Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Д.Уламбаяр: Олон улсын харилцаа, геополитикийн орчинд их гүрнүүд дураар авирлах, асуудлыг өөрийн үзэмжээр шийдвэрлэх хандлагатай болж байна DNN.mn

ХИС-ийн профессор, шинжлэх ухааны доктор Д.Уламбаяртай ярилцлаа.


-АНУ-ын ерөнхийлөгчөөр Д.Трамп сонгогдлоо. Дэлхийн геополитикт ямар өөрчлөлт гарах бол?

-Дэлхийн геополитикт өөрчлөлт гарч шинэ нөхцөл байдал буй болж, хүйтэн дайн дууссаны дараахь үе төгсгөл болж, шинэ хүйтэн дайн хэдийнэ бодит зүйл болсон. Нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн дүрмээр тоглодог олон улсын дэг журмыг хадгалах, их гүрнүүд болон хөрш орнуудын хооронд тогтвортой түншлэлийн тэнцвэртэй харилцааг цогцлоох асуудал чухал болсоор байна. Тэрбээр стратегийн үлэмж ач холбогдол бүхий байршилтай Гринланд арлыг худалдаж авах, улмаар Хойд мөсөн далай, ОХУ-ыг бүрэн хянах бодол санаатай байх шиг байна. Панамын сувгийг өөрийн мэдэлд авснаар олон улсын худалдаа, хөрөнгийн урсгалыг манипуляци хийх, Хятадын худалдааны урсгалын зохих хэсгийг хянах боломжтой байдал ажиглагдаж байна. Канадыг АНУ-ын 51 дэх муж болгох саналыг миний хувьд “хошигнол” гэж хүлээн авч байгаа ч нөхөрсөг дарамт юм. НАТО-гийн гишүүн орнууд ДНБ-ийхээ тав хүртэлх хувийг батлан хамгаалахад зарцуулах ёстой гэсэн шаардлага ч хэрэгжих боломжтой болж байна.

Ерөнхийдөө олон улсын харилцаа, геополитикийн орчинд их гүрнүүд дураар авирлах, асуудлыг өөрийн үзэмжээр шийдвэрлэх хандлагатай болж ирж байх шиг байна. Тиймээс олон улсын хамтын ажиллагааны хамгийн чухал зүйл нь олон улсын эрх зүйн зарчим, хэм хэмжээний хүрээнд дэлхийн улс орнуудын тогтвортой байдлыг сахин хангах, олон улсын харилцаа, геополитикийн орчинд урьдчилан таамаглаж болохуйц нөхцөл байдлыг урт удаан хугацаанд тогтвортой хадгалах явдал тулгамдсан асуудал болсоор байна. АНУ-ын Конгрессын Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн Энди Оглес АНУ-ын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай Төлөөлөгчдийн танхимын хамтарсан тогтоолыг танилцуулж, “Ерөнхийлөгч Трампын шийдэмгий манлайлал нь америкчуудын өнгөрсөн дөрвөн жилийн турш туулж өнгөрүүлсэн эмх замбараагүй байдал, зовлон зүдгүүр, эдийн засгийн уналтаас эрс ялгаатай.

Тэрээр орчин үеийн түүхэнд манай үндэстний сүйрлийг эргүүлж, Америкийг агуу байдал руу нь эргүүлж чадсан цорын ганц хүн гэдгээ нотолсон. Энэ зорилгодоо хүрэхийн тулд түүнд шаардлагатай хугацаа өгөх ёстой гэж би Үндсэн хуульд 22 дахь нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг санал болгож байна. Ингэснээр ерөнхийлөгч Трампт гурван удаа ажиллах боломжийг олгож, манай үндэстэнд маш их хэрэгтэй байгаа зоригтой удирдлагыг хэвээр үлдээх болно” гэж мэдэгдсэн байх юм. Энэ бол цоо шинэ зүйл шүү.

-Д.Трамп ялалт байгуулбал Орос Украины дайныг зогсооно гэж сонгуулиар амлалт өгч байсан. Дайн дуусах янз байна уу. Ингэхэд Америк, Орос, Украйны харилцаа яг яах гээд байна вэ?

-Д.Трамп Орос, Украины дайныг 24 цагийн дотор шийдвэрлэх боломжгүй гэдгийг сайтар ойлгосон болов уу. АНУ-ын ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Дональд Трамп армийн чөлөөнд гарсан дэслэгч генерал, Америкийн аюулгүй байдлын төвийн American First Policy Institute-ийн хамтран даргалагч Кит Келлогг ерөнхийлөгчийн туслах, Украин, ОХУ-ын асуудал эрхэлсэн тусгай элчээр томилсон. Тиймээс Украины асуудлыг 100 хоногийн дотор шийдэх асуудал хөндөгдөж байна.

Энэ хугацаанд Д.Трамп В.Путинтай уулзах, улмаар нэгдүгээрт Украиныг ялагдуулахгүй, гэхдээ яриа хэлэлцээнд шахна. Хоёрдугаарт, Оросын булаан авсан бүх газар нутгаа эргүүлэн авах хүсэл эрмэлзлээсээ татгалзахыг Украинаас шаардахгүй. Гуравдугаарт, Украиныг НАТО-д элсэх асуудлыг удаан хугацаанд хойшлуулах, дөрөвт, Украиныг төвийг сахисан олон улсын статустай болгох. Тавдугаарт, ОХУ-ын эсрэг эдийн засгийн хоригийг сулруулах, зургадугаарт, Украины сэргээн босголтод ОХУ-ын эрчим хүчний экспортод татвар ногдуулж, үүнээс санхжүүлэлт босгох зэрэг асуудлууд хөндөгдөх болов уу.

Цэрэггүй бүс байгуулах, 200 мянган энхийг сахиулагчдыг дурдсан бүст байршуулах асуудалд ОХУ НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн хуралдаанд хориг тавих байх.

-Д.Трамп эдийн засгийн хувьд ямар бодлого хэрэгжүүлэх вэ. Цаашлаад дэлхийн эдийн засгийн нөхцөл байдал ямар болно гэж харж байна вэ?

-Трампын эдийн засгийн бодлого нь дижитал технологид суурилсан эдийн засгийг цогцлоох төлөвтэй байна. Зохиомол оюуны (AI) суурь бүтэц, ложистикийг хөгжүүлэх томоохон төслийг АНУ-д хэрэгжүүлж эхэлснийг ерөнхийлөгч Дональд Трамп энэ долоо хоногт зарласан. “Stargate” төслийн хүрээнд “АНУ-ын зохиомол оюуны суурь бүтцэд доод тал нь 500 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулна гэж тэрбээр мэдэгдсэн. Ингэснээр 100 мянган ажлын байрыг буй болгож болохын зэрэгцээ АНУ-ын технологийн манлайллыг дэлхий дахинд харуулна гэж байна. газрын тос, хий, шатдаг занар, нүүрс олборлолтыг сэргээхээр боллоо.

-Ойрхи Дорнодын асуудал юу болж байна вэ?

-Израилийг тууштай дэмжинэ. Ираны эсрэг илүү хатуу арга хэмжээ авах нь бараг тодорхой болов уу.

-Дэлхийн бодлого аль чиглэл рүү явж байна вэ. Хүч хэрэглэсэн түрэмгийлэл үү, эсвэл энхийг эрхэмлэх үү?

-Хүчээр түрий барих, нөхөрсөг дарамт үзүүлэх, бүхний түрүүнд Америк гэсэн бодлого хэрэгжих боллоо. Улс орнууд чухамхүү АНУ-ын энэхүү геополитикт бодлогод дасан зохицож, өөрсдийн бодлогоо боловсруулах, засвар оруулах шаардлагатай болж байх шиг байна. Бид байгаль, нийгмийн шинжлэх ухааны солбилцол дээр олон улсын харилцаа, геополитикийн үйл явцад судалгаа, дүн шинжилгээ, эрсдэлийн үнэлгээ хийж байх шаардлагатай.

Олон улсын харилцаа бол физикийн entropy төлөв байдал буюу эмх замбараагүй анархи төлөв байдал юм. Олон улсын харилцааны аливаа юмс үзэгдэл, үйл явдал геополитикийн оронзай, цаг хугацааны гадна оршин байна гэсэн ойлголт байхгүй. Олон улсын харилцаа гэдэг нь геополитикийн орон зай, цаг хугацаа, таталцлын хүчний нөлөөгөөр улс хооронд буй болсон харилцан үйлчлэл юм.

Тиймээс өнөөгийн эмх замраагүй, анархи (өөрөөр хэлбэл үүнийг илбэн тохинуулснаар шинэ тогтолцоо төлөвших учиртай) дэлхий ертөнцөд жижиг улс үндэсний эрх ашиг, аюулгүй байдлаа сахин хангах чиглэлд олон тулгуурт гадаад бодлогын зарчмын хүрээнд олон хэмжээст дипломаси явуулах шаардлага тулгарч байгаа юм.

Олон хэмжээст дипломаси бол олон улсын эрх зүйн үүднээс императив (jus cogens буюу imperativus) буюу хатуу бус. Өөрөөр хэлбэл, хуульчлагдсан бус, аль нэг үзэл суртал, онолд ягштал баригдахгүй. Мөн байнга төвийг сахин сууж зожигрохгүй, олон улсын харилцаа, геополитикийн орчны орон зай, цаг хугацааны өөрчлөлтөд хариу барих, дасан зохицох, хөрвөх чадвартай, цохилт даах, хүнд нөхцөл байдлаас нэр төртэй гарах, геополитикийн цаг хугацаа-орон зайн талбарт харьцангуй онол лугаа агшиж, сунах чадвартай байх явдал юм. Үүнийг л олон хэмжээст буюу multi-dimensional diplomacy гэх бөгөөд илүү диспозитив (dispositive) буюу уян хатан, идэвхтэй, maneuver хийх чадвар сайтай, сюрприз багатай, тогтвортой, нэгдмэл, залгамж шинжтэй, олон улсын тавцан дээр идэвхтэй тоглогч байх ёстой. Идэвхтэй гадаад бодлого бол өөрөө батлах хамгаалах хүч болдог.

 

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Монголчууд давааны цаана хоцрох гэж зүтгэдэг нь ямар учиртай байна вэ DNN.mn

Дэлхийн улсууд хөгжлөөрөө үнэхээр тасарч байна. Технологийн дэвшил, хиймэл оюун ухааныг улс орон болгон хэрэглээндээ нэвтрүүллээ. Сая Хятадын цагаан сарын хүндэтгэлийн тоглолтод гэхэд хиймэл оюун ухаан, робот техникийн гайхамшигт үзүүлбэрүүд олон байлаа. Тэнд роботууд хүнтэй хамт бүжиглэж байгааг та бүхэн харсан байх. Энэ бол технологи, программ хангамж, хиймэл оюун ухаан ямар түвшинд хөгжсөний тод жишээ юм. Үүгээрээ хятадын ард түмэн жигтэйхэн их бахархаж, гайхуулж байна шүү дээ. Дэлхий нийтээрээ хүртэл Хятад улсыг шагшин магтаж ярьцгааж байна. Дэлхийн бүх оронд технологийн хөгжил ингэж л явж байна. Яагаад гэвэл энэ цаг үед улс орнууд хиймэл оюун ухаан, технологийн шийдлээрээ өрсөлдөж байгаа. Нэг ёсондоо тухайн улсын хөгжлийн бас нэг хэмжүүр ч гэж хэлж болох юм. Эдийн засаг, улс төр, боловсрол, эрүүл мэнд гээд хиймэл оюун ухаан, технологийн дэвшил хүрээгүй салбар ч гэж алга.

Тэгвэл бид ямар байна вэ, монголчууд аа. Ахуйтайгаа зууралдаж, тулга тойрсон хэрүүл хийхээс өөр гавьж байгаа юм байна уу. Сүүлийн хэдэн өдрийн байдлыг харахад өвөл морь уралдана, уралдахгүй гээд нийгэм даяараа талцаад хэрэлдэж байх жишээтэй. Тэрнээс өмнө халуун намраас авахуулаад цагаан сарын баярыг гуравдугаар сард хийнэ, хийхгүй гэж баахан зурхай ярьж маргацгаасан. Улаанбаатарчуудын хамгийн том асуудал болох утаа, түгжрэл дээр хүртэл хоёр тал болж байгаад үзэлцэх юм. Нийтээрээ “Утаандаа бөглөрч үхлээ” гэхээр улстөрчид, шийдвэр гаргагчид нь “Үхэхгүй ээ” гээд зөрнө. Зам дээр гарангуутаа “Түгжрэлд тэсэрлээ” гэхээр “Тэсрэхгүй” гэх сөрөгчид босоод ирнэ. Улс орны эдийн засгийг авч яваа нүүрс маань бас л маргааны цөм байсаар байгаа. Нүүрсээ нэг гаргана гээд, нэг гаргахгүй л гэх юм. Монголчуудын энэ хуваагдалд хамрахгүй сэдэв гэж алга. Бичиг үсгийн хэрэглээндээ хүртэл дундад зуунд хаясан уйгаржин бичгийг оруулна, оруулахгүй гэж хэрэлдсээр байгаад хойшоо харсаар оруулаад ирлээ.

Яаж хойшоо ухрах вэ гэхээс арга нь барагдаж байгаа бололтой эзгүй хээрт өмнө нийслэл хот байсан гэсэн домог ярианд үнэмшээд Хархорин хот байгуулж тийшээ нийслэлийг нүүлгэнэ ч гэж байх шиг. Энэ асуудал дээр тогтож ярихад, Монгол Улсын нийслэлийг Хархорин руу нүүлгэвэл олон сөрөг үр дагавартайг захын эрдэмтэн судлаачид хэлнэ. Том зургаараа улсын эдийн засагт асар хортой. Хамгийн түрүүнд Улаанбаатарын иргэдийн өмч үнэгүйднэ. Ядаж л хотын А зэрэглэлийн газрыг авах гэж улсууд ямар их мөнгө зарж, тэнд барилга багууламж барьж хөрөнгө орууллаа даа Хэрэв Хархорин улсын нийслэл болчихвол энэ бүх хөрөнгийн үнэ цэнэ үгүй болно. Монгол Улсын эдийн засгийн 70 гаруй хувь нь Улаанбаатарт төвлөрдөг. Энд улс төр, эдийн засаг, аж үйлдвэрлэл, худалдаа үйлчилгээ, сургууль соёл, бизнесүүд гээд бүгд бий. Нийслэл хотыг нүүлгэснээр эдгээр салбаруудын үйл ажиллагаа зогсож, улсын эдийн засагт хүнд цохилт болно гэдгийг эрхбиш мэдмээр дээ. Үүнийг дагаад гадаадын хөрөнгө оруулагчдын итгэх итгэл хүртэл унана. Цаашлаад тээвэр, логистикийн асуудал, нийгмийн сэтгэл зүйн хямралууд үүсэх зэрэг олон эрсдэл дагуулна. Ингэн байж, өнөөдрийн Улаанбаатарыг бүтээсэн, бүтээж байгаа олон хүний хөрөнгийг шороо болгоод нүүнэ гэж сэтгэх нь өөрөө аймар санагдах юм. Энэ улсууд чинь бариад идчихдэггүй юм уу. За энэ ч яахав, тусдаа сэдэв.

Дэлхийн улсуудыг хараад байхад хөгжил дэвшлийн төлөө бүх хүчээрээ тэмүүлж байна. Жишээлбэл, эдийн засгийн өсөлт, нийгмийн тогтвортой байдлыг бүрдүүлэхийн зэрэгцээ боловсрол, эрүүл мэнд, байгаль орчны асуудлуудаа системтэй бодлогоор хөгжүүлж байна шүү дээ. Зарим нь байгалийн баялгаа зөв ашиглаж байхад зарим нь инноваци, технологи, боловсролд ихээхэн хөрөнгө оруулалт хийж байна. Ирээдүйд хиймэл оюун ухаан болон робот, технологийн дэвшил хөгжилд тэмүүлэх гол түлхүүр боллоо. Дэлхийн толгой компаниудын нэг “Тесла” гэхэд энэ жилээс хүн дүрст робот үйлдвэрлэж, худалдаанд гаргана гэж байсан. Хүн төрөлхтний өдөр тутмын үйл ажиллагаанд роботууд оролцдог болно гэсэн үг. Гэтэл бид яаж байна. Өөрсдийгөө нэг хар даа. Яагаад давааны цаана үлдэж хоцрох гээд ингэж их үхэлдэн зүтгээд байгаа юм бэ. Энэ бүгд зүгээр сууж байгаад мөнгө олох гэсэн тэнэг хүслээс үүдэлтэй. Монголчуудын үндэсний бахархал болсон өв соёл дээр дөрөөлсөн хийрхэл биднийг хөгжлөөс хойш зулгааж байна. Нум сум, сур, шагай харваа, туйл хайлах, бий биелгээ, хөөмий зэрэг ондоошлоороо дэлхийд түүчээлнэ гэцгээх юм. Энэ бүгдийгээ хийдэг улсуудыг өв соёл тээгч гээд жигтэйхэн их мандуулдаг. Бай шагнал, цол хэргэм ч олгоно. Амар хялбар байдлаар алдар нэрд гардаг болохоор бүгд өв тээгч болох гэж зүтгэнэ. Уран, нүүрс эсэргүүцвэл мөнгө өгнө. Барууны уурхай хаавал мөнгө өгнө. Морь уралдсан ч татваргүй бөөн мөнгө эргэлдэнэ. Уйгаржин бичиг нь ч тухайн үедээ гадаадын мөнгөөр орж ирсэн төсөл гээд хэвлэл мэдээллээр бишгүй гарч үүнд оролцсон хүмүүс нь гадаадын тагнуул гээд шоронд хүртэл байгаа. Бүгд зүгээр суугаад олз олох гэсэн хүслээс үүдэлтэй. Харин хэн тэдэнд мөнгө төлөөд байдгийг мэддэг амьтан үгүй. Ингээд бичихээр бусдын авьяас билэг, хөдөлмөр зүтгэлийг үгүйсгэлээ гэх л байх. Тэгвэл нум сум харвах, бий биелгээ хийх нь их сургуульд сураад физик, математик, химийн томьёо нухахаас хамаагүй амархан биз дээ. Тоо бодож толгойгоо эргүүлж зовно гэхгүй. Тэгээд ч олж байгаа мөнгө нь илүү болохоор бүгд л хөөмийчин, туйл хайлаач, нум сум харваач болох гээд зүтгээд байгаа юм биш үү. Үнэт зүйлээ хэдэн сохор зоосноос арилжсан монголчууд тэгээд яах вэ. Эцсийн дүндээ уулын мухарт хэдэн солиорсон хөлдүү бүдүүлэг монголчууд л үлдэх гээд байна.

Тэгвэл өнөөх бидний бахдан яриад байдаг үндэсний сөрөн тэсвэрлэх чадвар, тусгаар тогтнол чинь үлгэр болно. Үнэндээ энэ бүх өв соёл, эх оронч хүмүүн гэсэн хийрхэлээс чинь болж монголчууд дэлхийн хөгжлөөс давааны цаана хоцроод байна. Одоо хэдүүлээ шинжлэх ухаан, технологийн шийдлийг шүтэж, хөгжилд хүрмээр байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Ж.Дэлгэрсайхан: Бид том аж ахуйн нэгжүүдээ улам томруулах, жижгүүд нь бойжих боломж бүрдүүлсэн татварын орчин бий болгох хэрэгтэй DNN.mn

Эдийн засагч Ж.Дэлгэрсайхантай ярилцлаа.


-Өргөн хэрэглээний барааны үнэ өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байна. Яавал бараа бүтээгдэхүүний үнийг буулгах боломжтой вэ?

-2024 оны эцэст жилийн инфляцийн түвшин есөн хувьтай гарсныг ҮСХ мэдээлсэн. Энэ нь жилийн дунд үеэс хойш өссөн дүн бөгөөд Монголбанкны зорилтот түвшнээс давсан үзүүлэлт. Үүний ард гол нөлөөлөл нь орон сууц, ус, цахилгаан, дулааны үнийн өсөлт байгаа бол дараа нь хүнс, хувцас гэх мэт өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлтөөс шалтгаалсан. Энэ нь иргэдийн амьжиргаатай холбоотой гол суурь хэрэглээнд ихээхэн нөлөөтэй байгааг харуулж байгаа хэрэг юм. Та яавал бараа бүтээгдэхүүний үнийг бууруулах вэ гэж асууж байна. Асуудлын гол нь бид үүний шалтгааныг зөв тодорхойлох хэрэгтэй. Улс оронд үнэ тогтвортой байхад олон хүчин зүйл нөлөөлнө. Гол нөлөөллийг дурдвал бараа бүтээгдэхүүний болон мөнгөний нийлүүлэлт гэсэн хоёр хүчин зүйл байж болно. Бараа бүтээгдэхүүн хомсдвол, мөнгө ихэдвэл үнэ өснө гэсэн үг. Манай улсын хувьд эдгээр шалтгаан хоёул байгаа боловч мөнгөний нийлүүлэлттэй холбоотой үнийн өсөлт илүү давамгайлж байна гэж би хувьдаа хардаг. Эдийн засгаа төрөлжүүлэх, ялангуяа эдийн засаг дахь бүтээмжийг нэмэгдүүлээгүй байж олон сувгаар эдийн засагт мөнгөний нийлүүлэлт хийдэг. Үүний нэг гол суваг нь төсвийн тэлэлт юм. Тиймээс эдийн засгийн суурь хүчин чадал нэмэгдээгүй байхад тодорхой салбараас бий болсон орлого, эдийн засгийн өсөлтөд дулдуйдсан халамж болон бусад мөнгөний хэмжээг ихэсгэх үйлдэл нь өнөөгийн инфляцийн гол шалтгаан болж байна. Үүний эсрэг Монголбанкны зүгээс мөнгөний хатуу бодлого буюу банкны салбараар дамжиж эдийн засагт орох мөнгөний хэмжээг бууруулах арга хэмжээг авахаас өөр аргагүй байдалд орж байгаа юм.

Тиймээс бид эдийн засгийн хүчин чадал, ажлын байр, бүтээмжийг нэмэгдүүлэх замаар иргэдийн бодит орлогыг нэмэгдүүлэх чиглэлд бодлогоо чиглүүлэх, нөгөө талд нь макро эдийн засгийн суурь нөхцөлдөө нийцээгүй мөнгөний хэмжээг нэмэгдүүлэх арга хэмжээгээ зогсоохгүй бол үнийн өсөлтийн энэ асуудал байсаар байна.

Энэ удаад инфляцид саяхан нэмсэн эрчим хүчний үнийн өсөлт ихээхэн нөлөөлж байна. Эргээд бусад бараа бүтээгдэхүүнд дам байдлаар нөлөөлнө. Үүний эсрэг дахиад цалин тэтгэвэр нэмнэ. Үр дүнд үнийн өсөлт буурахгүй. Ийм л нөхцөл байдалд бид байна.

-Үнийн өсөлтөд татвар нөлөөлж байгаа биз дээ?

-Монгол Улсад мөрдөгдөж буй аливаа татвар нь аж ахуйн нэгж байгууллагуудын зардлын нэг хэсэг гэдэг агуулгаараа үнэнд нөлөөлөх нөлөөлөл бол бий. Гэхдээ 2019 оны татварын багц хуулийн шинэчлэлээс хойш татвар нэмэгдээгүй. Тиймээс өнөөдрийн үнийн өсөлтийг татварын өсөлттэй шууд холбох нь тийм ч үндэслэлтэй зүйл биш. Харин одоо татварын эрх зүйн орчны шинэчлэлийг ярьж байгаа энэ үед татварын бодлогоо эдийн засгийг төрөлжүүлэх, бизнесүүд өргөжих, томрох боломжийг нээх чиглэлд бодитойгоор чиглүүлэх шаардлагатай.

-НДШ 27 хувь, НӨАТ 10 хувь, ХХОАТ 10 хувь байгаа нь бидний авч буй цалин хөлстэй харьцуулахад хэт өндөр байна. Тэгвэл эдгээр татварыг хэдэн хувь бууруулбал барааны үнэ хэдэн хувь хямдрах боломжтой вэ?

-Манай улсын өнөөдөр мөрдөж байгаа нийгмийн даатгал, татварын хувь хэмжээний хувьд харьцангуй асуудал юм. Таны дурдсан хувь хэмжээг дэлхийн улсуудтай харьцуулбал тийм ч их өндөр дүн биш байдаг. Тэрийг зарим төлөөллүүд дурдаад бид өндөр татвар, шимтгэлтэй улсууд биш гэж ярьдаг. Энэ нь зөвхөн тоон харьцуулалт хийж байгаа үед тийм байдлаар харагддаг. Тэгвэл яагаад өнөөдөр иргэд, ААН-үүд татвар, шимтгэл өндөр байна гэж яриад байгаа хэрэг вэ. Үүний шалтгаан нь таны асуултад байгаа юм. Таны асуултад тодорхой үнэн бий. Авч буй цалинтай харьцуулахад өндөр гэдэг нь үнэхээр өндөр юм. Статистикийн мэдээгээр дундаж цалин 2.5 сая орчим төгрөг байна. Эндээс НДШ, ХАОАТ хасахаар хоёр сая орчим төгрөг гар дээрээ авч байгаа юм. Энэ нь өнөөдрийн амьжиргааны өртөгтэй харьцуулахад иргэдийн хэрэглээнд хүрэлцээтэй байх боломжгүй. Иймээс иргэд цалингаас цалин, өрнөөс өрний хооронд амьдарч байна. Хэрвээ өнөөгийн амьжиргааны түвшинд дундаж цалин хоёр сая биш хоёр мянган ам.доллар байсан бол энэ шимтгэл татвар их дарамт болохгүй. Үлдсэн хэсэг нь амьжиргаанд хүрэлцэх боломжтой байна.

Бас нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд, НДШ нь татвар хараахан биш гэдгийг бид ойлгох хэрэгтэй. Өнөөдөр НДШ-ийг их сөргөөр харах нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа явдал нь дээрх дарамт болж буй байдлаас гадна тэтгэврийн тогтолцоо маань өөрөө үүргээ бүрэн хэрэгжүүлж чадахгүй явдал юм. Өнөөдрийн иргэдийн төлж байгаа шимтгэл ирээдүйд тэр иргэнийг хамгаалж чадахгүй байна гэсэн үг.

Эдгээр шимтгэл, татварыг бид өөрчилж болох юм. Гэхдээ үүнийг өөрчилснөөр бараа бүтээгдэхүүний үнийг шууд удирдах боломж бага. Татвар бууруулна гэдэг нь иргэдийн эрэлтийг дэмжинэ, мөнгө нэмэгдэнэ гэсэн үг.

-Татварын дарамт их байна гэж нийгэм бухимдалтай байгаа. Татварууд буурвал үнийн өсөлтөд төдийгүй иргэдийн амьжиргаанд ямар эерэг өөрчлөлтүүд гарах вэ?

-Нийгэм бухимдалтай байгаа нь үнэн. Тэгэхээс ч өөр арга байхгүй байна. Иргэдийн гуравны нэг нь ядуу амьдарч байгаа нь гашуун боловч үнэн. Өндөр цалин орлоготой дундаж давхарга бий болж чадаагүй, үндэсний томоохон компаниуд хангалттай хэмжээнд өсч томроогүй, олшрохгүй байна. Татвар буурвал богино хугацаандаа хэрэглэгчийн орлого нэмэгдэж эрэлт өдөөгдөх магадлалтай. Хамгийн үр ашигтай арга нь эдийн засаг дахь мөнгөний нийлүүлэлтийг багасгах явдал. Мөнгөний нийлүүлэлт, төсвийн тэлэлт нь эдийн засгийн өсөлтөө даваад байвал үнийн асуудлыг шийдэх боломж бага.

Харин бидний хувьд татварын шинэчлэлийг хувийн хэвшлийг хөгжил, эдийн засгийн тэлэлт, бүтээмжийг нэмэх, ажлын байрыг бий болгож иргэдийн орлогыг нэмэгдүүлэх чиглэлтэй харах нь зүйтэй. Бид том аж ахуйн нэгжүүдээ улам томруулах, жижгийг нь бойжих боломжийг бүрдүүлсэн татварын орчин бий болгох хэрэгтэй байна. Ингэснээр иргэдийн орлого нэмэгдэж амьжиргаа сайжирна. Үүний тулд татварыг бууруулах тухай ярьж болно. Энэ нь иргэдээс гадна бизнесийн байгууллагууд руу чиглэх ёстой.

М.МӨНХ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Улстөрчид сонгогдсоныхоо маргаашнаас нь л амлалтаа биелүүлж эхэлдэг юм байна DNN.mn

АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгууль саяхан болж өндөрлөв. Тус улсын 47 дахь ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Дональд Трамп сонгогдсоныхоо маргаашнаас амлалтаа биелүүлж эхэллээ. Тэрбээр тангараг өргөөд ердөө гурав хонож байгаа хэрнээ 200-гаад тушаал шийдвэр гаргалаа гээд дэлхийгээр нэг шуугьж байна. Тэрээр сонгуулийн амлалтаа биелүүлэхийн тулд ийнхүү ажиллаж эхлэв. Капитолын үймээнээс үүдэлтэй үүсгэгдсэн 1600 шахам хэргийг хаачихлаа. Тэр өдрийн хэрэгт шийтгүүлсэн 1270 шахам хүнд өршөөл үзүүлж, 300 орчим хэргийг хэрэгсэхгүй болгоно гэж хариуцлагатайгаар зарлав.

Улс төрийн зүтгэлтнүүдэд сэтгэл байвал амласнаа ингээд шууд биелүүлж эхэлдэг юм байна. Манай улстөрчид Д.Трампаас үлгэрлэж, сонгуулиар амласан амлалтуудаа түүн шиг хэрэгжүүлдэг байх хэрэгтэй. Уг нь манайхан үзэгний үзүүрээр шийдчихээр юм зөндөө амладаг. Гэвч тэдэнд зөвхөн сэтгэл дутаад байна. Ард түмнээ огтхон ч боддоггүй. Төрд гарч, түнтийж хагартлаа баяжиж л байвал бусад нь сонин биш. Хэрэгжүүлж байгаа бодлогууд нь хүртэл дандаа амлалтынх нь эсрэг байдаг. Жишээлбэл, татвартай холбоотой асуудлууд байна. Сонгууль болгоноор улс төрийн намуудын урдаа барьдаг лоозон нь татвар бууруулах амлалт. Саяны сонгуулиар хүртэл бүх намууд татвар бууруулна гэж сүрхий гэгч нь амлаж байгаад гарч ирсэн дээ. Яагаав, “Ард түмний амьжиргаанд том дарамт болж буй татваруудыг бууруулах ёстой. Манай нам ялах юм бол хамгийн түрүүнд энэ, энэ татварыг бууруулна” гээд л нам, эвслүүд сонгуулийн пиарынхаа гол сэдэв болгож байсныг санаж байна уу. Гэвч энэ бүх амлалт нь ард түмний дэмжлэгийг авах гэсэн хий хоосон уриа лоозон байжээ гэдгийг одоо хэдүүлээ харж байна. Учир нь УИХ тангаргаа өргөснийхөө маргаашнаас нь л энэ татварын асуудлыг барьж авах ёстой байсан юм. Хэлэлцэх асуудлуудынхаа хамгийн эхэнд эрэмбэлээд явуулах хэрэгтэй байлаа. Үнэхээр сэтгэл байвал татварын хуулийг хэлэлцэх нь үзэгний үзүүрээр л хийгдэх ажил. Харамсалтай нь хагас жилийн хойно буюу одоо л татварыг бууруулах тухай ярьж эхэлж байх шиг.

Анхны 126 гишүүнтэй парламентын эхний чуулган өнөөдөр хаагдана. Энэ намрын чуулганд амжаагүй татварын асуудлыг ирэх хаврын чуулганаар оруулж ирэх байх. Гэвч гэрлийн хурдаар батлах нь юу л бол. Үе, үеийн УИХ-ын жишгээс харахад ингэж шуурхайлж байсан түүх байхгүй. Харин улстөрчид өөрсдийнх нь эрх ашигт нийцсэн асуудлыг хэлэлцсэн нэр зүүгээд л батлаад явчихдаг биз дээ. Тэгвэл татвар дээр тэр “дүрэм” үйлчлэхгүй. Хаврын чуулганаар хэлэлцэж эхэллээ гэхэд зунтай золгоно. Эргэж, буцаж заваарсаар байтал хаврын чуулган ч өндөрлөчихнө. Тэр үед намрын чуулган руу шилжүүллээ гээд алх цохиж таарна. Харин намрын чуулган эхэлмэгц хамгийн түрүүнд татвараа барьж аваад бууруулна гэж бодож байна уу. Тэрэн шиг үлгэр байхгүй. Намрын чуулган эхэллээ бол дараа жилийнхээ төсөвтэй зууралдсаар байгаад хаагдана. Ингээд хаврын чуулгантай залгана. Яг л өнөөдрийн дүр зураг ирэх жил ч давтагдана. Ард түмэн “Татвараа бууруулчихгүй юм байх даа, амласнаа хэзээ биелүүлэх улс вэ” гэсэн горьдлого, хүлээлт тээсээр суусан хэвээр байна. Ийм л циклиэр үргэлжилнэ. Явж, явж сонгуулийн өмнөх жил НӨАТ, НДШ бууруулах хуультай болж магадгүй л юм. Тэрийгээ сонгуульдаа зориулаад бүтэн жил сурталчилж өгөх байх даа. “Бид та нарын татварыг буулгасан шүү. Одоо биднийг л сонгоод өгөөрэй” гэцгээх биз.

Сонгуулиас сонгуулийн хоорондох жилүүдэд ард түмэн тэдний амлалтад хууртаж явахдаа ямар их татвар төлж байгаа билээ дээ. Татварын дарамт дөнгөж эхэлж байгаа бизнесүүдэд хөл дээрээ тогтох боломж олгодоггүй. Овоо гайгүй учраа олсон хувийн хэвшлүүд нь томорч, хөгжиж чаддаггүй. Татвараас болж үүд хаалгаа барьсан аж ахуйн нэгжүүд ч өчнөөн бий. Амьдралд ойр жишээ гэвэл, өдөр бүр авч иддэг талхны үнэ өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байгаа шалтгаан өнөөх л татвар шүү дээ. Гэтэл энэ болгоныг улстөрчид огт боддоггүй. Харин дараагийн сонгуульд яаж аргалж гарч ирэх вэ гэдгээ л бодоцгооно. Маргаашийн сонгуулиар гарч ирэхийн тулд өчигдрийн амлалтаа хойшлуулсаар ирсэн. Тэр хооронд ард түмнээ бодсон юу ч хийдэггүй. Монголын улстөрчдийн үнэн гэм энэ.

Сонгуулийн хамгийн чухал амлалт бол “Ард түмний амьдралыг сайжруулна” гэсэн дөрөвхөн үг. Тэгвэл орчин цагт улстөрчид, намууд сонгогдсоныхоо маргааш нь л энэ амлалтаа биелүүлэх хэрэгтэй болсон байна. Хүмүүс хуучин шигээ та нарыг хүлээгээд суугаад байдаг үе өнгөрчээ. Тэгээд ч амлалтаа хойшлуулах нь үнэхээр ард түмнийг дээрэлхсэн, дорд үзсэн маягтай харагдуулж байна. Мэдээж сонгуулийн оноо авчих гээд ийм зальжин зан гаргадаг байх. Гэхдээ энэ явуургүй арга чинь цаашид амжилт олохгүй шүү.

Ер нь дэлхийн улс төрийг харахад сонгогдсоныхоо маргаашнаас нь л амлалтаа биелүүлдэг болсон байна. Гэтэл манайхны хийсэн хууль нь өөрсдийг нь даргаас буусан хойно нь хэрэгждэг. Байгаа үедээ ард түмнээс татвар авч баян тарган байхыг л илүү хүсдэг. Үнэн хэрэгтээ татварын хуулийг хэлэлцэж, татвараа бууруулж байж ард түмний амьдрал сайжирна. Д.Трамп ард түмнээсээ татвар авахгүй, харин гадаадынхнаас авна гээд мэдэгдэж байгаа биз дээ. Иргэдээ боддог, сэтгэл зүрхтэй улстөрчийн шийдвэр ийм л байдаг юм байна. Тэгвэл бидэнд татвар өгөөд Монголын эдийн засгийг бүрдүүлээд байх гадаадынхан ямар олдох биш. Тийм болохоор манайх татвараа бууруулаад уул уурхайгаас олж байгаа мөнгөө ард түмнийхээ өмнөөс зардалдаа хэрэглэдэг болмоор байна. Ингэсэн байхад хэдэн жилдээ ард түмний нуруу тэнэгэр явна даа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

М.Чимэддорж: Системтэйгээр иргэдийн улс төрийн эр зоригийг мохоож байна DNN.mn

УИХ дахь АН-ын бүлгийн зөвлөх, судлаач М.Чимэддоржтой ярилцлаа.


-Сүүлийн үеийн жагсаалуудыг та улс төрийн өнцгөөс нь судлаач хүний хувьд хэрхэн ажиглаж байна вэ. Яг органик жаг саал болж чадаж байна уу?

-Жагсаал цуглаан хийх нь хүний улс төрийн чухал эрх. Сүүлийн жилүүдэд жагсаал цуглаанд оролцох, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх ихээхэн хумигдсан. Элдэв зохион байгуулалттай бүлэг лэлүүд улс төрийн эрхийнхээ хүрээнд үзэл бодлоо илэрхийлж буй жагсаал цуглааны зорилгыг өөрчлөх, жагсаал цуглаанд оролцогчдод халдах, заналхийлэх явдал газар авлаа. Харамсалтай нь Засгийн газар тайван жагсаал цуглаан зохион байгуулж байгаа иргэдийг хамгаалах анхаарахгүйн улмаас илт гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлүүдийг таслан зогсоохгүй байна. Энэ сарын 11-нд болсон улс төрийн жагсаал бол иргэдийн дуу хоолойгоо илэрхийлсэн, Засгийн газрыг огцрохыг шаардсан өөрөө үүссэн хөдөлгөөн байлаа. Харамсалтай нь дээр хэлсэнчлэн элдэв зохион байгуулалттай бүлэглэлүүд тайван жагсаал үймүүлэхийг оролдсон. Энэ жагсаалаас хойших өдрүүдэд дээрх бүлэглэлүүдийн оролцоо илт нэмэгдэж, үзэл бодлоо илэрхийлэх хүсэлтэй иргэдийг саармагжуулах, айдаст автуулах гэсэн оролдлого идэвхтэй явуулж байна.

Эдгээр нөхдийг ердийн нэг гудамжны бүлэглэл гэхээсээ илүү эрх баригчдын захиас даалгавраар хийж байх магадлал илүү гэж харж байгаа. Улс төр улам муухай болж байна.

-Улс төр яагаад муухай болж байна гэж. Энэ нь ямар сөрөг үр дагавартай вэ?

-Ер нь олон нийтийн дэмжлэггүй болчихсон Засгийн газар огцрохгүйн тулд бүхнийг хийдэг болж хувирдаг. Энэ нь улс орны хөгжил дэвшилтэй холбоотой шийдвэрт ч, нийгэмд ч муугаар нөлөөлдөг. Сүүлийн үед Засгийн газрын гишүүдийн оролцож бүтээсэн суртал ухуулгын нэвтрүүлэг, улстөрчдийн хэлж байгаа үгийг шинжвэл Монгол Улсын хөгжил дэвшлийн асуудалд биш, өөрсдийнхөө өмнөх алдаагаа хаацайлахыг санаархаж байна. Мөн бизнес эрхлэгчид олон жилийн өмнө ажлаа өгөөд явсан зарим улстөрчдийг үндэсний дайснаар зарлаж, нийгэм, олон нийтийг хагаралдуулах үйл ажиллагаа явуулж байна. Энэ бол харамсалтай зүйл. Бид өнөөдөр авилгад улам бүр идэгдэж, авлига өдөр тутмын амьдралын ердийн хэм хэмжээ боллоо. Гэтэл авлигын үндэс болсон нам, улстөрчид авлигатай тэмцэж байгаа дүр эсгэхээс хэтрэхгүй байна. Эцэс сүүлдээ авлигыг эсэргүүцсэн иргэдийн жагсаал цуглааныг хэн нэг хүн, эсвэл зарим компаниуд зохион байгуулж, санхүүжүүлж байна гэж илт мэдэгддэг боллоо.

-Тэгэхээр иргэдийн тэмцэх зоригийг мохоож байна уу?

-Үнэн хэрэгтээ тийм. Үзэл бодлоо илэрхийлэх гэж талбайд очсон иргэдийг хэн нэгний захиалгатай мэтээр харагдуулахаас гадна биед нь халдах, үг хэлээр доромжлох үйлдлийг таслан зогсоохгүй байна. Энэ бол системтэйгээр иргэдийн улс төрийн эр зоригийн эсрэг үйлдэл гэхээс өөрөөр тайлбарлах арга үгүй.

-Энэ байдал удаан үргэлжилбэл цаашид улс орныг юунд хүргэх вэ?

-Ард түмний эсэргүүцлийг тодорхой хугацаанд татвар төлөгчдийн мөнгөөр саармагжуулаад байж болох биз. Гэхдээ удаан тэсэх арга үгүй. Авлига буурч, амьдрал сайжраагүй цагт ард түмэн тэмцлээ зогсоохгүй. Ер нь эрх баригчид үндсэн хуульд халдаж, Монголын улс төрийн системийг сүйтгэсний үр дагавар нь өнөөгийн засаглалын хямралын үндэс. Ард түмнээс алслагдсан, улс төрийн намуудыг сүйрүүлж, хуйвалдааны сонгууль хийж төрийн эрхийг авсан хүмүүс ард түмний дэмжлэгийг олж авна гэхэд хэцүү. Тиймээс иргэд эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцэх, эсвэл дарангуйлал ирэхийг хүлээн суух гэсэн хоёрхон сонголтын өмнө ирчихээд байна.

-Иргэд улс төрийг жигшиж, зэвүүцдэг боллоо гэж байна. Энэ нь хэнд ашигтай вэ?

-Ерөөс эрх чөлөө гэдэг зүйл иргэдийн өөрсдийнх нь улс төрийн идэвхтэй оролцоонд хадгалагдаж байдаг юм. Дарангуй дэглэм тогтоохыг санаархагчид иргэдийн өөрийнхөө эрхийг, эрх чөлөөг хамгаалахыг тэвчиж чаддаггүй жамтай. иргэдийн эрх чөлөөний төлөөх тэмцэл үзэл бодлоо илэрхийлэх, эвлэлдэн нэгдэх, жагсаал цуглаан зохион байгуулах арга замаар амьдралд хэрэгждэг. Дарангуйлагчид юун түрүүнд эдгээр эрхүүдийг хязгаарлаж эхэлдэг. үзэл бодлоо илэрхийлсэн иргэдийг эхлээд гутаан доромжилдог, худалдаж авахыг оролддог. Үгэнд орохгүй бол айлган сүрдүүлдэг, дарамталдаг. Дараа нь мөрдөж мөшгөдөг, цагддаг. Эцэст нь шоронд хийдэг. Энэ бол дарангуйлагдах зам. Дарангуйлагч нэг өдөр төрдөггүй, шүүмжлэлээс айсан улстөрч мөнгөөр хэвлэл мэдээллийин амыг барих чинь хожим дарангуйлагч болох замаа эхэлж байгаа хэрэг юм.

-Тэмцэгчид, жагсагчид олон дүрд хувирдаг. Вакцин эсэргүүцэж байсан эмэгтэй сүүлд нь хэн нэгэн нөлөө бүхий улстөрчийг дэмжээд зогсож байх жишээтэй. Элдэв сенсаци шуугиан иргэдийн тэмцэх сэтгэл зүйг үгүй хийж байна уу?

-Монголын нийгэмд иргэний нийгэм төлөвшиж амжсангүй, чөлөөт хэвлэл ч хөгжих аргагүй болсон. Улс төрийн намууд дампуурч үгүй боллоо. Энэ уруудах үйл явц эхэлсэн он цагийг мөшгөвөл 2000-аад оны дунд үе, эрдэс баялийн үнийн өсөлттэй яг давхацдаг юм. Газрын хөрсөн доорх эрдэс баялгийн үнэ өсөхөөр түүний төлөөх өрсөлдөөн эхэлж, төрийн эрх мэдлийг авахын төлөө улайрцгааж эхэлсэн. Энэ тэмцэл сүүлдээ төрийг сульдааж, эрх мэдлийг худалдаж авахад хүрсэн. Эцэс сүүлд нь улс төрд гүн шигдсэн эрх ашиг, эрх мэдлийн бүлэглэл Монголын төрийг бүхэлд нь эзэлчихлээ. Тэд үндсэн хуульд халдаж өөрсдөө сонгуульд ялдаг, хуйвалдаж оршдог систем бүтээчихлээ. энэ системийг бүтээсэн бүлэглэл улс төрийн намуудыг залгичихлаа, чөлөөт хэвлэлийг боомилчихлоо. Одоо энэ систем өөрийн эзэмшлийн хуурмаг иргэний нийгэм, хөлсний тэмцэгчидтэй болсон.

Өнөөдөр иргэдэд үлдсэн цор ганц зүйл гарт нь байгаа ухаалаг утас, түүгээрээ үзэл бодлоо хуваалцах. Нүүрсний ашгийг хуваах эрх мэдлийг эрхшээхийн төлөө нэгдсэн энэ хуйвалдааны бүлэглэл улс төрийн, иргэний нийгмийн, хэвлэл мэдээллийн гээд Монголын нийгмийн бүх чөлөөт институциудийг устгаж байна. энэ хэвээрээ үргэлжилбэл тун удахгүй Монгол Улс нүүрсний бүгд найрамдах улс болж хувирна. Асуултад хариулахад харах нүднээ илт энэ үйл явц эрх баригчдын сүрдүүлэг, захиалгат заналхийлэгчдээрээ иргэдийг айлгах болов уу, эсвэл эрх чөлөөнийхөө төлөөх тэмцлийг нь улам хурцлах биз.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Баяраа: Үндэслэлгүй хэт өндөр тогтоосон татварын дарамтын улмаас аж ахуйн нэгжүүд ээлж дараалан үүд хаалгаа барьсаар байна DNN.mn

АМНАТ-ийг олборлох, баяжуулах, боловсруулах шат бүрд ногдуулдаг улс дэлхийд Монголоос өөр хаана ч байхгүй. АМНАТ-ийг давхар ногдуулдаг болсноор дотоодын үйлдвэрүүд дампуурах шалтгаан болов. Энэ асуудлаар хуульч Б.Баяраатай ярилцлаа.


-Сүүлийн үед уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүд татварын дарамтад орж улмаар энэ талаар шүүхийн маргаан их гарах боллоо. Энэ нь юутай холбоотой юм бол?

-Юуны өмнө уул уурхайн салбарынхан хуульд заасан татварыг төлөхгүй гэж маргаагүй болохыг тодотгох нь зөв байх. Харин хуульд заасан татвараа бодитой, шударгаар төлж байсан аж ахуйн нэгжүүдэд гэнэт татварын хяналт шалгалт хийгдэж үндэслэлгүйгээр хөөсрүүлсэн татвар нөхөн ногдуулж байгаад татвар төлөгчид бухимдалтай байгаа. Тухайлбал, татвараа цаг хугацаанд нь бодитоор үнэн зөв тайлагнаад тайланг нь татварын байгууллага хүлээн авч баталгаажуулж явж байснаа гэнэт л их хэмжээний татварын төлбөр нөхөж ногдуулсанд гомдолтой байгаа юм.

-Ямар төрлийн татвар үндэслэлгүй ногдуулсан гэж маргаж байна вэ?

-Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр (АМНАТ) нь тухайн улсын байгалийн баялгийг ашигласны төлбөрт нэг удаа ногдуулдаг олон улсад нийтлэг хэрэглэгддэг татварын төрөл юм. Манай Ашигт малтмалын тухай хуульд зааснаар борлуулалтын үнэлгээнд үндэслэн ногдуулдаг төлбөр юм. Уул уурхайн салбарынхан бүтээгдэхүүнээ аль болох өндөр үнэ хүргэж ахиу ашиг олохыг эрмэлзэж ажиллах нь тодорхой төдийгүй борлуулалтын үнэлгээнээсээ хуульд заасан хувь хэмжээгээр татвар төлөх үүрэгтэй. Гэтэл Монгол Улсын хувьд далайд гарцгүй, хоёр хөршөөс өөр улсад бүтээгдэхүүнээ борлуулах зах зээлийн боломж хязгаарлагдмал байдлаас шалтгаалж төрийн болон хувийн хэвшлийн аль ч салбар бүтээгдэхүүнээ өндөр хүргэх бололцоо байдаггүй. Гэтэл татварын байгууллага олон улсын зах зээлийн үнэ гэгдэх байж боломгүй өндөр үнээр борлуулж чадаагүйн хохь гэж үзэн өндөр үнээр зарах ёстой байсан мэтээр үндэслэлгүй татвар ногдуулж байна.

-Яагаад татвар үндэслэлгүй ногдуулж байгаа гэж. Та илүү тодорхой тайлбарлаж өгнө үү?

-Уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг биржийн болон биржийн бус бүтээгдэхүүн гэж ангилдаг. Тухайлбал алт, зэс гэх мэт бүтээгдэхүүнийг олон улсын биржээр арилждаг. Харин нүүрс, жонш, төмрийн хүдэр гэх мэт овор ихтэй, тээвэр ложистикийн хүчин зүйлээс шалтгаалдаг бүтээгдэхүүний үнийг аль ч олон улсын бирж дээр нэгдсэн үнэ зарлаж тогтоох боломжгүй байдаг онцлогтой. Өөрөөр хэлбэл, уурхайн амнаас эцсийн хэрэглэгч үйлдвэрт хүргэгдэх хүртэл үе шат дамжлага бүрт үнэ нь өсч байдаг тул өнөөдрийг хүртэл олон улсын жишиг үнэ тогтоож байгаагүй. Аль бүс нутаг, улсад борлуулагдаж байгаагаас шалтгаалаад харилцан адилгүй үнэтэй гэсэн үг. Уг нь Монголоос хоёр хөршдөө экспортолж байгаа буюу эрэлт, нийлүүлэлтийн үндсэн дээр тогтсон бодит үнийг Засгийн газрын зүгээс олон улсын үнэ биш гэж үзэх үндэслэл байхгүй. Бодит гэрээ хэлцэл, дансны хуулга, санхүүгийн анхан шатны баримтаар нотлогдож, нягтлан бодох бүртгэлийн стандартаар тайлагнаж, аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвараа төлж байгааг татварын байгууллага сайн мэдэж байдаг. Жоншны салбараар жишээ авахад, олон улсын худалдааны хэлэлцээрийн дагуу төмөр замын тээврээр ОХУ-ын Наушки, БНХАУ-ын Эрээн гэсэн худалдааны нөхцөлөөр экспортолж байгаа. Гэтэл Засгийн газрын үндэслэлгүй тогтоолд үндэслэн татварын байгууллагаас БНХАУ-ын Тяньжин далайн боомт үнээс тооцож татвар ногдуулж байгаа нь ямар ч эрүүл ухаанаар ойлгогдохооргүй шийдвэр юм.

-БНХАУ-ын Тяньжин далайн боомтод Монгол Улсаас гарал үүсэлтэй жонш тээвэрлэгдэж хүрэх өртөг зардлыг татвар ногдуулахдаа хасахгүй байгаа гэсэн үг үү?

-Яг тийм. Монгол Улсаас экспортлогдсон жонш Тяньжин далайн боомтод хүрэхэд 1000 гаруй км замын олон улсын тээврийн зардал, ачилт буулгалт, агуулах, хадгалалт хамгаалалт, ажиллах хүчнийн зардал, тухайн үйлчилгээг хүргэж байгаа компанийн орлого төдийгүй улсын болон орон нутгийн татвар хураамж, тэр ч бүү хэл даатгалын зардал зэрэг нэмүү өртгүүд шингэж усан онгоцны тавцан дээр ачигдаж бэлэн болдог. Тиймээс өндөр үнэтэй байх нь тодорхой юм. Ашигт малтмалын хуульд Монгол Улсаас борлуулсан дүнгээс татвар тооцохоор хууль тогтоогч маш тодорхой хуульчилсан байтал Засгийн газраас хилийн чанадад олон төрлийн зардал шингэсэн өндөр үнэтэй бүтээгдэхүүнээс тооцож татвар ногдуулна гэсэн шийдвэр гаргаснаар татварыг зөвхөн хуулиар ногдуулах зарчмыг ноцтой зөрчсөн гэсэн үг. Энгийнээр бол төмрийн хүдэр борлуулж байхад эцсийн бүтээгдэхүүн болох цагны пүршний үнээр, эсхүл мах худалдсан малчнаас савлагдаж амталсан дэлгүүрийн стэйкний үнээр тооцож татвар авна гэсэнтэй агаар нэг юм.

-Олон улсын зах зээлийн үнээр борлуулах гэдгийг юу гэж ойлгох вэ?

-Монгол, Орос, Хятадын хооронд хийгдсэн худалдааг олон улсын худалдаа гэж үзнэ. Энэ жишгээр тухайн бүс нутагт тогтож байгаа үнэ ч олон улсын зах зээлийн үнэ гэх ойлголтыг илэрхийлнэ. Жишээлбэл, Монгол Улсаас хөрш улсуудтай байгуулсан гэрээг олон улсын гэрээ биш гэхгүй биз дээ. Үүний адилаар хөрш улсуудтай хийж байгаа зах зээлийн үнийг тухайн бүс нутаг дахь олон улсын зах зээлийн үнэ гэж ойлгох нь зөв юм. Тэрнээс биш БНХАУ-ын Тяньжин эсхүл Мексикийн булангийн боомтыг олон улсын зах зээл гээд бусад улсын буюу Монголын г адаад худалдааны нөхцөлийг үгүйсгэж болохгүй. Өмнө хэлсэнчлэн уул уурхайн бүтээгдэхүүн агаараар нисэхгүй тул орон зай, цаг хугацааны өртөг, үйлдвэрлэлийн шат дамжлага бүрт нэмүү өртөг шингэж үнэ өсөх нь тодорхой юм. Манай улс Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн улс төдийгүй Олон улсын тариф, худалдааны ерөнхий хэлэлцээрт нэгдсэн. ОХУ-ын DAPНаушки, БНХАУ-ын DAPЭрээн гэсэн олон улсын худалдааны инкотермс нөхцөл нь олон улсын зах зээлийн үнэ гэх ойлголтыг илэрхийлдэг. Ядаж л Монгол Улс шиг газрын тээвэр бүхий худалдааны нөхцөлтэй улсад далайн тээврийн буюу усан онгоцны тавцангийн үнийн нөхцөл тулгах нь утгагүй биз дээ.

-Нүүрсний хувьд АМНАТ татварын суурийг өөрчлөх шийдвэр олон гарсан. Жоншин дээр ийм тохиолдол гарсан уу?

-Улсын төсөв бүрдүүлэхэд чухал үүрэгтэй учраас нүүрсний АМНАТ суурийг жишиг үнэ, гэрээний үнэ зэргээр 5-6 удаа өөрчилсөн. Гэтэл жоншны хувьд төсөвт жин бага дардаг тул шоовдорлоод олон жил олон улсын жишиг үнээр авна гэсэн шийдвэрээ өөрчилсөнгүй. Ер нь Засгийн газар шийдвэр гаргахдаа жоншны тухайд эдийн засгийн тооцоо судалгаа огт хийгээгүй. Жоншны салбарын нөлөөллийн шинжилгээ ч хийгээгүй. Засгийн газрын тэмдэглэлийг харахад эхнээс нь дуустал нүүрсээ хэлэлцэж байснаа хавсралтад жонш гээд нэг мөр оруулчихсан байдаг. Манай төрийн байгууллагын хувьд шийдвэр гаргахдаа тооцоо судалгаагүй хайнга хандах тохиолдол олон байдаг шүү дээ. УИХ хүртэл Зарим бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын хууль буюу бидний нэрлэж хэвшсэнээр 68 хувийн татварын хууль батлахдаа огт алт арилжаалдаггүй Лондонгийн металлын биржийн үнэд үндэслэн алтны татвар авна гэж хуульчлаад Үндсэн хуулийн Цэц дээр унаж байсан. Үүнтэй л адилхан үзэгдэл гэж харж байна.

-Тэгэхээр огт үндэслэлгүй үнэ дээр Монгол Улсаас экспортлогдсоноос хойш хилийн чанадад үүссэн зардалд АМНАТ ногдуулад байна уу?

-Тийм. БНХАУ-ын нутаг дэвсгэр дээр үүссэн зардал, нэмүү өртөгт татвар ногдуулж дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийг төлөхийг шаардаж байна гэсэн үг. Ашигт малт малын тухай хуульд зааснаар үйлдвэрлэлийн аргаар олборлоход эдийн засгийн үр ашигтай эрдсийг ашигт малтмал гэж үздэг. Хэрэв үндэслэлгүй хөөсөрсөн өндөр татвар ногдуулбал тухайн бүтээгдэхүүн зардлаа нөхөж ашигтай байх уу, эдийн засгийн үр ашиг өгөх үү. Өөрөөр хэлбэл, ашигт малтмал гэх ухагдахууныг илэрхийлж чадах уу. Цаашид олборлох шаардлага бий юу гэдэг асуудал зүй ёсоор тавигдана. Өнөөдрийн байдлаар жоншны салбар дааж давшгүй татварын өрөнд орсон байдалтай байна. Бодитой олсон орлогодоо татвараа төлөөд хэвийн явж байсан аж ахуйн нэгжүүдийг татварын дарамтад оруулж, улмаар дансыг нь хааж үйл ажиллагааг нь бүрэн зогсоож байна. Үлгэрлэвэл саалийн үнээгээ идшинд хийгээд нэг сайн цадаж аваад өлсөөд явсан ч яахав гэдэг шиг ойрын харалган бодлого яваад байгаа юм.

-Төрийн буруу шийдвэрийн улмаас өөр ямар сөрөг үр дагаврууд үүсч байна вэ?

-Нэгдүгээрт, Засгийн газрын тооцоо судалгаагүй харалган шийдвэрийн харгайгаар төр, хувийн хэвшлийн хооронд маш олон жилийн ужгирсан үл ойлголцол, маргаан үүсч байна. Нэг талаас төрийн зүгээс олон улсын далайн боомт дээр хамгийн хямд далайн тээврээр дэлхийн ч аль улсын үйлдвэрлэгчид хүргэгдэх боломжтой болсон бүх нэмүү өртөг шингэсэн өндөр үнээр бүтээгдэхүүнээс тооцож татвараар дарамталж байгаа бол нөгөө талд нь далайд гарцгүй, хязгаарлагдмал зах зээлтэй цөөхөн худалдан авагч нартаа аль болох өндөр үнээр зарахыг хичээсэн аж ахуйн нэгжүүдийн хоорондын үл ойлголцол олон жил үргэлжилж байна. Хоёрдугаарт, үндэслэлгүй хэт өндөр тогтоосон татварын дарамтын улмаас үндэсний аж ахуйн нэгжүүд ээлж дараалан үүд хаалгаа барьсаар байна. Хамгийн эмзэглэмээр, бага гүй бухимдуулж байгаа асуудал бол татварын хяналт шалгалт зөвхөн үндэсний аж ахуйн нэгжүүд рүү чиглэгдээд байна. Цаашлаад татварын өр үүсгэж данс хааснаар үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй болж хэвийн төлж байсан татвараа ч төлж чадахгүй нөхцөл байдалд хүргэж байна. Ингэснээр дагаад ажлын байр, хөрөнгө оруулалт үндсэндээ байхгүй болсон. Гуравдугаарт, дэлхийд тогтоогдсон нөөцөөрөө дөрөвдүгээрт, үйлдвэрлэлээрээ зургаад, экспортоор эхний тавдугаарт ордог Монгол Улсын жоншны салбар бүхэлдээ гадны компаниудын мэдэлд шилжиж байна. Татварын өрийн дарамтыг тэсвэрлэж чадахгүй орлогогүй болсон аж ахуйн нэгжүүд лиценз, хувьцаагаа зарахаас өөр сонголтгүй болж байна. Мэдээж хэрэглэгч болох урд хөршөөс өөр худалдан авагч байхгүй тул эцсийн дүндээ худалдагч, худалдан авагч зах зээл интеграцид орж, Монголын уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийг биднээс үл хамааран хилийн чанадад тогтооно гэсэн үг. Засгийн газрын үндэслэлгүй шийдвэрийн улмаас уул уурхайн зарим салбарыг бүхэлд нь гадныханд алдаж байна. Үнэндээ үндэсний аж ахуйн нэгжүүд татварын дарамтын өмнө хоёр гараа өргөн бууж өгч компаниа худалдахаас өөр сонголтгүй болж байгаагаа нуухгүй байна.

-Уул уурхайн салбарын аж ахуйн нэгжүүд эрх ашгаа хамгаалах тал дээр ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Засгийн газрын шийдвэрийг Захиргааны хэргийн шүүхэд өгсөн. Мэдээж олон жилийн ужгирсан алдаатай шийдвэр учраас одоогийн Засгийн газарт бүх бурууг тохох нь зохисгүй биз. Татварын байгууллага нь хэдийгээр татвар төлөгчдийнхөө зовлонг сайн ойлгодог боловч Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг учраас дээд шатны байгууллагын муу шийдвэрийг хэрэгжүүлэхээс татгалзах эрх байхгүй. Сайн мэдээ гэвэл Засгийн газрын шийдвэрт өөрчлөлт оруулах ажлын хэсэг байгуулагдаж аж ахуйн нэгжүүдээс санал авч байгаа нь хожуу ч гэсэн алдаагаа залруулах болов уу гэсэн горьдлого төрүүлж байна. Гэвч өнгөрсөн хугацааны буруу бодлого шийдвэрийг залруулахад дэндүү оройтсон тул Захиргааны хэргийн шүүхэд найдахаас өөр арга үлдээгүй. Хэрэв Засгийн газар, захиргааны шүүхээс дорвитой шийдэл гарахгүй энэ маягаар цаашид үргэлжилбэл уул уурхайн салбарынхан Засгийн газарт шаардлага хүргүүлж, шат дараатай арга хэмжээ авахыг зорин ажиллаж байна. Энэ бол ганц жоншны салбарын зовлон биш шүү дээ. Том зургаараа бодлогогүй, тооцоо судалгаагүй муу шийдвэрийнхээ гороор уул уурхайн зарим салбарыг гадныханд алдах үүд хаалгыг бид өөрсдөө нээсэн. Мөн үндэсний үйлдвэрүүдийнхээ үүдийг барьж байгаа хэрэг юм.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Саяны жагсаалд приустэй хүн болгон дуртай байв DNN.mn

Иргэд эвлэлдэн нэгдэж, Сүхбаатарын талбайд жагслаа. Өнөөдөр жагсаалын долоо дахь өдөр. Дахиад цаашаа хэд хоног үргэлжилнэ гэсэн. Жагсагчид эхнээсээ өлсгөлөн зарлана гэдгээ мэдэгдсээр байгаа. Энэ бол жагсаал зогсохын дохио л доо. Өлсгөлөн бол мухардалд орохоороо хийдэг эд. Хэн ч өлсөөд үхэж байхыг энэ гучин жил харсангүй. Жагсагчдын гол зорилго бол Засгийн газрыг огцруулж, УИХ-ыг тарааж дахин сонгууль явуулах гэж өнгөн дээрээ хэлж байгаа. Тэгвэл жагсаалын хэв маяг, процедурыг улс төрийн өнцгөөр нь харсан шинжээч, судлаачдын тайлбарууд бий. Энэ удаагийн жагсаалд Монголын хөрөнгөтэй улсууд холбогдож байгаа гэх. Яагаад гэвэл тэд өөрсдийн эзэмшил дэх стратегийн орд газрын 34 хувиа төрд өгөхгүйн тулд Засгийн газрыг унагаахаар хөдөлж эхэлсэн талаарх дүгнэлтүүд хөвөрч байна. Манай улсад бүртгэгдсэн нийт 16 стратегийн ордын ес нь хувийн хэвшлийн мэдэлд байгаа. Тэгвэл Засгийн газар тэдгээр ордуудын 34-50 хувийг нь төрд авна гэдгээ зарласан. Тийм болохоор жагсаалыг ордуудын цаад эзэд санаачилсан гэх нь ортой байж мэдэх л юм. Өөрсдөө биечлэн удирдаж оролцоогүй ч хөрөнгө мөнгөөр нь санхүүжүүлээд сэдлийг нь гаргасныг ч үгүйсгэх аргагүй.

Жагсаалыг Эрх чөлөөний эвсэл удирдаад оролцож байгаа. Тэд 2024 оны парламентын сонгуульд ялагдсан. Орон даяар бүх тойрогт хүнээ сойж, жагсаалтад хүртэл горилсон боловч УИХ-д ганц ч суудал авч чадаагүй. Сонгуулиар ойчсон болгон “УИХ тар, дахин сонгууль хийе” гэхийг нь ний нуугүй хэлэхэд зөвтгөхөд төвөгтэй л юм. Цаана нь ашиг сонирхол нь ноцтой хөндөгдсөн хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүс жагсаал цуглааныг мөнгөөр тэтгэсэн гэх тайлбарууд яваад эхэллээ. Нөгөө талд жагсаалыг бусниулах гэсэн өдөөн турхирагчдын зохиомол дүр төрхийн талаар нийгэм хүртэл шүүн хэлэлцэж байна. Энэ ч яахав, аливаа жасаал цуглааныг улс төрийн өнцгөөс нь хэн яаж ч таамаглаж, тайлбар гаргалгаа дэвшүүлэх нь нээлттэй. Ардчилсан оронд байдаг л үзэгдэл. Тэгвэл жагсаалд яг органикаараа оролцсон хүмүүс эхний өдөр олуулаа байсан. Тэд хэн бэ гэдгийг бүгд мэднэ. Тэд бол приустэй хүмүүс. Өөрөөр хэлбэл, машинтай, машин худалдаж авах гэсэн, машинд сууж явдаг хүн бүр жагсаалд оролцох санаатай байсан. Дээрээс нь жагсаалын эхний өдөр автомашины наймаачид идэвхийлэн оролцсон. Тэр өдөр “Да хүрээ” зах ажиллахгүй, машины худалдаачид жагсаалд оролцоно” гэсэн зар явж байсныг та бүхэн харсан л байх. Ер нь Улаанбаатар хотод машинтай холбоогүй хүн гэж байхгүй. Бүгдээрээ шахам машинтай. Машингүй хүмүүс нь машин авахаар зорьж хөдөлмөрлөж байгаа. Тийм болохоор жинхэнэ органикаараа оролцсон хүмүүс дийлэнх олонх нь байгаа гэж болно. Тэд мөнгө төгрөг горьдож очоогүй, тэр хүмүүсийн эрх ашиг үнэхээр зөрчигдсөн.

Монголчууд мах, сүү, приус гурваар амьдарч буй нийгмийн бодит үнэнийг манай сонин гаргаж бичсэн. Энэ гурваас хамгийн чухал нь приүс юм. Хөдөө аж ахуйн буянаар мах, сүүгээ нэг юм болгоод л байна, бид. Гэхдээ мах, сүүгээ худалдаж авч идэхэд мэдээж мөнгө хэрэгтэй. Тэр мөнгөө приусээрээ л явж олдог биз дээ. Гэтэл өнөөдөр приустэй хүмүүсийг амьдрах аргагүй болтол нь туйлдуулж, нийгмээс шахаж хавчсан хачин жигтэй шийдвэрүүд ар араасаа гарсаар байна. Өнгөрсөн намраас хойш төр засгаас автомашинтай болгон руу чиглэсэн ямар шийдвэрүүд гарсныг эхнээс нь нэг санацгаая. Илүү, дутуугүй бүгдийг нь цувруулж бичье.

Эхнийх нь орон нутгийн дугаартай тээврийн хэрэгслүүдэд тавьсан хориг. Хөдөөний дугаартай машинууд нийслэлд 48 цаг байх эрхтэй. Хоёроос илүү хоновол нэг өдрийн таван мянган төгрөгийн торгууль төлдөг болсон. Энэ шийдвэр өнгөрсөн есдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэв. Шийдэл нь түгжрэлийн нэг хэсгийг бүрдүүлдэг орон нутгийн дугаартай тээврийн хэрэгслүүдийг хотоос гаргахад чиглэсэн шиг байгаа юм Гэвч энэ нь машинтай иргэдэд том дарамт болсон. Эмнэлэгт хүнд хүнээ сахиж байгаа хөдөөний улсууд зөндөө бий. Тэдний нэг хэсэг нь эмнэлгийн гадаах зогсоолд машинаа байрлуулж, тэндээ хонож өнжиж байх жишээтэй. Эсвэл ажил төрөл хөөцөлдөөд хотод орж ирлээ гэхэд энэ түгжрэлд 48 цагийн дотор бүтдэг ажил ч гэж юу байхав. Дараагийнх нь зөвшөөрөлгүй таксинд явсан машинуудыг 5-50 сая төгрөгөөр торгох хууль аравдугаар сарын 15-наас албажсан. Нийтийн тээвэр нь хүртээмжгүй, өвөл нь аймшигтай хүйтэн энэ хотод хөлдөж үхэхгүйн тулд такси л аминд ордог. Голдуу таксинд явж байгаа машинууд нь өнөөх л приусүүд. Тэдэнд тавьсан энэ хориг амьжиргааг нь тасалж байгаагаас ялгаагүй юм.

Дээрх хууль хэрэгжээд ердөө сар хүрэхгүйн хугацаанд автомашинтай холбоотой дахиад нэг хориг хэмжээ тавив. Арваннэгдүгээр сарын 8-наас автомашины дугаарын олголтыг хязгаарласан. Импортоор орж ирсэн машинууд найман шалгуурт тэнцвэл УБ серитэй дугаар өгнө гэв. Харин приусүүд хэзээ ч энэ шалгуурт тэнцэхгүй. Уг нь шатахуун зарцуулалт бага, их хотын түгжрэлд шалгарсан унаа. Гэтэл дээрх шийдвэрээс болж орж ирсэн приусүүд УБ дугаар тавья гэвэл заавал өндөр үнээр худалдаж авах болно. Жинхэнэдээ энэ шийдвэр автомашины дугаарын бизнесийг цэцэглүүлж байгаа. Ердөө 16 мянган төгрөгөөр улсын тэмдэгтийн хураамж төлж авдаг байсан хотын номерын үнэ 20 сая хүртэл өсч галзуурав. Үүгээрээ автомашинтай болох хүсэлтэй хүмүүсийн эрхийг боомилж орхилоо. Энэ бол ардчилсан нийгмийн амин сүнс болсон хүний өмчтэй болох эрхэд халдаж байгаа шийдвэр мөнөөс мөн. Энийгээ дагаад автомашины дугаарын хэвлэлтийн үнэ хоёр дахин нэмэгджээ. Үйлдвэр нэг автомашины дугаарыг хосоор нь 50 мянга төгрөгөөр хэвлэдэг байсан бол 100 мянга болсон байх жишээтэй.

Он гармагц автомашинтай холбоотой олон жигтэй гэнэтийн шийдвэрүүд гарсаар л байгаа. Даатгалыг ямар ч үг хэл байхгүй автоматаар нэмчихлээ. Жолоочийн хариуцлагын албан журмын даатгал 40 хувиар өсөв. Мөн торгуулиа төлөөгүй жолоочийн эрхийг хасах юм уу албадан ажил хийлгэнэ гэж байна. 450 мянган төгрөгөөс дээш торгуультай жолооч нарыг 30 хоног нийтэд тустай ажил хийлгэнэ гэнэ үү. Ардчилсан нийгэмд байж болох үзэгдэл мөн үү. Тээврийн хэрэгслийн албан татвар болон автозам ашигласны төлбөрийг 3-5 хувиар нэмчихлээ. Жишээлбэл, 1500см3 хөдөлгүүртэй тээврийн хэрэгсэл жилд тээврийн 36 мянган төгрөгийн татвар төлдөг байсан бол шинэ хуулиар 108 мянган төгрөг төлөхөөр болж байна. Тэгвэл тээврийн хэрэгслийн автозам ашигласны төлбөр нь 20 мянгаас 100 мянган төгрөг болж өслөө. Үүнээс гадна Баруун дөрвөн замаас Зүүн дөрвөн зам хүртэлх Энхтайваны өргөн чөлөөнд зорчвол 27500 төгрөгийн татвар төлдөг болох хуулийн төсөл бэлтгэгдэж байгаагаа хөөр хөс болон ярьж байгаа.

Нийгмийг цочирдуулсан өөр нэг шийдвэр нь нүүрсэн яндангүй машинуудыг клонк дээр барьж авч, замын хөдөлгөөнд оруулахгүй юм байх. Хэрэв таны автомашин нүүрсэн яндангүй бол бензин өгөхгүй. Нөгөө л приусүүд чинь замын хөдөлгөөнд оролцох эрхээ хасуулж байгаагаас ялгаагүй. Яагаад гэвэл Монголд байгаа приусүүдын ихэнхийх нь нүүрсэн яндан байхгүй биз дээ. Нүүрсэн янданг нь хилээр гаргахыг төр засаг үг дуугуй өөгшүүлсээр байгаад дуусгасан. Хэрэв хорих байсан бол хилээр гаргахгүй байхад л болох эд байв. Ийм шийдвэрүүд ар араасаа гарсаар байхад жирийн ард иргэд баярлаад сууна гэж үү. Уур бухимдал нь буцалж, бушуухан талбай руу гүйж очоод жагсаалд нэгдэж л таарна. Приус нь явахаа больж хийх ажилгүй болсон хүмүүс талбай дээр очихгүй өөр хаана ч очих юм билээ. Ядахдаа тэнд таван цаас өгнө гээд байхад.

Энэ удаагийн жагсаалд машингүй улсууд ч бас очсон. Тэд татварын нэмэгдлийг хамгийн их эсэргүүцэж байлаа. Өнөөдөр НДШ-д 37 хувь, НӨАТ-ын, ХХОАТ, ААНОАТ гээд татварын дарамт хэрээс хэтэрсэн. Дээрээс нь Эрүүл мэндийн даатгалын сан нь мөнгөгүй болж эмнэлгүүд санхүүгийн хүнд байдалд ороод байгаа. Цахилгаан эрчим хүчний үнэ нэмэгдлийг дагаад бараа бүтээгдэхүүн замбараагүй өслөө. Хавраас дулааны үнэ нэмэгдэнэ. Үнийн өсөлт, татварын дарамтад монголчууд үнэндээ л туйлдаж байна. Цалингаасаа давсан татвар төлөх болчихоод байгаа ийм нөхцөлд ард түмэн яаж амьдрах юм бэ. Ийм байхад дургүйцлээ илэрхийлэх ганц арга болох эсэргүүцлийн жагсаалд очихгүй гээд яах юм. Цаашид ч унах унаагаа хориулсан, авах цалингаа татвар,торгууль, даатгалд буцаагаад тушаачихсан хүмүүс талбай дээр бөөн бөөнөөрөө гарч ирсээр л байх болно.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ж.Баярмаа: Жагсаалын үеэр хүний үндсэн эрхэд ноцтойгоор халдсан явдал гарлаа DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Ж.Баярмаатай ярилцлаа.


-Сүхбаатарын талбайд болж байгаа иргэдийн жагсаалыг та хэрхэн дүгнэж байна вэ. Нийгэм аливаа жагсаал цуглааныг зохион байгуулалттай гэж хардаг болсон шүү дээ?

-Бид өмнө үзэл бодлоо илэрхийлбэл бурууддаг, ажил албанаасаа хөөгддөг, албан тушаалаасаа салдаг, бүр даамжирвал шоронд орж хэлмэгддэг нийгэмд амьдарч байсан. Шинэ Ардилсан Үндсэн хуулийг батлаад 33 жил болсныхоо ойг өчигдөр (2025.01.13) бид хийсэн. Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийн амин сүнс буюу гол ололтуудын нэг хэсэг нь монголчууд эрх чөлөөтэй болсон явдал юм. Тодруулбал, үг, үзэл бодлоо хэнээс ч айхгүйгээр чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөөтэй болсон. Дээрээс нь өөртөө ямар нэгэн зүйлийг өмчлөх эрхтэй болсон. Энэ бүхэн иргэн хүний маш чухал үндсэн эрхүүд байсан юм. Харамсалтай нь хуучин нийгэмд хүний жам ёсны эдгээр эрхийг эдлүүлдэггүй байв. Тэгвэл яг энэ өдрүүдэд иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлсэн, Засгийн газрыг огцруулахыг шаардсан жагсаал цуглаан болж байна. Угаасаа Үндсэн хуулиар олгогдсон үндсэн эрхийнхээ дагуу жагсаал цуглаан хийж байна шүү дээ.

Ер нь жагсаж цуглаж, эвлэлдэн нэгдэж үг, үзэл бодлоо илэрхийлнэ гэдэг бол ардчиллын чухал үнэт зүйлс. Иргэд ямар ч сэдвээр, ямар ч асуудлаар шаардлага тавьж бас жагсаж цуглаж болно.

-Тэгвэл хуулинд жагсаал цуглааныг хориглосон тодорхой ямар хязгаарлалтууд байгаа вэ?

-Мэдээж хуульд тодорхой хязгаарлалтууд бий. Тэр нь дайн дажин сурталчлах, аллага, хядлага, хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулах, төрийн эрх мэдлийг хууль бус аргаар авахыг уриалах гэх мэт. Түүнээс Засгийн газрыг огцор гэж жагсах нь маш энгийн, ардчилсан нийгэмд байх л үзэгдэл. Иргэдийн зүгээс Засгийн газарт итгэх итгэл хангалттай хэмжээнд байхгүй учраас иргэд үүнийгээ жагсаал цуглааны хэлбэрээр илэрхийлж байгаа юм. Иргэд эвлэлдэн нэгдэж байгаа бас нэг том хүчин зүйл нь эрх баригчдын хэрэгжүүлж буй бодлоготой холбоотой. Ард иргэдийн амьдрал сайн биш байна. Өдөр бүр хорт утаагаар амьсгалж байна. Гэртээ харих гэж хэдэн цагаар түгжирч байна. Улаанбаатарын иргэд маш их стресстэй байна. Энэ нь эргээд эрүүл мэндэд асар хортой. Агаарын бохирдлоос болж хорт хавдраар өвчлөгсөд улам залуужиж байна. Сүүлийн жилүүдэд хүүхдүүд хорт хавдраар өвчлөх нь нэмэгдсэн. Энэ бүхэн утаанаас үүдэлтэй гэдгийг эрдэмтэн судлаачид хэлээд байна шүү дээ. Тиймээс иргэд тайван аргаар жагсаал цуглаан хийж уур бухимдлаа илэрхийлэх нь зүй ёсны асуудал.

-Энэхүү жагсаалын үеэр хүний эрх зөрчигдсөн ямар асуудлууд гарсан бэ?

-Миний хувьд жагсаалын үеэр хүний эрх зөрчигдсөн гэж үзэж байгаа. Учир нь жагсаалыг санаачлагч болон зохион байгуулагчдын барьж явсан туг далбаа, уриа лоозонг урах, булааж авсан. Тэр бүү хэл биед нь халдсан гэж мэдэгдээд байгаа. Энэ бол бүр ноцтой, гэмт хэргийн шинжтэй асуудал. Маш буруу жишиг юм. Яагаад гэвэл нэгэнт жагсаал тайвнаар явагдаж байгаа нөхцөлд хэн нэгэн иргэн бүү хэл цагдаагаас ч жагсагчдыг болиулах ямар нэгэн үйлдэл хийх ёсгүй. Харин ч эсрэгээрээ цагдаагийн алба хаагчдын зүгээс бол жагсагчдын аюулгүй байдлыг нь хангах, хамгаалах үүрэгтэй.

Тэгэхээр “Жагсаал санаачлагчдын биед халдаж байх явцад цагдаагийн бие бүрэлдэхүүн хаана байсан юм бол. Яагаад энэ хүмүүсийн аюулгүй байдлыг хангах ажиллагааг дутуу дулимаг хийсэн юм бол. Асуудал юундаа байна вэ” гэдэг асуудал үүснэ. Эндээс хууль тогтоомж, журмаа зайлшгүй сайжруулах ёстой гэдэг нь харагдаж байна. Ялангуяа санаачлагч, зохион байгуулагчдын а юулгүй байдлыг хамгаалах нь чухал. Гэхдээ мэдээж, цагдаагийн бие бүрэлдэхүүн зөвхөн жагсаал санаачлагчид, зохион байгуулагчид гэхгүйгээр тэнд үзэл санаагаараа эвлэлдэн нэгдэхээр ирсэн иргэн бүрийн аюулгүй байдлыг хангах, хамгаалах үүрэгтэй. Иймд жагсагчдын биед халдсан энэ явдлыг х олбогдох тагнуул, цагдаагийн байгууллагууд нэрсийг нь тогтоох хэрэгтэй.

-Жагсаалыг өөр тийш нь залах гэсэн буснин үймүүлэгчид байна гэж зарим шинжээчид ярьж байсан л даа. Таны хувьд ямар бодолтой байна вэ?

-Жагсаалын үеэр өөр улсын туг далбааг гаргаж ирээд намируулсан байна лээ. Хэн гэдэг хүн ямар зорилготойгоор үүнийг хийсэн юм бэ гэдгийг хуулийн байгууллага тогтоох нь зөв. Ер нь жагсагчдын эсрэг жагсаал хийх, жагсаалыг булаах үзэгдэл сүүлийн үед бий болоод байна. Тэгэхээр энэ үйл явдлын цаад санаа, зорилго, эзэн холбогдогчдыг зайлшгүй тогтоох хэрэгтэй. Хэрэв бусдын биед үнэхээр халдсан, зориудын зохион байгуулалттайгаар үймүүлж бусниулсан бол холбогдох хуулийн дагуу хариуцлага хүлээлгэх ёстой гэж үзэж байна.

Ийм ч учир миний бие гишүүнийхээ хувиар жагсаал, цуглаан зохион байгуулж буй иргэдийг хамгаалах үүргээ холбогдох алба хаагчид биелүүлээгүйн шалтгаан нөхцөл, ийн балмадаар авирлаж буй явдлын цаад санаа зорилго, эзэн холбогдогчийг тогтоон, зохих хариуцлагыг хүлээлгэж, энэ тухай мэдээллээ, цаашид иргэдийн аюулгүй байдлыг хэлбэрэлтгүй хангах ажиллагааг сайжруулж, иймэрхүү халдлагыг дахин гаргуулахгүйн тулд авах арга хэмжээний талаарх саналын хамт ирүүлэхийг ХЗДХ-ийн сайд, ТЕГ-ын удирдлагаас хүссэн албан бичгийгдаваа гаригт явуулсан байгаа.

-Ер нь үзэл бодлоо илэрхийлсэн хүмүүсийг хорьж цагддаг жишиг тогтчихлоо. Жагсаалын өмнөх өдөр “Бурханы хүү Баярбаатар” аккаунтын эзнийг лайв хийхдээ зохисгүй үг хэллэг хэрэглэж, бусдыг гутаан доромжилсон гэдэг үндэслэлээр 30 хоногийн баривчлах шийтгэл оноосон. Энэ нь жагсагчдыг айлган сүрдүүлэх, хүчийг нь сулруулах тактик байв уу?

-Иргэдийг үг, үзэл бодлоо илэрхийлсэн, тайван жагсаал цуглаан хийснийх нь төлөө хорьж цагддаг жишиг тогтож байгаа нь маш муу үзэгдэл. Дахин хэлэхэд, Монгол Улс Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиа батлаад 33 жил болж байна. Тэр тусмаа саяхан иргэн Баярбаатарыг өөрийнхөө машинд зүй зохисгүй үг хэрэглэсэн гэж бүхэл бүтэн 30 хоногоор баривчилсан нь анхны бөгөөд тун хачирхалтай кейс боллоо. Ер нь тэр хэргийн зүйлчлэл нь их сонин юм билээ. Тэр нь Зөрчлийн тухай хуулийн 5.2-ын буюу танхайрах гэмт хэргийн 1.4 буюу олон нийтийг үл хүндэтгэсэн гэдгээр буруутгасан байсан. Уг нь амьдрал дээр олон нийтийн дунд үйлдэгдэж байж сая танхайрах гэмт хэрэг болох ёстой. Гэтэл иргэн хүн машин дотроо г анцаараа явахдаа бухимдлаа илэрхийлсэн. Үүнийг нь мушгин гуйвуулж олон нийтийг доромжилсон гэж үзсэн байна лээ. Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт гэж байдаг. Үүнд манай улс элссэн байгаа. Энэхүү олон улсын гэрээнд “Хүн өөрийн үг, үзэл бодлоо уран сайхны аргаар илэрхийлж болно” гэсэн заалт бий. Магадгүй тухайн иргэн элэглэсэн маягаар ярьсан байхыг үгүйсгэхгүй. Гэтэл үүнийг нь шууд танхайрсан болгоод ял өгч буйг буруу гэж үзэж байгаа.

Ер нь нийгэмд энэ жагсаал цуглаан олон хардалт дагуулж байна. Одоогийн жагсаал цуглааныг санхүүжилттэй байна. Эсвэл Баярбаатарыг урьдчилж баривчилсан нь жагсаалын хүчийг сулруулах гэсэн тактик байна гэж үзэж байгаа иргэд бий. Энэ бүгдээс хийх дүгнэлт гэвэл, төр иргэдийн хооронд итгэлцэл маш муу байна. Үнэн хэрэгтээ олон тэрбумаар нь идэж уусан төрийн түшээд, шүүхээр ял авсан, эсвэл ял авах гээд явж байсан улсуудын хэрэг юу болсон нь тодорхойгүйгээр алга болчихдогт иргэд хамгийн ихээр бухимдаж байгаа. Гэтэл жирийн иргэн хүн ял үүрээд явж байна шүү дээ.

Ялангуяа Баярбаатарт хуулийн санкц нь 7-30 хоног баривчлах байсан юм билээ. Эсвэл торгох шийтгэл гэж байсан. Гэтэл хамгийн дээд санкцийг ногдуулсан хэрнээ жинхнээсээ авлига албан тушаалын хэрэгт орооцолдсон хүмүүсийг торгосон болоод бараг толгойг нь илээд явуулдаг жишгийг эрх баригч нам тогтоогоод байгаа юм. Дарга ангид хууль өөрөөр үйлчилдэг. Харин жирийн иргэд, эсвэл сөрөг хүчиндээ хатуу үйлчилдэг давхар стандарт хэрэгжээд байна.

-Энэ долоо хоногт намрын чуулган завсарлана. Мега төслүүдийг хөдөлгөх хуулиудаа баталж амжих болов уу. Хаврын чуулганаар хэлэлцэнэ гэвэл сунжирч хугацаа алдана биз дээ. Эсвэл намрын чуулганаа сунгаад томоохон төслүүдээ хэлэлцэж батлаад явах уу?

-Намрын чуулган завсарлахаас өмнө шаардлагатай хуулийн төслүүдийг батлах нь чухал гэж үзэж байгаа. Мэдээж цаг хугацаа алдахгүйгээр ач холбогдол бүхий төслүүдийг явуулах нь зөв. Хамгийн гол нь төсөл мега байхын хэрээр нарийн чанартай хэлэлцүүлгүүд шаардлагатай. Мэдээж чухал биш, чухал хууль гэж байхгүй. Гэхдээ маш их хөрөнгө оруулалт шаардсан, геополитикийн хувьд ач холбогдолтой, олон улсын гэрээ хэлэлцээр шаардсан төслүүдийг батлахдаа долоо хэмжиж нэг огтолно гэдэг зарчмаар ажиллах ёстой. Чанартай, алдаа мадаггүй хууль батлахын тулд заавал хангалттай хэмжээнд хэлэлцэх ёстой. Шаардлагатай гэж үзвэл намрын чуулганаа сунгаад хуралдаж болно. Үүнд асуудал байхгүй. Хаврын чуулган хүртэл хүлээнэ гэвэл хугацаа алдах нь ойлгомжтой.

М.Мөнхцэцэг

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

О.Сийлэгмаа: Гэрээний үүргээ биелүүлбэл зээл нь тэтгэлэгт хөвөрч, эргэн төлөхгүй байх хувилбарыг журмын өөрчлөлтөд тусгана DNN.mn

Боловсролын зээлийн сангийн захирал О.Сийлэгмаатай ярилцлаа.


-Боловсролын зээлийн сангийн журмыг шинэчлэх асуудал сүүлийн үед яригдах боллоо. Ажлын хэсгээс ямар санал гарч байна вэ?

-2024 оны гуравдугаар сард батлагдсан Засгийн газрын 102 дугаар тогтоолын хэрэгжилтийг судлаад Боловсролын зээлийн сангийн журмын шинэчлэлтийг хийхээр хоёр ч ажлын хэсэг байгуулагдсан. Яагаад гэвэл, уг тогтоолтой холбоотой өргөдөл, гомдлууд УИХ-ын гишүүдэд нэлээд ирж байгаа юм байна. Миний хувьд ажлаа хүлээж авснаас хойш дээрх 102 дугаар тогтоолыг хэрэгжүүлэх явцад хүний эрхийн зөрчлөөс авахуулаад нэлээд кейсүүдтэй тулгарсан. Боловсролын зээлийн сангийн шинэчлэлтэй холбоотой асуудлаар байгуулагдсан УИХ дахь Байнгын хорооны ажлын хэсгийг О.Батнайрамдал гишүүн ахалж байгаа юм билээ. Мөн Боловсролын яаман дээр Төрийн нарийн бичгийн даргаар ахлуулсан ажлын хэсэг байгуулагдсан бөгөөд сангийн зээл, тэтгэлэгтэй холбоотой журмын төсөл хэлэлцүүлгийн шатандаа явж байгаа.

Боловсролын зээлийн сангаас 2024 онд олгосон нийт санхүүжилтийн 86 хувь нь тэтгэлэг, харин зээл нь дөнгөж 14 хувьтай байна. Тодруулбал, дотооддоо 2801 суралцагчид 4.3 тэрбум төгрөгийн зээл өгсөн бол харин гадаадад 193 оюутанд 12 тэрбум төгрөгийн зээлийн санхүүжилт олгосон байх жишээтэй. Нэг хүнд хүртэх боломж гэдэг утгаар нь харвал УИХ-ын гишүүд сая манайд ажиллахдаа цөөнгүй асуулт тавьж байсан. Өөрөөр хэлбэл, гадаадад бакалаврт суралцагчдад их зээл өгөх нь эргэж харах шаардлагатай тухай бас ярилцсан. Яагаад гэвэл, ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөөд дээд сургуульд орохдоо шууд хилийн дээс алхахаар олон асуудалтай тулгарч байна. Дээд сургуулийн орчны ойлголт, мэдлэг, хүрээлэлгүй болохоор сэтгэл зүйн хямралд орохоос эхлээд сурлагын амжилтад нь сөргөөр нөлөөлж байгаа. Эдгээр асуудлаас болоод санхүүжилтийг нь бууруулах, зогсоох гэх зэргээр мэдээлэл дутмаг, ойлголтын зөрүүгээс харилцааны хүндрэл буюу гэрээний үүргийн биелэлт хөндөгддөг. Нөгөө талд гадаадад суралцаж буй 190 оюутанд 12 тэрбум төгрөгийн зээл өгч байгаа хэрнээ дотоодын 2800 оюутан залууст дөрвөн тэрбум төгрөг хуваарилагдаж байгаа асуудал буюу санхүүжилт боловсролын хүртээмжтэй байх зарчмаар зорилтот эзэндээ яг очиж байгаа эсэхийг эргэж харах, судлах ёстой. Үүнтэй холбоотойгоор УИХ-ын Байнгын хорооны гишүүдээс гаргаж байгаа бас нэг санал гэвэл, энэ зээлийг бакалаврт өгөхөө багасгая, ахисан түвшинд гадагшаа сурч буй суралцагчдад өгөх нь зөв юм байна гэж байсан. Хоёрдугаарт, шууд тэтгэлэг олгочихоор тухайн суралцагч төгссөнийхөө дараа гэрээний үүргээ биелүүлж буцаж эх орондоо ирж байна уу гэдгээс хариуцлагын асуудал бас хөндөгдөнө. Тиймээс тэтгэлгийг зээл болгох саналыг Байнгын хорооны гишүүд гаргаж байсан, бид ч бас журмандаа энэ асуудлаар тодорхой өөрчлөлт оруулахаар ажиллаж байгаа.

-Засгийн газрын тогтоолтой холбоотой хүний эрхийн зөрчлүүд, иргэдийн санал, гомдол ирж байна гэлээ. энэ нь ямар асуудлууд байна вэ. мөн тэтгэлэг авч яваад эх орондоо ирж ажиллахгүй бол тэрийг нь эргүүлэн төлдөг болгох журмын өөрчлөлт олон нийтийн бухимдлыг дэвэргэх янзтай байна шүү дээ?

-Боловсролын зээлийн сангийн одоогийн мөрдөгдөж байгаа журмын хүрээнд Засгийн газрын 102 дугаар тогтоолд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн сурах санхүүжилтийг анх удаа бие даасан хөтөлбөрөөр тусгаж өгсөн. Гэвч 2024 онд төсөвгүй байсан учраас хоёр иргэн шалгаруулалтын хугацаанд материал ирүүлж гадаадад суралцаж байгаа бол дотоодод буцалтгүй тусламжийн хөтөлбөрөөр хэрэгжсэн. Харин 2025 онд энэ хөтөлбөрт төсөв хуваарилагдсан тул мэдээллээ сайжруулан хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Гэхдээ суралцагчийн сурч байгаа сургууль нь магадлан итгэмжлэгдсэн байх, сурлагын хэсгээр 50 хувиар эрэмбэтэй байх зэрэг шалгуур ХБИ-ийн эрхийг хязгаарлаж болзошгүй заалтууд бий. Журамд нэг өрхийн гишүүн сурах ёстой гэсэн заалт байгаа нь нэг өрхийн тухай одоогийн зохицуулалтаар нэг хаяг дээр бүртгэлтэй хэд хэдэн өрхийн гишүүдээс нэг хүн л сангийн зээл, тэтгэлэгт хамрагдах болчихоод байгаа энэ заалтыг зөв тодорхойлох хэрэгцээ гарч байгаа гэх зэрэг журмын олон асуудал бий. Журмыг хэрэгжүүлэх явцад олон кейс амьдралаас урган гарч, цөөнгүй өргөдөл гомдлууд манай байгууллага дээр болон гишүүдэд ирсэн байгаа. Тиймээс ХЭҮК, ЕТГ, ЗГХЭГ, БЯ, сангийн албан хаагчид зэрэг олон талын оролцоотой ажлын хэсэг сайдын тушаал байгуулагдан журмын өөрчлөлт хийхээр ажиллаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, нэг өрх гэдэгт нэг хаяг дээр байгаа гурав, дөрвөн айл хамаардаг. Энэ дөрвөн айлын аль нэгийнх нь хүүхэд зээлээр сурчихаар бусад гурвынх нь хүүхдүүдийн боломж хаагдчихдаг байж болохгүй. Дараагийн журмын өөрчлөлттэй холбоотой асуудал гэвэл олон төрлийн тэтгэлэгт хөтөлбөр зарласан буюу хэрэгжүүлэхээр зээл авах суралцагч цөөрч ОХЗийн төсөв татагдаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, яг адилхан нөхцөлтэй тэтгэлэг зээл гэсэн хоёр санхүүжилтээс иргэн тэтгэлгээ л сонгох нь мэдээж. Энэ нь нэг талаас гэрэээний үүргээ биелүүлэх буюу төгсөөд орон нутагт гурав, нийслэлд таван жил ажиллах гэсэн гэрээний үүргээ биелүүлээгүй бол сан яаж тэтгэлгээ төлүүлэх вэ, нөгөө талаас зээл авч Зээлийн мэдээллийн санд бүртгэгдсэнээр хариуцлагатай иргэнийг сургах боломж буюу зээлээр суралцах иргэд хумигдаж байна гэж харж байна. Учир нь Оюутны хөгжлийн зээл буюу дотоодод суралцагчид зээлээ 99 хувьтай төлж байхад тэтгэлгийн суралцагчид гэрээний үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд төлдөггүй. Боловсролын зээлийн сангийн тэтгэлгийн санхүүжилтээр багш мэргэжлээр суралцаж төгссөн хүн сумандаа гурван жил ажиллаж байна уу гэдгийг судлаад үзэхэд биелэлт нь ердөө 40 хувьтай байна. Гэрээний үүргийн хэрэгжилтийн мэдээлэл танилцуулгын хүрээнд багтсан байсан тул мэдээлэл авсны дараа гишүүдийн зүгээс хариуцлагатай иргэн бэлдэхийн тулд энэ тэтгэлгийн зээл болгох санал мөн гарсан. Гэрээний үүргээ биелүүлбэл зээл нь тэтгэлэгт хөрвөх буюу зээл эргэн төлөхгүй байх боломжтой нөхцөлийг санал болгосон. Харин гэрээний үүргээ биелүүлэхгүй бол тэтгэлгийн зээл эргэн төлөгддөг байдлаар журамд өөрчлөлт оруулах асуудал хөндөгдсөн.

Гадаадад бакалаврын түвшинд суралцагчид ихэвчлэн 100-200 мянган ам.долларын зээл, тэтгэлгийн санхүүжилт авч байгаа нь 500 саяас нэг тэрбум давсан дүн. Гэтэл тухайн хүнийг тав, арван жилийн дотор зээлээ төл гэхээр иргэнд санхүүгийн дарамт болж зээлийн эргэн төлөлтөд хүндрэл үүснэ. Тэр зээлдэгчийн хувьд гадаадад сурч ирээд Монголд ажиллах боломж нь ажилласан жилийн шалгуур, эсхүл бага цалин зэрэг нь хязгаарлагдмал. Иймээс энэ асуудлаар гадаадад сургууль төгсч ирээд Монголдоо ажилласан тохиолдолд ажилласан жилээс хамаарсан зээлийн эргэн төлөлтийн хөнгөлөлт тооцох боломжийг журамд тусгахаар ажиллаж байна. Жишээ нь, одоогийн суралцагчдыг эх орондоо нэг жил ажиллавал таван хувь, хоёр дахь жилдээ бол 10 хувь гэх мэтээр хөнгөлөлтийн асуудлаар буцаж ирж ажиллах боломжийг бүрдүүлэх журмын өөрчлөлтийг хийхээр ажиллаж байна.

Дараагийн бас нэг тулгамдсан асуудал гэвэл гадаад бакалавр, магистрт суралцагчид амжилттай суралцаж байж дараагийн улирлын санхүүжилтээ авах ёстой. Гэтэл дүнгийн мэдээллээ ирүүлэхгүйгээр мөнгө л авч байх ойлголттой хилийн дээс алхчихсан хүмүүс олон байна. Сурлагын дүн нэхэмжлэлээ ирүүлэхгүй хэрнээ мөнгөө нэхдэг. Бид тэдэнд сургалтын зээл, тэтгэлгийг нь өгөхийн тулд журамласан шалгуур болох өмнөх санхүүжилтээр судалсан хичээлийн дүнгийн мэдээлэл шаардана. Энэ тохиолдолд материал бүрэн ирүүлээгүй санхүүжилтээ авахаар шаардаж буй иргэн сангийн албан хаагчдын хооронд харилцааны хүндрэлүүд үүсч багаа юм. Хилийн дээс алхчихсан бакалаврын түвшний суралцагчид сурч байгаа сургуулиасаа нэхэмжлэхээ ч авч чадахгүй, дүнгээ ч явуулж мэдэхгүй байна. Сан материалаа ирүүлээгүй хүнд мөнгө өгөх боломжгүй. Гэтэл суралцагчдын эцэг, эх хүүхдийнхээ үүргээ биелүүлж материал ирүүлээгүйг мэдсээр байж сайд дарга нарт алтан хошуу хүргэж, энэ иргэний зөрүүтэй(өөрсдийгөө зөвтгөсөн, буруу мэдээлэл) мэдээллээр дээд шатны байгууллагад хандсаны улмаас шат шатны удирдлагатай тухай бүр тайлбарлахад хугацаа орох, харилцан ойлголцоход зарим тохиолдолд амаргүй байна. Иймэрхүү дарамт, шахалтууд надад ч, сангийн албан хаагчдад ажлын хүндрэл болж, хүний нөөцийн хөдөлгөөний бас нэг том шалтгаан болж ажил удаашрах, саатах нөхцөл бүрдэж байна. Мөн ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөөд шууд гадагшаа бакалаврын түвшинд суралцах нь сангийн санхүүжилтэд ч багагүй дарамт буюу олон хүнд санхүүжилтээ хүртээж чадахгүй болно. Ер нь нэг, хоёрдугаар курстээ Монголдоо дээд боловсролоо эзэмшээд, магадгүй 2+2 хөтөлбөрт хамрагдаж гадагшаа сурвал илүү бие даах чадвар, сэтгэл зүйн бэлтгэлтэй болчихсон байх тул сурлагын амжилт, санхүүжилтийн хувьд ч эргэн төлөхөд хүндрэл бага байх боломжтой гэж харж байна.

-Боловсролын зээлийн сангийн санхүүжилтээр гадаадад суралцагчид заавал монголдоо ирж ажиллахаас өөр гарцгүй болж байгаа юм байна. Тэгэхээр гадаадад өндөр боловсрол эзэмшсэн хүмүүс монголд ийм бага цалингаар яаж зээлээ төлөх юм бэ. Тэр их хэмжээний мөнгийг цалингаасаа илүүчлэх цуглуулах боломжгүй. гадаадад сурч төгсөөд тэндээ ажиллаад зээлээ төлж болохгүй юу?

-Бид хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр хүнээ сургасны хэрэггүй болчихож байгаа юм. Уг нь гадаадад сургууль төгсгөсөн залуусаа эх орондоо буцаж ирүүлж эзэмшсэн мэргэжлийнх нь мэдлэг чадварыг ашиглах зорилгоор тэдний боловсролд оруулж байгаа хөрөнгө оруулалт. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны зээлтэй харьцуулахад хүү байхгүй, төгсөж ирснээсээ хойш графикийн дагуу эргэн төлөлтөө хийгээд явна. Оюутны хөгжлийн зээлээр дотоодод төгсөгчид 4-6 жилийн дотор, гадаадад төгсөгчид 2-10 жилийн хугацаанд зээл төлөх зохицуулалтай. Тэгэхээр гадаадад ажиллаад байх юм бол хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр хүнээ бэлдэж авах бидний зорилго маань биелэхгүй болчих гээд байна. Иймд тухайн төгсөгч эх орондоо ажилласан жилээс нь хамаараад зээлээс нь хөнгөлөх саналыг журамдаа тусгаж байгаа.

-Хэлний бэлтгэлд тэтгэлэг өгч байгаа бил үү?

-БЗС дээд боловсролын санхүүжилтэд дэмжлэг үзүүлэх буюу бакалавр, магистр, докторын үндсэн хөтөлбөрийн ангид суралцаж байгаа хүмүүст зээл олгогдох ёстой. Гэтэл 2022 оноос өмнө үүнийг зөрчөөд хэлний бэлтгэлд явчихсан зөрчил бий. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн илгээлт хөтөлбөрөөр бүр 2-3 жил хэлний бэлтгэлд суралцсан кейс байна. Энэ нь Үндэсний аудитын газрын дүгнэлтэд ч зөрчлөөр туссан баримттай. Яг одоо 2022 оноос хэрэгжиж ирсэн Ерөнхийлөгчийн тэтгэлэгт хөтөлбөрийн дотоодын хэлний бэлтгэлд тэтгэлэг өгөх зохицуулалтай буюу сум, хороо болгоноос шалгарсан хүүхдүүд Монголд зургаан сар хэлний бэлтгэлд суугаад гадагшаа сургуульд явна. Дотооддоо хэлний бэлтгэлд сургахын давуу тал олон, хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа ч хэмнэнэ. 2024 оноос бас нэг хэлний бэлтгэлийн тэтгэлэгт хөтөлбөрийн талаар Засгийн газрын 102 дугаар тогтоол дээр заагаад өгчихсөн байна. Төрийн албан хаагчийг магистр, докторын түвшинд сургах бол магистрын өмнөх хэлний бэлтгэлд хамруулна гэж. Үүнийг бид 2025 оноос хэрэгжүүлнэ, учир нь төрийн албан хаагчаа тухайн байгууллага дотооддоо шалгаруулж, захиалгаа санд ирүүлэх журмын зохицуулалттай учраас өнгөрсөн онд хэрэгжүүлээгүй.

Энэ тал дээр эрх зүйн зохицуулалтын зөрчил байна уу гэж, Боловсролын зээлийн сан дээд боловсролыг санхүүжүүлэх ёстой ч хэлний бэлтгэл сургах нь дээд боловсролын санхүүжилт мөн үү гэдэг асуулт гарч байгаа гэх мэт олон асуудлаар бид журмын шинэчлэл хийж байгаа.

-Цаашид Боловсролын сангаас бакалаврт олгох тэтгэлгийг шууд зогоох юм уу?

-Үгүй дээ. Ерөнхийлөгчийн илгээлт 2100 бол 2021 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт туссан зургаан жил хэрэгжих хөтөлбөр. Ер нь хэлний бэлтгэлийн чанарыг сайжруулж байж, гадны бакалаврын сургалт авч чадахуйц болсон хойноо тэтгэлэгт хамрагдах нь зохистой гэсэн зарчмыг цаашид баримтлах нь иргэний хилийн дээс алхаад чанартай суралцах туршлага бүхий боломж болон төсвийн хөрөнгийн үр ашигтай зарцуулалт болох юм гэдэг санаа юм.

-Тэгвэл олон улсын хөтөлбөртэй ерөнхий боловсролын сургуулийн төгсөгчид харьцангуй хэлний чадвар сайтай байдаг шүү дээ. Тэд бакалаврын түвшинд гадагшаа явж суръя гэвэл Боловсролын сангийн тэтгэлэг үйлчлэхгүй гэсэн үг үү. Энэ чинь үндсэн хуулиар олгосон хүний сурч боловсрох эрхийг боомилж, ялгаварласан асуудал болохгүй юу?

-Одоогоор Ерөнхийлөгчийн илгээлтээр бакалаврт сурах хүүхдүүдийн хэлний бэлтгэл болон гадаад тэтгэлгийн асуудал нь зөвхөн харьяа дүүрэгтээ сурсан төгсөгчдөд хамаатай. Кембрижийн болон олон улсын хөтөлбөртэй сургуулиудад суралцагчид ихэвчлэн харьяаллын бус байдаг. Тэдгээр хүүхдүүдийн хувьд дэлхийн шилдэг их, дээд сургуульд суралцахад нь зээлийн хөтөлбөр хэвээр байгаа. Оролцох боломж нь нээлттэй.

-Ингэхэд Боловсролын зээлийн сангийн зээл, тэтгэлэгт хамрагдагсдад ямар шалгуур тавьж байгаа билээ?

-Дотоодод зөвхөн сургууль, хөтөлбөр нь магадлан итгэмжлэгдсэн болон үргэлжлүүлэн суралцагч бол голч дүн 2.8-аас дээш байх гэсэн ерөнхий шалгууртай. Гадаадын суралцагчдын хувьд ерөнхийдөө дараахь шалгуур байна. Энд Ерөнхийлөгчийн тэтгэлгээр суралцагчид хэлний бэлтгэлээ амжилттай дүүргээд дэлхийн шилдэг Их, дээд сургуулиудаас урилга авсан байх, хэлний оноо тодорхой босготой. Хоёрдугаарт, Ерөнхийлөгчийн тэтгэлэгт хамрагдаагүй, Ерөнхий боловсролын сургууль төгсөгчид гадаадад болон дотоодод төгссөнөөс үл хамааран сонгон шалгаруулалтад орох боломжтой. Тэр нь дэлхийн шилдэг их сургуулиудын топ 50-иас үндсэн ангийн урилга авсан байх шаардлагатай. Дэлхийн шилдэг дээд сургуулиудад тэнцсэн бол хаана байгаагаасаа үл хамааран сонгон шалгаруулалтад оролцох боломжийг журмын өөрчлөлтдөө тусгахаар ажиллаж байна. Тухайн суралцагч дэлхийн хаанаас ч манай программ руу материалаа илгээж болно гэсэн үг.

-Зээлээ төлөөгүй төгсөгчдийн мэдээлэл И-Монголиагаар ирдэг болсон байна лээ. зээлийн хугацаа хэтэрсэн хүмүүсийг монголбанкны хар жагсаалтад оруулж байгаа юу?

-1992-2016 он хүртэлх хөнгөлөлттэй зээлээр суралцаж төгссөн хүмүүсээс зээлээ төлөөгүй 12 мянга гаруй хүн бий. Тэд 100 мянга, дээд тал нь хоёр сая төгрөгийн зээлийн өртэй. Тиймээс тэднийг “Зээлээ төлж дипломоо авах шаардлагатай тухай 2024 оны 9 дүгээр сард Сангийн сайтад, 2022 оны 11 дүгээр сард цахим шуудангаар мэдээлэл хүргэсэн. Учир нь сан Монголбанк руу зээлдэгчийн мэдээллийг нийлүүлэх ажил хийгдэж байгаа тул урьдчилан мэдээлэл хүргэж байгаа ажил. Гадаадад суралцаж төгссөн хүмүүсийн мэдээллийг бас л зээлийн мэдээллийн санд нийлүүлэх бэлтгэл ажил бас адилхан хийгдэж байна. (тухайн зээлдэгчийн регистрийн дугаар, зээлийн дүн, эргэн төлөлтийн хуваарь зөв бэлдэх) Энд 1997-2020 онд элсэн гадаадад суралцагсад зээлээ төлөөгүй бол тэдгээр иргэдийн мэдээллийг төв банк руу нийлүүлэх бэлтгэл ажил хийж байна. 2016 оноос хойш зээл авсан суралцагчийн мэдээлэл анхнаасаа системээр бүртгэлтэй олгогдсон тул Монголбанк руу тухай бүр нийлүүлээд явчихсан. Дотоодын зээлүүд нэлээд төлөгдөөд байгаа ч зээлийн эргэн төлөлт бага дүнтэй тул төсөвт туссан жил бүрийн 30 тэрбумын төлөвлөлт хэрэгжсэн удаагүй. Харин гадаадад суралцагчдын зээл өндөр дүнтэй тул нэг хүний эргэн төлөлт хийхэд хагас тэрбумаар зээлийн эргэн төлөлт өссөн дүнтэй. Ийм өндөр дүнтэй зээлийг гэрээний үүргийн дагуу төл гэсэн шаардлага тавихаар бидэнд ирэх шахалт, дарамт үнэхээр ширүүн байдаг. Төрийн үйлчилгээний албан хаагчид хэн нэгний үгийн бай, лайвны үзүүр болохыг хүсэхгүй байна. Иймээс сангийн гадаад зээлийн эргэн төлөлтийг эрчимжүүлэхэд хуулийн баг ажиллуулах боломжоор хангах нь зүйтэй гэж харж байна. Мөн сан зээлийн эргэн төлөлтөөр өөрийгөө санхүүжүүлэх боломжийг тусгасан эрх зүйн зохицуулалт хэрэгтэй байна.

М.Мөнхцэцэг

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Зэгиймаа: Ямар ч улс эртний хэл бичиг рүүгээ шилжсэн, орчин үетэйгээ зэрэгцүүлсэн түүх байхгүй DNN.mn

Төрийн албан хэрэг хос бичигт шилжлээ. Бүх шатны төрийн албан бланк, портокол, тайлан, тушаал, шийдвэр гээд цөм кириллтэй зэрэгцээд уйгаржин бичгээр давхар бичигдэнэ гэсэн үг. Шинэ оны эхний өдрөөс хэрэгжиж эхэлсэн Монгол хэлний тухай хуулийн энэ заалт нийгмийн бухимдлыг нэлээд дэвэргэх янзтай байна. Тэгвэл эрдэмтэн, судлаачдын байр суурь ямар байгааг сонирхуулъя. Энэ удаад МУЭИС-ийн захирал, Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Шинжлэх ухааны доктор(Sc.D), профессор Ч.Зэгиймаатай ярилцлаа.


-Төрийн албан хэргийг уйгаржин бичгээр давхар хөтлөх хуулийн хэрэгжилтийн талаар хэлний бодлогыг судалдаг эрдэмтний хувьд та ямар төсөөлөлтэй байна вэ?

-Хос бичиг гэж байдаггүй тул энэ хуулийг хэрэгжүүлэх боломжгүй л дээ. Аливаа хэлэнд нэг ойлголтыг хоёр бичгээр тэмдэглэнэ гэдэг утгагүй зүйл. “Уул” гэдгийг “агула” гэж бичнэ гэвэл нэг хэл биш хоёр хэлний асуудал гарч ирнэ. Эртний хэл, түүнийг тэмдэглэсэн бичиг, орчин цагийн хэл, түүнийг тэмдэглэсэн бичиг гэсэн өөр зүйлийг зэрэгцүүлэн тавих ямар ч утгагүй зүйл шүү дээ. Энэхүү хуулийг хүчээр хэрэгжүүлэх гэж шахах нь нийгмийг бухимдалд л хүргэнэ. Хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа зарсан утгагүй ажил болж хувирах биз ээ. Хоёр туулайны хойноос хөөцөлдвөл аль ч үгүй болохын үлгэр лугаа сөрөг үр дагавартай гэдгийг судлаачийн хувьд хэлье.

Ер нь Монгол Улсад хууль яах гэж, хэнд зориулагдаж гараад байна вэ. Сүүлийн үед УИХ болон холбогдох байгууллагууд шинжлэх ухааны үндэслэлгүй хуулиуд үйлдвэрлэгдсэн, хуулиас давсан дүрэм журмууд гарлаа, цэгцлэх цаг болсон гэж ярьцгаах болж байх шиг.

Одоо ийм дампуу хуулиудыг эмх цэгцэнд оруулъя гэж хаа сайгүй ярих болсон нь сайн хэрэг. Саяхан Боловсролын хуулиуд гэж хэцүүхэн юм гаргалаа.

Одоо салбарт бөөн асуудал үүсгээд л эхэлсэн. Ийм л хуулиудын нэг нь Монгол хэлний тухай хууль юм. Тухайн үедээ судлаачдыг сонсоогүй, улстөрчдийн ашиг сонирхол их орж, тэдэнд тал зассан нөхдүүдээр өргөн бариулсан, алдаа мадаг маш ихтэй хууль. Монгол Улсад хэлний бодлогын судалгааг хөгжүүлэх чиглэлээр 20-иод жил болж байгаа хүний хувьд энэ салбарт хийгдэж буй ажлыг харахаар дэндүү харамсалтай.

-Дэлхий дахинд манайх шиг ийм хэлний хуулийн зохицуулалттай улс байна уу?

-Хэлний тусгайлсан хуультай улс орон харьцангуй цөөхөн. Голдуу олон албан ёсны хэлтэй олон үндэстэн оршин суудаг улсуудад байх тал бий. Дийлэнх оронд Үндсэн хууль, зарим нэг тусгай хуулиндаа тусгах төдийгөөр шийдээд явдаг. Хүний хэлний хэрэглээг заан зааварлах, тэр тусмаа хуулиар далайлгах, хүчээр тулгах боломжгүй. Өөрийн гэсэн зүй тогтолтой, хүнтэй адил бий болдог, хөгждөг, уусдаг, үгүй болдог хувь тавилантай зүйл тул төрөөс орж зохицуулах нь маш эмзэг асуудал байдаг. Тэмцэл хөдөлгөөн, дайн дажинд ч хүргэдэг хурц асуудал шүү. Дэлхийд эдийн засгаараа тэргүүлэгч Америк гэхэд хэлний хуульгүй, албан ёсны хэлийг зарлаагүй. Англи болон испани албан ёсны хэл гэж зарлавал асар их хөрөнгө, цаг хугацаа болон хүний эрх, эрх чөлөөний асуудал гарах тул муж улсууд нь өөрсдөө шийдээд л явчих зохицуулалт хийдэг. Нийгмийн хэл шинжлэлд болон НҮБ-аас тогтоосон хэлний ангилал бий. Албан ёсны хэл, эх хэл, үндэсний, шашны, бүс нутгийн гээд л бүгд өөр өөрийн онцлогтой. Манайх дандаа буруу хэрэглэж, улс төр хийдэг. АНУ хүртэл англи хэлийг албан ёсны гэж зарлаагүй байхад манайх ямар ч шаардлагагүй улс байж бараг л зарлачих, хос бичиг, үндэсний бичиг ч гэж утгыг нь ч ойлгохгүй юм гаргаж ирнэ. Эх хэлийг монгол хэлтэйгээ хутгана, бөөн будлиан. Монгол Улсын нийгмийн харилцаанд хэлний амьдрал, хэрэглээг зохицуулахад дэмжлэг үзүүлэх зорилготой хуулийг түүхэн үеийн бичиг үсгийн хэрэглээ болгон хувиргах жишээний. Энэ нь нэг талаас, манайд орчин үеийн шинжлэх ухаан хөгжихгүй, асар хоцрогдолтой байгаагийн л нэг илрэл, нөгөө талаас мэргэжлийн судлаачдыг сонсдоггүйн гай. Хамгийн гол зүйл бол хүмүүсийн нийгмийн харилцааг зохицуулж байгаа хэн. Бичиг үсэгггүй ч хэл байна. Зөвхөн бичиг үсгээр хөөцөлдөж болохгүй. Бид дэлхийн улсуудын адил бусдын зохиосон бичиг үсгийг зээлдээд хэрэглээд л ирсэн. Орчин цагийн монгол хэлийг тэмдэглэж байгаа кирилл бичиг Болгараас гаралтай. Уйгаруудын зохиосон бичгийг бас зээлдэн хэрэглэсэн, бүх л улс орон өөрийн зохиосон бичиг үсэгтэй. Гэхдээ ямар ч улс эртний хэл бичиг рүү шилжсэн, авч ирж орчин үетэйгээ зэрэгцүүлсэн түүх байхгүй. Болдоггүй л юм байхгүй юу. Туркүүд араб бичгээ латинаар сольсон. Хэл, соёл нь устаагүй л байна. Казахстан латинд орох бодлогыг хэрэгжүүлж байгаа гэх мэт хэлний шинэчлэл хийгддэг. АНУ гэхэд л хүний хэл, бусдын бичгийг зээлдэж авсан атал хөгжлөөрөө манлайлж байна. Монгол хэл, соёл нь хадгалагдаад л ирсэн. Уйгаржинаар бичсэн томоохон бүтээлүүдийг орчин цагийн хэлэнд нийцүүлэн хөрвүүлэн кириллээр буулгаад л үлдээсэн. Өөр асар их бүтээл байгаа юм бол орчин үеийн хэлэнд нь буулгаад өг л дөө. Ургийн ном хийх гэхэд монгол хэлний эрдэмтэн хүн амын сүүлийн тооллогоос уйгаржинаас хүмүүсийн нэрийг буулгаж чадахгүй л байна билээ.

-Ингэхэд хэлний хуулиар юуг зохицуулах ёстой байдаг юм бэ. Монгол хэлний хууль нь шинжлэх ухаанаас яаж гажив?

-Монгол хэлний тухай хуулийг гаргахын өмнө байсан хууль нь Төрийн албан ёсны хэлний тухай хууль байв. Энэ хууль нэр томьёо, үг хэллэгийг бий болгох, хэрэглэх, хэвшүүлэх талд анхаарсан байсан. Хэлний бодлогын судалгааг бид эрчимтэй хийж, олон хурал семинар зохиож, төр засагт хандан зөвлөмж гаргах зэргээр нэлээд ажилласан тул хэлний хуулийн асуудал гарч ирсэн. Бидний судлаачид Монгол Улсын хэлний тухай өргөн агуулгаар асуудалд хандсан боловч үзэл бодол таарахгүй хууль санаачлагч гишүүн нэмэгдэн орж ирснээр хуулийн үзэл баримтлал гажихад хүргэсэн. Монгол Улсын нийгмийн харилцааг бүхэлд нь хамарсан хэлний цогц хэрэглээний асуудлыг бичиг үгийн хэрэглээгээр хязгаарлаж, хэлний зүй тогтлыг мэдэхгүйгээс алдаа мадаг их орсон доо.

Хүний хэл гэдэг бол хүний эрхийн салшгүй нэг хэсэг. Ямар хэлийг сонгон хэрэглэх, сурах нь хүн болгонд нээлттэй байх учиртай. Хятад улстай залгаа Дорнод аймгийн хүүхэд “Би үнэхээр нутагтаа ажиллаж, амьдарч, Хятад улстай бизнес хийж амьдрах шаардлагатай” гэж ирээдүйгээ тодорхойлж байгаа бол түүнд хятад хэлийг сонгон сурах боломжийг бүрдүүлсэн байх учиртай. Монгол Улсын төрөөс хэлний талаар баримтлах бодлогыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй явуулж чадаагүйгээс улбаатай олон асуудлууд үүссэн. Зөв бичиж, найруулах, уран сайхан ярих, шинжлэх ухааны бүтээл туурвих, асар хурдацтай орж ирж байгаа үг хэллэг, нэр томьёог бий болгох, хэвшүүлэх гээд маш их асуудал байна. Гэтэл боловсролын салбар юу болж байна вэ. Дөнгөж сургуульд ороод эх хэлээ сурах гэж ядаж байгаа хүүхдэд хэчнээн олон хэл зааж байна вэ. Холион бантан. Хэл гэдэг чинь хүний сэтгэн бодох чадварыг илтгэж буй ганц хэрэгсэл шүү дээ. Түүнээс гадна дохионы хэл, интернэтийн хэл, хэвлэл мэдээллийн салбарын хэл гээд асар олон төрлийн хэлүүд бий болоод байна. Гэтэл манайх зөвхөн бичиг үсэгтэй зууралдаад байх юм. Эртний хэлийг тэмдэглэж байсан уйгаржинг орчин цагийнхаа бичигтэй сөргөлдүүлж ард түмнийг ядраагаад, хүүхдүүдийг залхаагаад байна. Эцэс сүүлдээ залуу үед мэдээлэл технологийн ололт амжилт, гадаад хэл соёл, орчин үетэйгээ нийцэхийн тулд асар их цаг хөдөлмөрөөс нь хомслоод, тархи толгойг нь боймлоод, урагшлахад нь саад болоод ирэхээр нийгмийн хямрал болж, үндэсний соёл гэж бахархах биш, үзэн ядалт бий болгох аюултай шүү дээ.

-Төрийн үйл хэргийг хос бичгээр хөтлөхөөр нийгэм системийн хувьд гажигтай болно гэж та дээр хэллээ. Тэгвэл хос бичиг манай улсын гадаад харилцаанд яаж нөлөөлөх бол?

-Гадагшаа чиглэсэн албан нот, бичиг цаас бүгд давхар уйгаржинаар бичигдэх юм байна л даа. Манайхтай дипломат харилцаатай улс орнууд, хөрөнгө оруулагчдад энэ тийм ч сонин биш байх. Учир нь англиар бас зүүх байх. Харин дотооддоо эдийн засгийн хувьд мөнгө үрсэн ажил болно. Өмнө 1990 онд улс даяараа уйгаржинд шилжинэ гээд төр засгаараа хөдлөөд бараагүй түүх бий шүү дээ. Үр дүнд нь бүхэл бүтэн нэг үеэрээ тоглуулчихсан. Төрийн албан хэргийг хос хэлээр хөтлөх хууль хэрэгжиж эхлэхээс өмнө хүүхдийн төрсний гэрчилгээ, диплом зэрэг дээр давхар уйгаржинаар бичдэг болсон. Хэчнээн их мөнгө, хэчнээн их цаас үрж, хэнд хэрэгтэй юм хийж байна вэ. Сайн дурын үндсэн дээр уйгаржинг хүмүүс сурах нь нээлттэй. Түүнээс нийгмээрээ хүчээр сурахыг албадах шаардлагагүй.

Үндсэн хууль, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн, шинжлэх ухааны үндэслэлгүй, судалгаагүй хууль гаргачихаад иргэдээ хүчирхийлж болохгүй.

-Ер нь хэлний бодлого ямар байх ёстой юм бэ. Байсхийгээд л монгол хэлний дүрэм шинэчлэгдэж, хүмүүсийн толгойг эргүүлдэг. Дүрэм өөрчлөгдөх нь зөв юм уу?

-Хэл бол хувьсан өөрчлөгддөг. Хамгийн их өөрчлөгддөг зүйл бол үгсийн сан. Яагаад гэвэл шинэ ойлголт, шинэ юмс үзэгдэл бий болж, түүнийг нэршүүлэх замаар хэл баяждаг. Харин хамгийн өөрчлөгддөггүй зүйл бол дүрэм. 100 жилд ч байж л байдаг. Гэтэл манайд монгол хэлний нөхдүүд олон төсөл хэрэгжүүлж, 700 үгийг шүүрч авч өөрчлөх, шинэ дүрэм зохиох гэх мэтээр толгой эргүүлсэн зүйлсийг хийсэн нь дүрмийг өөрчилсөн мэт будлиан хаа сайгүй үүсгэсэн. Өнөөдөр Дамдинсүрэн гуайн дүрмийг албан ёсоор өөрчлөөгүй, түүнийг л даган мөрдөх ёстой. Гэтэл хэлний хэм хэмжээг зохицуулах чиг үүрэгт нь орсон газар бол Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл. Энэ байгууллага ажлаа мэдэхгүйгээс гадна хариуцлагагүй үйлдэл удаа дараа хийж ирсний нэг нь Монгол хэлний журамласан толь бичгийг гаргасан. Энэ толь бичгийн оршил хэсэгт Ц.Дамдинсурэнгийн дүрмийг баримталсан гэсэн боловч алдаа олныг хийсэн. Үүнийг нь цахим толь баримталсан төрийн байгууллага, судлаач, хүн болгон буруу бичих нөхцөлийг бий болгож байгааг даруй залруулах шаардлагатай.

Монгол Улсын хэлний бодлогыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй явуулах чиг үүрэгтэй газар нь зөвхөн бичиг үсгийн асуудалд оролцоод явж байна. Үндэсний телевизээр мөнгө зараад л хадны бичиг үсэг тайлаад сууж байна шүү дээ. Гэтэл өнөөдөр Монгол Улсын бүх салбарын хэлний бодлого яаж явах ёстой юм бэ гэдэг бодлого үнэндээ алга. Боловсрол, олон улсын харилцаа, шинжлэх ухаан, аялал жуулчлал гээд хэлгүй юм хаа байна. Энэ олон хэлний асуудлыг яаж шийдээд байгаа юм. Шинэ үгийг үүсгэх, дүрэм журмыг нь зөв хэвшүүлэх ёстой. Хүн аливааг зөвхөн илэрхийлж чадахгүйгээсээ болоод бухимдалд орно. Улмаар тархи нь гажина, саатна. Төрөлх хэл бол гадаад хэлийг сурах судлах үндэс нь юм. Монгол хэлээр сайн найруулж чаддаг хүн ямар ч хэлээр сайн бичнэ. Гадаад хэл нь монгол хэлийг баяжуулна. Харин дайсан нь биш. Хэрэв гадаад хэлний боловсрол, соёлгүй бол бид орчин үеийн нийгмийн хөгжлөөр хол тасарна.

-Хос бичигт шилжих нь өөрөө Үндсэн хуулийн зөрчил юм биш үү?

-Монголчууд бүгдээрээ бие биентэйгээ ойлголцож байгаа ганц хэл нь орчин цагийн монгол хэл. Бүгдээрээ харилцаж байгаа бичиг нь кирилл. Бид өөрийнхөө хэлээр ярьж, өөрийнхөө сурсан бичгээр бичих, ойлголцох эрхтэй. Гэтэл Үндсэн хуулиар олгосон эрхийг төр өөрөө зөрчөөд байна. Наад зах нь УИХ-ын дарга болон яамдаас ирүүлж буй албан бичиг дээрх тамга тэмдэг нь зөвхөн уйгаржин бичгээр байгаа нь энэ хуулийг зөрчиж байгааг яагаад анхаарахгүй, хэлэхгүй байгаа юм бэ. Монголын цагдаагийн дүрэмт хувцсан дээрх зөвхөн англи, эсвэл уйгаржинаар, МНВ -ын хаяг нь зөвхөн англи, уйгаржинаар байгаа нь ямар бодлоготой юм бэ. Гудамж, талбайн нэр хаяг гээд л бид хурдан, амар ойлголцоход л чиглэгдэх ёстой юм.

-Бид хорвоо дээр хос бичигтэй цорын ганц улс болчихлоо. Энэ нь улсын хөгжил дэвшилд саад болохоос гадна нийгэмд эмх замбараагүй байдал үүсгэх юм байна. Тэгэхээр уйгаржинаас татгалзах ямар гарц шийдэл байж болох вэ?

-Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд нь 2025 оныг хүний эрхийг дээдэлсэн жил болгоно гээд зарласан. Тэгвэл хүний эрхийг боомилсон энэ хос бичигт шилжүүлсэн хуулиа эргүүлэн татах хэрэгтэй байна. Хуулийн төслийг санаачлах бүрэн эрх нь Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газарт бий. Монгол хэлний тухай хуулийг шинэчлэх хэрэгтэй. Эсвэл хуульгүй байсан ч болно. Монгол Улс бол нэг үндэстэн, нэг шашин, соёл голлосон учир олон үндэстэн, соёлтой, холбооны улсуудтай харьцуулалтгүй амар, энгийн атал хос бичиг гэж юм гаргаж ирээд нийгмийг хамарсан завхрал үүсгэж байна.

Асар их нөөц баялагтай, цөөхөн хүн амтай, авсаархан, оюун ухаанаараа асар хурдацтай хөгжиж болох улс атал байхгүй газраас утгагүй зүйл гаргаж, улстөржүүлж, будлиан төөрөгдөл үүсгэж, бусдыг сармагчин шиг дуурайж, өөрийн бодлогогүй явсаар байгаад анхаарах цаг нэгэнт ирсэн. Мэдлэгийн нийгэмд мэдлэг л бүхнийг шийднэ.Түүх түүхээрээ, орчин үе орчин үеэрээ байдаг жамтай бус уу. Орчин үеийн асуудлыг түүхэн арга зүйгээр шийддэггүй билээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ