Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Дүн өвлийн хүйтнээр нийслэл хотын 31 хувь нь хэзээ мөдгүй хөлдөхөд бэлэн байна DNN.mn

Жавар тачигнасан өвлийн сунайсан дөрвөн сар биднийг хүлээж байна. Илүү сартай энэ өвөл цаг агаар тогтворгүй, олон жилийн дунджаас хүйтэн, төмөр зуд нүүрлэж болзошгүйг мэргэжилтнүүд анхааруулж байгаа. Тэгвэл нийслэлчүүд өвлийг өнтэй давж чадахааргүй нөхцөл байдал үүсчээ. Учир нь, Улаанбаатар хотын дулааны 31 хувийг хангадаг “ДЦС-3”-ын өнөөдрийн бодит дүр төрх ийм байна.

1968 онд баригдсан энэ станц социализмаараа үлдсэн цор ганц үйлдвэр гэж хэлж болохоор. Дунд даралтын зуухны хэсэг рүү ороход үнэхээр өрөвдмөөр орчин угтлаа. Технологийн дэвшлийн эрин үед бүхэл бүтэн улс байж хагас зуун жилийн настай хуучирч, элэгдсэн станцтайгаа зууралдсаар байгааг харахад гол харламаар. Зэвэнд идэгдээд цоорч, нимгэрээд зогсохгүй захаасаа өмөрч унасан тоног төхөөрөмжүүд нүдэнд тод тусав. Орчин нөхцөлийн хувьд тоосонцор ихтэй болохоор тавхан минут зогсоход хоолой сэрвэгнэж, хамар шархирч байлаа. Манайх шиг ийм дулааны цахилгаан станцтай орон дэлхийд байхгүй гэдгийг “ДЦС-3” ТӨХК-ийн Үйлдвэрлэлийн дарга Л.Бөхбат хэлэв.

Тэрбээр “Орчин цагт бусад оронд станцын ажилтнууд нь цагаан халаттай, тоос шороогүй орчинд ажилладаг бол манайд эсрэгээрээ. Сэмэрсэн марль шиг хуучирсан эд ангиудаа өөрсдийнхөө хэмжээнд нөхөж, сэлбэж байна. Ер нь тухайн тоног төхөөрөмж ажиллах хугацаатай байдаг. Тэр хугацаа нь дууссан л бол муудаж, эвдрээгүй байсан ч сольдог байх ёстой. Харин манайх засъя гэхээр засвар авахгүй. Сэлбэг материалууд нь олдохоо ч байсан. Найдвартай ажиллагаагаа бодвол хугацаа нь дууссанаа солиод баймаар л байна” гэв. Процессын хувьд “ДЦС-3”-ын дунд даралтын цех бол өндөр даралт температуртай уур үйлдвэрлэдэг зуух юм байна. Том тээрэмд нүүрсээ буталж, гурил шиг болгосны дараа халуун агаартай асч байгаа гал руугаа хийдэг байна. Доторх турба хоолойнуудаар гүйж байгаа усыг өндөр даралт температуртай уур болгодог гэсэн үг. Эндээс гарсан уур нь турбин руу орно. Энгийнээр тайлбарлавал данхтай цай буцлахад цоргоор нь уур гардагтай яг адил. Тэр гарч байгаа уурын хүчээр турбиныг эргүүлж цахилгаан эрчим хүч гаргадаг байна. Энэ төхөөрөмж анх үйлдвэрлэгчээс 220 мянган цаг буюу 40 жил ажиллах тогтоосон хугацаатай. Гэвч эхнээсээ өмөрч унаад, ашиглалтаас гарчээ. Хэдийгээр бат бөх төмөр материалууд боловч үйлдвэрээс тогтоосон хугацаа нь дуусахаар цууралт өгдөг байна. Тэрийг нь гагнаж сэлбэж, монголчилж аргалсаар өдий хүрчээ. Хэрэв цууралт өгсөн турбин задарвал асар их аюултай гэнэ. Ус 100 градуст буцалдаг. Харин станцад үйлдвэрлэж байгаа уур 540 градус. Энэ нь мэргэжлийн үзүүлэлтээр 100 АТА даралт юм байна. Айл өрхийн нэг паар задрахад ямар аюул болдог билээ дээ. Энэ нь ердөө гурав, дөрөвхөн АТА байдаг аж. Тэгэхээр насжилт нь дууссан турбин задарвал үүсэх эрсдэл асар их байх нь аргагүй юм байна. Иймд өнөө жил цууралт өгөөд хэзээ ч задарч, дэлбэрэх аюултай байсан нэг машинаа ЭХЯ-ны улсын байцаагчийн дүгнэлтээр актлуулжээ.

Ингээд эрчим хүч үйлдвэрлэх нэг машинаа ашиглалтаас хасуулжээ. Дараа, дараагийн машинууд нь яг л ийм дүр зурагтай байгааг инженерүүд нь хэлж байв.

Өдгөө 56 жил тасралтгүй ажиллаж буй энэ станц дангаараа Улаанбаатар хотын дулаан хангамжийн 31 хувийг, төвийн эрчим хүчний системийн 14 хувийг, үйлдвэрийн технологийн уурын хэрэглээний 47 хувийг хангадаг аж. Гэвч үйлдвэрлэлийн насжилт хэдийнэ дуусчихсан, хэзээ мөдгүй зогсож мэдэхээр хүнд нөхцөлд ажиллаж байна. Энэ нь зөвхөн станцын асуудал биш. Эднийхээс эрчим хүч, дулаан авдаг хэрэглэгчид давхар хохироод зогсохгүй газар доорх инженерийн байгууламжууд тэр чигтээ сүйрэх эрсдэл нүүрлэсэн нь хамгийн том аюул юм. “ДЦС-3” дунд даралтын станцын арван үндсэн тоноглолоос долоогийнх нь ашиглалтын хугацаа дуусчээ. Өндөр даралтын станцын уурын турбинууд нь ашиглалтад оросноос хойш 4547 жил болоод хуучирч муудсан байна. Оросууд үйлдвэрлэгч улс болохоор тэндээс л сэлбэг хэрэгслээ авдаг байж. Одоо хойд хөрш дайнтай байгаа болохоор үйлдвэрлэл нь доголдож, засварын сэлбэг материалуудын олдоц бүр ч хомсодсон байна.

“ДЦС-3”-т 2014 оноос хойш өргөтгөл шинэчлэлийн ажил огт хийгдээгүй байна. Бас нэг асуудал нь шинээр үнсэн сан барих газаргүй болжээ. Станцын үндсэн тоноглол болох зуухнаас гардаг үнсийг нойтон аргаар буюу шингэрүүлсэн байдлаар үнсэн сав руу зөөж тээвэрлэдэг аж. Энэ нь техник ашиглалтын дүрэмд зааснаар хоёр жилийн өмнөөс энэ ажлыг эхлүүлсэн байх ёстой юм байна. Харамсалтай нь 2025 он гарах гэж байхад асуудал шийдэгдээгүй шалтгаан нь хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой гэнэ. Станцын одоо ашиглаж байгаа үнс хадгалах сангуудын ойролцоо шинээр олгох газар байхгүй. Иймд үндсэн сангаас 25 км-ийн зайд үнсийг шилжүүлэн дарах ажлын зураг төсвийг гүйцэтгүүлсэн байна.

Дараагийн үндсэн санг бэлтгэхэд 40.7 тэрбум төгрөг шаардлагатай болжээ. Тус станц алдагдал өнөөдрийн байдлаар 14.6 тэрбум төгрөгт хүрчээ. Шалтгаан нь дулааны эрчим хүчний өөрийнх нь үйлдвэрлэдэг өртөг нь 24 мянга 683 төгрөг хэрнээ хэрэглэгчдэд 7.215 төгрөгөөр борлуулж байгаатай холбоотой аж. Өнгөрсөн өвөл үе, үе эрчим хүч хязгаарладаг байсан бол энэ жил дулаан руугаа орохоос өөр замгүй болжээ.

“ДЦС-3”-ын Ерөнхий инженер Н.Чимэддорж “2023-2024 оны өвлийн ачаалалд үндсэн тоноглолууд маань 120 хоног тасралтгүй ажилласан. Ямар ч бэлтгэл тоноглолгүй. Энэ нь өнөөдөр эрсдлүүд үүсгээд байгаа. Зуух 60, турбин 45 хоног яваад урсгал засвар хийх ёстой. Бид засварыг хийхгүйгээр өвлийн ачаалалд оролцож байгаа. Өнөөдөр 220 тн уур үйлдвэрлэдэг уурын зуухыг нормчлолоороо 13.6 тэрбум төгрөгөөр засдаг. Гэтэл 5.9 тэрбум төгрөгт тааруулж засч байна. Олдож байгаа мөнгө нь энэ. Хэсэгчилсэн засвар хийгээд өвлийн ачаалалд оролцож байгаа нь найдвартай ажиллагаа алдагдах эрсдэлтэй. Энэ ажлыг эхлүүлэхийн тулд хөрөнгө мөнгө зайлшгүй шаардлагатай байгаа. Иймд үнэ тарифаар шийдвэрлэх үү. Улсын хөрөнгө оруулалтаар шийдвэрлэх үү гэдэг хоёрхон гарц байгаа” гэлээ.

“ДЦС-3” ТӨХК-ийн Төлөвлөлт, эдийн засгийн хэлтсийн дарга Л.Оюун-Эрдэнэ “Манай станц оны эхнээс 21.8 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллахаар байсан. Сая Засгийн газраас 12 тэрбумын татаас өгсөн. Ингэснээр манай компанийн алдагдал хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээр 14.6 тэрбум төгрөг болоод байгаа юм. Татаасыг сая есдүгээр сарын сүүлээр өгсөн. Тэр болтол долоо, найм, есдүгээр сард банкнаас тав хоногийн хугацаанд хүүгүй нөхцөлтэйгөөр төлөхөөр дунджаар 200 сая төгрөг зээлж цалингаа тавьж байсан. 21.8 тэрбум төгрөгийн дутагдлын 15.3 тэрбум төгрөг нь цалин, НДШ-ийн алдагдал байсан. Тэгэхээр бид бусад бэлтгэн нийлүүлэгчид болон Багануурын нүүрсний уурхайд өгөх байсан мөнгийг ажилчдынхаа цалинд өгсөн. Бусад бэлтгэн нийлүүлэгчдэдээ олон тэрбумын өглөгтэй есдүгээр сарын сүүлчтэй золгосон. Ер нь бид маш өндөр өртгөөр цахилгаан, дулааны эрчим хүч үйлдвэрлээд бага үнээр борлуулж байна. Өнөөдөр цахилгаан, дулааны үнийг нэмснээр ашигтай ажиллаад тоног төхөөрмжөө шинэчлэх хэмжээнд байхгүй. Зөвхөн өнөөдрийн өртгийн хэмжээнд хүргэж өгөх юм. Цаашдаа 2025 оноос эхлээд үнэ тарифыг индексжүүлээд явна гэдгийг Эрчим хүчний зохицуулах хорооноос мэдэгдээд байгаа” гэв.

“ДЦС-3”-ын зовлон бусад төрийн оролцоотой компаниуддаа ч бас том дарамт болдог байна. Эднийд эрчим хүчний нүүрс нийлүүлдэг Багануур болон Шивээ-Овоогийн нүүрсний уурхай давхар алдагдал хүлээгээд хүнд байгаа гэнэ. Энэ тухай “Багануур” ХК-ийн гүйцэтгэх захирал Д.Түвшинжаргал ярихдаа “Бид зөвхөн нэг станцад нүүрсээ өгдөггүй. Замын-Үүдээс авахуулаад Сэлэнгийн Алтанбулаг хүртэлх бүх дулааны цахилгаан станцууд, 11 сум, сууринд эрчим хүчний нүүрс нийлүүлж ажилладаг. Өнөөдрийн байдлаар бидний авахад бэлэн нүүрсний нөөц 480 мянган тн хүрсэн байх ёстой. Одоо 235 мянгатай байгаа. Энэ байдлаар явбал он шилжихэд 85 мянган тн нөөцтэй болно. Өнөөдөр Багануурын уурхай нь хоногт 230 вагон нүүрс ачиж байгаа. Ирэх арваннэгдүгээр сараас 240 вагонд хүрнэ. Бид нэг кг нүүрсийг 43 төгрөгөөр тооцож станцуудад нийлүүлж байна. Нүүрсний үнээс ашиг тооцъё гээгүй. Өртөгт нь хүргэмээр байна. Ингэснээр Багануурын уурхай ашигтай ажиллаад, ажилчид нь өндөр цалин авах гээд байгаа юм биш. Багануурын уурхай нэг тн нүүрсийг 55 мянга 700 төгрөгөөр олборлочихоод улсдаа 43 мянган төгрөгөөр зарж байгаа. Нүүрсээ нэг вагон ачихад 630 мянган төгрөг, хоногт 135 сая төгрөг, сардаа дөрвөн тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээж байна. Ийм салбар байж болох уу. Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал, эрчим хүчний найдвартай байдлыг хангах үүднээс энэ асуудлыг ярьж байгаа юм. Манай үнийг Эрчим хүчний зохицуулах хороо тогтоодог. Нөгөө талдаа Татварын ерөнхий газар бидэнд акт тавиад байна. Маш олон жил өртгөөсөө доогуур нүүрсээ борлуулаад байгаа учраас алдагдалтай ажиллаад байна. Иймд татвар төлөлт хоцрогдолтой яваад байгаа юм. Өнөө жил 14 тэрбум төгрөгийн акт тавиулсан. Энэ бол манай ажилчдын хагас жилийн цалин. Хоёр өвлийг давах мөнгө. Одоо манайд өргүй станц гэж байхгүй. 14 тэрбум төгрөгийн авлагатай байна” гэв. Тэгвэл “Шивээ-Овоо”-гийн хувьд ч ялгаагүй. Тэд “Сүүлийн жилүүдэд нүүрсний хэрэглээ захиалга 50 хувь хүртэл нэмэгдсэнээс уурхайн техникийн өнөөгийн хүчин чадал хүрэлцэхгүй байна. Үүний улмаас ДЦС-уудад нийлүүлэх нүүрс тасалдаж, үйл ажиллагаа нь доголдож болзошгүй” гэсэн хариултыг өгч байгаа юм. Нэгэнт эрчим хүчний систем бүхэлдээ алдагдалд хүрсэн энэ нөхцөлд ямар гарц шийдэл байгаа талаар Эрчим хүчний зохицуулах хорооны дарга Э.Түвшинчулуунаас тодруулахад “Өнөөдөр нэг киловатт цахилгаан үйлдвэрлэх өртөг үнэ 280 төгрөг. Дунджаар 216 төгрөгөөр зарж байна. Энэ зөрүүгээр салбар алдагдал хүлээгээд явж байгаа. 55 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байна.

Энэ дотроо зөвхөн эрчим хүчний салбар гэлтгүй нүүрсний уурхайнууд гээд бүгд дор дороо алдагдалтай ажиллаж байгаа. Эрчим хүчний үнэ тарифыг эхний ээлжинд өртөгт нь хүргэж, алдагдалгүй болгоё гэсэн зорилт тавьсан. Хэрэглээнээс нь хамаарсан шатлалтай тарифыг гаргая. Их хэрэглэдэг нь өндөр төлдөг ч юмуу ялгавартай тариф гаргадаг ч юмуу. Мөн айл өрхүүддээ гурван янзын тарифыг санал болгохоор ажиллаж байна. Тухайлбал, хэрэглэгч өөрийнхөө хэрэглээг удирдана. Шөнө хямд тарифтай үед нь цахилгаанаа хэрэглэдэг байх юм бол ашигтай байх боломжийг нээж өгч байгаа. Иймэрхүү шинэчлэлүүдийг хийхээр төлөвлөж байна” гэв.

М.Мөнхцэцэг

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

“Цасан бөмбөгийн онол” DNN.mn

Залуу байхдаа гадаад хэл сурах нь илүү үр дүнтэй, нас ахихын хэрээр ой тогтоолт муудаж, хэр барагтаа хэл сурахгүй гэдэг нийтлэг төөрөгдөл анзаарагддаг.

Саяхан 70 гарч яваа авга ахындаа очлоо. Америкт амьдардаг хүүгийндээ очих гээд хөгшинтэйгөө англи хэл сураад эхэлчихэж. Хятад судлаач, орчуулагч, багш Д.Болбаатарын “Цасан бөмбөгийн онол”-оор сурч байгаагаа сонирхуулав. Ах маань “Болдбаатар чинь их сүрхий онол гаргаж. Гадаад хэл сурах гэж байгаа бол Ганданд ном хурж байгаа лам нар шиг чанга дуугаар өдөр болгон гадаад хэлний бичвэрийг тууштай уншаад байдаг болчихвол 3-5 сарын хугацаанд сонирхсон гадаад хэлийг маш өндөр түвшинд эзэмшээд тавьсан асуулт болгоны учгийг төвөггүй ойлгодог болно гэж зөвлөсөн байна. Чанга дуугаар унших амаргүй л юм. Гэхдээ тууштайгаар өдөр болгон уншаад байхаар уншмаар санагддаг болчих нь гайхмаар юм. Нүд, чих ч онгойгоод ирж байна” хэмээн толгой сэгсэрч байна.

Ахаасаа сонссон сониноо бататгах санаатай интернэт ухтал Д.Болдбаатар багш цасан бөмбөгийн онолоо “Уулын орой дээрээс бөөрөнхийлж байгаад уруу өнхрүүлсэн цас бэл рүү очихын үед хэд хөлбөрөн эргэлдээд гэрийн чинээ томордгийг хөдөөний хүүхдүүд мэдэх буй за. Түүнтэй төсөөтэй үйл явц болдог гэсэн үг. Үр дүнд ойртох тусам сайжирч байгаа хурд нь геометр прогрессоор дээшилдэг хэмээн хэлж ч болох юм” гэж тайлбарласан байх юм.

Ингээд бодохоор аргаа л зөв олчихвол хэл сурахад нас асуудал биш л болж таараад байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Малчдын эрлэг нь МАН юм биш үү DNN.mn

Монголчууд бид хэзээнээсээ малчин түмнээ хайрлаж, хүндлэхийн зэрэгцээ тэднээр бахархаж ирсэн уламжлалтай. Яагаад гэвэл тэд дэлхийд цор ганц үлдсэн нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж, өв соёлоо тээж яваа улс. Энэ агуулгаар төрийн бодлого малчдаа бүхий л талаар нь дэмжихэд чиглэдэг. Тухайлбал, малчдын НДШ-ийн 50 хувийг нь төр дааж байна. Зөвхөн малчдын хүүхдүүд долоо настайдаа сургуульд элсэх боломжтой болов. Малчдын тэтгэвэрт гарах насыг таван жилээр наашлууллаа. Малчдын хөрөнгөжих боломж нь “Шинэ хоршоо хөдөлгөөн” гэж их хэмжээний зээлийг хүүгүй шахуу олгож эхэлсэн. Энэ бүх төрийн бодлогыг малчиддаа жигтэйхэн хайртайдаа гаргасан гэж бодож байна уу. Өнгөц харвал малчдын нийгмийн асуудлыг аягүй их харж үзээд, шийдэж өгч байгаа юм шиг. Үнэн хэрэгтээ тэднийг дэмжих биш, харин ч хорлосон үйлдэл юм. Зүгээр л “МАН малчдыг харж үздэг” гэсэн нэр зүүсэн төдий. “Нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлов” гэгчээр малчдад зориулсан нийгмийн халамжийн бодлогууд чинь өөрсдөд нь мөхлийн хэмжээнд тусаад байгаа юм биш үү.

Наанаа малчиддаа дэм болж байна гэж сүрхий том, том ярьцгаачихаад цаагуураа эдийн засгаар нь боомилж буй энгийн жишээ бол нөөцийн махны худалдаа юм. Нийслэлчүүдийн өвлийн идэш ууш нь дуусч, махны хэрэглээ өсөхтэй зэрэгцээд нөөцийн мах худалдаанд гаргадаг. Ингээд яг мах үнэд орох цагаар үнэ ханшийг нь шороотой хутгачихдаг. Өдөр тутмын орлогогүй малчид хэдэн малынхаа ашиг шимээр л амьдралаа авч яваа. Цагаан идээ, мах, арьс шир, ноос ноолуураа зарж байж амьжиргаагаа залгуулна. Гэтэл энэ тал дээр нь төрөөс анхаардаггүй. Дунд нь хэдэн ченжүүд нугалаа үүсгэж, амандаа орсон үнэ хэлээд ашиг хийдэг. Эцэс сүүлд нь хамаг муу нэрийг малчид зүүдэг шүү дээ. Ядаж л цагаан идээгээ экспортолбол доллар олох асар их боломж бий. Тив алгасдаггүй юм аа гэхэд урд хөрш рүүгээ гаргаад байхад зах зээл нь бэлэн байж л байна.

Малчдыг хорлож байгаа бас нэг бодлого нь тэтгэврийн насыг наашлуулсан явдал. Хуулиараа эрэгтэй 55, эмэгтэй 50 настай тэтгэвэрт суудаг болсон. Эрт тэтгэвэрт гардаг болно гэхээр малчид юу ч хийх хүсэлгүй болж байна. Дэмий л тэтгэврийнхээ насыг хүлээгээд сууж байдаг улс болчихсон. Тэд юу ч хийхгүй болохоор мэдээж мөнгөгүй байна. Мөнгөгүй болохоор хөгжиж, дэвжихгүй байгаа юм. Зүгээр л айраг уугаад өдрийг өнгөрүүлдэг улс болж хувирлаа. Хийцгүйрсэн малчдын хийрхэл нь хов жив л байх шив дээ. “Тэр тэгсэн гэнээ, эднийх ингэжээ” гээд айл, саахалтынхаа талаар ам уралдан сониучилж суухаас хэтрэхгүй байна. Боловсролгүй, мэдлэггүй ард түмэн бусдын боол болохдоо амархан. Үүний хөрсийг малчдаар бэлдүүлж байна. Тэр нь юу вэ гэхээр малчдын хүүхдүүдийг долоон настайд нь сургуульд оруулж болно гэдэг бодлого хэрэгжиж байна. Тайлбар нь “Залуу малчдыг дэмжих хөтөлбөр” нэртэй. Зургаан настай хүүхдүүд дотуур байранд сууж чадахгүй болохоор малчин өрх тусдаа амьдрах шалтгаан болж байгаа гэнэ үү. Эхнэр, нөхрийн нэг нь сургуулийн хүүхдээ аваад сумын төвд суурьшиж, нөгөө нь хэдэн малтайгаа бэлчээртээ үлддэг нь гэр бүл салах нөхцөл болж байгаа юм байх. Энэ бол зүгээр л өнгөлөн далдлалт. Үндсэн хуулиар олгогдсон хүн бүрийн сурч боловсрох эрхийг хязгаарлаж, нэг жилээр өнжөөж буйгаа зөвтгөсөн арга ядсан тайлбар юм. Үнэхээр малчны хүүхдүүд зургаан настайдаа сургуульд орох гэхээр дээрх шалтгаанууд тулгараад байдаг юм бол гарц шийдлүүд өчнөөн бий. Дотуур байрны багшийн тоог нэмэгдүүлэх нь тийм ч хэцүү дааж давшгүй асуудал биш. Хоёр, гуравхан настай живхнээсээ салаагүй жаалууд 24 цагийн цэцэрлэгт явж болоод л байна. Учраа мэдэхгүй, хэлд ч ороогүй 30 хүүхдийг хоёрхон багш зааж сургаад, асарч хүмүүжүүлээд чадаад л ирсэн. Тэгэхээр малчны зургаан настай хүүхэд дотуур байранд амьдарч чадахгүй гэдэг нь хий хоосон утгагүй яриа. Харахад төрөөс малчдыг энэ мэтээр харж үзээд байгаа юм шиг хэрнээ боловсролгүй, мэдлэггүй болгох гээд байна шүү дээ. Боловсролгүй үр удам юу хийх вэ. Ямар ч хөгжих боломжгүй улс л болж үржинэ. Цаашлаад тэр чигтээ удам дамжсан малчид л болно.

Сая УИХ-ын сонгуулиар малчдыг хоршоо байгуулсныг нь “шагнаад” зээл ч юм шиг, тэтгэмж ч юм шиг баахан мөнгө тараасан. Дараагийн сонгуулийн өмнө тэглэгдчихнэ гээд малчин ч, нам нь ч бодож байгаа байх. Тэр цагт малчид авсан зээлийнхээ хүүг нь яах болж байна вэ. Томоохон бизнесийн магнатууд малчдын байгуулсан шинэ хоршоог төрийн дээрэм тонуул гэж дүгнэж байна билээ. Өнгөн дээрээ малчдад хөнгөлөлттэй зээл өгч байгаа нэртэй. Зээлийн хүүгийн зөрүүг Засгийн газар төлнө гэж байгаа нь татвар төлөгчдийн халаас руу халдана гэсэн үг. Малчид зээлээ төлөхгүй байсан ч болох юм байна. Яагаад гэвэл Засгийн газар шинэ хоршоодын зээлийг батлан даагаад авчихсан. Тэгэхээр дахиад л ард түмэн, татвар төлөгч та бид малчдын зээлийг төлөх болно. Харин зээл олгох шийдвэр гаргасан улстөрчид, зээл авсан малчдад падгүй. “Энэ бол углуургаараа малчдын нэрийг барьж сонгуулийн санхүүжилт босгосон эрх баригчдын зальжин мэх шүү” гэж тухайн үед бид өчнөөн сануулж, амаа цангатал хэлсэн дээ.

Гэвч хөөрхий малчид хөгжиж дэвжээд дэлхийг байлдан дагуулах аятай сурталчилгаа дийлсэн дэг. Ер нь явж, явж энэ хэдэн малчдыг маань Монгол Ардын Нам нь хорлоод байгаа юм биш үү. Яагаад гэвэл үндэсний тэсэн тэсвэрлэх чадвар малчдад асар муу байдаг. Зуд болоход мал хунараа сууриар нь алдаж байгаагаас харж болно. Зунжин, намаржин найр наадам хэсээд өвс тэжээлээ бэлдэхгүй. Өнтэй өвөл болбол илүү ажил болно гээд залхуурдаг. Цас ахиу орох тоолонд малчид руу машин машинаар нь өвс, тэжээл явуулаад байхаар орчин цагийн малчид гараа хумхиад хойш суухыг түрүүнд тавьдаг болчихсон.

Одоо үед дээвэртээ өвс хураасан малын саравчтай айл бараг байхгүй. Зуд болонгуут тусламжийн цуваа ирчих болохоор илүү хөдөлмөр хийхийг хүсдэггүйн тод жишээ юм. Зүгээр хаячихвал зун болгон өвсөө хангалттай базааж, тэр хэрээр дээвэртээ саравчтай болж эхэлцгээнэ дээ. Гурван жил болсон ч дээвэрт нь өвс хураалгаатай байж л байна. Ингээд харахаар малчид руу чиглэсэн бүх тусламж үйлчилгээ чинь тэднийг индианчууд шиг болгоод байгаа юм биш үү. Индиан үндэстэн яаж мөхсөн түүхийг бүгд мэднэ дээ. Америк тивд өрнөдийнхөн анх 1492 онд хөл тавьж байхад индианчууд 60 сая орчим байсан гэдэг. Харин XX зууны эхэн үед устаж байгаа үндэстний нэг болов. Статистикт, одоо АНУ-д ойролцоогоор нэг сая орчим индиан амьдарч байна гэж тэмдэглэжээ. Эрхэлсэн ажил мэргэжилгүй, эрдэм мэдлэг хомс тэд тусламж, халамжаар л тэжээгддэг. Тийм болохоор архичид, хар тамхичид зонхилохоос яахав.

Индианчуудын эмгэнэлтэй хувь тавилан малчдад ирэхгүй гэх газаргүй. Учир нь өнөөдөр малчдын төлөө гээд хийсэн болгон нь тэдний хөгжил дэвшил, үндэсний тэсэн тэсвэрлэх, өрсөлдөх чадвар зэргийг байхгүй болгоод зогсохгүй мөхөөж мэднэ. Яваандаа малчдын гол амь зогоож байгаа цагаан идээ, махыг нь хямдралтай зараад эхэлбэл малчин гэдэг хүмүүс чинь сөнөх нь байна шүү дээ. Явж, явж МАН-ын бодлого малчдыг хорлоод байгаа юм биш үү. Үүнийг ч зарим малчин ойлгодог болоод байх шиг байна. Сүүлд хөдөөнөөс л Ардчилсан нам сонгуульд ялаад байгааг харж байгаа биз дээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Судлаач Г.Ариунболор: Манайх шиг улс төрийн мөчлөг богинотой оронд мега төслүүд бүрэн хэрэгжих нь баталгаагүй DNN.mn

Улс төр судлаач, эрх зүйч Г.Ариунболортой Засгийн газраас дэвшүүлсэн 14 мега төслийн хүрээнд ярилцлаа.


-Хамтарсан Засгийн газар эдийн засгийг тэлэх 14 мега төслийг хэрэгжүүлэхээр зарласан. Өмнө нэг аймаг, сум, тойрог тус бүрд бүтээн байгуулалт нэрээр улсын төсөв хуваагддаг байсан. Тэгвэл энэ жилээс улсад ашигтай, эдийн засгийг сэргээх том төслүүдэд улсын төсөв зарцуулагдахаар байна. Энэ нь 14 мега төсөл бүсчилсэн хөгжлийн үр дүн гэж харж байна уу?

-Засгийн газрын хувьд өмнө 2017 онд “Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого” гэх баримт бичгийг Үндэсний хөгжлийн хороо боловсруулаад явж байсан. Үүнийгээ өргөжүүлээд “Алсын хараа 2050” төсөл рүү шилжүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, одоогийн энэхүү бүсчилсэн хөгжлийн бодлого 2017 оноос үндэс сууриа тавьсан гэсэн үг. Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалын хүрээнд парламент 126 гишүүнтэй боллоо. Мэдээж өмнө байсан олон жижиг тойрог шиг зөвхөн нэг аймгийн асуудлыг шийдэхгүй. Улсын хэмжээнд хөгжлийн бодлого нь тодорхойлогдож явдаг болсон нь том давуу тал гэж судлаач хүнийхээ хувьд харж байгаа. Зарим хүмүүсийн хувьд Засгийн газраас дэвшүүлсэн 14 мега төсөл дээр шүүмжлэлтэй хандаж байгаа.

-Том төслүүдтэй холбоотой судлаачдын шүүмжлэл юу байна гэж…?

-Юуны түрүүнд хамтарсан Засгийн газар 14 мега төслөө дөрөвхөн жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж амжих уу гэдгийг хэлж байна. Тэгэхээр Ерөнхий сайдын өөрийнх нь танилцуулсан 14 мега төслийн хөгжлийн төлөвлөгөөг нь харахад 2024-2032 он хүртэл буюу найман жилийн хугацаанд хэрэгжихээр байгаа. Үүнийг судлаачийнхаа хувьд юу гэж ойлгож байна гэхээр манай улс шиг дөрвөн жилийн мөчлөгөөр Засгийн газар нь солигддог оронд бүтэн найман жилийн хугацаатай энэ том төсөл цаашид баталгаатай хэрэгжээд явах эсэх нь эргэлзээтэй. Үнэхээр хэрэгжээд явна гэх баталгаа байхгүй. Энэ бол мега төслүүдийн хамгийн том сул тал гэж харж байгаа.

 

-Хоёулаа мега төслүүдээ тус бүрд нь ямар ач холбогдолтой, аль нь хэрэгжих боломжтой эсэх талаар ярья. Тухайлбал, хилийн боомтуудын хил дамнасан холболтын төмөр зам, ачаа тээврийн шилжүүлэн ачих терминал төсөл байна. Энэ төслийн хувьд эдийн засаг талаасаа ямар ач холбогдолтой вэ?

-Хил холболтын төмөр замуудын ажил боомтын сэргэлтийн хүрээнд 2020 оноос эхэлж яригдаж байгаа. Тэр ч утгаараа Засгийн газраас Боомтын сайд гэх бүтцийг шинээр бий болгосон. Тэгвэл өмнөх Засгийн газрын Боомтын сайд эрхлэх асуудлынхаа хүрээнд ажлаа бодитой сайн хийсэн үү гэдэг нь эргэлзээтэй.

Нөгөөтэйгүүр өнөөгийн Засгийн газар өмнөх Засгийн газрынхаа үйл ажиллагааг дүгнээгүй.

Тиймээс уг асуудалд судлаачдын хувьд шүүмжлэлтэй ханддаг. Учир нь өмнөх ажлаа дүгнээгүй байж дараагийн том зорилтуудыг эхлүүлэх боломжгүй. Энэ хил холболтын төмөр замын ажлыг 2025 он гэхэд дуусгахаар 956 тэрбум төгрөг төсөвлөсөн гэж байгаа. Ингээд 2028 хүртэл хилийн боомтоо идэвхтэйгээр ашигласнаар эдийн засгийн тэлэлт үзүүлж, импортыг багасана гэсэн. Гэтэл өмнөх боомтын сэрэлтийн хүрээнд ямар ажил хийсэн юм бэ. Яг хэчнээн төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгээд экспортын хэмжээг хэдэн хувь нэмэгдүүлсэн бэ гэдэг тооцоо судалгаа байхгүй байна. Энэ хил холболтын төсөл дуусчихвал мэдээж төмөр зам дагасан ложистикийн дэд бүтэц хөгжинө. Эдийн засагт 10-14 хувийн өсөлт бий болох боломж харагдаж байгаа.

-Хил холболтын төмөр замын хувьд зарим хэсэгт манай талаас хилээ тултал төмөр зам барьчихсан. Харин одоо айлын талаас уг замыг холбох ажлаа хэзээ эхлүүлэх нь тодорхойгүй байгаа шүү дээ. Энэ асуудал дээр улс төрийн идэвх чухал байх, тийм үү?

-Саяхан манай улсад БНХАУ-ын дэд дарга айлчилсан. Энэхүү айлчлалын хүрээнд уг асуудлыг хөндөж тавихаар төлөвлөсөн байсан. Харин одоог хүртэл Засгийн газраас энэ асуудлыг хөндөж тавьсан уу, шийдэл нь хэрхэн гарсан талаарх мэдээлэл огт хийгээгүй. Энэ бол айлын талтай тохиролцож, шийдэх ёстой чухал асуудлын нэг. БНХАУ-ын хувьд мөн дотооддоо уг асуудлыг нарийн хэлэлцэж байгаа байх. Учир нь энэ бол нэг талдаа улс төрийн шийдвэр. Нөгөө талдаа эдийн засгийн үр өгөөжөө айлын тал харах нь зайлшгүй. Тэгэхээр хил холболтын төмөр замын ажлаа Засгийн газар хэлснээрээ 2025 он гэхэд бүрэн хийж дуусгах уу гэдгийг бид харж, хүлээхээс өөр арга байхгүй.

-Мега төслүүдийн ихэнх нь эрчим хүчний төсөл байгаа. Тухайлбал, Тавантолгойн 450 МВт-ын дулааны цахилгаан станц төсөл байна. Уг төслийн эдийн засгийн ач холбогдол, улс төрийн шийдэл нь юу байна вэ?

-Мега төсөл дээр эрчим хүчний асуудал илүүтэй тавигдсан нь ойлгомжтой байх. Тэр дундаа говийн бүсийг хамарсан эрчим хүчний асуудал илүүтэй чухал. Учир нь Монгол Улсын эдийн засгийн 70 гаруй хувийг хангаж байгаа салбар бол уул уурхай. Тэгэхээр уул уурхайн үйлдвэрлэл хаана явагдаж байна гэхээр мэдээж говийн бүс. Энэ утгаараа Тавантолгойн дулааны цахилгаан станцын төслийг эрэмбийн хувьд тэргүүнд тавьсан нь улс төрийн шийдэл талаасаа маш зөв. Нөгөөтэйгүүр манай улс эрчим хүчний хувьд хойд хөршөөсөө 70 хувийн хараат оршдог. Тэгэхээр хойноос авч байгаа эрчим хүчээ өмнөд бүс рүүгээ татах тусам эрчим хүчний өртөг ихэснэ. Тэр чинээгээр уул уурхайн бүсэд эрчим хүчний зарлага өндөр байна гэсэн үг. Энэ утгаараа уг зардлыг багасгах, цаашлаад уул уурхайн бүсээ эрчим хүчний хараат байдлаас гарахын тулд дээрх Тавантолгойн ДЦС-ын төсөл нэн тэргүүнд яригдахаас өөр арга байхгүй.

-Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын бэлтгэл ажил хангагдсан. Харин тулгамдаад байсан санхүүжилтийн асуудлаа саяхнаас шийдсэн гэж байгаа. Тэгэхээр ойрын хугацаанд уг цахилгаан станц ашиглалтад орох боломжтой гэж ойлгож болох уу?

-Эрдэнэбүрэн, Эгийн голын УЦС-ын төслийн санхүүжилтийн хувьд 50 хувь нь төр, хувийн хэвшил, үлдсэн 50 хувь нь гадаадын зээл, тусламжаар хийгдэх юм билээ. Тэгэхээр санхүүжилт, эдийн засаг талаасаа хүндрэлтэй нэг асуудал гарч байгаа юм. Юу гэхээр дээрх хоёр төсөлд шаардагдсан гадаадын зээл, тусламжийн эргэн төлөлтийг улсын төсөв цаашдаа дааж явж чадах уу. Учир нь энэ чигийн нарийн тооцоо мэдээлэл одоог хүртэл танилцуулагдаагүй байна. Магадгүй энэ хоёр төсөл ашиглалтад орлоо гэж бодоход тэрхүү авсан гадаадын зээл, тусламжийг бид хэдэн жилийн дотор нөхөх вэ. Нөгөөтэйгүүр дээрх станцаас эрчим хүчээ хангаж байгаа бүс нутаг үнэ, тарифаа өөрсдөө тодорхойлоод явна гэж байгаа. Гэтэл гадны зээлээ бид хүүтэй нь хамт төлнө. Энэ бүхнээ тооцоод дээрх станцуудын эрчим хүчний үнэ импортоор авч байгаа эрчим хүчний үнээсээ давчихвал яах вэ. Судлаачдын хувьд энэ үнэ давах магадлал өндөр байна гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, гаднаас импортоор эрчим хүч авахаа болиод илүү өндөр үнээр дотоодынхоо эрчим хүчийг авдаг болно гэсэн үг. Хэдий эрчим хүч дотооддоо үйлдвэрлэж байгаа ч үнийн хувьд өндөр байвал энэ нь ард түмэнд дарамт болно. Тэгэхээр энэ талын тооцоо судалгаагаа Засгийн газар иргэдэд тодорхой мэдээлэх, танилцуулах шаардлагатай.

-Эрчим хүчний сайдын хувьд ойрын хугацаанд буюу 2028 он цаашлаад 2030 он гэхэд Монгол Улс эрчим хүчний хараат байдлаасаа гарна гэж зоригтой хэлсэн. Үнэхээр бид хараат байдлаасаа гарах боломжтой юу. Эсвэл энэ нь улс төрийн оноо авах гэсэн мэдэгдэл үү?

-Ирээдүйд ингэнэ, тэгнэ гэсэн төлөвлөлт, зорилго нь байдаг ч арга зүй, тооцоо судалгаа нь тодорхой гарсан эсэх нь тийм ч нээлттэй биш байгаа. Тэгэхээр судлаачдын хувьд салбарын сайдын хэлж байгаатай бүрэн санал нийлнэ гэхэд хэцүү. Б.Чойлжилсүрэн сайдын хувьд судалгаан дээр суурилсан гэдгээ хэлж буй ч яг ямар судалгаа тооцоолол хийчихээд яриад байна гэдгээ нээлттэй хэлээгүй. Тухайлбал, Эрдэнэбүрэнгийн УЦС 2028 онд ашиглалтад орно гэж салбарын сайд нь хэлдэг. Гэтэл үнэндээ манайх шиг улс төрийн цикль нь богино үргэлжилдэг Засгийн газартай орны хувьд энэхүү төслийг дараа дараагийн Засгийн газар нь хэрэгжүүлээд явах эсэх нь тодорхой биш байна.

-Тэгэхээр шийдвэр гаргагчид дэндүү яарсан дүгнэлтүүдийг хийгээд байна гэсэн үг үү. Өөрөөр хэлбэл, улс төр талаасаа иргэдэд таалагдах хандлагаа илүүтэй анхаараад байна гэж ойлгох уу?

-Улстөрчдийн хувьд энэ хандлагаа илүү барих нь ойлгомжтой байх. Гэхдээ төсөл хэрэгжүүлэх гэж байгаа бол эхлээд нөөц, бааз, суурь, судалгаа сайн байж дүгнэлт бодитой байдаг. Эрчим хүчний салбарын мэргэжилтнүүд сэргээгдэх эрчим хүчний төслийг зөв гэж байгаа. Гэхдээ тэд энэ төслийн үндэслэл, тооцоо, судалгаа нь хаана байна вэ гэдгийг шаардаж байна. Харамсалтай нь манай улс төрийн хүрээнд өрнөж байгаа үйл явдлыг том зургаар нь харвал эхлээд Ерөнхий сайд ийм, ийм том төсөл хэрэгжүүлнэ, тийм үр дүнд хүрнэ гэж зарладаг. Нэгэнт олон нийтэд Ерөнхий сайд нь гарч ирээд хэрэгжүүлэх том төслөө зарлачихсан учраас тэрийг нь хариуцсан шинэ яам, агентлаг бий болдог. Сая Ерөнхий сайд 14 мега төсөл хэрэгжүүлнэ гээд мэдэгдсэн. Үүнийгээ дагаад 14 агентлаг шинээр бий болсон гэж байгаа. Угтаа эхлээд төлөвлөлт, тооцоо судалгаагаа хийчихээд дараа нь бааз суурь, нөөцөө бэлтгэчихээд эцэст нь бодлого, стратегиэ танилцуулах ёстой. Гэтэл эхлээд том бодлого, стратеги, төлөвлөлтөө тодорхойлчихоод араас нь тооцоо судалгаа, бааз сууриа бүрдүүлэхээр ажиллаж байгаа нь том төслүүдийг үр дүнгүй болгох эрсдэлтэй. Аливаа зүйл эхлээд арга зүйтэй байдаг. Арга зүйгээ тодорхой болгочихоод түүнд хүрэх арга зам, стратегиэ гаргадаг. Эцэст нь үр дүнгээ бодитой хардаг шүү дээ. Гэтэл манайд энэ дараалал эсрэгээрээ явж байна. Тэгэхээр үүнээс юу харагдаж байна гэхээр манайд улс төрийн амбиц нь илүү өндөр байна гэсэн үг. Ийм урвуу тогтолцоо бий болоод удлаа. Үүнийгээ засаж, зөв арга зүйгээр явж байж бид бодитой үр дүнг гаргана.

-Тэгвэл Засгийн газраас зарласан 14 мега төслөөс ойрын дөрвөн жилд бүрэн хэрэгжих боломжтой хэдэн төсөл байна гэж та харж байгаа вэ?

-Ажил нь эхэлчихсэн байгаа гэдгийг нь харгалзан үзвэл Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын төсөл энэ хугацаанд ашиглалтад орчих болов уу. Мөн Эгийн голын УЦС ч ажил нь ахицтай явах магадлалтай харагдаж байна. Гашуунсухайт, Ганц мод, Ханги Мандалын хил холболтын төмөр замын ажил эхэлчихсэн байгаа. Газрын тос боловсруулах цогцолборын хувьд 2016 оноос хойш одоог болтол хэрэгжиж байна. Ядаж эдгээр төслүүдээ энэ хамтарсан Засгийн газар гүйцэт дуусгачихвал Монгол Улсын хөгжилд бодитой нөлөөлөл үзүүлнэ гэж харж байгаа. Угтаа улс төр талаасаа чи, би гэж талцахгүй байх нөхцөл нь бүрдчихсэн. Өөрөөр хэлбэл, шийдвэр гаргагчид нэг саванд орчихсон учраас бие биенийхээ ажлыг янз бүрийн шалтгаанаар гацаах шаардлага гарахгүй гэсэн үг. Энэ утгаараа хамтарсан Засгийн газарт гурван нам нэгдсэн учраас дэвшүүлсэн том төслүүдээ хэрэгжүүлэх боломж хангалттай бий. Хэрэгжүүлж чадах эсэх нь наанадаж хоёр жилийн дараа харахад тодорхой болно.

-Энэ 14 мега төслөө 2028 оны сонгуулиар одоогийн эрх баригч нам болон Засгийн газарт хамтарсан улс төрийн хүчнүүд дутуугаа гүйцээе гэдэг байдлаар улс төрийн хөзөр болгон ашиглах нөхцөл байдал харагдаж байна уу?

-Тэгэхээр “Алсын хараа 2050” гэдэг бол улс орны хөгжлийн гэхээс илүү улс төрийн том баримт бичиг. Хуучин 1924 онд байгуулагдсан Ардын засаг “Шинэ эргэлтийн бодлого” гэх баримт бичгийг гаргасан байдаг. Энэхүү баримт бичгийг 2019 онд МАН дахин сэргээж “Шинэ сэргэлтийн бодлого” гэх хөгжлийн баримт бичгийг гаргасан. Тус намын хувьд улс төрийн ууган хүчин. Нөгөөтэйгүүр эрх баригч намынхаа хувьд улс төрийн амбицаа “Алсын хараа 2050” гэх баримт бичгээр илэрхийлсэн. Энэ утгаар нь ойлговол хөгжлийн төлөвлөгөө нь МАН-ын улс төрийн насыг уртасгах гол баримт бичиг мөн. Нөгөөтэйгүүр 14 мега төслөө Засгийн газрын тэргүүн танилцуулахдаа “Алсын хараа 2050” хөгжлийн хөтөлбөрийн хүрээнд баталж байгаагаа илэрхийлсэн. Тэгэхээр 14 мега төсөл нэг талдаа эдийн засгийн тэлэлтийг бий болгох том зорилт боловч нөгөө талдаа эрх баригч намын улс төрийн хэрэглэгдэхүүн болж ашиглагдах нь ойлгомжтой.

Э.МӨНХТҮВШИН

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Нийслэлд дахин сонгууль явуулах шаардлага бий болж байна DNN.mn

Орон нутгийн сонгууль сая болоод дууслаа. Энэ сонгуулийн онцлог нь олонхын буюу мажоритар тогтолцоотой явагдахаар хуульчилсан байдаг. УИХ-ын сонгуулиас бас нэг ялгаатай зүйл нь сонгогчдын ирцийн босгогүй болсон. Хуучин орон нутгийн сонгуулийн ирц 51 хувь давбал хүчин төгөлдөр гэж үздэг байв. Харин шинэ хуулиар хамгийн олон санал авсан нэр дэвшигч ИТХ-аар сонгогдсонд тооцохоор болсон. Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн сонгуулийн тухай хуулийн 4.2-т “Орон нутгийн Хурлын сонгуулиар Монгол Улсын Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулиар тогтоосон тооны орон нутгийн Хурлын Төлөөлөгчийг сонгоно” гэж байгаа. Мөн хуулийн 7 дугаар зүйлд заасанчлан “Сонгууль нь бүх нийтийн байх бөгөөд түүнд сонгогч бүр оролцох эрхтэй. Сонгогч сонгуульд шууд сонгох эрхийнхээ үндсэн дээр ямар нэг төлөөлөлгүйгээр оролцож, саналаа нууцаар гаргана” гэсэн зарчим үйлчилнэ. Харин сонгууль зохион байгуулах төрийн байгууллага болон оролцогч нам, эвсэл нь хуулиа дээдэлж, ил тод байдлыг хангаж, шударга ёсыг сахих үүрэгтэй. Гэвч бодит байдал дээр энэ удаагийн орон нутгийн сонгуульд Ардын намын луйвардсаныг нийгэм даяар шаагьцгааж байна. Тэгвэл сонгуулийн үр дүнгээр олонхын буюу 50-иас дээш хувийн санал авсан нам, эвсэл засаглалын удирдлагыг авдаг нь бичигдээгүй хууль. Энэ жишгээр ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд МАН нийслэл болон орон нутагт ноёрхолоо бэхжүүлэхээр сонгуульд булхайцав уу. Нийслэлд гэхэд Иргэдийн хурлын 45 суудлын 40-ийг нь МАН эзлээд байна.

Манай улсын сонгууль өгөх насны 2.2 сая иргэний бүртгэл бий. Тэднээс тэн хагас нь нийслэлчүүд юм. Өөрөөр хэлбэл, Улаанбаатарт 1.1 сая сонгогч саналаа өгөх ёстой. Тэгвэл энэ удаагийн сонгуульд энэ 1.1 сая иргэний 42.3 хувь буюу 425 мянган иргэн сонгуульд оролцсон дүнтэй байна. Үүний 60-аад хувь буюу 255 мянган хүний саналаар МАН ялалт байгуулжээ. Нэг ёсондоо 1.6 сая нийслэлчүүдээс ердөө 16-хан хувийн санал авч гарч ирсэн гэсэн үг. Тэгэхээр тэднийг дийлэнх олонхын санал авсан гэж тооцох нь хэр зөв бэ. 225 мянгахан хүн Улаанбаатар хотын 1.1 сая сонгогчийн, тэр дундаа 1.6 сая гаруй иргэний амьдралыг мэднэ гэдэг хэтэрхий дорд үзсэн хэрэг биш үү.

Ер нь орон нутгийн сонгуулийг ийм дүнтэй гаргах тохироог анхнаасаа эрх баригчид өөрсдөө хийсэн нь худлаа биш. Тэд хуулийн хулгайгаар төлөвлөж ийм нөхцөлөө бүрдүүлчихсэн улс. Яагаад гэвэл орон нутгийн сонгуулийн ирцийг босгогүй болгосноороо тэд засаглалын эрхийг хялбар аргаар гартаа оруулж чадна. Тийм болохоор хуульд өөрчлөлт оруулчихсан. Энэ нь өөрөө Үндсэн хуульд харш гэдгийг тухайн үед эрдэмтэн судлаачид, улс төрийн хүрээнийхэн өчнөөн хэлж, ярьж байсан боловч парламент дахь олонхоороо түрий барьж хүчээр баталж орхисон. Тэгэхээр энэ удаагийн орон нутгийн сонгууль бол зүгээр ганц намын сунгаа болсон нь хэнд ч ойлгомжтой харагдаж байна. Ийм намын сунгаагаар засаг төрөө барина гэсэн юм байхгүй.

МАН-ын булхай хэрээс хэтэрлээ. Үндсэн хуульд “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ” гэж заасан байгаа. Гэвч эрх баригчид Үндсэн хуулиа үл тоож байна. Шулуухан хэлэхэд, сонгуулийг ингэж луйвардах нь төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авахыг санаархаж байгаа хэлбэр юм. Үүнийг ч бас Үндсэн хуулиар хориглосон. Харамсалтай нь МАН яалт ч үгүй эрх мэдлийн төлөө хуулийг уландаа гишгэж орхилоо. Ингээд зогсохгүй гол өрсөлдөгч Ардчилсан намыгаа нийгэмд гутаан доромжилж, нэр хүндийг нь шившиглэж дууслаа. Саяны сонгуульд АН-аар овоглосон хулгайч дээрэмчин, хүүхэд хүчиндэгч нарыг дэвшүүлж гутааж байна. Бас сонгуулиа тав дахь өдөр хийж тавлаж байна. Баасан гаригийн маргаашийн хоёр өдрийн амралтыг ашиглаад монголчууд ялангуяа нийслэлийнхээ хөдөө гадаа явдаг. Агаар салхинд гарч, найз нөхдөөрөө амарч зугаалахыг илүүд үздэг. Үүнийг далимдуулж сонгуулийн өдрийг баасан гаригт зориуд тавьж байгаа нь эрх баригчдын бас нэг тактик. Зөвхөн өөрийн намынхан болоод дэмжигч нараа цуглуулж мөнгө тараах нь ил цагаан болов. Намынхаа дэмжигчид, гишүүддээ бүгдэд нь “Ухуулагч” хэмээх нэр зүүгээд 320 мянган төгрөг тараачихсан гэв үү дээ. Тийм болохоор тэднийхээ саналаар ялчихаж байна. Ард түмний оролцоо бараг байхгүй. Энэ бол ардчилсан сонгууль биш. Харин ардчиллын дүр эсгэж, ардчиллыг гутааж, бөхөөж байгаагийн тод жишээ. Бас сонгуулиа үгүйсгэж, доромжилж байна. Ардчилсан сонгууль хэзээ ч ийм түрэмгий, бүдүүлэг, хайрцагласан нэг намын сунгаа шиг байдаггүй. Нэгэнт ардчилсан сонгууль болоогүй учир хуульд нийцүүлж, дахин сонгууль явуулах хэрэгтэй байна.

Хэрэв орон нутгийн дахин сонгуулийг явуулахгүй бол АН, ХҮН нам засгаасаа огцрох хэрэгтэй. Ийм сонгуулийг хараад дуугүй суугаад байж болохгүй, та нар. Ардчилсан сонгуулийн утга нь дийлэнх олонх нь өөрсдийнхөө төр бариулах гэсэн хүмүүсийг сонгож гаргаж ирэх ёстой байдаг. Гэтэл энэ зарчим алдагдчихаар чинь төр засгийг хууль бусаар авах болчихоод байна. Хуулиа хийхдээ хууль бусаар хийнэ. Тэр хууль бус хуулийнхаа нэрийг бариад ардчиллыг гутаан доромжилж болохгүй. Одоо XXI зуун шүү дээ. Ямар XX зуун байгаа биш дээ. Тэгэхээр нийслэлд дахин сонгуулиа явуулъя. Тэгээд ч нийслэлийн сая зургаан зуун мянган хүний 16-хан хувийн саналаар удирдана гэж юу байхав дээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Н.Туяа: Ажил гүйцэтгэх гэрээний үнийн дүнгээс НДШ тооцож байгаа нь дээрмийн шинжтэй DNN.mn

Эдийн засагч Н.Туяатай ярилцлаа.


-Нийгмийн даатгалын шимтгэл (НДШ) ажил олгогчид болон ажилтнуудад ихээхэн дарамт болж байна. Таны хувьд энэ тал дээр ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Нийгмийн даатгалын шимтгэл өндөр байгаа. Түүхэн замналыг нь аваад үзвэл хуучин социализм гэж нэрлэдэг цаг үед зөвхөн ажил олгогчоос 13 хувийг, ажилтнаас огт суутгадаггүй байсан. Харин 2007 оны үед алдарт дөрвөн 10-ын бодлогын хүрээнд ажилтнаас 10 хувь, байгууллага 11 хувь, нийт 21 хувийн шимтгэл суутгадаг байсан. Гэтэл нийгмийн даатгалын сан алдагдалтай байна гэх үндэслэлээр шимтгэлийг огцом нэмэгдүүлж салбараас шалтгаалж цалингийн 24-26 хувь хүртэл нэмэгдүүлсэн. Ийнхүү шимтгэлийн хувь хэмжээ таван хувиар нэмэгдсэний дээр тэтгэврийн насыг үе шаттайгаар 65-д хүргэх өөрчлөлт хийснээр шимтгэл төлөх хугацаа уртсаж даатгуулагчдад маш хүнд нөхцөл үүссэн. Ялангуяа монгол эрэгтэй хүний дундаж наслалт 67 байхад 65 насны босгыг тайван хүлээж авах боломжгүй нь ойлгомжтой шүү дээ. Даатгуулагчдын гомдоллох гол шалтгаан бол одоогийн нийгмийн даатгалын тогтолцоо даатгуулагчиддаа үр өгөөжгүй, сэтгэл х анамжгүй байгаад байгаа юм. Даатгуулагч насаараа шимтгэл төлж хуримтлуулсан ч үр шимийг нь хүртэж чадахгүй. Жишээлбэл, тэтгэвэртээ гарч амжилгүй, эсвэл хэдхэн жил аваад насан эцэс болоход хуримтлалаасаа юу ч хүртэлгүй хоцорч байгаа нь даатгуулах хэрэг байна уу, мөнгөө хадгалуулсан дээр биш үү гэх мэт асуулт тавихад хүргэж байгаа нь бодитой үнэн. Тиймээс гом дол их, даатгуулах сонирхол буураад байгаа хэрэг. Ер нь аливаа системийн оролцогч талууд харилцан сэтгэл ханамжтай байж гэмээнэ тухайн систем үр ашигтайгаар удаан хугацаанд оршин тогтнох боломжтой байдгийг бүгд мэднэ.

-Манайх шиг ингэж НДШ-ийг өндрөөр тооцож авдаг орон байна уу?

-Дэлхийн улс орнуудад бага шимтгэлтэй нь ч байна, өндөр шимтгэлтэй нь ч байна. Тухайлбал, Швед, Хятад зэрэг улсад нэлээд өндөр 30 орчим хувьтай байхад ОХУ-д 12, БНСУ 18, Литва 21, Франц 18 хувь гэх мэтчилэн янз бүр байна. Мөн шимтгэлийг ажил олгогч, ажилтан тэнцүү хэмжээгээр төлдөг, ажилтнаас бага, ажил олгогч илүү төлдөг аргачлал ч байна. Шимтгэлийн хувь хэмжээнээс илүү тогтолцооны үр ашигтай байдал, менежмент маш чухал гэдгийг бид бодох ёстой. Шинэ хуульд оруулсан төлсөн шимтгэлийн хоёр хувийг өвлүүлэх заалт 2030 оноос хэрэгжинэ. Зөвхөн хоёр хувийг өвлүүлэх заалтаар шинэчлэгдлээ гэж үзэхэд хэцүү. Хамгийн гол нь даатгалын санг төсвөөс тусгаарлах шинэчлэл хийгдсэнгүй.

Мөн сангийн чөлөөт үлдэгдлийг зөвхөн Засгийн газрын бонд, Монголбанкны үнэт цаас, хадгаламж гэсэн цөөн хувилбараар хязгаарласан. Хөрөнгө оруулалтын бусад шийдлүүдийг авч үзсэнгүй. Тэгэхээр энэ удаагийн нийгмийн даатгалын хуулийн шинэчлэл ул суурьтай, зөв шинэчлэл болж чадахгүй.

-НДШ-ийг бууруулах ямар боломж байна вэ?

-Засгийн газар мэдээллийн сан, дата дээрээ ул суурьтай шинжилгээ хийх хэрэгтэй. Шинэчлэл хийнэ гээд зөвхөн тоо, хувь хэмжээтэй ноцолддог, орлого зарлагаа баланслуулах хэмжээнд сэтгэдэг байдлаасаа салж арай өргөн хүрээнд нөлөөллийг авч үзмээр байгаа юм. Өнөөдөр нийгмийн даатгалын тогтолцооны гажуудал хуримтлагдсаар зөвхөн ирээдүйн тэтгэвэр, тэтгэмжийн асуудал биш өнөөдрийн ажил эрхлэлт, өрхийн орлого, хөрөнгө оруулалт гээд эдийн засаг нийгмийн олон асуудалд нөлөөлөхүйц хэмжээнд очоод байна. Нийгмийн даатгалын системийг зохистой хөгжүүлэх олон хөшүүргийн нэг нь л шимтгэлийн зохистой хувь хэмжээ юм. Шимтгэлийн хувь хэмжээг бууруулах хэд хэдэн хувилбар байж болно. Нэгдүгээрт, даатгуулагчдын хүрээг өргөтгөх замаар нэг хүн, нэг ажил олгогчид ногдох ачааллыг бууруулах. Үүнд албан бус сектороо албан ёсны болгох бүх талын ажиллагаа чухал. Мөн аль нэг бүлгийн даатгалыг хөнгөлнө гэх мэт улс төрийн поп амлалтуудыг хориглох хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, зарим улсад хэрэглэж байгаа ажилтнаас суутгах шимтгэлийн хувийг бууруулах боломжтой. Ингэвэл хувь хүний даатгуулах сонирхол нэмэгдэж бодитоор тайлагнах нь нэмэгдэнэ. Одоо, ялангуяа бага цалинтай хүмүүс нийгмийн даатгалд хамрагдмааргүй байна, бүх цалингаа гар дээрээ авъя гэсэн шаардлага ажил олгогчдоо маш их тавьж байна. Цалин нь амьдралд хүрэлцэхгүй юм чинь аргагүй шүү дээ. Тиймээс хувь хүнээс суутгах хувь хэмжээг аль болох бууруулах. Гуравдугаарт, Нийгмийн даатгалын хууль боловсруулахдаа ч, хэрэгжүүлэхдээ ч зөвхөн сангийнхаа эрх ашгийг боддог их муухай жишиг тогтсон. Бүр хуульчлагдсан. Энд хоёр жишээ хэлье. НДШ тооцох дээд хязгаарыг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 10 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцүү байна гэж тогтоосон хэрнээ энэ зарчмаа ажил олгогчид хамаагүй гэж хуульчилсан. Жишээлбэл, 10 сая төгрөгийн цалинтай ажилтнаас 6.6 сая төгрөгөөс шимтгэл тооцох хэрнээ, ажил олгогч 10 сая төгрөгөөс тооцож авч байгаа. Гэсэн хэр нь тэтгэвэр тооцох цалинг хязгаарласан 6.6 саяар тооцож байна. Энэ нь нэгд, хууль тэгш үйлчлэх зарчимд нийцэхгүй. Хоёрт, ажил олгогчийн цалингаа нэмэх санаачилгыг бууруулж байгаа. Бас даатгуулагчийг хохироож байгаа зэрэг олон сөрөг үр дагавартай. Мөн ажил гүйцэтгэх гэрээний үнийн дүнгээс НДШ тооцно гэж журамлаж хэрэгжүүлж байгаа нь үнэхээр байж боломгүй, дээрмийн шинжтэй. Яагаад гэвэл ажил гүйцэтгэх гэрээний үнийн дүн нь цалин биш юм. Үүнд ямар ажлаас хамаарч тээврийн, шуудан холбооны, сэлбэг материалын, бичиг хэргийн гэх мэт зардлууд багтсан байдаг. Энэ нь бизнесийн үйл ажиллагаа мөн гэж татварын хуулиар ч баталгаажсан зүйл. Ийм маягаар шимтгэлийг бууруулах, зохистой болгох боломжууд маш их бий. Зохистой гэдэг нь даатгуулагчдын эрх ашиг хангагдсан байх, ажлын байр шинээр бий болох, цалин урамшуулал нэмэгдэх, бүтээмж нэмэгдэх гэх мэт чухал үндсэн асуудлуудаа дэмжихүйц байх ёстой. Гажуудлуудыг энэ их хурал засах хэрэгтэй.

-НДШ өндөр байгаагаас болж цалингийн өсөлт харагддаггүй. Нөгөө талд НДШ-ийг банкинд байршуулж эрх мэдэлтнүүд дураараа дургих боломжийг олгоод байдаг. Хуулинд ямар өөрчлөлт оруулах ёстой гэж харж байна вэ?

-Нэгдүгээрт, цалин маш доогуур байна. Үүн дээр инфляци өндөр байгаа нь улам хүндрүүлж байна. Хэдийгээр Үндэсний статистикийн хорооноос гаргадаг үзүүлэлтээр 2024 оны хоёрдугаар сарын байдлаар дундаж цалин улсын хэмжээнд 2.4 сая төгрөг гэж байгаа боловч 1.1 сая хүртэлх цалинтай хүн 22.7 хувь, 2.0 сая төгрөг хүрэхгүй цалинтай нь 50 орчим хувь байна. Дөрвөн хүн тутмын нэг нь 700 мянгаас доош, хоёр хүн тутмын нэг нь хоёр сая төгрөг хүрэхгүй цалинтай байна гэсэн үг. Өргөн хэрэглээний барааны үнэ нэмэгдэж байгаа үед нэрлэсэн цалин ийм доогуур байгаа нь мэдээж амьдралд хүрэлцэхгүй. Энэ бага цалингаас НДШ, татвар нийлээд 20 гаруй хувийг суутгачихаар мэдээж хүнд байгаа. Ажил олгогчийн төлж байгаатай нийлээд 30 хувь гарна л даа. Тиймээс нэг талаас ажил хөдөлмөр эрхлэх санаа сэдлийг урамшуулах, халамжийг багасгах үүднээс ажилтнаас суутгах шимтгэлийг бууруулах хэрэгтэй байна. Нөгөө талдаа зөвхөн сангийн орлогоо бодохоосоо илүүтэй сангийн менежментээ сайжруулах, системийн авлига, хүнд суртлыг байхгүй болгоход анхаарах хэрэгтэй шүү дээ. Даатгуулагчдын хөрөнгийг шаардлага хангахгүй банкинд байршуулж алдсан хариуцлагагүй явдал саяхных. 2024 оны төсвийн төслөөс харахад Капитал банкнаас 67.2 тэрбум төгрөгийн авлагатай гэж тусгасан байсан. Энэ мэтчилэн үрэлгэн хариуцлагагүй байдлыг цаашид тэвчих боломжгүй. Сая шинэчлэгдсэн Нийгмийн даатгалын ерөнхий хуулиар сангийн чөлөөт үлдэгдлийг Засгийн газрын бонд, Монголбанкны үнэт цаас, тодорхой шаардлага хангасан арилжааны банкинд хадгалуулахаар зохицуулсан байсан. Хамгийн гол нь ил тод нээлттэй байх ёстой. Нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөлөө Засгийн газрын гишүүн бус даатгуулагчид удирдмаар байна гэх мэтчилэн маш их засах зүйл байгаа.

-НДШ-ээс болоод аж ахуйн нэгжүүд томорч чаддаггүй. Ингэхэд НДШ-ийг ажилтнаас нь авахгүй байж болох уу?

-Даатгалын тогтолцоо үр ашигтай, даатгуулагчад өгөөжтэй байх нь гол шүү дээ. Нийгмийн үр дагаврыг нь сайн тооцоолж татвар, нийгмийн даатгал гэх мэт асуудлуудыг зохицуулахгүй бол нөгөө талдаа үүсэх сөрөг нөлөөлөл нь эргээд системээ татаж унагах, хямралд оруулах нь элбэг байдаг. Шимтгэл 10 хувь байхад бизнес эрхлэгчид тэгтлээ асуудал ярьдаггүй байсан. Гэтэл одоо ажилтны төлдөгтэй нийлээд 26 хувьд хүрчихлээ. Энэ нь үнэхээр цалингаа нэмэх, үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж ажиллах хүчээ нэмэгдүүлэх, ур чадвартай ажилтан хөлслөх боломжийг хумьж байна. Дээр нь жил бүр хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмэгдүүлж байгаа нь ажиллах хүчний зардлыг өсгөж байгаа нь ойлгомжтой. Ажил олгогчид ажилтандаа олгосон түлээ нүүрс гэх мэт бүх төрлийн нөхөн олговор, урамшуулал, нийгмийн асуудлыг нь хөнгөвчилсөн дэмжлэгээс шимтгэл авч байгаа нь сангийн орлогоо хэт хөөсөн зохисгүй зохицуулалт гэдгийг бизнес эрхлэгчид ч, мэргэжилтнүүд ч хэлдэг. Энэ нь ажилтныхаа нийгмийн асуудалд хөрөнгө зарцуулах, цалин урамшууллыг нэмэгдүүлэх боломжийг хязгаарлана. Өмнөх нийгэмд ажилтны цалингаас шимтгэл авдаггүй байсан, мөн зарим улсад цалингаас суутгадаггүй талаар дээр дурдсан. Швед, Литва, Франц зэрэг улсад ажилтнаас маш бага суутгадаг юм байна. Зарлагаа хяналттай байлгаж, сангийн хөрөнгөө зөв удирдаж чадвал нийгмийн даатгалын санд хангалттай хуримтлал үүсч байгаа. Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжиж, халамжийг бууруулж, халамжаас хөдөлмөрт гэх уриагаа ажил хэрэг болгоё гэвэл татвар, шимтгэлээ зохистой хэмжээнд оруулж хүмүүсийн ажиллах урам зоригийг нэмэгдүүлбэл хувь хүн, гэр бүлд ч, бизнест ч, том зургаараа улс орны эдийн засаг нийгмийн олон эерэг үр дүн гарна гэж бодож байна.

Дашрамд хэлэхэд, цалингаас суутгах татварыг өрхийн гишүүдийн тоотой уях замаар ХХОАТ-ын загвараас өрхийн орлогын татварын загварт шилжих нь зүйтэй гэж боддог. Олон хүүхэдтэй гэр бүлд маш зөв дэмжлэг болно.

М.Мөнхцэцэг

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Мандахбаяр: Төр АМНАТ-ийн алдаагаа засах хэрэгтэй DNN.mn

АМНАТ-өөс болж хүнд үйлдвэрүүд ар араасаа хаалгаа барьж эхэлсэн. Тэдний нэг “Ганхүдэр орд” компанийн гүйцэтгэх захирал Д.Мандахбаяртай ярилцлаа.


-Танай компанийн үйл ажиллагаанд АМНАТ яаж нөлөөлж байна вэ. АМНАТ авахаас өмнө ямар байсан, одоо нөхцөл байдал ямар болов?

-Бид Монголдоо анх удаа хорголжингийн үйлдвэр барьсан. Нэг шат алхаад ширэм үйлдвэрлэх боломжтой. Орон нутагтаа 200 орчим ажлын байр бий болгоод 10 гаруй төрлийн татвар, төлбөр, хураамж төлөөд явдаг байлаа. Мөн гэрээгээр ажил гүйцэтгэдэг олон гүйцэтгэгч компани, иргэдтэй хамтарч ажилладаг байсан. 2016 онд гэнэт Ашигт малтмалын хуульд нэмэлт, өөрчлөлт ороод Дарханы төмөрлөгөөс агуулга багатай хүдрийг АМНАТ шингэсэн НӨАТ-тай үнээр худалдан авч баяжуулаад экспортлоход олон улсын жишиг үнээр дахин АМНАТ ногдуулдаг болгосон. Үүнээс болж олон үйлдвэр хаалгаа барьсан. Тэдний нэг нь манай үйлдвэр.

Олоогүй орлого, зараагүй металлаас татвар ногдуулдаг улс дэлхийд Монголоос өөр байдаг уу. Ер нь яагаад АМНАТ авдаг болов. АМНАТ-ийг яаж болиулах вэ?

-Сангийн яам төсвийн орлогоо хялбар аргаар бүрдүүлэхийн тулд хү-дэр, баяжуулалт, боловсруулалтын шат бүрд АМНАТ ногдуулдаг дэлхийд байхгүй бодлогыг хэрэгжүүлээд таван жил боллоо.

Үр дүнд нь өөрийн ордгүй нүүрс угаадаг, төмрийн хүдэр, жоншны хүдэр баяжуулдаг 20 гаруй компани АМНАТ-ийн өрөнд орж хаалгаа барьсан. Төмрийн баяжмалаа нэг тн-ыг нь 80 ам.доллараар экспортлоход 120 ам.долларын, хорголжингоо тн тутмыг нь 100 ам.доллараар экспортлоход 150 ам.долларын АМНАТ ногдуулдаг. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн агуулга багатай хүдэртээ төлсөн АМНАТ-ийг хасч тооцдог болгосон. Тодруулбал, хорголжин экспортлоход 12.75 ам.доллар төлсөн бол зөвхөн хоёр ам.доллар хасагдана. Энэ нь ямар ч үр дүнгүй татварын дарамт өндөр хэвээр гэсэн үг. Монголдоо нэмүү өртөг шингээж үйлдвэрлэсний торгууль болоод үлдэж байна. Зараагүй металлаас төлдөг асуудал бас нэмэгддэг. Экспортлоод АМНАТ төлснөөс хэдэн жилийн дараа Татварын албанаас шалгалт ороод гаалийн лабораторийн дүгнэлтийг үндэслэж баяжмалд маш багаар агуулагддаг зэс, никель, цагаан тугалга, хар тугалгыг Лондонгийн биржийн ханшаар борлуулсан гэж үзээд нөхөн татвар, торгууль, алданги ногдуулдаг. Энэ бол хамгийн том дарамт болдог. УИХ-аар хуулийн төсөл өнгөрсөн зургадугаар сард орсон боловч Сангийн сайд маш буруу тайлбар өгч хойшлуулсан. Сангийн яам Засгийн газрынхаа мөрийн хөтөлбөр, үйлдвэржилтийн бодлогын эсрэг ажиллахаа больж алдаагаа засах хэрэгтэй.

-АМНАТ-ийг болиулбал үйлдвэрүүд хэдий хугацаанд сэргэж чадах бол?

-Төр нь тэднийг уучилж татварын өрийг хүчингүй болгохгүй бол сэргэхэд хэцүү. Цаг хугацаа их орно. Үйлдвэрүүд олон жил сул зогсож эвдрэл элэгдэлд орсон, туршлагатай 1500 хүнээ ажилгүй болгож алдсан тул дахин тэднийг сургаж ажиллуулахад маш их хүндрэлтэй. Төрийн буруу бодлогоос болж үндэсний үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн маш их хөрөнгийг царцааж ийм хүнд байдалд хүргэсэн нь маш харамсалтай.

-Давхар АМНАТ бий болсноор Монгол Улсын эдийн засагт хэрхэн нөлөөлж байна вэ. Бид ямар боломжуудаа алдав?

-Өөрийн ордгүй баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүд нийт АМНАТ-ийн нэг хувь хүрэхгүй орлогыг бүрдүүлдэг байсан. Эдгээр үйлдвэрүүд хэвийн ажиллаж байсан бол 1500 хүн ажилтайгаа, орон нутагтаа татваруудаа төлөөд одоогийн яригдаж буй бүсчилсэн хөгжлийг тэд эхлүүлэх байсан. Ийм үйлдвэрүүд Дархан-Уул, Хэнтий, Өмнөговь, Дорноговь аймагт үйл ажиллагаа явуулж байлаа. Тэд хэвийн ажиллаж байсан бол үйлдвэрүүдийн хүчин чадлаа нэмэгдүүлж дараагийн шатны боловсруулах шатанд шилжиж валютын орлогыг нэмэгдүүлэх боломжтой байсан. Сангийн яам энэ асуудал дээр алдаагаа ойлгож одоо буулт хийх цаг нь болсон.

-Боловсруулах салбарынхан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд давхар өрөнд оржээ дээ?

-Яг тийм. Үйлдвэрүүд ажиллах тусам өрөнд ордог болсон тул бүгд хаалгаа барьж эхэлсэн. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай үйлдвэрүүд Монгол Улсад ажиллах хүсэлтэй ч ийм татварын орчинд ажиллахаас айсаар гайхсаар бүхэл бүтэн таван жил өнгөрлөө.

-АМНАТ давхар авдгийг болихгүй юм бол цаашдаа Монгол Улс гангийн үйлдвэрлэл явуулах төслүүд маань гараан дээрээ зогсчих юм биш үү?

-Энэ асуудлыг шийдэхгүй бол дотоодын түүхий эддээ тулгуурласан өөрийн ордгүй баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүд хөгжихгүй нь батлагдлаа. Бид зэсийн баяжмалаасаа цэвэр зэс, нүүрснээсээ металлургийн кокс, хагас кокс, шингэрүүлсэн хий, төмрийн хүдрээсээ хорголжин, ширэм, ган, жоншны хүдрээ ядаж 100 хувь, ховор металлаа баяжуулдаг байх боломжийг гадаад дотоодын үйлдвэрлэгчдэд олгох хэрэгтэй. Маш их валют орж ирэх, ажлын байр бий болгох боломжоо алдсаар байгааг хамтарсан Засгийн газар, шинэ УИХ шийдэх хэрэгтэй.

-Засгийн газрын мега төслүүд дунд боловсруулах үйлдвэр мэр сэр харагдаж байсан. Эдгээр төсөл хэрэгжихэд АМНАТ саад болно биз дээ?

-Мега төсөлд гурван том үйлдвэрлэлийн асуудал тусгагдсан. Нефтийн үйлдвэр нэлээд эрт эхэлсэн түүхий эдийн асуудлаа шийдчихвэл тэнд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ, эсвэл АМНАТ дээр хүндрэл үүсгэхгүй шийдчих боломжтой. Харин ширэм, гангийн төсөл, нүүрс, химийн үйлдвэрийн төслийг дэмжихэд АМНАТ-ийг бодлогоор дэмжихээс өөр аргагүй. Ядаж олон улсын жишиг үнийг болиулж Монголд хөрөнгийн биржээс тогтоодог болгох нь зөв. Эцсийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжих гэж байгаа бол өсөн нэмэгдэх АМНАТ байх ёстой үгүйг шийдэх хэрэгтэй. Мөн дагалдах металлын асуудлыг цэгцлэх ёстой. Ингэж байж маш олон ажлын байр бий болгож, үйлдвэрүүд илүү үр ашигтай ажиллаж хөрөнгө оруулалтаа нөхөх хугацаа нь наашилж бүсчилсэн хөгжил, аж үйлдвэржилтийн сэргэлт бодитоор хэрэгжинэ.

-Ер нь Монгол Улс яавал гангийн үйлдвэртэй болох вэ?

-Зөв оновчтой бодлогоор дэмжээд өгвөл ширэм, гангийн үйлдвэрээс гадна бусад үйлдвэрийн төслүүдийг манай хувийн хэвшлийнхэн хэрэгжүүлж авч явж чадна. Ер нь Ашигт малтмалын тухай хуулиа эрс сайжруулж байж гадаадын хөрөнгө оруулалт татах, баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэх боломжтой.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал шинжлэх-ухаан-технологи

Ц.Баатар: Сая НҮБ-аас гаргасан “Ирээдүйн төлөөх гэрээ” нь дэлхийн өнцөг булан бүрд хяналтаас гарахад дөхөж очсон олон хямрал, дайны нөхцөл байдлыг шийдвэрлэх зорилготой DNN.mn

ШУА-ийн Олон улс судлалын хүрээлэнгийн судлаач Ц.Баатартай дэлхий нийтийн өмнө тулгамдсан зарим асуудлын талаар ярилцлаа.


-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх саяхан НҮБ-ын чуулганд оролцоод ирлээ. НҮБ-ын шинэчлэлтэй холбоотой Монгол Улсын байр суурийг та хэрхэн ажиглаж байв?

-Урьд өмнөхөөс илүү асар их хурдтай хувьсан өөрчлөгдөж буй өнөөгийн ороо бусгаа цаг үед НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 79 дүгээр чуулга уулзалтын хүрээнд “Ирээдүйн асуудлаар дээд түвшний уулзалт” болж, НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш “Дэлхийн байгууллагуудыг илүү хууль ёсны, шударга, үр дүнтэй болгохын тулд НҮБ-ын дүрэм, үнэт зүйлд суурилсан шинэчлэлийг хүлээн авахыг дэлхий нийтэд уриаллаа.

НҮБ-ын зүгээс гаргаж буй энэ удаагийн уриа, “Ирээдүйн төлөөх гэрээ” нь дэлхийн өнцөг булан бүрт болж буй хяналтаас гарахад дөхөж очсон олон хямрал, дайны үеийн геополитикийн нөхцөл байдлыг шийдвэрлэх зорилготой. Үүний тулд НҮБ-ыг дотроос нь шинэчлэхэд үндсэндээ чиглэж байна.

Дээд түвшний чуулга уулзалтаар хэлэлцэн батлагдсан энэхүү “Ирээдүйн төлөө гэрээ” болон түүний хавсралт болох “Ирээдүй хойч үеийн асуудлаарх тунхаглал”, “Дэлхий нийтийн цахим хөгжлийн гэрээ” зэрэг баримт бичиг нь олон талт тогтолцоог цаашид хөгжүүлэхээр дэмжин ирээдүйн хөгжилд дасан зохицож, аюулгүй, амар амгалан, шударга, эрх тэгш, хүртээмжтэй, тогтвортой, цэцэглэн хөгжсөн ертөнцийг бий болгохын төлөө хичээн зүтгэх НҮБ-ын байр суурь, зорилго, зорилтыг тодорхойлсон маш чухал баримт бичиг гэж дэлхий нийт талархан хүлээн авч байна.

НҮБ-ын эдгээр санал санаачилгыг Монгол Улс талархан хүлээн авч дэлхий нийтийн үйл хэрэг дэх НҮБ-ын голлох үүрэг, зохицуулалт болон НҮБ төвтэй олон талт хамтын ажиллагааг улам бүр бэхжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө бүх талаар тууштай дэмжин ажиллах болно гэдэг үзэл бодол, байр сууриа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх дэлхий нийтийн өмнө маш тодорхой илэрхийллээ.

-Орос, Украины дайнтай холбоотой НҮБ дээр өгсөн манай байр суурь ер нь хэр зөв бэ?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх манай улсын байр суурийг тов тодорхой илэрхийлсэн. Энэ хүрээнд Монгол Улс НҮБ-ын гишүүн бүх улс орнуудтай дипломат харилцаа тогтоосон. Дэлхийн бүх улс оронтой найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаагаа бэхжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байна.

Монгол Улс “энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт” гадаад бодлогыг тууштай баримталдаг орны хувьд дэлхийн улс орнуудын түүх соёл, соёл иргэншил, шашин шүтлэг, үндэсний язгуур эрх ашиг, хөгжлийн замналаас үүдэлтэй олон ургалч үзлийг хүндэтгэн үзэж, олон улсын харилцааг олон тулгуурт зарчмаар цогцлоохыг эрмэлздэг. Тиймээс манай улс аливаа улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, тусгаар тогтнолын эсрэг хүч хэрэглэхгүй байх тухай НҮБ-ын дүрмийн зарчмыг хэлбэрэлтгүй сахина. Улмаар санал зөрөлдөөн, зөрчил мөргөлдөөнийг шийдвэрлэхдээ сөргөлдөөн бус дипломат яриа хэлэлцээ, дайсагнал бус эв нэгдэл, талцал хуваагдал бус хамтын үзэл санааг чанд баримтална. Даян дэлхийд энх тайван, тогтвортой байдлыг хангах, ялангуяа цөмийн аюулаас ангид ертөнцийг бий болгохын төлөө бүх улс орон хамтран ажиллахыг уриалж, уг асуудлаар НҮБ-ын хүрээнд тусгай чуулга уулзалт зохион байгуулахыг санал болгосон явдал дэлхий нийтийн ач холбогдолтой юм.

-Дэлхийн геополитик болоод олон улсын харилцааны өнөөгийн системийг судлаачийн хувьд та хэрхэн харж байна вэ?

-Ээдрээ төвөгтэй энэ асуудал шинжээчдийн анхаарлын төвд байж олон янзын таамаглал дэвшүүлсээр байна. Зарим нь бүр дэлхийн III дайн эхэлсэн гэж үзэж ч байна. “Хүчтэй нь хүчгүйгээ” гэх хандлага газар авч дэлхийн геополитик орвонгоороо өөрчлөгдөнө гэж таамаглах нь ч байна. Дэлхийн хүчний харьцаа бидний нүдний өмнө асар их хурдтай хувьсан өөрчлөгдсөөр байна.Энэ нөхцөлд олон улсын харилцаанд баримталж, хэвшин тогтсон дэг, дүрэм журам хөсөр хаягдах нь уу гэмээр ч байдал төлөв ажиглагдах болов. Бүс нутгуудын хувьд ч эргэн харахаас аргагүй геополитикийн хувьсал өөрчлөлт гарсаар байна.Улс орнууд бүс нутгийн харилцан хамааралд орохын зэрэгцээ тэгш бус харилцан хамааралд татагдан орох шинжтэй болж байгаа нь анхаарал татсан асуудлын нэг болж байна.

-Орос, Украины дайн цаашид яахаар байна. Хэзээ дуусах бол?

-Шинжээчид олон янзын таамаглал дэвшүүлсээр байгааг бид харж л байна. Хэн хэн ч ширээний ард сууж энхийн хэлэлцээр байгуулах тал дээр зөвшилцөлд хүрэхгүй нь тодорхой бололтой. Энэ дайн хэзээ дуусахыг таамаглашгүй. Шинэ зууны гамшгийн хэмжээнд очсон дайны золиосонд гэм зэмгүй олон зуун мянган охид хөвгүүд явж эцэг эх, хань ижил үр хүүхдээ орхин одож байна. Үүнийг үгээр илэрхийлэхийн аргагүй.Сүүлийн үед Оросын зүгээс цөмийн зэвсэг хэрэглэх болно гэсэн сүрдүүлэг ч гарах боллоо. Энэ бүхний сүүдэр бидэнд тусахгүй гэх баталгаа алга. Эхнээсээ тусч эхэлж байгаа билээ.

-Ойрхи, дорнодын нөхцөл байдал бас ширүүслээ. Тал талд ассан дайны гал юунд хүргэж болзошгүй вэ. Дэлхийд ямар дэг журам ноёлох гээд байна вэ?

-Тийм ээ, өдрөөс өдөрт л ойрхи дорнодын нөхцөл байдал эрс ширүүссээр байна. Дайны голомтыг таслан зогсоохын тулд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 79 дүгээр чуулган анх удаа Израилийг Палестины газар нутгийг эзэмшихээ зогсоохыг уриалсан тогтоол баталлаа. Тогтоолд “Израиль эзэлсэн Палестины газар нутагтаа хууль бусаар оршин суухаа 12 сарын дотор зогсоох хэрэгтэй” гэж онцолжээ. Үүний улмаас хохирсон палестинчуудад нөхөн төлбөр олгохыг уриалжээ. Тогтоолыг НҮБ-ын Дээд шүүх болох Олон улсын шүүхийн зөвлөх бүлэг дэмжиж, Израиль Палестины газар нутагт байх нь хууль бус бөгөөд зогсох ёстой гэжээ. Олон улсын шинжээчид долдугаар сард тогтоол гаргахдаа Израиль газар нутаг эзэмшигчийн статусаа урвуулан ашигласан гэж үзсэн. Мөн Йордан голын баруун эрэг болон Зүүн Иерусалим дахь Израилийн суурин газруудыг хууль бус гэсэн байна. 1967 оны дайны дараа Израиль Йордан голын баруун эрэг, Газын зурвас, Зүүн Иерусалимийг эзэлсэн юм. Үүний дараа Израиль Йордан голын баруун эрэгт орон сууц барьж эхлэн, одоо олон зуун мянган Израиль иргэн амьдардаг юм билээ. Ихэнх орон Израиль Йордан голын баруун эрэг гэх мэт Палестин иргэд амьдардаг нутаг дэвсгэрийг эзэмших нь хууль бус гэж үздэг. Харин АНУ нь палестинчууд болон израильчууд гадны дарамтгүйгээр хоёр талын хэлэлцээ хийж, тохиролцох ёстой гэх байр суурьтай байгаа юм. Чухамдаа энэ дайн Израиль Палестины хооронд болж буй дайн бус. Энэ дайны хөлд өнөөдрийн байдлаар Сири, Ирак, Йемен, Ливи зэрэг дөрвөн улс татагдан орж ойрхи дорнодод улс төрийн гүн хямрал үүсээд байна. Өнөөдрийн байдлаар хамгийн их үймээн самуун, дайн, шашны маргаантай гэгдэх тус бүс нутагт яг одоо Сири, Ирак, Йемен гэх гурван улсад дайн үргэлжилж байна. Эдгээр дайн нь бүгд шашны мөргөлдөөний улмаас үүссэн. Шашны хэт даврагч, террорист бүлэглэлүүд ойрхи Дорнод дахь үймээн самуунтай тус орнуудын хилийн бүсэд хяналтаа тогтоож, идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулсан хэвээр байгаа юм. Хилийн шугам дагасан алан хядагчдын ноёрхлыг хязгаарлаж чадахгүй байгаагаас болж хүчирхийлэл, алан хядлага, цус асгаруулсан дайн цаашид улам өргөжих хандлагатай болж, НҮБ түүний өмнө хүчин мөхөстөж байна.

-Тайванийн ерөнхийлөгч Лаи Чин “Хятад улс тайванийн ард түмний эх орон байх боломжгүй” гэж мэдэгдлээ. Тэд удахгүй дайтахаар бэлтгэж байна гэх таамаг гадаад ертөнцөд бий. Хэрэв Хятад Тайванийн хооронд дайн дэгдвэл Орос, Украины хямралаас том хямрал үүснэ гэх юм билээ. Харин та ямар бодолтой байна?

-Энэ таамаглал төдий байгаасай гэж боддог. Хятад улсын хувьд Тайваньтай дайтахаас илүү давын өмнө дотооддоо шийдвэр хүлээсэн олон арван тулгамдсан асуудлаа шийдвэрлэхийн тулд асар их хүчин чармайлт гаргаж байна. Нөгөө талаар Хятад улс дэлхий дахинд энхийг эрхэмлэсэн гадаад бодлого явуулахаа нэгэнт тунхагласаар ирсэн улсын хувьд тийм асуудал ойрын ирээдүйд гарахгүй л болов уу. Хятад улсын хувьд бүс нутагтаа хүчний тэнцвэрийг хадгалах үүднээс зэвсэгт хүчнээ бэхжүүлж тал бүрийн арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байгаагаа дэлхий нийтэд ил тод ярьж ирсэн шүү дээ.

-Ер нь дэлхийн олон туйлтаас хоёр туйлт ертөнц болох нөхцөл бүрдчихэв үү. Дэлхийн геополитик болон гео эдийн засгийн хямралыг АНУ, Хятад хоёроос өөр шийдвэрлэх хүчин байхгүй боллоо?

-Энэ үйл явц ч маргаангүй үргэлжилсээр хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц хэмжээнд очоод байх шиг. Гэлээ гэсэн ч энэ хоёр их гүрэн өнөөгийн дэлхийн геополитик болон гео-эдийн засгийн хямралыг гэтлэн давахад чиглэсэн, дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрөхүйц хүчний тэнцвэрийг барьсан тийм гарц гаргалгаа гаргана гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй гэж боддог.

-Ингэхэд дэлхийн геополитикийн ээдрээтэй нөхцөл байдал манай улсын эдийн засагт яаж нөлөөлөх бол?

-Манай улс хоёр их гүрний дунд хавчуулагдсан, газар зүйн хувьд хорионд орсон байрлалтай. Дээр нь дан ганц эрдэс түүхий эдийн экспортод түшиглэсэн хараат эдийн засагтай. Эрдэс түүхий эдийн үнэ ханш дээр таны өгүүлсэн хүчин зүйлийн улмаас байнга хэлбэлзэж байдаг. Валютын ханшны өөрчлөлт ч ихээхэн нөлөөлдөг. Нэмж хэлэхэд, бид инфляци импортолдог гэх мэт олон суваг нэн ялангуяа нүүрсний экспорт Хятадын гангийн үйлдвэрүүдийн эрэлтээс ихээхэн хамааралтай. Хятадын эдийн засгийн хөгжлийн мөчлөг бүр манай эдийн засагт эерэг, сөргөөр нөлөөлж байдаг онцлогтой. Умард хөршид болж буй өнөөгийн нөхцөл байдлын нөлөө хамаарал хэр зэрэг хүндрэхийг таашгүй. Оросын шингэн түлшний орд газар,үйлдвэрүүд дронд их өртлөө гэх мэдээлэл тасрахгүй л байна.

-Хоёр том мөнхийн хөрштэй бид энэ дайны цөвүүн цагт ямар бодлого баримтлах ёстой вэ?

-Ээдрээ төвөгтэй энэ цаг үед хоёр хөрштэйгөө иж бүрэн стратегийн түншлэлийн найрсаг харилцаагаа бататган хөгжүүлж, гуравдагч хөрштэйгөө хүчний тэнцвэрийг барин харилцаж ирсэн уламжлалт ухаалаг гадаад бодлогоо тууштай баримталж, түүндээ л итгэж найдах нь үлдэж байх шив дээ.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Н.Одонгуа: Эмийн талаар бодлогын шийдэл алга DNN.mn

УИХ дахь АН-ын бүлгийн нийгмийн бодлого, эрүүл мэнд, байгаль орчны бодлогын зөвлөх, анагаах ухааны доктор, дэд профессор Н.Одонгуатай ярилцлаа.


-Манай улсын эрүүл мэндийн салбарын санхүүжилт, хөрөнгө оруулалт хэр оновчтой байгаа вэ?

-ДЭМБ-аас 2015 онд “Uni­versal health coverage” буюу Бүх нийтийн эрүүл мэндийн хамрагдалттай холбоотой концепцийг хэрэгжүүлэх зорилго, зорилтыг тодорхойлсон. Хүртээмжтэй, санхүүгийн дарамтгүй, эрх тэгш байдлыг хангасан эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг хүргэх бүхий л орчныг бүрдүүлэх нь улс орон бүрийн нэн тэргүүний зорилго болсон. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд “Монгол Улсын иргэн эрүүл мэндээ хамгаалуулах, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ авах эрхтэй. Иргэдэд эмнэлгийн төлбөргүй тусламж үзүүлэх болзол, журмыг хуулиар тогтооно” гэж зааснаар эрүүл мэндийн байгууллагууд болон оролцогч талууд үйл ажиллагаа явуулж ирлээ. Гэвч улсын болон хувийн хэвшлийн эмнэлгүүд харилцан адилгүй чанартай тусламж үзүүлэхээс гадна иргэдийн эрүүл мэндийг хамгаалах, дэмжих, өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, эрүүл мэндийн боловсрол олгох талд салбар дундыг хамарсан бодлого, зохицуулалт, интервенц сул. Мөн хүлээгдэл, оочер дараалал их байгааг эрүүл мэндийн үзүүлэлтүүд илтгэсээр байна. ДЭМБ-ын гаргасан судалгаагаар Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбар үр ашигтай байдлаараа 191 орноос 145 дугаарт жагссан. Хүн амын дундаж наслалт 2023 онд 71.5 хүрч, дэлхийд 114-т тус тус эрэмбэлэгдэж сүүл мушгиж байна.

Манай улс эрүүл мэндийн салбартаа 2023 онд 1.6 их наяд төгрөг зарцуулсан. Тэгвэл энэ онд одоогоор 1.9 их наяд төгрөг зарцуулагдаад явж байна. Мөн орон нутгийн эрүүл мэндийн байгууллагын санхүүжилт өмнөх онуудаас дунджаар 20-30 хувиар өссөн. Нийтдээ ДНБ-ий дөрөв орчим хувийг эрүүл мэндийн салбарт зарцуулдаг боллоо. Гэвч иргэн хүндээ эрүүл мэндийн чанартай тусламж үйлчилгээ болж хүрч чадахгүй байна. Жишээлбэл, Улсын нэгдсэн төв эмнэлгийн дотоод шүүрлийн мэргэжлийн эмчид үзүүлэх хүлээгдэл 45 хоног байгаа нь иргэдийн бухимдлыг маш их төрүүлсээр байна.

-ДНБ-ий дөрвөн хувийг зарцуулж буй санхүүжилт, хөрөнгө оруулалт үр өгөөжөө өгөхгүй байгаа шалтгааныг юу гэж харж байна вэ?

-Манай улсад жилд 20 мянга орчим хүн эрүүл мэндээс болж санхүүгийн дарамтад орж байгаа талаар судлаачид дүгнэсэн. Эрүүл мэндийн даатгалтай хэрнээ чанаргүй эрүүл мэндийн тусламж авч эдгэрэлт нь удааширч, урт хугацаанд хөдөлмөр эрхлэх боломжоо алдаж ядуурал руу гулсан ордог.

Эсвэл хандив мөнгө цуглуулж гадны улс орныг зорих болсон зохисгүй байдал иргэдэд тулгарч буй нь эрүүл мэндийн салбар дахь санхүүжилт, хөрөнгө оруулалтыг нэн даруй анхаарч, оновчтой болгоход анхаарал хандуулах цаг болсныг илтгэж байна. Монголбанкны тэнцлийн тайланд жилдээ 200 сая орчим ам.долларыг, албан бус мэдээллээр 400 сая орчим ам.долларыг гадаад улсын эмнэлгийн төлбөрт зарцуулдаг. Эрүүл мэндийн салбарын үйл ажиллагааг Монгол Улсын хөгжлийн асуудалтай холбож эрүүл мэндийн тогтолцооны санхүүжилтийг сайжруулах, санхүүгийн хамгаалалтыг бэхжүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг зөв зүйлд зарцуулж буй байдлыг хянах зэрэг ар араасаа дагуулсан асуудлуудад нотолгоонд суурилсан бодлогын шийдэл, улс төрийн манлайлал үгүйлэгдэж байна.

-Хуурамч, чанаргүй эмийн асуудал иргэдийн эрүүл мэндэд заналхийлж байна. Энэ тухай Эмийн сонсголын үеэр нэлээд ноцтой баримт дэлгэж байсан шүү дээ. Тэгвэл салбарын мэргэжлийн хүмүүс яагаад бодлого гаргахад оролцдоггүй юм бол?

-2023 оны санхүүжилтийн 50 хувь нь эм, оношлуурт зарцуулагдсан. Гэвч эмийн чанар, хүртээмж сайжраагүй. 155 нэрийн 25600 гаруй бүртгэлгүй, хуурамч эм зарсан, эмийн анхдагч үнээс 33.2 хувь, зарим нэршлийн эм 90 хүртэлх хувиар өсөж иргэдэд борлуулдаг талаар Эмийн сонсголын үеэр мэдэгдэж байсан. Харамсалтай нь одоогоор хариуцлага тооцсон зүйл алга. Эмийн талаарх бодлогын шийдэлгүй байна. Эрүүл мэндийн эдийн засаг гэсэн бие даасан салбарын мэргэжилтнүүдийн оролцоог бүрдүүлэх тогтолцоогүй. Мөн сүүлийн 8-9 жилийн хугацаанд ажиглагдах болсон нэг зүйл бол шүүмжилсэн хүмүүсийн амыг барьдаг, дарамт үзүүлдэг, ажлаас нь халдаг болсон. Мэргэжлийн хүмүүсийн үгийг сонсдоггүй, дарга бүхнийг мэддэг, шийддэг. Алдаатай гаргасан шийдвэрийнхээ төлөө ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй. Ажлаа өгсөн болоод усанд хаясан чулуу шиг сураггүй алга болдог. Эсвэл өөр байгууллагад даргаар томилогддог. Алдаатай шийдвэртэй нь эмч, сувилагч мэргэжилтнүүд болон иргэд зууралдаж, голын хоёр талд гарч бухимдлаа шиддэг боллоо. Бодлогын оновчтой шийдэл, залгамж чанар алдагдаж, ашиг сонирхол давамгай болсон. “Ковид-19” халдварт өвчний үеэр төр хариуцах ёстой 137 тэрбум төгрөгийн зардлаа өгөөгүй. ЭМД-ын сангаас гаргуулсан, хор уршиг нь он дамжсан өглөг, авлага болон хувирч эмнэлгүүдэд маш том дарамт болж, тусламж үйлчилгээ доголдсоор байна. Бас нэг алдаатай шийдвэр бол Чингис хаан, Капитал банкуудаас 109.3 тэрбумын авлагатай боловч өнөөг хүртэл асуудлыг шийдээгүй, найвдаргүй зээл болгож бүртгэсэн. Тухайн үед ЭМД-ын сангийн мөнгийг тус банкуудад байршуулах шийдвэр гаргасан Эрүүл мэндийн сайд, Ерөнхий сайд нар хариуцлага үүрэх ёстой атал усанд хаясан чулуу шиг болж, иргэд хохирсоор байна. Алдаатай бодлогын хор хохирол яригдаж, хариуцлага яригдах ёстой. Ийм байдлаар үр дүнд хүрэхгүй.

-Эмнэлгийн хүртээмжийн асуудлыг яаж шийдэх вэ. Хавдрын эмнэлэгт иргэд нь хар зах шиг бужигнаж, Эх нялхасын төв нь хүүхдүүд зөрөх зайгүй байхад 100 тэрбумаар соёлын төв барих төсөв батлагдсан. Ер нь эрүүл мэндийн салбарын бусад үйл ажиллагаандаа хөрөнгө оруулалт хэрхэн хийдэг вэ, үр дүн ямархуу байна?

-ЭМД-ын сангаас гадна сүүлийн дөрвөн жилд 833.7 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг шинэ барилга, шилжих барилга, их засвар, тоног төхөөрөмжөөр хангах, автомашины шинэчлэл хийх ажлуудад төсвөөс санхүүжүүлж хөрөнгө оруулсан. Гэтэл 1985 онд оффисын зориулалтаар баригдсан эмнэлгийн зориулалтын бус агааржуулалтгүй байшин барилга дотор Нийслэлийн 144 мянган хүн амд эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээ үзүүлдэг дүүргийн эмнэлэг өнөөдрийг хүртэл байсаар байна. 2023 онд ашиглалтад орох 16 тэрбумаар төсөвлөсөн эмнэлгийн барилга байгууламж нь хугацаандаа ашиглалтад ороогүй, нэмж гурван тэрбум төгрөгийн дахин төсөв тусгаад он дамжсан барилгын үйл ажиллагаа явагдаж буй зөрчилтэй байлаа. Тус эмнэлэгт компьютер томографийн аппаратгүй учраас оношилгоо бүрэн хийж чадахгүй иргэдийн амь насыг аварч чадахгүй тохиолдол гарч байна. Сэргээн засах төвийн аппарат тоног төхөөрөмж, өрөө тасалгаа хүрэлцээгүй учраас иргэдийн амьдралын чанарыг дээшлүүлж чадахгүй байдал үүсээд байна. Сүүлийн нэг жилийн хугацаанд Эрүүл мэндийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн гишүүний хувьд таван аймгийн 70 орчим сумын эрүүл мэндийн төв болон аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн үйл ажиллагаатай танилцахад оруулсан хөрөнгө оруулалт үр өгөөжгүй байгааг ажигласан. Санхүүжилт үнэхээр үр дүнгүй байна.

-Иргэдийнхээ эрүүл, чанартай амьдрах орчныг бүрдүүлэх боломж байна уу. Энэ тал дээр танай нам ямар бодлого хэрэгжүүлэх вэ?

-Цаашид эрүүл мэндийн тогтолцоо гарсан зардлыг хөөж санхүүжүүлэхгүй. Харин хүн амаа эрүүл байлгах бодлого санхүүжүүлдэг, хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг нэмэгдүүлж үр ашигтай үйл ажиллагаа явуулах нөхцөлийг сайжруулах, мөн оролцогч талуудын сэтгэлд нийцэх хуулийн зохицуулалтыг бодлогын түвшинд хиймээр байна. Энэ хүрээнд хэдхэн хоногийн өмнө УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга болон зарим гишүүдийн хамт Нийслэлийн хоёр дүүргийн эрүүл мэндийн төв болон нэгдсэн эмнэлгийн үйл ажиллагаатай газар дээр нь очиж танилцсан.“Эрүүл мэндийн салбарын хөрөнгө Оруулалт ИРГЭН ТАНД ХҮРЧ БАЙНА УУ” сэдвээр асуудалд суурилсан хэлэлцүүлгийг УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгээс зохион байгуулсан. Иргэнийхээ эрүүл мэндээ хамгаалуулах эрхийн төлөө холбогдох бодлогын шийдлүүдэд анхаарч ажиллах талаар гишүүд саналаа хэлсэн. Ер нь хэн нэгэн эрх мэдэлтэнд найдалгүйгээр салбарын эмч, мэргэжилтэн хүн бүрийн зоригтой дуу хоолой чухал цаг үе ирээд байна. Аливаа асуудлыг тогтолцоогоор нь бүтэн зургаар харж, үндсэн шалтгааныг олж 80/20 зарчмаар шийдэх хэрэгтэй. Мөн судалгаа, нотолгоо, экспертийн дүгнэлт, технологийн үнэлгээнүүдэд үндэслэж шинэчлэл хийдэг соёлыг бүрдүүлэх нь чухал байна. Иргэдийн амьдралын чанарыг сайжруулахын тулд хэн нэгэн даргын дохиураар биш, хэр цаг хугацаанд, ямар үр дүнд хүрэх вэ гэдгээ тодорхой болгож, ойлгоцолд хүрч, ил тод нээлттэй байдлаар бодлогын шийдвэр гаргадаг болъё.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Р.Батболд: Төсвөө алдагдалгүй батлахаас эхлээд эдийн засгийн эрсдэлээ бодитой харах ёстой DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Р.Батболдтой ярилцлаа.


-Ярилцлагынхаа эхэнд таны ажлын туршлагыг сонирхох гэсэн юм. УИХ-ын гишүүнээр сонгогдохоосоо өмнө хаана, ямар ажил хийж байв. Бас аль нутгийн хүн билээ?

-Миний төрсөн нутаг гэвэл төв аймаг. Нийслэлийн 40 дүгээр сургуулийг дүүргээд МУИС-д элсэн суралцсан. Ингээд эдийн засагч мэргэжил эзэмшиж, сургуулиа 1996 онд төгссөнөөс хойш худалдааны салбарт түлхүү ажилласан. Тухайлбал, “Разноимпэкс” компанид менежер, “Эйртранс” компанид ерөнхий нягтлан бодогч, “Би Эм Би Икс” компанид захирлаар томилогдон ажиллаж байв. Дараа нь “ХААБирж” компанид ахлах аудитор хийж байгаад “ти Пи Эм Смарт Системс” компанид зөвлөхөөр ажиллаж байсан. Харин УИХ-ын гишүүн болохоос өмнө Иргэний Зориг Ногоон намын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байлаа.

-Эдийн засагч хүний хувьд татварыг бууруулах тал дээр танд ямар гарц байна вэ. НДШ, ХХОАТ, НӨАТ гээд татварын дарамт асар их байна. Үүнэээс болж аж ахуйн нэгжүүд өсч томорч чаддаггүй зовлонтой. Шинэ парламентын хамгийн түрүүнд барьж авах ёстой ажил нь татварын хувь хэмжээг бууруулах гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Өнөөгийн татварын дарамт тэр дундаа ХХОАТ, НДШ, НӨАт иргэдэд дарамт учруулж байгааг би ойлгож байна. Нөгөө талаас татварын ачааллыг бууруулах, эрүүл мэнд, боловсрол, дэд бүтцийн хөгжил зэрэг төрийн чухал үйлчилгээг санхүүжүүлэхэд Засгийн газар хангалттай орлоготой байх хоёрын хооронд тэнцвэрт байдлыг хангах нь чухал гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Татварыг бууруулахад миний санал болгож буй шийдэл бол бага, дунд орлоготой иргэд гэх мэт татварын ачаалал харьцангуй өндөр байгаа тодорхой бүлгүүдэд чиглүүлэх явдал юм. Бид эдийн засгийг идэвхижүүлэхийн тулд орлого багатай бүлэгт ногдуулах татварын дарамтыг бууруулж, өндөр орлоготой хүмүүс илүү шударга хувь төлдөг татварын дэвшилтэт тогтолцоог нэвтрүүлж болох юм. Жишээлбэл, өндөр орлоготой хүмүүсийн татварыг хэвээр хадгалахын зэрэгцээ бага орлоготой хүмүүст хөнгөлөлт үзүүлэх үүднээс хувь хүний орлогын албан татварын босгыг тохируулж болно. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн тухайд, Засгийн газар нийгмийн хамгааллын сүлжээг санхүүжүүлэх өөр аргууд бий. тухайлбал, байгаль орчинд хор хөнөөлтэй үйлдвэрүүдэд ногоон татвар ногдуулах зэрэг орлогын төрөлжүүлсэн урсгалыг судлах боломжтой. НӨАТ-ыг төсвийн санхүүжилтэд зайлшгүй шаардлагатай боловч миний хувьд хувь хэмжээг багасгаж бүх иргэд төлдөг байх зарчмыг дэмждэг. Үүнд иргэд бидний оролцоо өндөр байх шаардлагатай. Нөгөөтэйгүүр өрхийн дарамтыг хөнгөвчлөхийн тулд зайлшгүй шаардлагатай бараа, үйлчилгээнд хөнгөлөлт үзүүлэх замаар тохируулж бас болно.

Татвар гэдэг бол төлдөг хэсэгт нь ачаа үүрүүлээд төлөхгүй хэсэг нь завшаад байж болохгүй л дээ. Төрөх, үхэх нь үнэн гэдэгтэй адил татвар төлөх нь хүн бүрийн үүрэг. Гол нь системийн гажуудал байгаа юм. Бид төлбөр тооцооны бэлэн бус хэлбэрийг хуульчлах цаг нь болсон, энэ талын хуулийг өргөн барина ч гэж төлөвлөж байгаа. Миний яриад байгаа бэлэн бус төлбөр тооцооны тухай яриа бол зөвхөн банкны гүйлгээний бэлэн, бэлэн бусын тухай биш нийт гүйлгээ, төлбөрийн хэрэгсэл хадгаламж хөрөнгө оруулалт гэх мэт хүн амын хэрэглээний тухай юм.Бид өнөөдөр банкны гүйлгээний хэдэн хувь нь онлайн бэлэн гэж ярихаас илүүтэй нийт төлбөр тооцоо худалдан авалтыг яавал бэлэн бус хэлбэрт шилжүүлэх вэ гэдгийг бодолцох цаг болжээ

Тухайлбал, ATM-ийн бэлэн гүйлгээний хураамжийг өндөрсгөх банкны бэлэн гүйлгээнд татвартай болгоод эхлэх юм бол хууль бус хулгай арилах, шилэн аюулгүй болох юм л даа. Гол нь улстөрчдийн далд мөнгө хаашаа орж байгаа нь тодорхойгүй, ихэвчлэн их хэмжээний мөнгө бэлнээр хийгддэг. Энэ тохиолдолд ДНБ-ний 75 их наяд төгрөг гэж бодоход үүнээс 2-3 дахин том мөнгөний учир олдох болов уу гэж харж байна. Гол нь татвар өөрөө төлөгдөх сайн систем бий болно.

-Намрын чуулганаар хамгийн түрүүнд ирэх оны төсөв орж ирнэ. Төсвийн төслөөс таны анхаарлыг татсан ямар асуудлууд байна вэ?

-Төсвийн төсөл гишүүдэд ирсэн. Анхаарал татсан, нухацтай авч үзэх хэд хэдэн асуудал байна. Монгол Улс аялал жуулчлал, уул уурхай, хөдөө аж ахуй зэрэг төрөл бүрийн салбарт цар тахлын дараахь эдийн засгийг сэргээх тулгамдсан асуудал байгаа. Мөн дэд бүтцийн төслүүдэд эх үүсвэрийг хэрхэн хуваарилах, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг зарим салбар эрэлт нэмэгдсэнтэй холбогдуулан нэмэлт санхүүжилт авах эсэх талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ гэж найдаж байна. Нөгөөтэйгүүр уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, сааруулах арга хэмжээнүүд, ялангуяа манай намаас ногоон хөгжилд онцгой анхаарал хандуулна гэж бодож байна. Байгаль орчинд ээлтэй шинжлэх ухааны ололтуудыг хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөрийг санхүүжүүлэх, ногоон эдийн засагт хэрхэн шилжих талаар ч илүү анхаарна.

Тухайлбал, төсвийн бодлого хэлэлцэхэд нэгдүгээрт үндэсний эрх ашиг чухал. Үүсээд байгаа асуудлыг том зургаар нь, бодлогын түвшинд харж, хариу арга хэмжээгээ сууринаас нь хийх явдал чухал. Өөрөөр хэлбэл, асуудлыг фракц бүлэглэл, нам эвсэл, хот, хөдөө, жижиг тойргийн хэмжээсээр явцуу харах цаг биш. Том зураглал, бодлогоо онилох хэрэгтэй гэсэн үг л дээ. Өнөөдөр үнийн өсөлт, ханш уналт, инфляцийн, өрийн тааламжгүй өсөлт, тэлэлт бол хүндрэлийн гол онош гэдгийг хаа хаанаа мэдэж байгаа байх. Эмчилгээ ч мөн л энэ дагуу. Өөрөөр хэлбэл, төсвөө алдагдалгүй батлахаас эхлээд эдийн засгийн эрсдэлээ бодитой харах ёстой. Үүнд төсвийн орлогын эх үүсвэрээ бодитой тооцох, зардлын хэмнэлтийн болоод, үр ашгийн хэлбэрийг нарийн тооцох нь чухал байгаа. Хэмнэлт гэдэг нь төсвийн гол багана, үүнийг мөрдлөг болгон ажиллана. Төсвийн өргөн баригдаж байгаа төслүүдийн хяналт маш чухал. Яаж, ямар аргаар тооцов, өнөөгийн болоод ирээдүйн үнэ цэнийг хэрхэн тусгав, мөн бусад эрсдэлүүдээс үүдэлтэй санхүүгийн нөхцөлд хэрхэн зөрүү үүсэх вэ гэх мэтчилэн. Тиймээс хяналт , аудитлагдах тал дээр шийдэл тодорхой байх талыг барьж санал зөвлөмжөө өгнө дөө.

-Хэмнэлт гэснээс Төрийн хэмнэлтийн тухай хуулийг хэлэлцэж, өөрчлөх болов уу. Тэгэхгүй бол дэд сайдаа тавьж болохгүй гацах юм биш үү. Энэ мэтчилэн олон ажил энэ хуультай холбоотой зогсоод байгаа. Үүнд та ямар бодолтой байна вэ?

-Хэмнэлтийн хууль бол хоёр талдаа иртэй илд байсан. Энэ нь нэг талаас төрийн хэт их зардлыг хазаарлах, төсвийн сахилга батыг сайжруулах зорилгоор хэрэгжсэн ч нөгөө талаараа чухал төслүүдийг гацаанд оруулж гацахад хүргэсэн байх магадлалтай. Ялангуяа нэн шаардлагатай бүтээн байгуулалтын төслүүдэд уян хатан байдлыг хангах үүднээс хуулийг шинэчлэн боловсруулах шаардлагатай нь ойлгомжтой. Төсвийн сахилга батыг сахих нь нэн чухал ч Монгол Улсын өсөлт хөгжил, нийгмийн сайн сайхны төлөөх чухал төслүүдийг зогсоож болохгүй. Хэт их зардал гаргах хандлагатай байгаа газруудад хэмнэлтийн хуулийг хэвээр үлдээж болох ч дэд бүтэц, ногоон технологи зэрэг урт хугацааны үр ашгийн төлөө хөрөнгө оруулалт шаардлагатай салбаруудад зөөлрүүлж болохуйц илүү нарийн арга барилыг Засгийн газар хэрэгжүүлэх хэрэгтэй л дээ.Төсвийн удирдлагын уян хатан байдал, авлига, үрэлгэн байдлаас урьдчилан сэргийлэх хяналтын механизмыг сайтар хэрэгжүүлснээр Засгийн газар шаардлагатай төсөл, хөтөлбөрөө саатуулахгүйгээр санхүүгийн бэрхшээлээ шийдвэрлэх бүрэн боломжтой.

-Та ИЗНН-ыг төлөөлж сонгогдсон УИХ-ын гишүүний хувьд ногоон хөгжлийн бодлогыг дэмждэг байх. Удахгүй болох олон нутгийн сонгуулийн талаар та ямар бодолтой байна вэ. Улаанбаатарын тулгамдаж түмэн асуудлыг шийдвэрлэхэд нутгийн удирдлага ямар үүрэг гүйцэтгэнэ гэж та харж байна вэ?

-Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын сонгууль Улаанбаатар хотын хувьд чухал цаг мөчид тохиож байна гэж бодож байна. Иргэдийн хурлаас гаргасан шийдвэрүүд хотын ирэх он жилүүдийн хөгжлийг тодорхойлох болно. Улаанбаатар шиг хурдацтай хөгжиж буй хотод дэд бүтцийн хүндрэл, агаарын бохирдол, нийгмийн тэгш бус байдал зэрэг тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхэд орон нутгийн удирдлага чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.

-Ногоон хотжилт, тогтвортой хөгжил нь танай намын мөрийн хөтөлбөрийн гол цөм байсан. Агаарын бохирдол, нийтийн тээврийн хүрэлцээ, гэр хорооллын тэлэлт, орон сууцны хүртээмж зэрэг олон асуудал хурцаар тавигдаж байгаа энэ үед Иргэдийн хурлаар дамжуулан орон нутагтаа оновчтой бодлогыг хэрхэн үр дүнтэй хэрэгжүүлэх шаардлагатай вэ?

-Мэдээжийн хэрэг, ногоон хотжилтын бодлого нь Улаанбаатар хотыг хүн бүрд ээлтэй, аюулгүй шийдлүүдийг хэрэгжүүлэх санааг агуулдаг. Гол санаа нь зөвхөн хурдтай хөгжиж буй хотын хөгжлөөс гадна байгаль орчинтойгоо зохицон хөгжих хотыг төлөвлөх явдал юм. Бид байгальд ээлтэй тээврийн систем буюу цахилгаан автобус, дугуйн зам, явган зорчигчдод ээлтэй дэд бүтэц зэрэг асуудлуудаа эрэмбэлэх хэрэгтэй. Мөн нарны эрчим хүч, усны хэмнэлттэй хэрэглээ зэрэг ногоон технологи агуулсан хямд үнэтэй орон сууцны төслүүдэд анхаарлаа хандуулах ёстой. Иргэдийн хурал нь мэргэжилтнүүд, иргэдтэй нягт хамтран ажиллаж, бүтээн байгуулалтыг байгаль орчинд хор хөнөөлгүй, иргэдийн хэрэгцээнд нийцүүлэн хангах замаар төсөл хөтөлбөрийг манлайлах учиртай.

-Энэ удаагийн орон нутгийн сонгуулиар олон намууд оролцож байна. Өнгөрсөн найман жилд МАН нийслэлд засагласан. Ганц нам давамгайлсан гэхээсээ илүү олон намын төлөөлөл иргэдийн хуралд орж ирснээр ямар давуу талууд үүсэх бол?

-Иргэдийн хуралд олон нам төлөөлөлтэй байх нь Улаанбаатар хотын хувьд маш том давуу тал. Энэ нь илүү олон талт, тэнцвэртэй хэлэлцүүлэг болно гэсэн үг. Нэг нам давамгайлсан тохиолдолд явцуу эрх ашгийг урьтал болгох, зарим асуудлыг хойш тавих эрсдэлтэй байдгийг бид бүгд өнгөрсөн он жилүүдэд харлаа. Харин олон намын төлөөлөл орсноор Нийслэлд тулгарч буй хүндрэл бэрхшээлийг шийдэх асуудлыг нэг ширээн дээр авчрах болно. Магадгүй зарим нам нь нийгмийн үйлчилгээнд, зарим нь бизнесийн хөгжилд, нөгөө хэсэг нь манай нам шиг байгаль орчны тогтвортой байдалд анхаарлаа хандуулж болно. Энэхүү олон янзын үзэл бодлын үр дүнд Улаанбаатар хотын тулгамдсан асуудлуудыг цогцоор нь шийдэх боломжтой юм. Хамтран ажиллах, харилцан буулт хийх, зөвшилцөх нь ард түмнийг илүү сайн, илүү хүртээмжтэй бодлого явуулахад хүргэнэ.

-Ингэхэд бизнесийн салбарынхныг яавал зөв бодлогоор дэмжиж томруулах вэ. Энэ тал дээр та ирэх дөрвөн жилд парламентад ямар санаачилга гаргаж ажиллах вэ?

-Энэ бол урамшууллын тодорхой бодлоготой байхаас эхэлнэ. Жишээлбэл, Нийслэлийн иргэдийн хурал нь ногоон төслүүдэд татварын хөнгөлөлт үзүүлэх, байгальд ээлтэй барилгуудыг эрэмбэлэх бүсчилсэн хууль, байгаль орчны шалгуурыг хангасан бүтээн байгуулалтыг хурдан батлах зэргээр тогтвортой хөгжлийг дэмжих зохицуулалтыг бий болгох эрхтэй. Үүний зэрэгцээ бүтээн байгуулагчдад дагаж мөрдөх ёстой байгаль орчны өндөр стандартыг тогтоож өгөх боломжтой. Ядаж л өнөөдөр байгаа стандартуудыг мөрдөж ажиллах байдлыг хэвшил болгохоос гадна байгаль орчинд ашиг тусаа өгөх, урт хугацааны санхүүгийн ач холбогдолтой байх гэдгийг ойлгуулж сурталчлах байдлаар дэмжиж бас урамшуулан ажиллах боломжтой.

-Ер нь авлига аль ч шатанд байсаар ирсэн. УИХ-ын шинэ гишүүний хувьд авлигын асуудлыг бууруулахад ямар шийдэл дэвшүүлмээр байна вэ?

-Төр, ард түмний хооронд итгэлцлийг бий болгоё гэвэл ил тод байх нь маргаангүй. Ялангуяа орон нутгийн засаглалын тогтолцоонд авлига удаан хугацааны туршид тулгамдсан асуудал байсаар ирсэн. Ил тод байдал нь түүнийг эмчлэх хамгийн сайн эм юм. Тэгэхээр орон нутгийн Иргэдийн хурлын тэмдэглэлийг хэвлэн нийтлэх, төсвийн шийдвэрийг олон нийтэд ил тод болгох, төсвийн хөрөнгийг хэрхэн зарцуулж байгаа талаарх мэдээллийг хүн бүхэн нээлттэй олж авах нь хялбар байх ёстой. Төлөөлөгчид сонгогчдодоо байнга тайлагнаж, ямар шийдвэр, яагаад гарч байгаа талаарх мэдээллийг иргэд хялбархан авдаг байх нь чухал. Бид бүх үйл явц ил тод, хяналт шалгалтад нээлттэй байх тогтолцоог бүрдүүлэх ёстой