж байгаад бодчихдог ажил биш.

Гадаад худалдааны бодлогоо бодно. Бид түүхий эдийн өндөр хамааралтай улсын хувьд цаашдаа их хамааралтай болохгүйн тулд энэ бодлого маш чухал. Бид 20, 30 жил нүүрсээ гаргая гэж байгаа бол аль болохоор тэндээс илүү өгөөж хүртэх хэрэгтэй. Өнгөрсөн 20 жилийн сургамж, тэгж чадаагүй байна. Унасан үед нь орлого унаад, дөнгөж өссөн цөөхөн жилд нь орлого олж, хуримтлуулсан ч зүйлгүй явчихаад байна. Цаашдаа ийм савлагаатай бодлогоор явж болохгүй. Аль болох өмнөх туршлага дээрээ тулгуурлаад, нүүрсний үнийг тогтвортой байлгах, жишээлбэл, нүүрсний үнийг нэг тонныг нь 100 ам.доллараас буулгахгүй байх бодлого хэрэгтэй. Ингэж байж бид илүү үрэлгэн зардал гаргахгүй, маш их хэмжээний тээвэр хийхгүйгээр төсвийн орлогоо бүрдүүлж чадна.

-Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлөөс төсвийн төсөл дээр маш тодорхой, чухал зөвлөмжүүд өгсөн байсан. Бодлого боловсруулагчид төдийлөн “авч хэлэлцсэнгүй”. Цаашдын үйл ажиллагаандаа юуг анхаарч ажиллаарай гэж та хэлэх вэ?

-Бидний өгсөн зөвлөмж хоёр талаараа ялгаатай. Нэгдүгээрт, бид хавар макро эдийн засгийн төсөөллөө хийсэн. Түрүүний ярьдаг, дээд доод хязгаар гээд. Шинэ хуулиар Засгийн газар, Сангийн яам, Эдийн засгийн хөгжлийн яам хавар төсвийн хүрээний мэдэгдэл боловсруулахдаа энийг үндэслэх ёстой. 100 хувь биш ч гэсэн, ямар нэг хэмжээгээр. Манай зөвлөл эдийн засгийн өсөлтийг 6.7 хувь гэсэн, Эдийн засгийн хөгжлийн яам 8 хувь гэж байгаа бол тэрийгээ УИХ дээр очиж тайлбарлах ёстой. Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн төсөөлөл бага байна, бид ийм учраас 8 хувь гэж төсөөлсөн юмаа гэж тайлбараа өгч байж хэлэлцэх ёстой. Нэгдүгээрт энэ. Хоёрдугаарт, бид “ тооны зөрүү байна”, “төсвийн зарцуулалт буруу байна” гэдэг дүгнэлтээс гадна шалтгааныг олох гэж хичээсэн. Төсвийн хөрөнгө оруулалт яагаад үрэлгэн байна, яагаад үр ашиггүй байна вэ гэдэг дээр бид 23 янзын зөвлөмж өгсөн. Энийг Засгийн газар хүлээж ав гэдгээ хэлсэн. Нэгд, төсвийн танилцуулга дотор дурдагдаж байгаа. Жилдээ улсын төсвөөс 1200-1300 төслийг санхүүжүүлье гэж. Энэ нь тав, арван жилийн өмнөхтэй харьцуулахад асар их, бараг хоёр, гурав дахин их өссөн байна. Мөнгөтэй байсны зовлон. Энэ жил Засгийн газар бодлого, зорилтоо тодорхойлоод, том төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлээд явъя гэж байгаа нь сайн хэрэг. Гэтэл энэ дээр нөгөө 1000 төсөл чинь явж байгаа байхгүй юу.

-Тэгэхээр төсөв дээр ирэх ачаалал маш их байх нь ойлгомжтой?

-Бараг даац нь хэтэрчихсэн. Одоо яаж байна гэхээр, сонгуулийн холимог тогтолцоо болгоод, жижиг тойрог дээр байгаа асуудлаа болиод, том юм явуулъя гэж байна. Тэгвэл улсын хөрөнгө оруулалтын бодлого дээрээ яг үүнийгээ тусгах хэрэгтэй. Сонгуулийн хуулиа өөрчлөөд, холимог тогтолцоогоор сонгууль явуулсан шигээ улсын хөрөнгө оруулалтын хуулиа өөрчлөөд явах хэрэгтэй. Манайд одоо яг ийм хууль байхгүй. Тэгэхээр Төсвийн тухай хуульд тодорхой заалтууд орох ёстой. Бусад услын сайн жишээ нь, ийм хууль гаргаад, ямар хэмжээний төсвийг УИХ авч хэлэлцэх вэ, арай бага, нэг их хөрөнгө зардал шаардахгүй, нарийн төвөгтэй биш жижиг объектууд болох соёлын төв, сургуулийн дотуур байр, спорт заал зэргийг аймаг дээр байгаа барилгын компаниуд барьж болно шүү дээ. Үнийн дүн нь гурван тэрбум дотор байхгүй юу. Тэгэхээр орон нутгийн төсвөөр энийг хийж болох юм. Ингэж бид хөрөнгө оруулалтаа орон нутаг, аймгийн түвшинд шийдэж болдог, салбарын сайдын түвшинд шийдэх ёстой, тэгээд улсын төсвөөр гэж ялгаж болно.

-Ингэсэн тохиолдолд дараа жилийн төсөв дээр, Сангийн яаман дээр ирдэг төсвийн жагсаалтын тоо цөөрөх болов уу?

-Тэгнэ. Энэ жил Сангийн яамны Хөрөнгө оруулалтын хэлтсийн дарга “Манай дээр найман сард 1000 төсөл ирсэн. Бид шүүсээр байгаад, 538 төслийг нь эрэмбэлж авсан” гэж тайлбарласан. Энэ чинь угаасаа хүний хүчин чадлаас давсан ажил байсан. Хоёрдугаарт, ийм ялгавар байхгүй болохоор бид 12 тэрбум төгрөгийн өртөгтэй жижиг спорт заал, соёлын төв гээд бүх юмаа УИХ дээрээ хэлэлцээд сууж байна шүү дээ. Бид урьд нь ийм урт, 70 хуудас хөрөнгө оруулалтын жагсаалт хэзээ ч хэлэлцэж байгаагүй. Хуучин бол төсвийн хөрөнгө оруулалтын жагсаалт 10 гаруй хуудаст л байсан. Одоо мөнгө нь их болоод, ялгамж байхгүйгээс хаа байсан алслагдсан сум дээр байгаа жижигхээн объектын төсвийг батлах уу, үгүй юү гээд сууж байгаа нь утгагүй юм. Тэнд зарах төсвөөрөө тулгамдсан асуудал болох эрчим хүч, Улаанбаатарын үеийн байгууламж, авто зам зэрэг асуудлууд дээрээ түлхүү хөрөнгө оруулах хэрэгтэй.

-Том төсөл яриад ирэхээр цаг хугацаа, мөнгөн дүн хоёулаа өснө. Санхүүжилтийн бэрхшээл гарахгүй гэх баталгаа байхгүй. Ямар зохицуулалт хийх боломжтой гэж та бодож байна вэ?

-Сургуулийн барилгыг Төсвийн тухай хуульд зааснаар бид гурван жилд барьж дуусгана. Сунжраад дөрвөн жил болно. Том төсөл болохоор долоо, найман жил болж байна. Тухайлбал, Дарханы зам, Сайншандын Газрын тос боловсруулах үйлдвэр гээд. Энэ дээр санхүүжилтийн бэрхшээл гарч ирнэ. Зургаан тэрбумыг хоёр, хоёр тэрбумаар нь гурван жилпд тавьчихаж болно. Төсвөөс ямар нэгэн байдлаар “дусааж” байгаад ч гэсэн гаргачихна. Тэгвэл арван жил, найман жил үргэлжилж байгаа төсөлд ингэж мөнгө гаргаж чадахгүй. Тэрийг баттай гаргана гэж хэлж чадахгүй. Түүхий эдийн үнэ савласаар байна шүү дээ. Тэгэхээр урт хугацааны албан бус санхүүжилт хийхгүй бол санхүүжилтийн дутагдлууд гарч эхэлнэ. Эс бөгөөс нөгөө том төсөл чинь гацаад, дундаа царцсан, саатсан барилга гэдэг чинь гарч ирнэ. Жишээ нь, одоо Дарханы зам дээр ажлаа хийсэн ч мөнгөө авч чадахгүй явж байна шүү дээ. Саатал гаргахгүйн тулд төслийн санхүүжилт дээр цоо шинэ ойлголт гаргаж ирэх хэрэгтэй. Зөвхөн улсын төсвөөс санхүүждэг биш, өөр эх үүсвэрээс санхүүждэг. Хоёрдугаарт, манай төсвийн хөрөнгө оруулалтын санхүүжилт яг урсгал төсөвтэйгөө адилхан энэ сард орж ирсэн мөнгийг шууд төрийн сан дээр хуваарилдаг. Тэгэхээр мөнгө дутсан үед ийшээ гарах мөнгө байхгүй л болно гэсэн үг. Хөрөнгө оруулалт дээр тэгж болохгүй, чухал объект. Сайншандын газрын тос боловсруулах үйлдвэр маш чухал төсөл. Ирэх жил ашиглалтад орно, энэ жил ажил нь дуусах ёстой. Ийм чухал төсөл мөнгө байхгүй зогсож болохгүй учраас төслийн санхүүжилт гэдэг ойлголтоор, эх үүсвэр нь тасралтгүй байх сан бүрдүүлэх ёстой гэж бид зөвлөсөн. Өөр арга зам, өөр санхүүжилийн тогтолцоо бий болгооч ээ гэж. Тэгвэл төсөв дээр тулгарч буй нэлээн олон асуудал цэгцэрнэ.

-“Засгийн газар 14 мега төслөө хэрэгжүүлээд яваг” гээд дэмжээд өгвөл яадаг юм бол. Болохгүй зүйл байхгүй биз дээ?

-14 мега төсөл хэрэгжүүлэх гэж байгаа нь зөв боловч хэзээ, ямар нөхцөлд танилцуулах вэ гэдэг дээр зөрүүтэй ойлголт байгаад байгаа юм. Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтөө бид урт, дунд хугацааны бодлого, жилийн төлөвлөгөө гээд гурав ангилсан байгаа. Тэр дотор нь ямар бичиг баримт, юу юу байх вэ гэдгийг нарийн заачихсан. Тэрийгээ баталгаажуулж бид таван жилийн төлөвлөгөө баталсан, ирэх онд дуусна. Нэг жилийн үндсэн төлөвлөгөөгөө баталдаг. 2025 оны төлөвлөгөөгөө сая баталж дууссан. Тэр 14 том төсөл чухал гэдэг нь эхлээд түүн дотор тусгагдах ёстой. Тэгж байж энэ төслийн санхүүжилтийг хийх чухал юм байна гэдэг нь төсөв дээр гарч ирнэ. 2025 оны үндсэн чиглэлийг зургадугаар сард УИХ баталлаа. Тэр дотор 14 төсөл тусгагдлаа. Тийм учраас 2025 оны төсөвт тусгана гэж Сангийн яам мөрдлөг болгодог. Төсвийг боловсруулахдаа Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, дунд хугацааны хөгжлийн бодлого төлөвлөлтөд тусгасан төслийг уялдуулан тусгана гэсэн заалт бий. Гэтэл үүнийгээ ойлгоогүй, зөрчөөд яваад байна. Чухал нь чухал, гэхдээ дараалал, процедурын хувьд буруу яваад байна. Найман сард гэнэтхэн 14 төсөл танилцуулахаар төсөвт ямар ч хамааралгүй болчихож байгаа юм. Тэр тусмаа төсөв өргөн барих үед. Яг санхүүжилт явагдахаар миний түрүүний хэлдгээр, хөрөнгө оруулалтын төслийн санхүүжилтийн бэрхшээлүүд тулгарна. Манайд өмнө нь тулгарч байсан жишээ бий. Хөшигтийн хөндийн нисэх онгоцны буудал дээр нэлээн бүдүүлэг алдаа гаргасан.

-Ямар алдаа вэ?

-Нисэх буудлын аэродром байгуулах, бууж хөөрөх зурвасыг Японы зээлийн хөрөнгөөр байгуулчихсан. Төслийн менемжент нь тусдаа. Гэтэл эрчим хүч, зам, бусад байгууламжуудыг бүгдийг Засгийн газрын хөрөнгөөр байгуулсан. Энэ бодлогуудаа уялдуулаагүйгээс хугацааны зөрүүтэй байдал үүссэн. Нисэх буудал нь 2018 оны үед дуусчихсан шүү дээ. Гэтэл бид бусад ажил нь дуусаагүйгээс гурван жил ашиглаж чадаагүй. Арай гэж бусад байгууламж нь дуусаад, 2021 оны зун хүлээж авсан. Харамсалтай нь, ийм зөрүүтэй байдалд ордог, ялангуяа гадаадын хөрөнгө оруулалттай төслийн хувьд. 2017 онд бид Японы Засгийн газраас зээл авсан. Урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээл учраас таван жилийн дараа үндсэн өрөө төлнө. Гэтэл нисэх буудал ашиглалтад ороогүй байхад бид үндсэн өрөө төлөөд эхэлсэн. Ийм байж болохгүй. Төсөл цаг хугацаандаа дуусаад, үр ашгаа өгч байх ёстой. Төслийн менежмент дээрээ алдаа гаргасан учраас орлого нь орж ирээгүй төслийн төлөө Засгийн газар, Сангийн яам зээлийн төлбөр төлж эхэлсэн. Одоо Сайншандын газрын тос боловсруулах үйлдвэр дээр бас ийм алдаа гарах гэж байна. Сунжраад л байна.

-Засгийн газар Энэтхэгийн Засгийн газрын зээлээс төлж эхэлсэн болов уу?

-Бараг энэ жилээс төлж эхэлсэн байх шүү. Төслийг эхлэхэд бэлэн болсон уу, үгүй юү гэдгээ бүгдийг судалж байж, ялангуяа эх үүсвэр талаа баталгаатай болгож байж эхэлдэг. Гэтэл манайх улс төрийн шалтгаанаар, тууз хайчлаад л эхэлж байна шүү дээ. Мөнгө нь бэлэн болоогүй, ажиллах хүчээ хаанаас авахаа ч мэдэхгүй төслүүдийг эхлүүлээд байна. Үүнээс болоод төслийн өртөг сунжраад, илүү үнэтэй болчихож байна. Сайн бэлтгэж байгаад, 2026 оны хавар эхлүүлж болох байхгүй юу. Тэгвэл хугацаа хожимдохгүй, цагтаа, төсөвлөсөн дүнд нь багтаад дуусгаж болно. Үүнийг ялангуяа манай улстөрчид ойлгохгүй байна. Миний бодлоор үүнийг хуульчлан баталж өгөх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол төслийг дурын нэг улстөрч шийдэж эхлүүлж байна. “За тууз хайчилчихъя”, “За сонгууль боллоо” гээд. Энэ бол утгагүй алдаа. Хамгийн наад талын А үсэг нь “төсөл бэлэн болсон үед л эхэлнэ”. Төлөвлөж, бэлтгэлээ хангаж байж хугацаандаа дуусна. Тэгэхгүй бол жижигхээн сургуулийн төсөл хийсэн сэтгэхүйдээ баригдаад байна.

Д.Эрдэнэтуяа

Улсаасаа баян иргэнтэй байж болно, харин Ерөнхийлөгчтэй байж болохгүй гэж Г.Дашрэнцэн олон жилийн өмнө бичиж байлаа. Ямартаа ч өнөөдөр улсаасаа баян удирдагч урган төлжиж болохгүйг хаа хаанаа ойлгохтойгоо болжээ. Харин “Улсаасаа баян хүн байна” хэмээн ад үзэж, нийгмээрээ зүхэж байгаа нь буруу шүү. Энэ бол хэтийдсэн туйлшрал. Харинчиг улсаасаа баян иргэдтэй, аж ахуйн нэгжүүдтэй болж гэмээнэ Монгол Улс хөгжинө. Энэ бол маш энгийн ойлголт. Өнөөдөр улсаасаа баян байна хэмээн ад үзэгдэж байгаа хүмүүсийн гол дүр нь манай үндэсний компаниуд болох МАК, MCS… гээд томоохон татвар төлөгчид, хэдэн мянган ажлын байр бий болгогчид байх шиг байна. Ер нь бол Монголын хэдэн том компанийн эзэд “Улсаасаа баян иргэд”-ээр нэрлэгдэж байгаа бололтой.

Тэгвэл тэд ямар ч байсан төрөөс төрсөн тэрбумтнууд биш. Яг үнэндээ Нямтайшир, Оджаргал… нарын Монголын хэдэн “том”-уудын хувьд үеийнхэн нь унтаж, амарч байхад хөдөлмөрлөж байсан хүмүүс. Тархи толгойгоо ажиллуулж байсан хүмүүс. Түүнийх нь үр дүнд өнөөдрийн “Цагаан суварга”, “Нарийн сухайт”, Евроцемент… гэсэн томоохон бүтээн байгуулалтууд бий болсон. МАК-ийн Евро цементийн үйлдвэр бол сая тоннын хүчин чадалтай. Өнөөдөр Дорноговийн Даланжаргалангийн нутагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа цементийн үйлдвэрийн суурь бааз болох тэрхүү хадтай мөргөцөг бол Монголын хээр талын байдаг л нэг дов толгод. Монголоор дүүрэн байгаа ийм уул, гүвээ бүрийг ашиглавал ихэнх нь эрдэс баялагтай байгаа. Гэхдээ тэр бүгдийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, хөрөнгө оруулалт татах, тэгээд бизнес болгодог нь Нямтайшир шиг, Оджаргал шиг хүмүүсийн хийдэг ажил. Ийм хүмүүс л эх орны эдийн засгийн түүчээ болдог. Бүх тивд, бүх улс оронд шүү. Нэг том үйлдвэрийг ашиглалтад оруулахын тулд ямар их хүч хөдөлмөр, хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа, нерв стресс зарцуулдаг гэж бодож байна. Хийж бүтээж үзээгүй хүмүүс бол мэдэхгүй. Хээр талд хэдэн малаа хариулахаас өөр ид шидгүй хүмүүс бол бүр ч мэдэхгүй. Өвөг дээдсээс минь өвлүүлж ирсэн тэр их баялгийг ухаж төнхлөө, улс орныг сөнөөлөө хэмээн тэмцэцгээх. Ерөөсөө өвөг дээдэс маань нэг их алт мөнгө бэлдээд газрын хөрсөнд булчихсан юм шиг ярьцгаах, ойлгоцгоох. Тийм биш шүү дээ. Тэрийг чинь баялаг болгох, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, үйлдвэрлэл явуулах гэдэг бол хүний нэг насанд ч ахдах шахуу үйл хэрэг байхгүй юу. Үүнийг ядаж улстөрчдийн зарим нь ч болтугай ойлгох хэрэгтэй. Ойлгосон цагт л төр засгийн бодлого зөв хэрэгжинэ. Бид энэ бүгдийг мэддэггүй, мэдэхийг ч хүсдэггүй. Өөрсдөө юу ч хийж бүтээхгүй, хөдөлмөрлөхгүй байж, хийж бүтээсэн, үр шимийг нь хүртэж яваа хүмүүстээ атаархдаг. Атаархал нь зүхэхийн муухайгаар зүхэж, доромжлохын дээдээр доромжлох хэлбэрээр илэрдэг. Ийм л утга учиргүй болчихсон Монголын нийгэмд утга учиртай амьдрах гээд зүтгэж яваа үндэсний хэдэн компанийнхаа эздийг хайрлах хэрэгтэй. Тэднийг нийгэмд муухай харагдуулах ажлыг эрчимжүүлж буй нь Монголын ирээдүйг гэрэл гэгээгүй болгож байгаа юм.

Бид өөрсдийгөө хөгжсөн улс орнуудтай харьцуулах дуртай. Тэр жишгээр Монголтой хамгийн ойр дотно болох БНСУ-ыг харцгаая. LG, Самсунг, Хьюндай, ДЭҮ гэсэн улсаасаа баян дөрвөн том хөрөнгөтнийхөө хүчинд энэ улс хөгжсөн. Тухайн улсын ерөнхийлөгч Пак бол өглөөний цайгаа зөвхөн энэ дөрвөн том группийн босстой ууж, улс орныхоо хөгжлийн төлөвлөгөө, томоохон бүтээн байгуулалтын зураглалуудаа гарган, улстөрчдөөр батлуулдаг байсан. Хийж гүйцэтгэдэг нь энэ дөрвөн компани, тэдний бий болгосон аж ахуйн нэгжүүд, туслан гүйцэтгэгчид байсан нь Солонгосын хөгжлийн түүх болон өнөөдөр бичигдэж байна.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан П.Жасрайн гуайн нэгэн гоё тодорхойлолт бий. Тэрээр “Даяарчлал гэдэг бол хөгжсөн орны үндэсний томоохон компаниуд хил хязгааргүй тэлэхийг хэлж байгаа юм. Тухайн групп нь дэлхийн хэчнээн улс оронд салбартай байна, тэр хэрээр өөрийнх нь улс орны хөгжил тодорхойлогддог” гэж. Энэ бол галзуу тодорхойлолт. Японы хөгжлийн хурдасгуур нь Тоёота шүү дээ. Тоёотагаа дагаад л хөгжиж, цэцэглэж яваа. Хятадын мянган жилийн суут 10 хүний дотор Күнзээс эхлээд Мао Зэ Дун хүртэл орно. Тэрхүү суут 10 хүн дотор нь Алибаба компанийг үндэслэгч Жак Ма бий. Нэгийг хэлээд байгаа биз. Элон Маскийн нийт хөрөнгө дэлхийн 70 орчим улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг нийлүүлсэнтэй тэнцэнэ. Энэ дэлхий 200 гаруй улс оронтой. Тэгэхээр харж байгаа биз, улсаасаа баян иргэн бүү хэл, дэлхийгээсээ баян бизнесмэнтэй болчихсон цаг үед бид амьдарч байна.

Дэлхий ийм болчихоод байхад бид хандлагаа, харах өнцгөө өөрчлөх цаг болсон. МАК, МАКС, MCS, АПУ… өөр ямар компаниуд байна, бүгд улсаасаа баян болцгоох хэрэгтэй. Тив дэлхийд гарцгаах хэрэгтэй. Монголчууд муу муу гэхэд улсаа худалдсан түүх байхгүй. Цаг өнгөнд хувьсаж, өөрчлөгдөж явсан нь бий л байх. Гэхдээ түүхэнд улсаа худалдсан хүмүүс гэж нэрлэх дээрээ хүрвэл гацах байлгүй. Тийм болохоор бид тэдэнд итгэх хэрэгтэй.

Өнөөдөр үндэсний хэмжээний томоохон компаниуд гэгдэж байгаа хэдэн том группээ өндөрт өргөе, өөд нь татъя, хир битгий халдаа. Зүгээр л саад бололгүй өөрсдөөр нь явуул. Тэд нэг их удахгүй дэлхийд биш гэхэд тивдээ нэр нь дуулдацгаах болно. Монголын гэсэн брэндийг бий болгох хүсэл мөрөөдөл, эр зоригоор тэд жигүүрлэж яваа. Жишээ нь, МАК бол олон улсад нэлээн өндөр авсан компани шүү. Зах зээлд шилжээд нэг их удаагүй байгаа Монгол Улсын нэг хувийн компани болох МАК-д Европын Сэргээн босголт хөгжлийн банк аль эрт 2011 онд 869 сая ам.долларын зээл өгсөн нь нэр хүндийн асуудал юм. Маш том итгэл юм. Энэ мэтчилэн олон улсад санхүү, бизнесийн сайн түүхтэй хуруу дарам хэдэн компаниа Монгол Улс түшиж, тулж, дэмжиж байж хөгжинө. Хөгжлийн маш энгийн логик бол энэ.

 

“Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн Ж.Баярмаа “Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахтай холбоотой хяналтын сонсголын эхний үр дүн гарсан”  хэмээв.

Эрх чөлөөний эвсэл намаас энэ удаагийн УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшсэн 40 нэр дэвшигч хандивын данс нээгээгүй гэдэг шалтгаанаар зөрчлийн хэрэг нээн шалгаж байгаа аж. Энэ асуудлаар тус намын дарга Б.Цацралтай ярилцлаа

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч Баабарын “Хойд насандаа л уулзаж ярилцахаас даа” хэмээх нийтлэл хэвлэгдлээ

Эдийн засагч Н.Энхбаяр “Мөнгө нь бэлэн болоогүй, ажиллах хүчээ хаанаас авахаа ч мэдэхгүй төслүүдийг эхлүүлээд байна” гэлээ.

Өндөр төлбөртэй “Интермед” эмнэлгээр үйлчлүүлдэг 280 мянган иргэний хувийн мэдээлэл эрсдэлд орсон асуудал нийгмийн анхаарлын төвд байна. Ер нь манай орны мэдээллийн аюулгүй байдлын хамгаалалт ямархуу байдаг талаар мэргэжлийн хүний байр суурийг хүргэж байна. Мэдээлэл, технологийн менежментийн зөвлөх, Зам тээврийн салбарын инноваци, мэдээлэл технологийн холбооны тэргүүн Г.Мөнхсүхтэй ярилцлаа.

Жижиг “Таван толгой”-н Ч.Гүнждагва шүүхийг уландаа гишгэж явааг мэдсэн үү, Н.Учрал сайд аа

Нарансэвстэйн боомтын асуудал улстөрчдийн мөн
чанарыг харуулж байна

Хуульч, өмгөөлөгч А.Пүрэвдулам: Төрийн нууцтай холбоотойгоор албан тушаалтнуудад хариуцлага яригдахгүй, сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгт л ял оноож буй нь хуулийн алагчлал гэх хардлага төрж байна

Арын нүүр: Монгол орон даяар “Даралтны аппарат” аян өрнүүлье

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

 

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

 

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

 

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

 

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

 

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Дэлхий нийтэд 11 дүгээр сарыг “Уй гашууг даван туулж байгаа хүүхдүүдийг ойлгуулах сар” гэж тэмдэглэдэг. Үүнтэй холбогдуулан урлагийн сэтгэл засалч, сэтгэл судлалын магистр Б.Нарантулгатай ярилцлаа.

---

-Та сэтгэл зүйн ямар чиглэлээр түлхүү ажилладаг вэ?

-Би 2015 оноос хойш сэтгэл зүйчээр ажиллаж байна. Голчлон сэтгэцийн эмнэлгүүдээр ажиллаж байсан. Одоо урлагийн сэтгэл заслын чиглэлээр мэргэшин ажиллаж байна. Урлагийн сэтгэл засал гэдэг бол уй гашуу тохиох үед хайртай дотны хүндээ хэлж амжаагүй үгээ бүтээлээр дамжуулан гаргах, сэтгэл хөдлөл мэдрэмжээ илэрхийлэх, тайтгарах боломжийг өгч, хөндий хоосон, дутуугийн мэдрэмжийг бууруулдаг. Тийм ч учраас тархийг амрааж, бие махбодыг сэргээдэг онцлогтой.

–Уй гашуу гэдэг зөвхөн хайртай дотны хүнээ алдах мэдрэмжээр хязгаарлагддаггүй гэдэг. Ямар ямар хэлбэртэй байдаг вэ?

-“Greaf and loss” гэсэн үг байдаг. Энэ нь монгол хэлнээ уй гашуу, хагацал гэсэн утга илэрхийлдэг. Бид уй гашуу гэдгийг хайртай дотны хүнээ алдсан үед тохиолддог зүйл гэж ойлгодог. Гэвч энэ нь ямар нэгэн байдлаар маш үнэтэй зүйлээсээ хагацах, үнэтэй зүйлээ алдах үеийн мэдрэмж юм. Хүн дуртай ажлаасаа гарах, хайртай тэжээвэр амьтнаа алдах, хайртай хүнээсээ салах, дурсамжтай зураг, бичлэгээр дүүрэн гар утсаа алдах зэрэг үед уй гашууг мэдэрдэг.

Ямар нэгэн байдлаар хагацал үзээд, “Loss” буюу алдагдал мэдэрсэн хүнд хүмүүс “Чи ямар сүртэй юм бэ” гэж хэлэх тохиолдол түгээмэл байдаг. Гэтэл тухайн хүний сэтгэл зүйн асуудлыг бусад хүн гаднаас нь хараад тодорхойлох боломжгүй. Өөрөөр хэлбэл, тэр хүний юу мэдэрч байгааг өөрийнхөө мэдэрч байгаатай жишиж, тэнцүүлэх ямар ч боломжгүй. Уй гашууг даван туулах үедээ хүн хоосон мэдрэмжийг маш ихээр авдаг бөгөөд уур бухимдал, гомдол, сэтгэл гутралыг мэдэрдэг.

-Уй гашуу бага насны хүүхдэд илүү хүнд тусдаг байх. Хүүхдүүд уй гашууг хэрхэн даван туулах талаар танд хандаж, зөвлөгөө авдаг уу. Тэдэнд ямар төрлийн уй гашуу хамгийн түгээмэл тохиолддог вэ?

-Монголчууд “Уй гашуу бол амьдралын нэг хэсэг” гэж өөртөө маш хатуу хандах замаар энэ үеийг давдаг болох нь ажиглагддаг. Ойр дотны хүнээ алдсан хүүхдүүд ихэвчлэн сэтгэл зүйчид ханддаг. Жишээ нь, хамгаас хайртай ээж нь нас барчихаад байхад хүүхдэд үнэнийг хэлэхгүй байх тохиолдол түгээмэл байна. Томчууд тэдэнд ээжийг нь “Хол явчихсан, бурхан болсон” гэж хэлдэг. Бурхан болох гэдэг ямар утгатай үг болохыг хүүхдүүддээ тайлбарлаж хэлдэггүй. Нас барсан хайртай хүнээ гэнэт хүчтэй санадаг нь хүүхдийн онцлог. Насанд хүрэгчид уй гашууг далайд живж байгаа мэтээр мэдэрдэг бол хүүхдүүд мартах үедээ мартаж, санах үедээ санадаг. Бага насны хүүхэд уй гашууг зөв даван туулаагүй нь 3-4 жилийн дараа сэтгэл гутралын өвчнөөр өвдөх, сэтгэл зүйн асуудалтай болох, зан үйлд нь өөрчлөлт орох, хорт бодис хэрэглэх зэргээр илэрдэг.

Хүний тархи аливаа асуудлыг урт хугацаанд ухамсаргүйгээр төлөвлөдөг. Жишээ нь, бага насны хүүхдүүд “Миний аав намайг насан эцэс болтол, эсхүл хөгшин болтол надтай хамт байна, аав минь хөгшин болоогүй учраас үхэхгүй” гэж боддог. Өөрөөр хэлбэл, хүүхдэд аав нь хөгшин харагддаггүй бол нас барсан гэдгийг тархи нь хүлээж авдаггүй.

-Хүүхдийн амсаж, мэдэрч болох хамгийн хүнд хэцүү уй гашуу юу вэ. Өвдөх, өнчрөх хоёр л зовлон бий. Бусад нь түр хугацааны сорилт байдаг гэдэг…

-Хамгийн хэцүү хагацал бол ээжээсээ хагацах. Хүүхдийн аав нь нас барвал ээж гэдэг маш том итгэл найдвар үлддэг. Гэтэл ээж нь байхгүй болчихвол хүүхэд хорвоо ертөнц дээр ямар ч асран хамгаалагчгүй үлдэж байгаа мэт мэдрэмж авдаг. Өөрөөр хэлбэл, хамгаалагдсан мэдрэмж нь үгүй болдог. Би нэг уй гашууг даван туулж байгаа 10-15 хүүхэдтэй сарын хугацаанд ажилладаг. Тэдний 70 хувьд нь хайртай дотны хүн нь нас барсан тухай хэлддэггүй болох нь ажиглагдсан. Энэ нь хүүхдэд хайртай дотны хүн нь хэзээ ирэх бол гэсэн байнгын хүлээлтийг үүсгэдэг. Хамтдаа хийж байсан үйлдлээ хийх үедээ тэр хүнээ илүү ихээр санадаг. Жишээлбэл, хүүхэд орой бүр ээжтэйгээ хамт шүдээ угаадаг байсан бол шүдээ угаах бүрдээ “Ээж хаачсан юм бол” гэдэг асуултыг өөрөөсөө асууж, “Ээж минь ороод ирэх болов уу” гэсэн хүлээлттэй байдаг. Энэ нь урт хугацааны турш үргэлжилбэл хүүхдийг энергийн хувьд маш их ядралд оруулдаг.

-“Нэг л өдөр ирнэ дээ” гэсэн хүлээлтийг нь зогсоохын тулд үнэнийг хэлэх хэрэгтэй гэсэн үг үү?

-Тийм. Хүүхэд учраас мэдэхгүй, ойлгохгүй гээд хайртай дотны хүн нь нас барсан гэдгийг хэлж өгдөггүй. Дээрээс нь хүүхэд айна гэж бодоод оршуулгад нь явахыг хориглодог. Хүүхэд юунаас, яагаад айна гэж. Аав, ээжээсээ айх юм уу, үгүй. Харин тэр хүүхдийг авч яваад, ээжийгээ тэвэрмээр байвал тэврүүлэх хэрэгтэй, үнсмээр байвал үнсүүлэх хэрэгтэй. Эс тэгвээс бид тэр бяцхан хүүхдийн хүслийг харгисаар хорьж байна шүү дээ. Хүүхэд хэчнээн бага балчир байсан ч оршуулгын ёслолд оролцохоор тархины бор гадаргад нь “Амьд байсан хүний бие ямар нэгэн хөдөлгөөн хийж чадахгүй болохоор ийм болдог юм байна. Тэгээд тэр хүнийг маань шатаасан, эсвэл газарт булсан” гэсэн танин мэдэхүйн үйл явц явагддаг. Ингэснээр тархи нь “Ээж минь ороод ирнэ” гэсэн итгэл найдвар, хүлээлтийг зогсоодог. Тиймээс тухайн хүүхдэд хайртай хүн нь байхгүй болсон гэдгийг ойлгуулаад, хүлээлтэд нь цэг тавьж өгөх нь чухал.

-Өөд болсон хүний араас уйлах муу гэж хориглодог. Томчууд хүүхдэд сэтгэлээ онгойлгох боломж олгох ёстой юу?

-Хүүхдүүд томчуудаас өөрийг нь ойлгохыг л хүсдэг. Хүүхдэд нь уй гашуу тохиоход зарим эцэг эхчүүд тэдэнд хэтрүүлэн анхаарал тавиад байдаг. Энэ нь тухайн хүүхдэд өмнө нь ийм байгаагүй хэрнээ одоо яагаад ингээд байгаа юм бол гэсэн асуулт үүсгэдэг. Эсвэл “Би сул дорой юм байна” гэсэн мэдрэмж төрүүлдэг. Эсрэгээр нь, огт тоохгүй байх нь хүүхдийн орхигдсон, хоосон мэдрэмжийг тэлдэг. Томчууд “Энэ хүүхдэд миний тусламж хэрэгтэй байна даа” гэж анзаарсан үедээ тэдэнтэй ярилцаж, дотрыг нь ухаад байхаас илүүтэйгээр гарыг нь бариад, нурууг нь илээд, хажууд нь суух хэрэгтэй. Энэ үед хүүхдэд “Энэ хүн миний хэцүү мэдрэмжийг хуваалцаж байна” гэсэн ойлголт төрдөг. Боломжтой бол хүүхдээр нас барсан хүнийх нь тухай бага багаар яриулах хэрэгтэй. Эсвэл “Аав” гэдэг үгийг өөрийнх нь амаар хэлүүлэх, аавдаа юу хэлмээр байсныг нь яриулах зэрэг нь энгийн юм шиг хэрнээ маш чухал байдаг.

Нас барсан хүний хойноос уйлвал тэр хүн нь их зовдог гэх мэтчилэнгээр томчууд хүүхдийн уйлахыг хориглодог. Өөрөөр хэлбэл, тухайн хүүхдэд өөрийнхөөрөө гашуудах боломж олгодоггүй. Мөн эхнэр, нөхөр хоёрын нэг нь нас барчихвал үлдсэн нь “Би хүчтэй байх ёстой” гэж бодоод хүүхдийнхээ хажууд уйлдаггүй, шаналж буйгаа харуулдаггүй, хамтдаа шаналдаггүй. Энэ нь тухайн хүүхдэд “Аав уйлахгүй байгаа юм чинь би ч бас уйлж болохгүй. Хэрэв уйлвал би их сул дорой харагдах юм байна” гэсэн ойлголт, мэдрэмж төрүүлдэг. Нас барсан хүний тухай яриа маш хаалттай, хүнд хэцүү сэдэв мэтээр хүлээн авч, тэр хүний тухай харилцан ярилцдаггүй. Мэдээж нээлттэй ярьдаг гэр бүл олон бий.

-Уй гашууг даван туулах үе шат, цаг хугацаа гэж бий юу?

-Кюблер-Росс гэдэг эрдэмтэн үхэхээ хүлээгээд хэвтэж байгаа хүмүүстэй 20 жил ажилласан байдаг. Ажиллаж байхдаа хүмүүст сэтгэл зүйн түгээмэл өөрчлөлт гардаг болохыг анзаарч, уй гашууг даван туулах үе шатыг тогтоосон. Би удахгүй үхнэ гэдгээ мэдсэн хүн болон хайртай дотны хүмүүсээ алдсан хүн дараах үе шатыг даван туулдаг. Эхнийх нь шокын үе. Энэ үед хүмүүс өөрийгөө хүнд өвчтэй гэдгийг сонсоод цочролд ордог. Гэхдээ уй гашуу тохиолдож байгаа хүн бүр шоконд ордоггүй. Хоёр дахь нь харууслын үе, гурав дахь нь уур бухимдлын үе, дөрөв дэх нь тухайн хүнийг хэсэг амраадаг. Энэ үед “Би ингэсэн ч болоосой, тэгсэн ч болоосой” гэж боддог. Тав дахь үе нь сэтгэл гутралын үе. Энэ үе маш урт хугацаанд үргэлжилнэ. Хамгийн сүүлийн үе шатанд хүлээн зөвшөөрөх үйл явц явагддаг. Энэ үед хүн “Энэ хүн хэзээ ч ирэхгүй юм байна. Энэ хүнийг санах мэдрэмж хэзээ ч дуусахгүй юм байна” гэдгийг ойлгосны дараа эдгэрэлт явагдаж, тэр хүнийг бага багаар тавьж явуулдаг.

-“Үхэж байгаа нь биш, үлдэж байгаа нь үхдэг” гэж хүмүүс ярьдаг шүү дээ?

-Тийм. Үхэж байгаа хүний зовлон ямар нэгэн байдлаар дуусч байдаг бол үлдэж байгаа хүмүүсийн зовлон эхэлж байдаг. Монголчууд бэлгэдэлт сэтгэлгээтэй ард түмэн учраас үхэл хагацал, уй гашуу гэдэг үгээс маш их дөлдөг. Ингэлээ гээд таны амьдралд энэ зүйл тохиолдохгүй гэсэн баталгаа байхгүй. Аав нь нас барчихаад байхад юу ч болоогүй юм шиг ажил явдлыг нь хийгээд, бүх зүйлийг нь зохицуулж гүйгээд, ерөөсөө уйлдаггүй хүмүүс байдаг. Ийм хүнийг хүмүүс хараад “Энэ ямар хатуу сэтгэлтэй хүүхэд вэ” гэж боддог. Яг үнэндээ энэ хүн хатуу сэтгэлтэйдээ биш, тэр хүнд мэдээг сонсоод шоконд орсон байхыг үгүйсгэхгүй. Шокын үе явагдаж байна гэдэг бол тархины хамгаалах механизм ажиллаж байна гэсэн үг. Тархи бол хүнийг хамгаалах үүрэгтэй эрхтэн. Хайртай хүн нь нас барсан гэдгийг сонсоод тухайн хүн “Энэ мэдрэмжийг яг одоо даван туулах боломжгүй” гээд шокын байдалд ордог. Тэр хүн ямар ч мэдрэмжийг мэдрэхгүй. “Хайртай хүн чинь нас барчихлаа” гэдэг үг яг л сандал, аяга, цонх гэж хэлж байгаа мэт нөлөөлдөг. Энэ тохиолдолд тэр хүн ухамсартайгаар уйлах гэж оролдсон ч уйлж чаддаггүй.

-Та ямарваа нэгэн уй гашууг туулаад явж буй, сэтгэл зүйчээс зөвлөгөө авч чадахгүй байгаа бага насны хүүхдүүдэд хандан сэтгэлийн үгээ хэлж болох уу?

-Дэлхий нийтэд 11 дүгээр сарыг уй гашууг даван туулж байгаа хүүхдүүдийг ойлгох сар гэж тэмдэглэдэг. Энэ сарыг манай улс ноднин жилээс тэмдэглэж эхэлсэн. Энэхүү сарын нэр “Итгэл найдварын цэнхэр эрвээхий”. Эрвээхийн өсөлт хөгжлийн хамгийн хэцүү үе нь авгалдайн үе байдаг. Энэ үеийг давсны дараа эрвээхий ямар үзэсгэлэнтэй болдгийг бид мэднэ. Уй гашууг давж буй хүн үүнтэй яг адилхан.

Таны судсаар ээж, аавын тань цус гүйж, булчин шөрмөсөнд тань аав, ээжийн тань эд эс байгаа. Тиймээс хайртай дотны хүний тань бие нь байхгүй болсон ч таны дотор амьд байгаа гэдэгт итгээрэй. Хүний итгэл найдвар хэзээ ч мөхдөггүй. Хүн үхэх үед л итгэл найдвар нь тасардаг шүү дээ. Цэнхэр өнгө уй гашуу, нулимсыг бэлгэддэг. Чи дотроо хэчнээн гунигтай байсан ч өөрийнхөө дотор байгаа хайртай хүнтэйгээ эрх дураараа эрвээхий мэт нисч болно гэдгийг хэлмээр байна. Чамд одоо хэцүү байгаа ч бүх зүйл алсран холдоно. Мөн хайртай хүмүүстэйгээ холбоотой бүтээл хийж байгаарай гэж зөвлөмөөр байна.

Ө.Анхзаяа

Манай ард түмнээс тод харагддаг хачин хандлага байдаг. Аливааг хийж бүтээе гэхээсээ илүү нурааж, сүйтгэхдээ жинхэнэ мастерууд. Хамгийн ойрын жишээ нь, Халзан Бүрэгтэйд бужигнасан иргэдийн жагсаал байна. Монголын эдийн засагт валютаар бороо оруулах хэмжээний энэ том төслийг нутгийн иргэдийн нэрийг барьсан улсууд бархирсаар байгаад сүйтгэчихлээ. Хэдхэн цагийн дотор шүү. Эндээс монголчуудыг бүтээхээсээ илүү нураахдаа ямар шаламгай болохыг харж байгаа биз дээ.

Эсрэгээрээ Ховдын Мянгад суманд бүтээн байгуулалт хийх гээд хүмүүст зар тараавал тэгж хурдан цуглах уу, эд нар. Жагсаал болохоос өчнөөн олон хоногийн өмнө зарласан байлаа,жагсаалд очихоос хамаагүй илүү мөнгө өгнө гэсэн байлаа гэхэд дөнгөж одоо л түрүүчээсээ уван цуван ирж магадгүй. Албадуулчихсан юм шиг ямар ч ажлын бүтээмжгүй назгайрсан хэдэн юмнууд ирж байгаа даа, аягүй бол. Зарим нь одоо тэгж байгаад очно доо гэх ухааны юм яриад аргацаах байх. Эсвэл хүмүүс нь гүйцэд цуглахаар нь л очъё доо гээд хойш гэдийж байгаа. Зар хүлээж авсан иргэдийн цөөнгүй хэсэг нь чухал ажилтай гэж шалтаглаад бултах юм шүү гээд хэлэх үгээ зэхээд сууж байж ч мэднэ. Заавал томоохон уурхай барина гэхгүйгээр сумын хөгжилд зориулсан гэр барааг нь нутгийн иргэдээр туслалцуулж босгоё гэвэл ийм л дүр төрх хүлээж байгаа. Түрүүлж ирсэн ганц хоёр улсууд нь бусдыгаа цуглахыг хараад хөдлөх ч үгүй. Харин тэр барьсан зүйлээ нураая, устгая гэх юм бол яаж шоргоолж шиг шавж байгаа бол. Ердөө 30-хан минутад мянга, мянгаараа Ховдод байхгүй зэвсэг, техниктэй улсууд цуглана даа. Тэгээд “хүү, хаа” гээд дайрч ороод ядах юмгүй сүйрүүлж чадна. Сая Халзан Бүрэгтэй дээр яг л ийм үйл явдал өрнөж, хамаг ажлыг нь нураагаад хаячихлаа. Энэ бол нутгийн иргэдийн нэрийг барьсан улс төрийн шантааж хийдэг хэдэн бүлгэмийн хийсэн ажил гэдэг нь тодорхой болсон. Тэд сошиалаар зогсоо зайгүй сэвэхэд, Монгол даяараа “нураая” гэж уухайлан хашгирч байгаад зорилгоо биелүүлэв. Монголчуудын ганц хийж чаддаг ажил ердөө л энэ. Юм бүтээдэггүй, устгадаг. Ийм ёрын ард түмэн гэдгээ мэддэг үү.

Бидний ёрын муухай байдал нь үүх түүхээ уншихад ч, одоо хийж байгаа зүйлээ харахад ч нүдэн дээр цоо ил байна. Цөөхөн хэдэн монголчуудын арай сийрэг толгойтой, сэхээтнүүдийг нь харийнхан бодлогоор толгой дараалан устгасан шүү дээ. 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтээр 30, 40 мянган лам буудуулсан гашуун түүх бий. Нэг бүрчлэн нэрсийг нь гаргаад дурайтал дугаарласан нэрс Оросоос ирсэн гэдэг. Харамсалтай нь тэр олон хүний нэрсийн жагсаалтаас ганцыг нь ч аварчихаагүй юм билээ. Бүгдийг нь биелүүлээд бүр дургүй хүргэсэн ганц нэгээ нэмээд буудчихсан байгаа юм даа. Энэ миний багш, манай танил, садан төрөл, нутаг усны хөгшин, хүний ганц үр нь шүү гээд сугалаад аваад үлдчихэж болно доо. Гэтэл ийм хүнлэг сэтгэлээр хэн ч хандаагүй. Үг дуугүй буудах даалгавар бушуухан биелүүлэхийн түүс болсныг түүх тодорхой гэрчлээд байна. Тэр олон мянган хүнийг харсаар байгаад үхэл рүү нь үдсэн гэж бодохоор л гол зурна. Яагаад үндэстэн нэгтээ ийм элэггүй байдаг юм бэ. Үхэлтэй нүүр тулсан дотны хүн нь эсэргүү гэж цоллуулаад хэлмэгдэж байгааг мэдсээр байж бүгдийг нь хядсан. Бид энэ тухай өмнө бичиж л байсан. Оросууд буудаж хөнөөх хүмүүсийн нэрсийг өгдөг л юм байгаа биз. Тэрийг нь монголчууд 100 хувь биелүүлэхдээ яахав дээ. Өөрийнхөө үндэстэн нэгтэй ахан дүүсээ устгаж алах нэрс шүү дээ бүр. Бидний байгаа ёр нь энэ. Хэрэв монголчуудаас өөр улс бол оросуудын гаргаж өгсөн нэрсийг 30 хувийн л биелэлттэй гүйцэтгэх байсан байх даа. Харин манайхан үг дуугүй дагаад 100 хувь биелүүлчихсэн ч байх шиг.

Яг үүн шиг өнөөдрийн дүр төрхийг энэ хэдэн уул уурхайг эсэргүүцэгчдээс тод харж болно. Дэлхий нийтээрээ байгалийн баялгаа зүй зохистой ашиглаад үр шимийг нь хүртэж, хөгжлийн манлайд хүрч болоод байхад бид “Өвөг дээдсийн минь нутаг ус. Хэнд ч онгичуулахгүй” гэж мунхаглаж суух юм. Үүнээсээ болж өчнөөн боломжоо алдсаар байгааг ойлгож байна уу. Томоохон төсөл эхлэх гэхээр л нутгийн иргэдийг турхиран элдэв худал мэдээлэл түгээж, акц өрнүүлж байгаад шантаажилж, улс орноо хорлодог байдлаа хэзээ болих вэ.

Тэгээд ч бүтээх биш сүйтгэх болохоор монголчуудын дуртай дадамгай, ширүүн догшин бүүр юу ч үлдээлгүй сүйтгэхийг нь яана. Далайд гарцгүй, хоёрхон хөрштэй монголчууд биднийг уул уурхай маань л тэжээж байна. Бас бүтээж босгож үйлдвэрлэж байж л цаашаа улс орон шиг хөгжинө. Гэтэл гол амин зуулгаа хааж, боож, нурааж сүйтгээд байхаар юу гэж хөрөнгө оруулагчид ирэх юм бэ. Бас яаж хөгжиж хүнд дээрлхүүлэхгүй ард түмэн болох гэсэн юм бэ.

Стартегийн ач холбогдолтой төслүүдийг хөдөлгөх сонирхол хоёр хөршид байдаггүй. Тэд үеийн үед тээг тавьж ирсэн. Барууны буюу гуравдагч хөршүүд газрын ховор элементийн төсөл дээр орж ирэнгүүт тэдний лобби идэвхждэг. Тэр нь уул уурхайг эсэргүүцэгчдийн тэмцлээр илэрдгийг бүгд мэддэг болсон. Тэд нь мэргэжлийн болж “дархлагдсан хулгайч” гэгчээр болчихсон. Наанаа эх орончийн дүр эсгэдэг тэд цаанаа тамтаггүй баяжиж байгааг салбар даяараа ярьдаг юм билээ. Ядаж л Төв аймгийн Эрдэнэсант суманд хэрэгжих гэж байсан Занарын төслийг явуулсан бол өнөөдөр хэдүүлээ сайн чанарын дизель түлштэй болгочихсон байх байлаа. Ураны төслийг эхлүүлчихсэн бол эрчим хүчний бие даасан байдалд шилжих байлаа. Төмөр замаа хос бологчихсон бол ачаа барааны үнэнд дарлуулж суухгүй байлаа. Энэ мэтчилэн бид асар их боломжоо алдаж байна. Малчид нь хүртэл уул уулын аманд шигдэж, нүүдэлчин, зэрлэг догшин амьдардагаа больж, нийгэмшиж иргэнших хэрэгтэй болжээ. Тэдэнд сонин хэвлэл хүчээр захиалуулж, нийгмийн амьдралын утга учрыг ойлгуулж сурах хэрэгтэй байна. Одоо хэдүүлээ бүтээдэггүй, нураадаг зангаа болихгүй бол ирээдүй хойч маань яг л энэ дүр төрхийг чинь өвлөнө. Энэ нураадаг эрчмээрээ бүтээж, босгодог болцгооё. Тэгвэл улс орон маань богино хугацаанд цэцэглэн хөгжинө дөө.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Улаанбаатар хотынхоо түгжрэлийг бууруулчих санаатай улс даяараа сэтгэл чилээж байна, хөөрхий. Ямар сайндаа урд уулаа нүхлээд гарчихвал түгжрэл буурна гэж тооцоод 5.5 их наяд төгрөгийн өртгөөр тунель барихаар болсон нь хэл ам дагуулаад эхэлсэн. Энэ ч яах вэ, гэхдээ хэрэгжиж л таарах төсөл байх. Тэгвэл хотын төв буюу Бага тойруугийн түгжрэлийг нэг өдөр ч гэсэн шийдэж болох маш хялбар арга байгаа нь Улсын их дэлгүүрийг ядахдаа долоо хоногийн нэг өдөр амраадаг болгох юм. Тэр дундаа долоо хоногийн эхний өдөр буюу даваа гаригт байвал үр өгөөж нь бүр л илүү байх магадлалтай. Учир нь Улсын их дэлгүүр орчим бол Бага тойруугийн түгжрэлийн шалтгааны 60 орчим хувь болдог гэсэн албан бус яриа бий. Хэрэв ийм болговол эргэн тойрных нь оршин суугчид долоо хоногийн нэг өдөр ч гэсэн сэлүүхэн амьдарч, дуу чимээ багатай өдрийг өнгөрүүлдэг болно. Одоо бол эргэн тойрных нь хэдэн байрны оршин суугчид УИД-ийг хувьчилж авсан гэр бүлийнхнийг мөнгөтэй, орлоготой байлгахын төлөө гэрийнхээ гадаа түгжирч, байнгын стресстэй амьдарч байна.

Ер нь тус дэлгүүрийг тойрсон асуудал хувьчлагдсан цагаасаа хойш өдийг хүртэл 20 гаруй жил тасралтгүй үргэлжилж байгаа. Анх 1999 оны зургадугаар сарын 2-ны өдөр Засгийн газраас Улсын их дэлгүүр хувьцаат компанийн нийт хувьцааг Монголын хөрөнгийн бирж дээр хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичгийн баталгаажсан цэнхэр тасалбар болон бэлэн мөнгөөр арилжаалахыг тухайн үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Д.Зоригтод зөвшөөрсөн байдаг. Улмаар УИХ-ын гишүүн асан А.Шагдарсүрэнгийн “Номин холдинг” компани дийлэнх хувьцааг нь авсан. Одоо бол 43620 жижиг хувьцаа эзэмшигч нийт хувьцааны 38.8 хувийг эзэмшдэг бол үлдсэн хувьцааг нь гурван том хувьцаа эзэмшигч эзэмшдэг юм билээ. Гэвч хувьчлагдаад 25 жил өнгөрчихөөд байхад олигтойхон ногдол ашиг тараадаггүй гэсэн байнгын хэрүүлтэй байсаар ирлээ. Хүний урманд эргэн тойрондоо ганц нэгэн авто зогсоол ч нэмж барьсангүй өдийг хүрэв. Харин эсрэгээрээ хотын төвд лангуу түрээсэлдэг Нарантуул болсон гэдгийг хүмүүс хэлдэг. Лангуугаа түрээсэлж, зүгээр мөнгө хураах мөрөөрөө хураахгүй лангуу түрээслэгчдээ элдвээр шахаж хавчдаг талаар ч гомдол өмнө нь гарч л байсан. Гайгүй орлоготой лангуунуудаа судалж байгаад шахаж гаргачихаад өөрсдөө тухайн барааг нь оруулж ирдэг гэж олон нийт ам муутай байдаг. Чухам үүнийг үнэн, худлыг нь мэдэхгүй. Ямар ч л байсан Улсын их дэлгүүр гэсэн нэртэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг хэрнээ улсынхаа өмнөө барьдаг ганц брэнд болох Говь компанийн бүтээгдэхүүнийг ч борлуулдаггүй юм билээ. Энэ нь тухайн дэлгүүрийн менежмент гэж бодъё. Гэвч уг нь гаднын орнуудын Их дэлгүүр гэдэг бол олон улсад алдартай өөрийн брендүүдээ борлуулдаг, гаднын жуулчдын нүдийг хужирлаж, мөнгийг нь хамдаг газрыг хэлдэг. Гэтэл манайх болохоор захаасаа нэг их ялгараад байх юмгүй л байна шүү дээ.

А.Шагдарсүрэн гэж цагтаа Их хурлын гишүүн хүртэл явсан хүний гэр бүлийн компани болох “Номин холдинг” Улсын их дэлгүүрийг хувьчилж аваад яг 25 жил болж байгаа. Гэвч энэ том газрыг өөрийн болгосноосоо хойш олигтойхон сэтгэл гаргаагүй нь харамсалтай. Өнөөдөр олны анхааралд өртөж, муугаар хэлүүлээд байгаа “Интермед” эмнэлэг л гэхэд хажуудаа дөрвөн давхар байшин барьж, зогсоолоо шийдчихсэн байдаг юм билээ. Сэтгэл гэдэг энэ. Бизнес хийнэ гэдэг нь зөвхөн мөнгө бодохоос гадна эргэн тойрны оршин суугчдын амар тайван байдал, үйлчлүүлэгчдийнхээ сэтгэл ханамжийг бодохыг хэлнэ. Харамсалтай нь хувьчилж авсан гэр бүлийн компани болох “Номин” хүний хариулт мөнгө өгөөгүй гэдэг хов живэнд л орооцолдож байснаас биш нийгмийн сайн сайхны төлөө гээд олигтойхон ч цоллуулаагүй л байна. Тиймээс хотын захиргаанаас олон нийтийн төлөө тус компанийг шахах хэрэгтэй байгаа юм. Нэгэнт өөрсдөө санал санаачилга гаргаад хийхгүй байгаа болохоор өөр яалтай ч билээ дээ.

Тиймээс “Улсын” гэдэг нэрийг авч яваагийн хэрэг юу билээ, бусдын өмнө нүүр улалзуулахгүй бараа, үйлчилгээтэй болгох хэрэгтэй. Дэлхийн брэндүүд алт мөнгө, шүр сувд гээд хүний нүүр улайхааргүй бараатай өндөр зэрэглэлийн дэлгүүр байх хэрэгтэй юм биш үү. Ингэж байж жинхэнэ утгаараа Улсын их дэлгүүр болно.

Одоо бол битүү дээвэртэй Нарантуул л гэсэн үг байна. Гэхдээ захын үнийг гурав нугалаад тавьчихсан, адилхан бараатай Улсын их дэлгүүр гэж байх уу. Ямар брэнд, юу байгаа юм ийм том нэр зүүх. Хаана ч байдаг л бараа байдаг биз дээ. Олон улсын стандартыг хангаж чаддаггүй юм бол ядаж дөхөж очих ёстой. Худалдааны төв юм бол үйлчлүүлэгчдийнхээ тав тухыг хангаж, боломжийн хэмжээний машины зогсоолыг барьж байгуул гэдгийг нийслэлээс шахаж, албан даалгавар өгөхөд ч буруудахгүй. Хэрэв ингэж чадахгүй бол өмч хувьчлалын асуудлыг нь эргэж харахад гэмгүй. Өдий хүртэл ногдол ашгаа ч олигтойхон тараачихгүй “ашиггүй” ажилласаар ирсэн хэрнээ ажиллаад л байдаг бизнесийн байгууллага гэж байх уу даа. Бизнесийн зарчим, зүй тогтлоороо бол аль хэдийнэ дампууруулаад, дараагийн зүйлээ бодсон байна биз дээ.

Хамгийн чухал нь долоо хоногийн нэг өдөр амардаг болгох хэрэгтэй байна. Цаашид ингэж зогсоол байхгүй хэвээр байгаад байх юм бол долоо хоногтоо хоёр өдөр ч амардаг байсан болно. Замын түгжрэл, оршин суугчдын амьдралыг бодвол. Үгүй бол тэр хавийн айлуудад нөхөн төлбөр сар бүр өгдөг байх хэрэгтэй, гаднаа машин зогсоосны хөлсөнд. Энэ бүгдийг Засаг даргын захирамж гаргаад шийдчих хэрэгтэй. Тэгж байж тэнд ажилладаг хүмүүс гэр бүл, хайртай дотны хүмүүстээ гаргадаг цаг нартай болно. Ингэсний хүчинд нэг өдөр ч гэсэн хотын төв замын түгжрэл 60 хувиар буурна. Эргэн тойрны оршин суугчид нь ганц хоног ч болов стрессгүй өнжиж, гэртээ түгжрэхгүйгээр орж үзнэ. Хэрэв хүмүүсийн ая тух, эрүүл мэндийг юман чинээ бодохгүйгээр амрахгүй ажиллана гэвэл тухайн бүс нутгийн оршин суугчид болоод ажилтан, албан хаагчдад нь нөхөн төлбөр гаргуулах хэрэгтэй. Бүх зүйлийг мөнгө гэж хараад байх юм бол мэддэг хэлээр нь буюу мөнгөөр нь харьцаж яагаад болохгүй гэж. Угаасаа хэтэрхий их мөнгөөр дархан цаазат уулаа нүхлэх гэлээ гэсэн хэл аманд өртөж суухаар эхний ээлжинд ингээд түгжрэлийнхээ тодорхой асуудлыг шийдэж болохоор байна, нийслэлийнхээн.

Үүний дараагаар шийдэх бас нэг асуудал бол Теди гэж өөр нэгэн түгжрэлийн үүр бий. Энэ бол дараагийн бичих сэдэв мөн.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

“Өдрийн сонин”-ы даваа  гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы  тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн Д.Пүрэвдаваатай ярилцлаа.  Тэрбээр “парламент нь
үндсэндээ Засгийн газрынхаа мэдэлд байна“ Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Монгол Улсын 2023 оны ТОП-100 аж ахуйн нэгж тодорлоо

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Монголчууд бүтээхээсээ илүү нураахдаа шаламгай” хэмээн өгүүллээ.

• Дэлхий нийтэд 11 дүгээр сарыг “Уй гашууг даван туулж байгаа хүүхдүүдийг ойлгуулах сар” гэж тэмдэглэдэг. Үүнтэй холбогдуулан урлагийн сэтгэл засалч, сэтгэл судлалын магистр Б.Нарантулгатай ярилцлаа.

Төрийн банкны Гүйцэтгэх захирал Ө.Гантөр “Шинэ 15 жилд Төрийн банк ногоон хөгжилд түүчээлнэ” гэлээ.

Д.Энхтүвшингийн улс төр Танхимыг талцуулж гурав хуваажээ

Арын нүүр: Хоолондоо хүнсний эслэг нэмээрэй

---

 

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

 

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

 

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

 

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

 

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

 

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

 

 

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Ийм баатарлаг тууль байдгийг мэдэх үү, хүмүүс ээ,

Наран сая мандаж байхад, Навч цэцэг дэлгэрч байхад, Захын модыг зулзага байхад, Загал бугыг янзага байхад, Самуун цагийг шувтарч байхад, Сайхан жаргалыг эхэлж байхад, Сүн далайг шалбааг байхад, Сүмбэр уулыг гүвээ байхад… Төв халхынхны баатарлаг тууль. Үүнийг аав маань аялгуулан хэлж хэдэн баньд нараа томоотойхон суулгаж байгаад цагаан сарын буузаа хийдэгсэн.

…Айлын хүүхэд нураана гэж, Албин савдгаар тойруулсан, Адуу мал шөргөөнө гэж, Араатан чоноор мануулсан, Салхи шуурганд ойчино гэж, Савдаг лусаар түшүүлсэн, Дэлхий газраас өөрцгүй, Далай цагаан өргөөтэй гэнэ…гээл цаашаа явж өгнө шүү дээ.

Өвгөд нь хэлдэг байсан юм уу, өөрөө ч тэгж итгэдэг байсан юм уу “Улаанбаатар гэдэг чинь энэ гурван настай гунан Улаан баатарын нэр юм шүү дээ. Үргэлж залуу, үргэлж хүч чадалтай, хэнд ч дийлдэхгүй баатар юм байгаа юм, манай хот” гэж ирээд л хуучилдагсан. Яагаад ийн дурсах болов оо гэвэл “Улаанбаатар” нэрийг сүүлийн үед гадаадууд өгсөн доромж нэр гээд л мэдэмхийрэх хүмүүс байдаг болоод л үүнийг бичлээ. Монголчуудын сэтгэлд улаан баатар гэдэг бол дээрх туульсаар л буудаг байсан юм болов уу. Бид юмыг сайнаар буулган бодож явдаг хүмүүс л дээ. Тийм дээ ч “монгол хүн сүжгээр” гэдэг байх. Баатарлаг туульсын нэр яагаад ч бидний сэтгэлд сэв суулгахгүйгээр бууна л даа. Ёр билгээн бодсон ч, тухайн цаг үеэ бодсон ч яг л оносон нэр байж таараа биз. Өвгөд дээдэс үүнийг тунгаан бодсон л байж таараа. Юу ч мэдэхгүй малнууд байгаагүй юм шүү дээ бидний дээдэс.

Ж.Сандагдорж