Category: нүүр-хуудасны-онцлох

СУИС-ийн Дүрслэх урлагийн академийн График дизайны тэнхимийн зөвлөх профессор, МУЭ-ийн удирдах зөвлөлийн гишүүн, Зураасан зураг нийгэмлэгийн тэргүүн З.Уянгатай ярилцлаа.

-Эрхэм уран бүтээлч, багшдаа энэ өдрийн мэнд хүргэе. Таны аав, ээжийг дурсахгүйгээр бидний яриа эхэлж боломгүй санагдана.

-Би урлагийн гэр бүлд төрж, өссөн. Миний аав театрын зураач хүн байсан. Ээж маань балетчин хүн. Би анхны бөгөөд ганц охин нь юм. Тухайн үед олон хүүхэд гаргахыг хорьдог байлаа. Миний ээж театрын гол бүжигчин нь байсан учраас намайг гэдсэндээ таван сар хүртэл нь нууж явсан гэсэн. Ямар азаар ганц хүүхэд гаргав аа гэж аав, ээж минь их хайрладаг байлаа. Тиймдээ ч би хайранд өлгийдүүлж өссөн. Аав минь бүр амьнаасаа ч илүү намайг хайрладаг байсан даа.

-Таны хүүхэд нас тэр чигээрээ урлагийн орчинд өнгөрчээ. Энэ бүхэн таныг эргээд театртай холбох байсан болов уу гэж бодогдлоо.

-Мэдээж бүх охидууд л балетчин болохыг хүсдэг байх. Би Орос гуравдугаар сургуульд гурав юмуу дөрөвдүгээр ангид сурч байсан үе л дээ. Манай ангид долоо, найман монгол охид сурч байлаа. Балетчин болох гээд тэднийгээ дагуулаад Дуурийн театрт очиж шалгалт өгч явсан минь миний сэтгэлээс гардаггүй. Гэхдээ бүгд тэнцээгүй л дээ. Ээж ч дэмжээгүй. Түүнээс биш хүүхэд байхдаа гэрээ цэвэрлэхдээ хүртэл ээжийнхээ балетын гутлыг өмсөөд явдаг байсан. Айлын ганц охинд хэрэггүй гээд больсон л доо.

Хүн өөрөө маш их тэвчээртэй, хөдөлмөрч, тэмцэгч, эрмэлзэлтэй байж гэмээнэ урлагийн хүн болдог гэдгийг театр надад харуулсан. Хэчнээн би бага хүүхэд байсан ч шинэ балет тавих гээд л Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин, Б.Жамьяндагва гуайг их цаг зарцуулж, хатуу удирдлага дор бэлтгэл хийлгэдэг байсныг санадаг. Социализмын ид бүтээн байгуулалтын үе ч байсан. Нэг бүжиг тавихын тулд уран бүтээлчид нь ямар их хүч хөлсөө урсгаж, бэлтгэл хийдгийг дэргэдээс нь харж өссөн. Бүр шөнө дунд хүртэл нэг л хүн алдахад бүгд тэр чигээрээ дахин давтан хийх жишээний. Театр гэдэг хувь хүнээс маш их хариуцлага, хамтын ажиллагааг шаарддаг юм билээ. Тийм ч учраас тэр үед Монголын балет өндөр түвшинд хүрсэн байх гэж боддог.

-Тэгэхээр таныг зураач болохыг аав, ээж тань дэмждэг байж дээ. Та багаасаа л зурдаг хүүхэд байв уу?

-Би ой гарантай байхдаа л сараачиж байсан үеэ санадаг. Тэр үеийн зураг минь ч байдаг юм. Намайг зураач болохыг тухайн үед аав, ээж хоёулаа дэмжиж байсан. Манайхаар тэр үеийн сор болсон мундаг зураач нар их ирнэ. Тэдэнд аав миний зургийг үзүүлэхэд намайг их магтана. Би тухайн үедээ итгээгүй, зүгээр л надад урам өгч байна даа гэж боддог байлаа.

-Та тухайн үеийн Дүрслэх урлагийн дунд сургуулийн зураасан зургийн ангийг төгсчээ?

-Би зураач болохдоо хэзээ ч эргэлзэж байгаагүй. Би театрын зураач л болох байх гэж боддог байсан. Аавтайгаа хамт сургуульдаа шалгалт өгөх гэж явтал аав “Чи ямар төрлөөр шалгалт өгөх гэж байна” гэхээр нь “Театрын зураач” гэтэл Аав “Юу яриад байна. Чи зураасан зурагт ор” гэсэн. Тэгэхэд би өнгөнд дуртай байлаа. Юун хар, цагаан зураг гээд жаахан эсэргүүцэж байсан ч аавынхаа зөвлөснөөр зураасан зургийн ангидаа шалгалт өгөөд тэнцсэн. Аав минь тухайн үед “Хамгийн эхлээд хүн зурж сурах ёстой. Зураасан зураг хүнийг зурж сурахад сургадаг” гэж зөвлөж байсан.

Дүрслэх урлагийн дунд сургуульд голч оноогоороо хамгийн дээд талын оноо авсан нэг хүүхдийг тухайн үед И.Е.Репиний нэрэмжит Дүрслэх урлагийн академид сургахаар явуулдаг байсан. Миний нэр нэгт байсан ч өөр хүүхэд явсан. Би тухайн үед нэг их юм бодоогүй. Дараа нь аавынхаа зөвлөснөөр ОХУ-ын И.Е.Репиний нэрэмжит Дүрслэх урлагийн академидаа бар зургийн мэргэжил эзэмшихээр суралцсан. И.Е.Репиний нэрэмжит академи бол Дүрслэх урлагийн сүм юм. Тэр сургууль руу ороод гарсан хүн бүр гайхалтай зураач болж чаддаг гэж аав минь хэлж байсан нь санаанаас ер гардаггүй юм.

-Тухайн үед танд зураач болох эрдэм ухааныг заасан эрхэм багш нараа дурсвал?

-Анх Дүрслэх урлагийн дунд сургуульдаа ороод Ардын зураач До.Болдын эхнэр Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, зураач, дэд профессор Я.Оюунчимэг багшийнхаа шавь болж байлаа. Энэ хоёр сайхан хүний гэрт нь хүртэл очдог байсан. Зөвхөн зураг зурахыг заахаас гадна багажаа яаж хадгалах, урлагийн түүхээс эхлээд урлагийн хүн ямар байх ёстой гээд бүхнийг бидэнд багш минь зааж өгсөн. Мөн И.Е.Репиний нэрэмжит Дүрслэх урлагийн академид ч мөн алтан үеийн гайхалтай алдартай профессорууд хичээл ордог байлаа. Бас л азтай гэж өөрийгөө боддог. Анх нэгдүгээр курст очиход хар зургийн багш минь солонгос хүн байлаа.Надад их сайн байсан. Солонгос багш маань манай Я.Оюунчимэг багштай хамт И.Е.Репиний академид хамт сурч байсан ангийнх нь хүүхэд болж таараад, нэг ангийн хоёр багшийн шавь нь болсон түүх надад бий. Манай Я.Оюунчимэг багш намайг төгсөх курст байхад мөн академид мэргэжил дээшлүүлэх гээд ирсэн нь их сайхан. Дипломын ажил хийхэд зориулан зургадугаар курсын оюутнууддаа академиас нэг, нэг урлан өгдөг л дөө. Багштайгаа хамт тэр урландаа бүтээлээ хийж байсан минь бахархалтай сайхан санагддаг. Я.Оюунчимэг багш минь хэтэрхий даруу монгол зантай, хүлээцтэй, дотогшоо хүн байсан.

Мөн тус академиа онц төгсөөд диплом гардаж авах үеэр “Монголчууд анх ирэхдээ тааруу, дунд үедээ оросуудтай ижилхэн, төгсгөлдөө оросуудаасаа илүү болж төгсдөг” гэж хэлж байсан профессор багшийн үг санаанаас гардаггүй.Тус академид 1943 оноос эхлээд төгссөн төгсөөгүй 70-аад монгол хүн сурсан байдаг. Яг зураасан зургийн мэргэжил эзэмшсэн 10-аад хүн бий.

-Зураасан зургийг энгийнээр тайлбарлавал?

-Зураасан зураг гэдэг нь хэвлэлийн технологи. Бар зураг нь торгон, модон, чулуун, төмөр гэсэн төрлүүдтэй. Уран зургийг бодвол зураасан зургаар суралцаж буй оюутнуудын

хувьд дөрвөн бар, зохиомж, номын зураг гээд судлах зүйл, даалгавар нь хаана ч сурсан их л дээ. Манайд одоогоор чулуун барын машин техник байдаггүй.

-Театрын хүн болоогүй ч насаараа театртай холбоотой ирснийг таны уран бүтээлийн үзэсгэлэнгүүдээс харж болохоор юм.

-Анх би ээжийнхээ 60 насны ойд зориулж ямар бэлэг барих вэ гэж удаан бодсон л доо. Эцэст нь ээждээ зориулж балетын урлагаар үзэсгэлэн гаргахаар шийдсэн. Ганц ээжийгээ бус тэр цагийн алтан үеийнхнийг тайзнаа байгаагаар бүтээлдээ дүрсэлсэн л дээ. Миний ээж балетын бүжигчнээрээ ажиллах хугацаандаа жинхэнэ од байсан. Дандаа л гол дүрд тоглоно. Тэтгэвэрт гарснаас нь хойш бага багаар мартаж, бүр 60 нас хүрсэн чинь ээжийг минь Ю.Цэрмаа гэж тийм хүн байдаг гэдгийг ч дурсахгүй байгаад нь надад гомдолтой санагддаг байлаа. Ганцхан ээжид минь ч төдийгүй бусдад нь ч гомдол төрдөг л байсан байх. Ээж минь олон хүүхэдтэй, би дүүтэй ч байж болох байсан гээд л бодохоор ээжийгээ өрөвдөж байгаа юм. Тухайн

үед ээжийгээ баярлуулах ганц зүйл дурсамжаар нь аялуулах л байлаа.Тиймдээ ч үзэсгэлэнгээ гаргаж, ээжийгээ баярлуулсан даа.

-Та бүр багынхаа дурсамжийг сэдрээж бүтээлээ туурвисан нь мэдээж ээжид тань гайхалтай бэлэг болсон байх.

-Жилийн өмнө үзэсгэлэнгээ гаргана гээд захиалгаа өгөөд зургаан сар өнгөрсөн ч бүтээлийн санаанууд маань орж ирдэггүй. Тэгээд би өвлөөр зуслангийнхаа байшинд сар гаруй ганцаараа байхад л театрын бүжигчид нь хөдөлгөөн, хувцас, хөгжимтэйгөө тэр чигээрээ орж ирсэн. Нүдэнд харагдаж эхэлсэн. Нэлээд олон бүтээл хийсний дараа ээж минь ирээд “Чи яаж миний энэ даашинзыг санаж байгаа юм, энэ бүжгийг бүжиглэж байх үед чи гурав, дөрөвхөн настай байсан шүү дээ” гэж байсан. Дараа нь би бодохдоо хүн төвлөрч чадвал хүний тархи маш мундаг санах ойтой юм байна гэдгийг ойлгосон.

-Та нийт 28 удаагийн үзэсгэлэн гаргажээ. Тэгвэл нийт хэдэн зураг зурснаа тоолж байв уу?

-И.Е.Репиний академийнхан дүрслэх урлагт хэр нөлөө үзүүлсэн бэ гэдэг дээр миний тухай нэг ном

гаргасан.Түүнд зориулж өөрийн бүтээлээ тоолоход хоёр мянга орчим бүтээлийн жагсаалт гарсан.

-Та ээждээ зориулсан анхны үзэсгэлэнгийн бүтээлүүддээ илүү хайртай юу?

-Мэдээж би ээждээ зориулсан бүтээлүүддээ илүү хайртай. Гэхдээ бүхий л бүтээлүүддээ зүрх сэтгэлээ зориулдаг болохоор бүгдэд нь хайртай.

-Та зургаараа ихэвчлэн юуг илэрхийлэхийг хүсдэг вэ?

-Түүхэн сэдэвтэй, монгол эмэгтэйчүүдэд зориулсан

бүтээл нэлээд их байдаг. Эх хүн дээр гэр бүлийн хүмүүжил гээд бүх зүйл тогтож байдаг учир эх хүн ямар байх ёстой, эмэгтэй хүн улс орны орны хөгжилд ямар нөлөө үзүүлж болох вэ гэдэг талаас нь бүтээлээ туурвихыг хүсдэг. Би эх оронч хүн гэж өөрийгөө боддог. Мөн монгол ондоошлыг бүтээлээрээ дамжуулан хадгалж үлдэхийг хүсдэг.

-СУИС-даа та хэд дэх жилдээ багшилж байна вэ?

-СУИС-даа би 11 дэх жилдээ багшилж байна. Нийтдээ 18 жил багшилж байна. 11 жилийг сурахад зарцуулсны дараа гэртээ ажилгүй байх үе надад байсан. Тухайн үед МУБИС намайг багшаар авсанд одоо хүртэл баярлаж явдаг. Мөн өөрийн гарын шавь нарыг бэлдэх нь миний мөрөөдөл байсан. Багшлах явцдаа гар зураг болон номын зураг гэдэг хөтөлбөрийг санаачилсан. Шавь нартаа зураг зурахыг заахаас гадна эх орондоо хайртай, дэлхийн хүн байх тухай ярьж зөвлөдөг. Би одоогоор 100-гаад шавьтай болоод байна

Л.Минжмаа

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Ц.Уртнасан: Ардчилсан нам ямар ч тохиолдолд төрийн данхар бүтэц бий болгохын эсрэг байх болно DNN.mn

Ардчилсан намын дэд дарга Ц.Уртнасантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-АН-ын хувьд нэгдмэл цул болоод мөн бүтэц зохион байгуулалтад ороод удаагүй байна. Одоо сонгууль хаяанд ирлээ. Намын дэд даргын хувьд танай нам сонгуульд оролцоход бэлэн үү?

-Сонгуульд манай нам оролцоно. Боломж үргэлж оршиж байдаг болохоор Ардчилсан нам сонгуульд үр дүнтэй оролцох боломжийг Намын бүх шатанд эрэлхийлж, ажилласаар ирсэн. Бидний хичээл зүтгэл өдрөөс өдөрт сайн үр дүнд хүрч байна.

Ардчилсан нам сонгуульд оролцоход бэлэн байгаа, харин Та сонгогчийн хувьд Улс орондоо өөрчлөлт хийж чадах сэтгэл, зүтгэлтэй хүмүүсээр шинэ Төр, засгийг бүрдүүлэхэд оролцож, сонгуульд саналаа өгөхөд бэлэн үү гэж асуух нь энэ цагт илүү чухал байж магадгүй.

-Сонгууль бол нэг талдаа улс төрийн намуудын дундах өрсөлдөөн байдаг. Өрсөлдөөн бүхэн тэгш гараанаас гарч байж шударга явагдана. Энэ сонгуульд улс төрийн намууд тэгш гараанаас гарч чадаж байна уу?

-Төр, засгийн эрх мэдлийг хяналтгүй найман жил гартаа авч, Концесс, жижиг дунд үйлдвэрлэгч нарыг санхүүжилтээр дэмжих сан ЖДҮболон Засгийн газрын бусад тусгай сангуудыг цөлмөж, Нүүрсний хулгайгаар гаршиж, Ковидын үеийн төсвийг хяналтгүй, үр ашиггүй зарцуулж, бүх шатанд авлигыг цэцэглүүлсэн Эрх баригчидтай тэгш гарааны тухай ярих ямар ч боломжгүй юм. Тэд төсвийн эрх мэдэлтэй, төрийн өмчийг эзэгнэж, хэвлэл мэдээллийн хаалтын гэрээнд дулдуйдаж, сонгуульд оролцох гэж байна. “Шинэ хоршоо” хөдөлгөөний сургагч багш нэрээр төрийн албан хаагчдыг сонгуулийн “ухуулагч” болгож, төсвөөс үйл ажиллагааны зардлыг гаргаж бүх сумдад ажиллуулах мөртлөө бусад намаас сонгуульд нэр дэвшихийг горилогчдыг иргэдтэй уулзаж ярилцахыг хуулиар хориглох жишээний тэнцвэргүй нөхцөл байдалтай л байна. Бусад намууд сонгогчдынхоо улс орноо өөрчлөх гэсэн хүсэл эрмэлзэлд л итгэл найдвар тавьж сонгуульд оролцох болж байна.

-Сонгуулийг шударга, будлиангүй явуулахад юу чухал вэ?

-Сонгуулийн бүх шатанд Хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангаж ажиллах нь чухал юм. Сонгуулийн бүх л үйл ажиллагааг төр, түмнийхээ төлөө үнэнч шударгаар ажиллахаа тангарагласан Төрийн албан хаагчид зохион байгуулж байгаа. Хууль ёс, ил тод, хариуцлагатай байдлыг зарчим болгосон өндөр мэргэшсэн, төвийг сахисан төрийн албыг төлөвшүүлэх нь сонгуулийг шударгаар явуулах үндсэн нөхцөл юм. Аль нэг нам сонгуульд ялахаас илүүтэй, ард түмний санал, оролцоо бүрэн туссан сонгууль болох нь чухал гэсэн хандлага, зарчмаар сонгуулийг зохион байгуулахыг хичээх ёстой.

-Эдийн засаг өсөлттэй байгаа талаар эрх баригчид дээр дооргүй ярьж байна. Гэтэл өрх иргэнд мэдрэгдэх өсөлт одоог болтол дорвитой харагдахгүй байгаагийн шалтгааныг та юу гэж харж байна вэ?

-Өнгөрсөн оны байдлаар нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ 5800 ам.долларыг давсан. Гэвч ядуурал хүн амын 1/3-ыг хамарч, ажил хөдөлмөр эрхлэхээр гадаад уруу нүүдэллэж буй залуусын цуваа үргэлжилсээр, улам нэмэгдсээр байна. Баян, ядуугийн ялгаа хэт их болсон. Энэ бүхний гол шалтгааныг “байгалийн баялгийн өгөөжийг цөөн хүмүүс хяналтандаа авсан, хөдөлмөр, цалин хөлсний үнэлгээ хэт бага, тэтгэвэрийн хүрэлцээгүй, төгрөгийн худалдан авах чадварын уналт” гэж харж байна. Эрх баригчид Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын асуудал хариуцсан Засгийн газрын гишүүнээ найман жилийн дотор зургаан удаа сольжээ. Ийм тогтворгүй бодлого, үйл ажиллагааны балаг нь өнөөгийн ядуурал, ажилгүйдлийн шалтгаан, “хүндээ хүрдэггүй эдийн засгийн өсөлт”-ийн шалтгаан гэж дүгнэж байна. Эдийн засгийн өсөлтийг иргэдэд хүртээмжтэй байж чадахгүй тохиолдолд эдийн засгийн тэгш бус өсөлт буюу харгис өсөлт гэж үздэг биз дээ.

-Таны хувьд улс төрд олон жил явсан хүн. АН-ыг Засаглаж байх үед Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын даргаар томилогдож байсан хүн. Тэр утгаараа нийгмийн даатгалын сан, саяхан батлагдсан Үндэсний баялгийн сангийн талаар тодорхой мэдээлэлтэй байгаа байх. Үндэсний баялгийн сангийн талаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-Хуримтлал бий болгох хандлага, дадал, соёл эзэмшинэ гэдэг хувь хүн төдийгүй улс үндэстний хувьд асар том дэвшил юм. Ямартаа ч Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуультай болж, улс үндэстнээрээ өнөөдрийн зардлыг санхүүжүүлэхээс илүүтэй маргаашийн төлөө хуримтлал бий болгох гэж зорьж буй нь сайн хэрэг. Хуримтлал буюу баялгийн санг бий болгох, сангийн хөрөнгийн менежментийг бүрдүүлэх, үр өгөөжийг нь нэмэгдүүлэх шат дараалсан олон зорилтуудыг давж, сайн үр дүнд хүрнэ. Энэ бүхэн монголчууд биднээс илүү их мэдлэг, маш их хариуцлага ба ёс зүйг шаардах болно. Тиймээс төрд бэлтгэгдсэн мэргэжилтнүүд, хариуцлагатай, ёс зүйтэй хүмүүс ус агаар шиг хэрэгтэй байна. Байгалийн баялгийн үр өгөөжийг одоо ба ирээдүй үеийн иргэн бүхэнд тэгш, шударга хүртээх нь Монгол төрийн нэн чухал бодлого байх ёстой гэж Ардчилсан нам үзэж, Үндэсний баялгийн сангийн тогтолцоог бүрдүүлэх асуудлаар парламентад суудалтай намуудтай хамтран ажиллаж, зохих үр дүнд хүрч байна. Ардчилсан нам цаашдаа өнөө үеийн хүмүүсийн хэрэгцээ шаардлагыг хангахын тулд дараа үеийн хүмүүсийн хэрэгцээг хангах боломжийг алдагдуулахгүй байх хөгжлийн бодлого баримтлахыг чухалд үзэж байна.

-Нийгмийн даатгалын шимтгэл Монголд хэт өндөр, нийгмийн даатгалын сангийн үйл ажиллагаа дампуу явж байна гэдэг. Бусад өндөр хөгжилтэй орнуудын жишиг ямар байдаг вэ. Бид яавал тэр жишигт хүрэх вэ?

-Эхлээд Нийгмийн даатгалын шимтгэл нь татвараас эрс ялгаатай ойлголт гэдгийг сануулмаар байна. НДШ нь ямар хэмжээгээр төлөхөөс даатгуулагчийн өнөөгийн болон ирээдүйн нийгмийн хамгааллын баталгаа нь хангагдаж байдаг, шууд өгөөжөө өгдөг мөнгөн төлбөр. Манайд, НДШ нь ажил олгогчийн үйл ажиллагааны чиглэлээс хамаарч, 20-22 хувь байдаг. НДШ-ийг хөдөлмөрийн хөлснөөс 20 хувиас дээш тооцож авдаг улс орнуудаас дурдвал Хятад, Испани, Итали, харин 10-20 хувийн хооронд тооцдог улсууд бол Герман, Швед, Финлянд, Грек, Австри, 10 хувиас доош хувиар тооцдог Франц, Япон, АНУ, Канад зэрэг орнууд байна. Эдгээрээс харахад НДШ-ийн хэмжээ манайд хөгжиж буй улс орнуудын түвшинд байгаа юм. Улс орнууд хөдөлмөрийн насны хүн амын тоо, хөдөлмөрийн хөлсний дундаж хэмжээ, хүн амын дундаж наслалт зэрэг параметрээс хамааруулж, НДШ-ийн хэмжээг тогтоодог юм. Нийгмийн даатгалын санг тойрсон шүүмжлэл, буруу ташаа ойлголттой таарч л байдаг юм. Би энэ салбарт 10 жилийн хөдөлмөр зүтгэлээ зориулж, асуудлын дунд нь явсан хүний хувьд “бид хөнжлийнхөө хэрээр л хөлөө жийсэн”, “эхийн нь эцээгээгүй, тугалыг нь тураагаагүй” гэсэн дүгнэлттэй явдаг. Өнөөдрөөс илүү үр дүнд хүрэх боломж байсан уу гэвэл байсан. Харамсалтай нь сүүлийн 30 жилд манай Засгийн газрууд дунджаар 1.5 жилийн настай байлаа шүү дээ. Тийм болохоор урт хугацааны дорвитой шинэчлэл хийх улс төрийн нөхцөл бүрдээгүй юм. Чамлахаар чанга атга гэж, 2022 оны байдлаар монголчуудын сүүлийн 22 жилийн хугацаанд Тэтгэврийн даатгалын нэрийн дансны хуримтлал 27 их наяд төгрөгт хүрсэн. Тэр хуримтлалыг нь тэтгэвэр тавих эх үүсвэр болгосоор байна. Ирээдүйд Засгийн газрын өмнө тэтгэврийн даатгалын нэрийн дансны үлдэгдлийг мөнгөжүүлэх үүрэг хүлээгдэж байна. Нийгмийн даатгалын тогтолцоог дэлхийн жишигт хүргэхийн тулд шинэчлэлийн олон зорилтуудыг дэвшүүлж, цаг алдалгүй хэрэгжүүлэх нь чухал юм.

-Сүүлийн жилүүдэд улс орны авлига, ардчиллын индекс гээд юм бүхнээрээ ухарч байна. Яагаад эрх зүйн орчинг нь өөрчлөөд тогтолцоог нь засаад байхад авлига өсөөд байна вэ. Та үүнийг улстөрчийнхөө хувьд юу гэж дүгнэх вэ?

-Манай улс 2023 онд Авлигын төсөөллийн индексээр 180 орноос 121 дүгээрт жагсаж, өмнөх жилийнхээс таван байраар ухарсан. Шуудхан хэлэхэд, манайд сонгуулийн зардал өндөр байна. Өндөр өртгөөр сонгуулийн үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлсэн улстөрчид, тэдний шийдвэрээр томилогдсон төрийн албан хаагчдыг авлигаас ангид байлгах боломжтой юу гэдэг асуултын хариулт нь авлигаас ангижрах шийдэл юм. Авлига нийгмийн бүхий л хүрээг хамарсан гамшигт үзэгдэл, хорт хавдар болсон гэж олон нийт ойлгож, дүгнэж байна. Эрх зүйн орчинг сайжруулахын зэрэгцээ, улстөрчдийн ёс зүйн хариуцлагыг сайжруулах нь нэн чухал юм. Мөн мэдээллийн ил тод байдлыг хангаж, иргэдийн мэдэх эрхийг хэрэгжүүлж, төсвийн зарцуулалтад олон нийтийн зүгээс хяналт тавих хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангаж өгөх гэж боддог.

-Энэ удаагийн сонгууль томсгосон тойргоор явагдана. Бүсчилсэн хөгжлийн бодлого гэж байгаа. Таны хувьд энэ бүсчилсэн хөгжлийн бодлого цаг үеэ олсон өөрчлөлт гэж харж байна уу?

-Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, сонгуулийн холимог тогтолцоог сонгож, мажоритар аргаар сонгох тойргийг бүсчилсэн хэлбэрээр томсгон зохион байгуулсан нь энэ удаагийн УИХ-ын сонгуулийн гол онцлог юм. Бүсчилсэн хөгжлийн бодлогын үзэл баримтлал нь аль 23 жилийн өмнө 2001 онд УИХ-аар хэлэлцэн баталсан үзэл баримтлал шүү дээ. Асар их цаг хугацаа, төсөв зарцуулж, асар их алдагдсан боломжийн өртгөөр хийх гэж буй өөрчлөлт гэж би харж байна. Харин Бүсчилсэн хөгжлийн тухай үнэхээр ярьж байна уу, Эрх баригчид нэг удаагийн сонгуулиар Төр, засгийн эрх мэдлийг хадгалж үлдэхийн тулд ярьж байна уу гэдгийг цаг хугацаа харуулах биз ээ. 1990 оны Ардын их хурлын сонгуулиас хойш үргэлжилсэн “жалга дов”-ны улс төрийн сэтгэлгээг халж, арай илүү цараатай бодлого, үйл ажиллагаа явуулахад Бүсчилсэн хөгжлийн бодлого алсдаа өгөөжтэй гэж харж, итгэж байна.

-Таны хувьд энэ сонгуулиар нэр дэвших үү. Ер нь АН-ын дэд дарга нар намын жагсаалтад анхнаасаа орохгүй гэх тохироогоор томилогдсон юм уу?

-Саяхан хуралдсан манай намын Үндэсний бодлогын хорооны хурлаас Ардчилсан намаас УИХ-д сонгуульд нэр дэвшигчийг сонгон шалгаруулах журмыг хэлэлцэн баталсан. Уг журамд заасан нэр дэвшигчид тавих шаардлагыг хангаж байгаа тул би нэр дэвших бодолтой байгаа. Сонгуулийн тухай хууль болон Намын Үндсэн дүрмээр Намын дэд дарга нар бусад намын гишүүдийн нэгэн адил жагсаалтаар нэр дэвших эрх нь ч нээлттэй байгаа. Биднийг Намын дэд даргаар томилохдоо УИХ-д нэр дэвших асуудлаар ямар нэг тусгай шаардлага, болзол Үндэсний бодлогын хорооны хурлаас ч, Намын удирдлагаас ч тавиагүй.

-Танай намын хувьд энэ олон дарга нартай байдаг нь ямар учиртай юм бэ. Нам дотроо ийм олон даргатай байхад Засгийн эрх авлаа гэхэд Төрийн бүтцийг улам данхайлгасан бодлого явуулах юм биш биз дээ гэсэн шүүмжлэл байна. Үүнд та ямар тайлбар өгөх вэ?

-Манай нам Нийслэлийн есэн дүүрэг, 21 аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг Үндэсний хэмжээний бүтэцтэй. Намын нийт 30 дунд шатны байгууллагатай гэсэн үг. Тиймээс Намын анхан, дунд шатны байгууллагуудын үйл ажиллагаанд Намын удирдлагын зүгээс дэмжлэг үзүүлэх, гишүүд, дэмжигчидтэйгээ илүү нягт хамтарч ажиллахын тулд Дэд дарга нар намын дунд шатны хоёр байгууллагыг хариуцаж, хамтарч ажилладаг юм. Тухайлбал, миний хувьд Дорноговь, Нийслэлийн Баянгол дүүргийн АН-ын үйл ажиллагаанд удирдлагын дэмжлэг үзүүлж, хамтарч ажилладаг. Манай нам олон дэд дарга нартай байгаа нь удирдлагын нүсэр бүтэц гэхээсээ илүүтэй, гишүүд дэмжигчид, Намын анхан, дунд шатны байгууллагатайгаа илүү ойр дотно, ажил амьдралын гүнд орж ажиллах боломжийг бүрдүүлж өгсөн юм. Манай нам Улс төрийн хувьд баруун төвийн үзэл баримтлалтай. Баруун төвийн үзэл баримтлалтай намуудын баримталдаг үндсэн зарчмуудын нэг нь цомхон Засгийн газар, Төрийн хязгаарлагдмал оролцоо юм. Тиймээс Ардчилсан нам ямар ч тохиолдолд Төрийн данхар бүтэц бий болгохын эсрэг байх болно. Харин иргэний нийгмийн байгууллагуудын өсөлт, чадамжийг дэмжих бодлогыг түлхүү явуулна.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Ж.Бат-Эрдэнэ: “Ногоон автобус”-ны сонсголыг энэ сарын 21, 22-нд явуулахаар тогтлоо DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Ж.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-“Ногоон автобусны” гэх хэргийг хянан шалгах сонсгол болох эсэх нь эргэлзээтэй нэлээд удлаа. Гэхдээ ямартаа ч өнөөдөр товоо тогтоолоо. Ер нь улс төрийн ид халалттай энэ үед сонсголд улс төрийн ямар нэгэн нөлөө орохгүй байхад хэр анхаарч байна вэ?

-Манай түр хороо өнөөдөр (өчигдөр) хуралдсан. Сонсголыг тавдугаар сарын 21, 22-нд явуулахаар тогтлоо. Үүнээс өмнө Түр хороо хэд хэд хуралдах байсан ч ирц бүрдээгүй шалтгаанаар хуралдаан хойшилсон тохиолдол бий.

Хоёрдугаарт, УИХ-ын Хяналт шалгалтын тухай хуульд өөрчлөлт оруулсан. Өөрөөр хэлбэл, аливаа асуудлыг УИХ-д татаж авч ирээд, хянан шалгах шинжээч томилж олон нийтэд нээлттэй сонсгол хийх хууль баталсан. Энэ утгаараа манай Түр хороонд мэргэжлийн шинжээчид ажиллаж байна. Хяналт судалгааны үр дүнд тодорхой хэмжээний дүгнэлт боловсруулна. Дүгнэлтийг сонсголоор олон нийтэд танилцуулна. Мөн холбогдох гэрч, албан тушаалтнуудыг дуудна.

Тэр үеэр тодорхой асуудал гарч ирэх байх. Сонсголоор шинжээчийн дүгнэлтийг л хэлэлцэнэ.

-Шинжээчид нөлөөнд автах вий гэсэн болгоомжлол өмнөх сонсголуудаар ч байсан. Одоо ч олон нийтийн дунд байна шүү дээ?

-Гайгүй байх гэж бодож байна. Ер нь шинжээчид маань хууль хяналтын болоод УИХ-ын дэргэдэх хяналтын байгууллагуудын төрийн албан хаагчид байдаг. Тангараг өргөсөн учраас хуулийн хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа шүү дээ. Түүнийхээ дагуу шинжилгээ явуулсан гэж бид итгэж байгаа.

Бид гуравдугаар сарын 25-нд хуралдаж, шинжээч нараа томилсон. Нийт найман хянан шалгагч, шинжээч томилогдож, сар гаруйн хугацаанд нотлох баримтыг шинжлэн судалсан. Тухайлбал, Нийслэлийн худалдан авах ажиллагааны газрын даргын албан үүргийг түр орлон гүйцэтгэгч Д.Батцэцэгээс автобусны худалдан авалттай холбоотой материалууд, Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Х.Нямбаатарт мөн хүсэлт хүргүүлж шаардлагатай баримт бичгүүдийг хүлээж авсны дараа хянан, шалгах ажил руугаа орсон. Ийн хяналт шалгалт хийсний дараа шинжээчийн дүгнэлтүүдээ нэгтгэсэн. Тухайн дүгнэлтийг үндэслэн ямар хүмүүсийг гэрчээр дуудах нь тодорхой болж, сонсголын товыг тогтоож байгаа юм.

-Сонсголд “Тэнүүн-Огоо” ХХК-ийн ерөнхий захирал А.Ганхуяг оролцох боломжтой юу?

-Сонсолд гэрчээр оролцох хүмүүсийн нэрс дунд “Тэнүүн-Огоо” ХХК-ийн ерөнхий захирал А.Ганхуягийн нэр бий. Гэхдээ хууль хяналтын байгууллага ямар хариу өгөхийг мэдэхгүй байна. Ямартаа ч бид гэрчээр дуудаж байгаа хүмүүстээ өнөөдрөөс эхлэн гурван хоногийн дотор хуулийн дагуу гэрчээр ирж оролцоно уу гэсэн албан тоот хүргүүлнэ. Үүний дагуу хуулийн байгууллага ямар хариу өгөхийг би хэлж мэдэхгүй байна. Ер нь давхардсан тоогоор нийт 98 хүн гэрчээр оролцоно.

-Сонсголоор хэлэлцэх асуудал нь юу вэ?

-Түр хороогоор гурван тогтоол баталсан. Үүний хоёр нь шинжээчийн дүгнэлтийн хүрээнд хийгдэх асуудлууд бий. Нэгдүгээрт, худалдан авах үйл ажиллагаа ямар хэмжээнд явагдав, хэн гэдэг албан тушаалтан ямар хэлбэрээр оролцов. Хоёрдугаарт, хууль эрх зүйн хүрээнд хэрхэн дүгнэлт гаргав. Гуравдугаарт, орж ирсэн ногоон автобус стандартын шаардлагыг хангасан уу. Эсвэл үнэхээр угсарсан автобусыг хүлээлгэж өгөв үү гэдгийг дэлгэрэнгүй хэлэлцэнэ. Үүнд шинжээчийн дүгнэлт маш чухал

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Б.Дэлгэрмаа: Эрх баригчид өчнөөн цахилгаан станц барих мөнгөөр хурал цуглаан, сонгуулийн пиар хийж байна DNN.mn

УИХ-ын гишүүн асан Б.Дэлгэрмаатай ярилцлаа.

-Анх удаагаа 126 гишүүн сонгогдоно. Сонгуулийн тойрог нь бүсчлээд томорсон гээд олон шинэлэг зүйлтэй сонгууль болох гэж байна. Таны хувьд энэ удаагийн сонгуулийг хэрхэн харж байна вэ?

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж, УИХ-ын гишүүдийн тоог 126 болгосон нь үнэхээр парламентат ёсыг бэхжүүлэх алхам болсон. Манай одоогийнх болохоор дэлхийн бусад хууль тогтоох байгууллагуудтай харьцуулахад бага оврын парламент. Аливаа парламентад намын бүлгийн ажил маш чухал байдаг. Бүлэг дээр бодлого яригдана. Харин дараагийн шатны мэргэжлийн тогоочийн ажил бол байнгын хороо. Хуулийг илүү мэргэжлийн байдлаар анзаарч, алдаа мадгийг нь шүүх ёстой. Чуулган бол яах вэ, алх цохиод л хуулиа баталдаг. Гэтэл одоогийн 76 гишүүнтэй парламентын байнгын хороо хуулийг мэргэжлийн байдлаар гаргаж чадахгүй байна. Учир нь байнгын хороонд цөөхөн гишүүн хуваарилагддаг. Ирц нь хүрдэггүй асуудал бий. Дээрээс нь манай улсад лобби хуулиар хориотой. Тийм болохоор нийгмийн бүлгүүдийн ашиг сонирхол намаар дамжих учиртай. Энэ бүгдээс улбаалж 126 гишүүнтэй болох нь нэг том алхам гэж хэлээд байгаа юм. Гэхдээ энэ удаагийн сонгуульд 23 нам, хоёр эвсэл оролцох болсон нь хоёр том нам бүхий улс төрийн тогтолцоог нэг том нам, бэлгэдлийн шинжтэй олон жижиг нам гэдэг тогтолцоо руу явуулах хандлага байна.

-Яагаад тэр билээ?

-Энэ удаагийн сонгуулиар тойргийг улам бүр томсгож бүсчилсэн. Тэгэхээр эрх баригч нам улам л дангаараа засаглах сонгуулийн тогтолцоог бий болгоод байна. Яг манай хойд хөрш шиг болох гээд байгаа юм. ОХУ-д Нэгдмэл Орос нам, бэлгэдлийн шинжтэй жижиг намууд байдаг. Тэдгээр нь сонгуулиар хоёр хувийн санал авдаг. Ийм байдал руу л явах гээд байна. Тэгэхээр энэ сонгуулиар бүрдэх 126 гишүүнтэй парламент бодлогын өрсөлдөөний талбар гэхээс бөөнөөр сууж байгаад л алга ташдаг болчих вий гэдэг болгоомжлол байгаа юм.

-Нэг нам нь дангаараа засаглаад бусад нь цөөхөн хэдэн гишүүнтэй, бүлэг байгуулах хэмжээнд хүрэхгүй байх вий гэж та бодоод байна уу?

-Одоогийн АН бүлэг байгуулсан ч үндсэндээ МАН-ын бодлогын эсрэг сөрж зогсох хэмжээний суудал авч чадаагүй. Тэгээд нэг Т.Доржханд, нэг Н.Номтойбаяр гэсэн байдалтай парламент байж болохгүй. Парламентад ядаж 40 хувийн суудал авч байж эрх баригчдыг хянах боломж гарна.

-Олон намын төлөөлөл сонгогдох сайн талтай гээд байгаа шүү дээ?

-Өнгөрсөн 2000 оны сонгуулиар МАН 72 суудал авч байлаа. Иргэний зориг нам, Эх орон нам, Ардчилсан намаас нэг, нэг төлөөлөл Л.Гүндалай гэдэг нэг бие даагчтай л парламент бүрдсэн. Үүнийг олон намын төлөөлөл гэж тайлбарлаад байх нь зохимжгүй. Энэ чинь нам биш, хувь хүмүүс сонгогдсон. Ер нь нэг үндэстэн, хэл, соёл, шашин, уламжлал, түүх нэгтэй ийм моно нийгэмд олон нам байх бараг боломжгүй. Тийм ч болохоор манайх 1990 оноос хойш АН, МАН гэсэн хоёр том намын тогтолцоо руу явж байсан. Харамсалтай нь сүүлдээ МАНАН болоод элдэв янзын схем зураад эхэлсэн. Судалгаагаар монголчууд нам гэдэг үгнээс маш их цэрвэдэг, болгоомжилдог болчихсон нь харагддаг. Тийм ч болохоор олон нийт хувь хүнд санал өгнө гээд байдаг. Гэтэл хувь хүн УИХ-д ороод хууль хийдэггүй. Харин нэгдсэн бодлого гэдэг утгаараа улс төрийн намыг сонгохоос өөр арга байхгүй. Тийм учраас энэ удаагийн сонгууль дахиад л эрсдэл дагуулж байна гэж харагдаад байгаа юм.

-МАН найман жил дангаар төр барьлаа. Өнгөрсөн хугацаанд ерөнхийд нь дүгнэж та юу хэлэх вэ?

-Энэ найман жилд бодлогын шинжтэй зүйл огт явагдсангүй. Бүтээн байгуулалт л гэж нэг их ярих юм. Энэ чинь төр бүх юм хийдэг байсан социализмын нэр томьёо шүү дээ. Харин бид 90-ээд оноос төрийн төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн. Хувийн хэвшил нь эдийн засгийг тодорхойлох хүч байх ёстой, төр бизнес хийх ёсгүй юм. Гэтэл тууз л хайчилдаг төр болчихлоо. Энэ засгийн алдааг дурдвал маш их бий. Түүн дотроос хамгийн аюултай алдаа нь гэвэл улсынхаа тусгаар тогтнолын асуудалд алсын бодлоготойгоор анхаарахгүй байна.

-Тэр нь юу гэсэн үг вэ?

-Дэлхийн геополитикийн асуудал эрс өөрчлөгдлөө. ОХУ тусгаар тогтносон Украин улс руу халдсан. Үндсэндээ Европын төвд хоёр жилийн турш дайн үргэлжилж байна. НҮБ-ын гишүүн орнуудын дийлэнх нь үүнийг буруушаасан. Манай улсын хувьд цөмийн зэвсэгтэй, хоёр том их гүрний дунд оршдог. Гэтэл манайх гадаад бодлогоо эргэж харсан байдал огт харагдахгүй байна. Уг нь улс орнууд гадаад бодлогоо асар их чухалчилдаг. Гүрж улс өнөөдөр Үндсэн хуульдаа Европын холбооны салшгүй хэсэг байна гэж биччихээд саяхан Гадаадын агентуудын хууль гээчийг парламентаараа баталснаас болоод тус улсад ард түмэн бослоо. Харин манайх болохоор жижиг үндэстэн, далайд гарцгүй, хоёр том гүрэнтэй хиллэдэг. Тийм учраас ямар нэгэн асуудалд болгоомжтой, төвийг сахисан байдалтай харьцах ёстой гэж тайлбарладаг. Энэ нь зөв. Гэхдээ хоёр хөрштэйгөө найрсаг, сайн харилцаатай байна гэдэг чинь дайныг дэмжинэ гэсэн үг биш. Үнэхээр төвийг сахих гэж байгаа бол дайныг сурталчилсан аливаа зүйлийг Монгол Улсынхаа нутаг дэвсгэрт явуулахыг хорих хэрэгтэй.

-Манай улс дайныг дэмжээд байна гэж та үзэж байна уу?

-Хуучин социалист байсан ихэнх оронд зөвлөлтийн гэх санаа агуулсан бүхнийг хориглох, эсхүл ямар нэгэн байдлаар олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр гаргахгүй байна. Дарангуйлал, захиргаадалтын системийн бэлгэ тэмдэг болсон хөшөө дурсгалуудыг буулгаж байна. Гэтэл манайх элдэв баяр ёслол, ойн арга хэмжээнүүдээ цэргийн жагсаалаар эхлүүлж, хүүхдүүд цэргийн хувцас, пионерийн зангиа зүүчихсэн концерт тоглох жишээтэй. Маш сайхан энх амгалан улс, үндэстэн байж яагаад дандаа энэ мэтчилэн дайны суртал ухуулга маягтай зүйлүүдийг хийгээд байдаг юм. Дээрээс нь ОХУ олон улсын хоригт орчихоод байхад тэнд зохиогдож байгаа бүхий л уралдаан, тэмцээнд манайх оролцож байна. Ихэнх орон эсрэгээрээ оролцохгүй байгаа. Энэ мэтчилэн жижиг юм шиг зүйлүүд ажиглагдаж байна. Харин том бодлогын шинжтэй зүйлийг ярьвал Монгол Улсаар дамжин өнгөрөх хийн хоолойн асуудлыг зогсоох хэрэгтэй. Европын холбоо Оросын байгалийн хийг 87 хувь ашигладаг байснаа шууд зогсоосон. Шалтгаан нь байгалийн хийг худалдан авснаараа дайныг санхүүжүүлж байна гэж үзсэн. Гэтэл манай эрх баригчид ОХУ-аас эрчим хүч, бензины нийлүүлэлтээс хамааралтай хэвээр байна.

-Бодит, үнэн нөхцөл байдал нь юм биш үү?

-Энэ бүхнээс улбаалаад би ганцхан зүйл л хэлэхийг хүсч байгаа юм. Дайн эхэлсэн өдрөөс ХБНГУ 55 хувь байгалийн хий, 50 хувь нүүрс, 35 хувь түүхий нефть авдаг байснаа шууд зогсоосон. Харин тэд байгалийн шахсан хийг хэрэглэдэг болохын тулд маш богино хугацаанд терминалууд барьсан. Эрчим хүчний хэмнэлтийн бодлого хэрэгжүүлсэн. Тийм болохоор манайх мөнхийн Оросын нөлөөллийн орон байх ёстой юм уу гэдэг асуулт гарч ирнэ. Ер нь 1989 оны ардчилсан хувьсгал чинь Кремлийн заавраар амьдрахгүй гэсэн үндэсний тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн байсан юм. Гэтэл сүүлийн найман жил бодлогын томоохон ажилд яагаад ахиц гарахгүй байна. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид юуны учир манайхаас дайжаад байна. Өнөөдөр манай улсад гадаадын хөрөнгө оруулагч гэвэл Рио Тинтогоос өөр байхгүй болсон.

Төв Азийн таван улс болох Казахстан, Узбекистан, Киргизистан, Тажикистан, Туркменистан улс өнөөдөр Оросын нөлөөнөөс ангижрах оролдлого хийж Европын холбоо, АНУ-тай худалдаа-эдийн засгийн асуудлаа тэлэхийг эрмэлзэж байгаа. Гэхдээ эдгээр улс хуучин Зөвлөлтийн бүрэлдэхүүнд байсан улс ОХУ-ын нөлөөллөөс гарах явц маш хүнд хэцүү явагдана, энд цаг хугацаа хэрэгтэй. Гэтэл Монгол Улс хэдий социалист систем ч тэр тусгаар улс байсан. Сүүлийн жилүүдэд манай улсад яагаад Ропын пап, Францын ерөнхийлөгч Э.Макрон зэрэг дэлхийн улс орнуудын нөлөө бүхий удирдагч нар ирээд байна гэхээр ердөө л энэ шүү дээ. Оросын нөлөөллийн орон болчих вий гэсэн болгоомжлол хаа, хаанаа байна. Гэтэл “Ардчиллын баян бүрд” гэж нэрлэсэн улсад нь социалист, коммунист үзэл бодолтой МАН засаглаад, хувийн хэвшлийг төр нь дарамталдаг, дээрэмддэг болчихлоо. Иргэний нийгмийн тулгын гурван чулуу гэсэн ойлголт бий. Хамгийн чухал нь төрөөс ангид байх ёстой хувийн хэвшил. Харин төртэйгөө ганцхан татвараар л харьцдаг байх хэрэгтэй. Хэрэв татвар нь өндөр байвал зүүний чиглэлийн нам төрийн эрх барьж байгаа юм байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Өндөр татвараар бий болсон төсвийн мөнгийг нийгмийн халамж болгон хуваарилдаг засаг гэсэн үг. Иргэний нийгмийн бас нэг чухал багана бол хэвлэл мэдээлэл. Та нар төр, нийгэм, иргэний талаар болж, бүтэхгүй байгааг мэдээлдэг. Гурав дахь нь төрийн бус байгууллага байдаг. Үүнийг л иргэний нийгэм гээд байгаа юм.

-Тэгвэл өнөөдөр манай улсад жинхэнэ утгаараа иргэний нийгэм байна уу?

-Өнөөдөр хувийн хэвшлээ татвараар дарамтлах, дээрэмдэж, тонож байна. Хөрөнгийг нь хүчээр хураан авдаг боллоо. Сэтгүүлчдийг барьж, хорьж байна. Бүхий л замаар амыг нь үдэхийг оролдож, заримыг нь худалдан авч байна. Тэгэхээр МАН чинь дарангуйллын эд, эсийг л тээгээд байна. Өнгөрсөн жилүүдэд өчнөөн цахилгаан станц барих мөнгөөр хурал цуглаан, сонгуулийн пиар хийлээ. Хамгийн сүүлд л гэхэд “Шинэ хоршоо” гэдэг хөтөлбөр гаргаж ирээд бүх төрийн албан хаагчийг татвар төлөгчдийн мөнгөөр суманд ажиллуулж байна.

-Таван их наяд төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээл олгоно гэсэн?

-Энэ их мөнгөөр чинь хэдэн цахилгаан станц барьчихвал эрчим хүчнийхээ хамаарлаас гарчихна шүү дээ. Дээрээс нь Эгийн голын усан цахилгаан станц, уран олборлолтын асуудал байна. Германчууд зоригтойгоор бүгдийг зогсоогоод өөрсдийн нөөц бололцоогоо ашиглаад бүгдийг хийж чадсан. Бидэнд ч тэднээс дутахгүй боломж байгаа. Үүнийгээ ашиглах л хэрэгтэй.

-Энэ удаагийн сонгуульд яагаад АН ялах ёстой вэ. Хэрэв ялсан тохиолдолд таны хэлээд байгаа энэ алдаа дутагдлуудыг засаж сайжруулж чадах болов уу?

-Чадахгүй бол бид ингээд л арчигдана. Бид тоталитар дэглэм рүү орохгүйн тулд л Ардчилсан нам болон бусад намууд засгийн эрхэнд гарах ёстой. Өөр арга байхгүй. МАН-ын бодлого өнөөдөр тэр чигээрээ буруу байна. Энэ намд олон сайхан залуус гишүүнээр элсэж, олон боловсролтой хүн ажиллаж байгаа. Гэхдээ үндсэн бодлого нь буруу болохоор хэчнээн Харвард төгсөөд нэмэргүй шүү дээ. Татварын дарамттай, хөрөнгөө дээрэмдүүлдэг, цалин нь халамжийн шинжтэй болохоор залуучууд Солонгос явж ажиллахыг илүүд үзээд байгаа хэрэг. Боловсрол, мэдлэгтэй хэсэг нь дэлхийн IT компаниудад ажиллаж, оюуны урсгал манайхаас гараад эхэлчихлээ. Гэтэл эрх баригчид метро барина гэх зэргээр үлгэр л яриад байна. Түүнийг нь явуулах эрчим хүч манайд байхгүй.

-Улаанбаатар хотыг 14 жижиг хот болгон хуваана гэсэн шүү дээ?

-Харин тийм. Газрын хаанаас ийм сонин зүйлс толгойд нь орж ирээд байдаг юм. Би ерөөсөө огт ойлгохгүй байгаа юм. Энэ намд авах нэг ширхэг зүйл алга. Хамгийн сүүлийн жишээ нь тэр “Шинэ хоршоо”. Тэртээ 1998 онд Ц.Ганхуяг, Ц.Баярсайхан бид гурав Германы хоршооны туршлагыг судлаад, Хоршооны тухай хууль дээр тус улсын мэргэжилтнүүдтэй сууж, хуулийг батлуулсан. Энэ хуульд мал аж ахуйг зудын эрсдлээс хамгаалах, малчид хөрөнгө, хөдөлмөрөөрөө хоршиж ажил хийвэл төрөөс ямар дэмжлэг үзүүлэх юм зэрэг эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлсэн их сайн хууль болсон. Гэтэл энэ “Шинэ хоршоо” чинь зүгээр л нэгдэлжих хөдөлгөөн. Хүчээр малчдыг цуглуулаад, ямар ч барьцаагүй зээл олгоно гэнэ. Сонгуулийн дараа ямар ч барьцаагүй учраас энэ зээл чинь буух эзэнгүй болно. Баялгийн сан гэхэд л зөвхөн ахмад болон боловсролд зарцуулна гээд АН-ын үед хууль нь хэлэлцэгдэж байсан. Учир нь ахмадууд бол энэ баялгийг бий болгоход гар бие оролцож, хийдгээ хийсэн гэдэг утгаар дэмжих ёстой. Тэгвэл нөгөө талдаа ирээдүйн баялгийг бий болгох хүүхэд, залуустаа дэлхийн боловсрол олгох зайлшгүй шаардлагатай. Ийм байдлаар явж байсан чинь Баялгийн санг зүгээр л ипотекийн зээл болгочихлоо. Энэ мэтээр яваад байвал сонгуулийн дараа манай эдийн засаг элгээрээ хэвтэж, улс орон дампуурлаа зарлах эрсдэл байгаа.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ц.Батболд: Сонгуульд санал өгүүлэх зохион байгуулалттай ажиллагаа явж байна. Аль хүчтэй ажиллаж чадсан нам ялна DNN.mn

МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхимийн багш, доктор, профессор Ц.Батболдтой ярилцлаа.

-Нэг намаас нэг тойрогт нэр дэвшигчид бүгд хамтдаа уулзалт хийх нь тухайн нэр дэвшигч, улс төрийн нам, олон нийтэд стратегийн ямар холбогдол болох талаар та ярьж өгөөч?

-Бүсчилсэн буюу хэд хэдэн аймгийг нэгтгэсэн нэг тойрогт дунджаар 10 хүн нэр дэвшихээр байна. Энэ нь сонгуулиар маш сайн зохион байгуулалттай баг ажиллана гэсэн үг. Хоёрдугаарт, ийм нөхцөлд илүү их хөрөнгө, хүч гаргаж сонгогчдод хүрч чадаж байгаа нэр дэвшигч давуу эрх бүрэн олж авах боломжтой. Үр дүнд нь үнэмлэхүй ялалт байгуулах боломжтой. Үнэмлэхүй гэдэг нь 75-аас дээш хувь гэсэн үг. Нөгөө талд сонгогчид эрх баригч намд дургүй, санал өгөхгүй байх сонирхолтой байж болно. Гэсэн хэдий ч харьцангуй олонхын санал гэдгээр ялах боломжтой.

Нэр дэвшигчид бүгд хамт яваа нь сонгогчдын хувьд хэрэгтэй, зөв мэдээлэл авах боломжтой болчихно.

Энд тэндгүй олон юм яриад байвал ойлгохгүй шүү дээ. Тиймээс эргэцүүлж харах боломж үүсэх нь мэдээж. Хэдий ийм боловч илүү зохион байгуулалттай, илүү хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүсийн мэдээлэл түрж орж ирэх болов уу гэж таамаглаж бай на. Энэ нь сонголтод тодорхой хэмжээнд нөлөөлөх болов уу.

-Үнэмлэхүй ялалтад нөлөөлнө гэдгийн учир шалтгааныг тайлбарлаад өгөхгүй юу?

-Багаараа тоглож байгаа учраас харьцангуй эрх баригч нам арай илүү тоглох болов уу. АН гол сөрөг хүчин гэгдэж байгаа. Нам дотроо хоёр гурван фракцад хуваагдчихсан. Тиймээс багаараа ажиллаж чадаж байна уу, үгүй юу. Тухайн фракцуудын нэг нь нэг тойргийг авч байж болно. Тэгвэл өөр. Ер нь нэг ёсондоо сонгууль биш. Сонгуульд санал өгүүлэх зохион байгуулалттай ажиллагаа болж байна. Аль хүчтэй зохион байгуулалттай ажиллаж чадсан нь хожно гэж хэлж болохоор байна.

-Улс төр судлаач хүний хувьд та энэ удаагийн сонгуулийн онцлогийг юу гэж харж байна вэ. Бие даагч гарах боломжтой юу?

-Хувь судлаачийн хувьд байж болохгүй, мажоритар биш хаашаа ч янзын хачин сонгууль болж байгаа юм бэ дээ. Мажоритар гэдэг бол хэн нэгэн хүнийг иргэд сонгодог. Гэтэл энэ сонгуулиар багийн ажиллагаа маш хүчтэй орж ирнэ. Тиймээс мажоритар биш, пропорциональ буюу нам сонгодог чиглэл рүү чирж мэдэхээр. Өөрөөр хэлбэл, мөнгө төгрөг тараасан ч юм уу, эсвэл ямар нэгэн сонгогчдод хүчтэй нөлөөлж чадсан баг арай илүү санал авах боломж үүснэ.

Жижиг мажоритар буюу нэг хоёр хүн бие дааж өрсөлддөг өнөөх боломж хэцүү болно. Яаж ч бодсон жижиг намуудаас гарч ирж байгаа хүмүүс баг болох гэж оролдох л байх. Харин бие даагч ийм нөхцөлд бараг гарах боломжгүй дээ.

-Улс төрийн нам, төрд итгэх иргэдийн итгэл алдсан учраас энэ удаад намд санал өгөх нь багасна. Тиймээс эвслийн Засгийн газар байгуулагдах боломжтой гэх дүгнэлт тодорхой хүрээнд бий. Таны харж байгаагаар энэ бол бодит дүгнэлт биш байна, тийм үү?

-Тийм горьдлогууд бий. Гэхдээ энэ бүтэц, зохион байгуулалтыг эвдэж гарч чадах уу, үгүй юу. Сонгогчид зохион байгуулалтыг нураах маягаар хандаж чадах уу. Тодорхой хэмжээний боловсролтой хүмүүс тэгж хандаж магадгүй л юм. Гэхдээ ихэнх нь өнөө маргаашийн талхны мөнгөний төлөө гэх хандлагатай байдаг учраас хэцүү шүү дээ. Үүнээс гадна сонгогчдын 30-аад хувийн дэмжлэгийг авахад л үнэмлэхүй ялаад гараад байна шүү дээ. Бусад нь “энд тэнд гараа өргөчихдөг” аюул бий гэсэн үг.

-Дараагийн Ерөнхий сайдаар хэнийг нэр дэвшүүлэхээ зарласан нам бусдаасаа илүү санал авах боломжтой юу?

-Намууд бусдаасаа ямар нэгэн байдлаар илүү гарч сонгогчдод ил тод, нээлттэй, шударга гэдгээ харуулах зорилгоор Ерөнхий сайдаа зарлах нь байдаг л зүйл. Энэ нь ямар нэгэн хэмжээгээр сонгогчийн сонголтод нөлөөлнө гэж бодох нь бий. Намын дарга нь Ерөнхий сайд болдог гэсэн ойлголт манайд жишиг болчихсон. Намуудын дүрэмд ч иймэрхүү зохицуулалт бий. Гэхдээ намын даргаас өөр хүн Ерөнхий сайд болохыг үгүйсгэхгүй.

-Дээр ярьсанчлан зохион байгуулалт, мөн олон горилогч байгаа тохиолдолд иргэд сонголт хийхдээ юуг нэн түрүүнд харах хэрэгтэй вэ?

-Ер нь сонголт хийдэг онолын гурван үндсэн зүйл бий. Нэгдүгээрт, мөрийн хөтөлбөрийг харах ёстой байдаг. Энэ нам ирэх дөрвөн жилд юу хийх гээд байгаа, ямар амлалт өгч байна. Тэр нь бодитой юу. Ямар үр дүнд хүрэх вэ гэдгийг харах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, аль популист, аль бодитой боломжтойг харах ёстой гэсэн үг.

Хоёрдугаарт, намыг хардаг. Өөрөөр хэлбэл, энэ нам дотоод ардчилалтай юу. Гишүүдээ шударгаар өрсөлдүүлж, нэр дэвшүүлж гаргаж ирж чадах уу, эсвэл янз бүрийн бүлэглэлээр гараад ирэх үү гэдэг намын бүтэц зохион байгуулалтыг хардаг.

Хамгийн сүүлд хувь хүнийг харж сонголтоо хийдэг. Өөрөөр хэлбэл, намайг төлөөлж гарах хүн хувь хүнийхээ хувьд ямар хүн бэ. Шударга байж чадах уу гэдгээ харна. Гэтэл манайхан эхлээд хувь хүнийг нь хардаг. Сүүлд намыг нь хардаг.

Ингэхдээ энэ жижиг нам юу чаддаг юм бэ гэх маягаар ханддаг. Хамгийн сүүлд нь мөрийн хөтөлбөрийг хардаг. Гэхдээ бодит байдал дээр бараг л хардаггүй дээ. Хальт хараад бараг ойлгох ч үгүй. Өмнөх сонгуулиудаас харахад ер нь иймэрхүү болчихоод байгаа юм.

Тиймээс сонголтын гурван зарчмыг сонгогчдод ойлгуулах нь чухал. Сонголтын энэ дарааллыг харж байгаад хандвал арай ирээдүйгээ харсан зөв сонголт хийх боломж бүрдэнэ.

-Нэг намд төрийн эрхийг удаан бариулах нь урхагтай гэгддэг. Онол, олон улсын практикийн хувьд энэ хэр бодитой дүгнэлт вэ?

-Хоёр талтай. Нэгдүгээрт, нэг нам удаан эрх барихаар түүнийг дагаад сөрөг хүчний байр суурь сул байгаа нөхцөлд дарангуйллын, монополь хандлага руу явж эхэлдэг. Энэ бол зайлшгүй зүйл. Энэ нь цаг хугацааны аясаар мэдэгдэхгүйгээр өөрөө аяндаа бий болдог.

Өмнө нь шударгаар ярьдаг бол тодорхой хугацааны дараа захиргааны чиглэл рүү орчихсон байдаг. Ийм хандлагууд үүсдэг.

Хоёрдугаарт, хүчтэй сөрөг хүчингүй үед эрх баригч нам фракцад хуваагдаж хоорондоо тэмцэлдэж эхэлдэг. Ингэснээр намууд өөрийгөө сөнөх замаа тавьж байгаа юм. Нэг ёсондоо бусад нь сөнөөж чадахгүй бол өөрөө өөрсдийгөө сөнөөдөг гэсэн үг.

Энгийнээр тайлбарлавал, XIII, XIV зуунд монголчууд дэлхийд ноёрхож байхдаа өөрсдөө хоорондоо иргэний дайн хийсээр байгаад үндсэндээ сөнөсөн. Аригбөх Хубилай хоёр ч юмуу, Бэрх хаан Хүлэгү хаан хоёр ч гэдэг юм уу бүлэг бүлгээрээ дайн хийж сөнөцгөөсөн. Ийм зам руу ордог. Ийн хэн нэгэн нурааж чадахгүй байгаа зүйлийг систем өөрөө нураадаг. Гэхдээ амархан нурахгүй. Цаг хугацаа л их ордог.

-Авлига албан тушаалын хэрэгт холбогдсон улстөрчийг нэр дэвшүүлэх нь нийгэм, улс төрийн тогтолцоонд ямар урхагтай байдаг вэ?

-Ийм хүмүүсийг нэр дэвшүүлэхээр шударга бус байдал, шударга бус өрсөлдөөн бий болдог. Хоёрдугаарт, “Ингэдэг л юм. Гүтгэлэг. Нотол. Нотолж чадахгүй шүү дээ” гэсэн юм яриад хугацаа авдаг. Хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа хөөн хэлэлцэх хугацаа өнгөрсөн гээд тухайн хэрэг хаагдаж байх жишээтэй. Ийм гажиг систем тогтчихоод байна л даа.

Энэ нөхцөлд нэг нь хууль шүүхийн байгууллагад өглөө л гэдэг. Нөгөөх нь түүнийгээ аргалж явсаар хугацаа аваад хэрэг хаагдчихаад байна. Энэ бол шударга бус тогтолцоо. Зөв шударга болгохын тулд өөр улс төрийн хүчин хэрэгтэй. Өөр улс төрийн хүчин гарч ирж үүнийг хийнэ үү гэхээс одоогоороо явбал боломжгүй.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

А.Мөнхболд: Сурталчилгаандаа 1.3 тэрбумыг зараад УИХ-ын гишүүн болчихоод тэд цалингаараа амьдрахгүй. Хулгай хийнэ, эсвэл кнопчин болно DNN.mn

Монголын логистикийн холбооны тэргүүн А.Мөнхболдтой ярилцлаа.

-Таны “Би УИХ-д нэр дэвшихгүй. Надад сурталчилгаанд өгөх 1.3 тэрбум байхгүй” гэдэг бичлэг олон нийтэд нэлээд хүрсэн. Парламентад нийгмийн бүлгийг төлөөлсөн чадварлаг хүмүүс гарах ёстой. Гэвч бодит байдал дээр мөнгөөр л гарах боломжтой гэдгийг төрийн байгууллага нь нийтээрээ зарлачихав уу даа?

-Сэтгүүлч надаас УИХ-д нэр дэвших талаар л асуусан. Мэдээж иргэн хүний хувьд улс орны хувь заяанд үргэлж санаа зовж явдаг. Миний бие Үндэсний хөгжлийн газрын Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн газрын даргаар ажиллаж байсан хүний хувьд УИХ, Засгийн газраас гаргаж байгаа шийдвэрүүдийг анхааралтай ажиглаж, санал бодол, анализ, дүгнэлтээ твиттер, фейсбүүк зэрэг олон нийтийн сүлжээгээр бичдэг

Үр хойч маань үлдэх энэ нийгмийг гэрэлтэй байгаасай л гэж хүсч байна. Монгол Улс бол жижиг, авсаархан улс, хөгжилд хүргэх түмэн боломж байна. Харамсалтай нь бид боломжийг огт ашиглахгүй байгаад л учир байгаа юм.

-Энэ удаагийн сонгуулийн зардал нэг нэр дэвшигч 1.3 тэрбум хүртэл төгрөгийг зарцуулж болно гэж СЕХ-ноос албан ёсоор зарлачихсан. Ийм их хөрөнгө зарж байж УИХ-д гараад ажиллана гэдэг хэний төлөө юм бэ гэж асуухад хүрч байна шүү дээ?

-СЕХ-ноос зарласнаар хамгийн өндөр зардал 1,5 тэрбум төгрөгийг 10 мандаттай хоёрдугаар тойрог буюу Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд аймагт нэр дэвшигч гаргахаар байгаа. 1.3 тэрбум төгрөг гэдэг бол дундаж хэмжээ гэж ойлгож байгаа. Ийм хэмжээний зардал гаргаад УИХ-д нэр дэвших хүн цөөхөн л байх. Харин ийм хэмжээний мөнгө гаргаад сонгогдсон УИХ-ын гишүүн өөрийнхөө төлөө ажиллах уу, эсвэл ард түмний, улс орны төлөө ажиллах уу гэдэг эргэлзээтэй байна.

Ер нь монгол төр өөрийнхөө “Удирдах зөвлөл”-ийг сонгож байгаа мөртлөө нэр дэвшигчид тавигдаж байгаа шалгуур нь “мөнгө” байхаар улс орон яаж хөгжих вэ гэсэн бодолтой байна. Уг нь бидэнд эрдэм мэдлэгтэй, туршлагатай, шударга, эрч хүчтэй манлайлагчид хэрэгтэй шүү дээ.

-УИХ-ын гишүүний цалин жилдээ ихдээ л 200 сая орчим төгрөг болно. Дөрвөн жил суулаа гэхэд тэрбум төгрөг ч хүрэхгүй. Гэтэл тийм ажил хийхийн тулд 1.3 тэрбум төгрөг зарлагадна гэхээр ард түмэн, улс орноо хайрласных юм болов уу?

-Хүн болсон юм хойно гаргасан зардлаа нөхөх хэрэгтэй шүү дээ. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүний цалингаараа олно гэдэг бүтэшгүй. Тэгэхээр хулгай хийх, эсвэл хэн нэгэнд давуу тал олгож үйлчилж, авлига авах гээд хамгийн болохгүй бүтэхгүй зүйл хийх л байх. Хэрэв хэн нэгний, эсвэл аль нэг бүлэглэлийн мөнгөөр сонгуульд оролцож байгаа бол “кнопчин” л хийх байх даа.

Бид өнгөрсөн 34 жилийн хөгжлийн үр дүнд “мөнгө” гэдэг эх оронтой, иргэдтэй болсон. Өнөөдөр улс орныхоо төлөө 1.3 тэрбум төгрөг зараад УИХ-ын гишүүн болж өөрийгөө золиослох хүн нэн ховор байгаа даа гэж бодож байна. Ялангуяа бид хоёр том хөрштэй, ялангуяа Монгол Улсын ДНБ-тэй тэнцэх хэмжээний, манайтай худалдаа, наймаа хийдэг олон аж ахуйн нэгж урд, хойд хөршид байгаа. Мөнгөний сонгуульд гадны аж ахуйн нэгжүүд нөлөөлөх вий гэж айдаг.

-1.3 тэрбум гэдэг бол тийм ч өндөр тоо биш гэж үздэг юм байна. Бодит байдал дээр үүнээс ч илүү зарцуулдаг гэв үү?

-Маш энгийн тооцооллоор 1.3 тэрбум төгрөгөөс тав дахин өндөр тоо гарна. Энэ удаагийн сонгууль бүсчилж томсгосон тойргоор явагдана. Жишээлбэл, төвийн гэх тойрогт Сэлэнгэ 17 сум, Дарханы дөрвөн сум, Төв аймгийн 27 сум гэхэд 48 сум. Дээр нь бие даасан тосгод байгаа гэвэл 50 гаруй төв суурин газарт сурталчилгаа хийх шаардлагатай болно. Манай монголчуудын зан бол танихгүй хүнээ хэзээ ч сонгохгүй.

Тэгэхээр төвийн бүсийн тойрогт нэр дэвшигч 17 хоногт бүх суурин газраар тойрох шаардлагатай болно. Үүний тулд том штаб ажиллуулах хэрэгтэй. Цалин хөлс өгөх ёстой гэж тооцвол таван тэрбум гаруй төгрөг зарцуулах болов уу гэж харж байна. Ийм хэмжээний мөнгө гаргаж чадахгүй бол мэдээж сонгогдохгүй. Сонгуульд ялагдсан ч нам нь ялбал ямар нэг албан тушаал өгдөг практик байдаг юм билээ. Мэдээж “шарх”-аа нөхөж таарна.

-Ер нь нэр дэвшигчид ийм их хөрөнгө зарцуулах шаардлагатай юу. Гадны улсын жишгээр ийм байдаггүй шүү дээ. Өнөөдөр яагаад бид ийм гажуудалд орчихов?

-Манайх шиг ингэж мөнгө санхүү, хугацаа хоёроор шахдаг сонгууль дэлхийд байхгүй. Бусад орнуудад сонгууль дууссаны дараагаас өөрийгөө таниулах боломжийг төр олгодог. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-ын гишүүн болох хүсэлтэй иргэнд дараагийн дөрвөн жилд тухайн тойрогт ажиллаж өөрийгөө таниулах эрх нээлттэй байх ёстой. Нөгөө талаар дөрвөн жил болоод сонгуулийн системээ өөрчлөөд байж болохгүй, тогтвортой байх ёстой.

Гадаадын орнуудад сонгуулийг аль болох шударга, ил тод байлгах, санхүүжилтийн тэгш байдлыг хангахад ихээхэн анхаардаг. Тиймээс сонгуульд гаргадаг зарим зардлыг төрөөс хариуцаж байдаг. Бид чинь ядуу мөртлөө дэлхийн хамгийн баян АНУ-ыг дуурайгаад байдаг юм билээ. Зүйрлэвэл “Галууг дуурайж хэрээ хөлөө хөлдөөв” гэдэг шиг.

Бид 34 жил сонгуульдлаа. Үр дүнд нь улс орон хүссэн хэмжээнд хүртэл хөгжсөнгүй, байдаг баялгаа алдаж байна. Тэгэхээр бид 1992 оных шиг “ардчилсан гэх Үндсэн хууль”-ийг шинэчлэн найруулж, цоо шинэ “хөгжлийн Үндсэн хууль”-тай болох цаг ирсэн гэж судлаач хүний хувьд хэлэх байна. Түүний дараа сонгуульд нэрээ дэвшүүлэх талаар бодож болох юм.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Г.Оюунбаяр: Оч компьютер цор ганц эх хувиараа хадгалагдаад 40 жил болж байна DNN.mn

Мэдээллийн технологийн анхдагч, компьютерийн монгол инженерүүдийн нэг, “Ондоо” ХХК-ийн судлаач Г.Оюунбаяртай ярилцлаа.

-Та тухайн үеийн компьютерийн инженер мэргэжлээр төгсөж байсан цөөхөн хүмүүсийн нэг. Энэ мэргэжлээрээ та аль улсад суралцсан бэ?

-Би арван жилээ төгсөх жилээ улсын олимпиадын багт орж, бэлтгэл хийх болсон. Тэр үед Боловсролын яамнаас сургууль сонгох эрхийг олгосон. Компьютерийн инженер гэдэг мэргэжлээр одоогийн Украины Харьков хотын Техникийн Их сургуульд зургаан жил суралцаж төгссөн. Миний төгсөлтөөс хойш компьютерийн инженер гэсэн ийм мэргэжлээр төгсгөхөө больсон юм билээ. Нэршил нь арай өөр болсон гэсэн үг. Миний хувьд Монголдоо яг ийм мэргэжилтэй гарын таван хуруунд багтах хүмүүсийн нэг л дээ.

-Таныг сургуулиа төгсөөд ирэхэд манайд компьютерийн хэрэглээ ямархуу байв?

-Одоогийн нэршлээр нэг том дата сервис байсан. Ганцхан нийтэд үйлчлэх зориулалттай. Тооцоолон бодох төв байгууллага гэж байсан. Намайг оюутан байхад манайд “Мис 32” гээд хагас дамжуулагчтай 110 м.кв том талбай эзэлсэн ганцхан том компьютер байсан. Монголдоо ирэхэд хүчин чадал багатай, том талбай эзэлдэг ч гэсэн гурван компьютертой болчихсон байсан. Энэ нь байхгүйгээс хавьгүй дээр байлаа. Улсынхаа төлөвлөгөөг математик загварчлал дээр суурилуулаад, олон жилээр ч эдийн засгийнхаа тооцооллыг бодоод гаргачихдаг болсон үе л дээ.

-Та төгсч ирээд Тооцоолон бодох төвд ажилд орж байсан гэсэн. Тус байгууллагын түүхээс сонирхуулаач?

-Тус байгууллагад би анх 1978 онд ажилд орж байсан. Манай улс статистикийн мэдээгээ гаргаж өгөх гэж тухайн үедээ үйлээ үздэг байж. Сампинтайгаа бараг байсан шахуу юмуу даа. Өөр бусад зүйлүүд ч байсан л даа. Тиймдээ ч НҮБ болон социалист орнуудын захиргаанаас манайхыг компьютерийн төв, дата центртэй болох хэрэгтэй гэсэн санал гаргасан байгаа юм. Тэгээд Тооцоолон бодох төвийг НҮБ-тай хамтарч байгуулсан. Байрыг нь Монголчууд барьж, НҮБ техник хэрэгсэлд нь гурван сая орчим долларын санхүүжилтийг үзүүлсэн байдаг. Мөн 1991 онд Тооцоолон бодох төвийг бусад газруудтай адилхан татан буулгасан л даа.

-Анх та яагаад компьютер зохион бүтээх болов?

-Миний сурч байсан сургуульд компьютерийг зохион бүтээх талын хичээлүүд ордог байсан. Сургуулийнхаа зохион бүтээх товчоонд ажиллаж байхдаа компьютер зохион бүтээж буй улстай харьцаж байсны ачаар хийж бүтээж болдог юм байна гэдэг ойлголтыг авсан л даа. Ер нь өөрөө компьютер зохион бүтээх зорилготой сургуульдаа сурсан л даа.

Байгууллага бүрийг өөр дээрээ компьютертэй болгочих юмсан гэсэн бодол надад байсан. Тэгээд 1979 оноос чипүүдээ цуглуулж, чипүүдээрээ компьютер хийчих юм бол авсаархан болоод хүчин чадал нь ч сайжирна гэж үзсэн. Тал талаасаа цуглуулсан л даа. О.Батсүх маань анхны оч компьютерийг зохион бүтээхэд гар бие оролцож хүмүүсийн нэг. Польш улс чип цуглуулахад хамгийн их тус болсон. Гадагшаа гарч буй польшууддаа чипээ өгөөд явуулдаг наймаачин улс байлаа шүү дээ. Мөн би Польшид 1982 онд сурч байхдаа, компьютерийнхээ схем буюу ажиллах зарчмуудыг нь олж авч байсан. 1983 онд эхний бодож байсан хувилбараа гаргасан. Тэгээд 1984 оны дөрөвдүгээр сард компьютер маань бүрэн ажилласан. Монгол Улс 22 компьютер Польшоос аваад, бүх аймгуудаа компьютертэй болгоод, Тооцоолон бодох төвийнхөө компьютертэй холбочихсон байсан үе л дээ. Энэ “Оч” маань эдгээр компьютерүүдтэй адилхан хүчин чадалтай, хэрэглэхэд хялбар байсан.

Мөн 1984 онд шинэ бүтээгдэхүүн танилцуулдаг үзэсгэлэнд “Оч”-оо тавьж байсан. Төр засгийнхандаа ч үзүүлсэн. Монголчууд өөрсдөө юмаа хийж чаддаг гэдгийг харуулсан.

Сүүлд үүний үр дүнд Шинжлэх ухааны академийн Физик технологийн хүрээлэнгээс 1989 онд “Монел” нэртэй телевизор, компьютер угсардаг үйлдвэр бий болсон гэж бодож байгаа.

-Тухайн үед компьютерийн хөгжил дэлхийн бусад орнуудад хэр хурдацтай явагдаж байсан бол?

-Бага талбай эзэлдэг, илүү хүчин чадалтай компьютер зохион бүтээхээр Америк, Орос, Польш, Герман гээд олон оронд залуучууд хоорондоо өрсөлдөж байгаа нь тухайн үед мэдрэгдэж байсан. Америк, Англи, Орост байгууллагуудад төдийгүй айл өрхийн хэрэглээний компьютерийг хийгээд эхэлсэн үе байлаа. Ямар их хурдацтай хөгжиж ирснийг өнөөгийн бидний компьютерийн хэрэглээнээс харж болохоор юм.

-Таны анхны зохион бүтээсэн “Оч” нэртэй компьютер эх хувилбараараа үлджээ. Хэрэглээнд нэвтрүүлэх боломж яагаад гарсангүй вэ?

-Яагаад вэ гэвэл Монголд төдийгүй социалист орон руу чип өгөх хориг тавигдсан байсан. Энэ нь Орос улс Афганистан руу цэргээ оруулчихсантай холбоотой. Монгол Улс хамгийн түрүүлээд энэ үед Оросыг дэмжсэн байдаг. Тиймээс Монгол Улсад өндөр технологийн бүтээгдэхүүн оруулахгүй гэдэг зарчим бусад улсууд баримталж байсан.

-Та анхны компьютерээ хэр их өртгөөр зохион бүтээсэн бэ?

-Польшууд маань заримыг нь бэлэглэсэн. Мөн i80:80 гэсэн энэ чипийг 150 ам.доллараар авсан байдаг. Тухайн үедээ нийтдээ 400 орчим ам.доллараар бүтсэн юм.

-Яагаад “Оч” гэж нэрлэх болсон бэ?

-Тэр үед Д.Толя, О.Батсүх хоёр маань байсан л даа. “Оч” гэж нэрлэх саналыг энэ хоёртоо би тавьсан. Намын утга агуулгатай нэр өгвөл нэр хүнд өсөхөөр ч тийм цаг үе л байлаа. Миний санаа бол оч ерөөсөө багаддаггүй гэдэг утга санааг илэрхийлэхийг хүссэн. Бид маш их цаг зарцуулж хийсэн ч Монголд ийм компьютер олон байх ёстой юм. Бид нэг ч гэсэн оч үсэргэлээ гээд гурвуулаа санал нийлээд “Оч” гээд нэрлэсэн.

-Манайд одоо ч байдаг, гадны юмыг үнэтэй аваад, дотоодын үйлдвэрлэгчдээ дэмждэггүй тал тухайн үед байсан юм шиг санагдлаа.

-Тийм байсныг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ дэлхийд юу юм. Өөрийнхөө улсыг компьютержүүлэх процессыг нэлээд хурдлуулах боломжтой байсан. Энэ нь алдагдсан. Гадаадаас компьютер авахад нэлээдгүй мөнгө зарцуулж байсныг бодохоор түүнээс бага зардлаар нэлээд олон компьютертэй болох боломж байсан уу гэвэл байсан. Цаг үеийн нөхцөл байдлаас болоод тухайн үед төр засагтаа санал ч тавьж араас нь хөөцөлдөөгүй, төр засгаас ч ямар нэг байдлаар дэмжсэн үйлдэл хийгээгүй л дээ. Тиймдээ ч анхны компьютер маань цор ганц эх хувиараа хадгалагдаад 40 жил болж байна. Бид алдаад л байж. Самсунг компьютер хийхээс өмнө Хятад улс ганц ч чип үйлдвэрлээгүй байхад манайх компьютер хийсэн л байгаа юм. Одоо тэгэхэд Хятад дэлхийн том чип үйлдвэрлэгч орон болчихсон байна. Тухайн үед Америкийн алдарт бизнесмэнүүд Стиб Жобс, Билл Гэтсийн хэрэгжүүлж байсан арга технологийг нь илүү судалж, харж л явлаа. Тэд бизнес талаас нь харж, үйлдвэрлэх тал дээр хөрөнгө оруулагчидтай яриад л үйлдвэрлэлийг маш сайн хөгжүүлсэн байх жишээтэй. Бид бол намдаа, Засаг төрдөө итгээд л явж байсан байгаа юм. Социализмын муу тал нь дээд даргадаа л сайн харагдаж байхыг бодохоос биш улсын хөгжилд ингэх хэрэгтэй байна гээд үзэл бодлоо илэрхийлээд гүйдэг дарга байдаггүй байсан юм болов уу гэж бодогддог.

Таны үе шиг компьютер зохион бүтээх талын ажил одоо хийгдэж байна уу?

-Одоо үед өөрсдөө зохион бүтээх шаардлагагүй болтол компьютер маань хурдацтай хөгжиж байна. Харин тусгай зориулалтын юмыг өөрсдөө хийж байгаа. Энэ нь өмнө ч байсан. 1991 онд гэхэд л санал тоолох төхөөрөмж бий болгосон байдаг. Харин компьютерийг зохион бүтээх гэхээс илүү хэрхэн ашиглах талын мэргэжлүүд давамгайлах болсон цаг үе ирсэн байна.

-Ойрын үед та юу хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Малчны компьютерийг 2019 оноос туршиж үзээд явж байна. Мөн мал таниулах төхөөрөмж бий болгоод байна. Олшруулдаггүй зан байсаар л байна. Түүнчлэн манайд 205 дата центр байгаагаас арваад нь арай том. Бүгдийг нэгтгэсэн нэг том дата центртэй болгох төсөл бичсэн байгаа. Мөн энэ жил Мэдээлэл технологийн 100 жилийн ойдоо зориулж үзэсгэлэн гаргана.

Л.Минжмаа

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

ТОЙМ: “Гадаадад байгаа монголчууд эргэж ирэхгүй гэдэг нь ортой доо” хэмээн өгүүллээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы 2024-05-17-ны баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Монголын логистикийн холбооны тэргүүн А.Мөнхболдтой ярилцлаа. Тэрбээр “Сурталчилгаандаа 1.3 тэрбумыг зараад УИХ-ын гишүүн болчихоод тэд цалингаараа амьдрахгүй. Хулгай хийнэ, эсвэл кнопчин болно” хэмээснийг V нүүрээс уншаарай.

Уулчдыг 8000-8500 метрийн хооронд осолдсон гэж дүгнэжээ

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт Гадаадад байгаа монголчууд эргэж ирэхгүй гэдэг нь ортой доо” хэмээн өгүүллээ.

МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхимийн багш, доктор, профессор Ц.Батболд “Сонгуульд санал өгүүлэх зохион байгуулалттай ажиллагаа явж байна. Аль хүчтэй ажиллаж чадсан нам ялна” гэлээ.

Богд хааны ордон музейгээс санаачлан Самьяа хийд, Дэлхийн
буддистуудын Дармакинг төвтэй хамтран “Богд хааны ордон музей”-д байдаг Бурхан багшийн “Цахиур эрдэнэ”, БНСУ дахь Мьянмарын соёлын төв “Буддагийн Олон улсын музей”-д байдаг
Бурхан багшийн “Хуруу эрдэнэ, Үс эрдэнэ тэргүүт таван өнгийн рэнсэл” шүтээнүүдийг нэгэн дор энэ сарын 20-24-ний өдрүүдэд залж, сүсэгтэн олонд дэлгэн үзүүлэхээр болжээ. Энэ талаар
тус музейн захирал Ц. Эрдэнэ баатартай ярилцлаа гэлээ.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Г.Цолмонгэрэл: Хүүхдийн бичлэгийг сошиалд түгээхийг хориглосон ч хариуцлага хүлээлгэх санкци байхгүй DNN.mn

Хууль зүйн үйлчилгээний төвийн хуульч Г.Цолмонгэрэлтэй Хүүхэд хамгааллын хуулийн шинэчилсэн найруулгын талаар ярилцлаа.

-Хүүхэд хамгааллын хуулийн шинэчилсэн найруулгын талаар ярихаас өмнө хүүхэд хамгааллын орчин нөхцөл ямар байгааг тодруулах ёстой. Хууль зүйн талаас та байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Хүүхэд хамгааллын тухай хуульд хүүхэд гэр бүлдээ, боловсролын салбарт, эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүрээнд, хэвлэл мэдээлэл, цахим орчинд, олон нийтийн арга хэмжээ, үйлчилгээнд, соёл спортын үйл ажиллагааны үед хүүхдийг хамгаалах ёстойг хуульчилсан.

Харин Хүүхдийн эрхийн тухай хуулиар хүүхэд эсэн мэнд амьдрах, хөгжих, эрхээ хамгаалуулах, нийгмийн амьдралын оролцоог хангах, хүмүүжүүлэх, төлөвшүүлэх шаардлагын үүднээс эцэг эхчүүдэд онцгойлон үүрэг ногдуулсан байдаг. Эцэг эх хүүхдээ аз жаргалтай хайр халамжтай орчныг бүрдүүлэх, хүмүүжүүлэх, харилцааны соёл төлөвшүүлэх, эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлж болзошгүй эрсдэлтэй нөхцөлөөс сэргийлэх, сургах, авьяас чадварыг хөгжүүлэх, боловсрол эзэмшүүлэх, хүндэтгэн сонсох, наад захын хэрэгцээт зүйлсээр хангах, төлөвшихөд нь дэмжлэг үзүүлэх зэрэг үүрэгтэй. Төр засаг хамгаалах механизм, хөгжүүлэх, төлөвшүүлэх орчин нөхцөлөөр хангаж ажилладаг.

Гэтэл бодит байдал дээр эцэг эхчүүд хүүхдийг хамгаалах үүргээ, төр засаг хамгаалах тогтолцоогоор бүрэн хангах үүргээ зохих ёсоор хэрэгжүүлдэггүй болохыг наад зах нь хүүхдийн эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлж байгаа байдлыг хараад мэдэж болно. Эмнэлэг маш их ачаалалтай, оргүй, коридорт хэвтэж байгаа нь эрүүл мэндийн үйлчилгээ, эмнэлгийн хүрэлцээ муу, чанаргүй байдал нь Эрүүл мэндийг хамгаалах тогтолцоо хангалтгүйг илтгэнэ. Эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлж байгаа хүүхдүүддээ маш их цагаар гар утас үзүүлж, мөн өөрсдөө тасралтгүй утсаа үзэх, чихэр, давс, нөөшлөгч ихээр агуулсан амттанаар хооллож, эрхлүүлж байгаа эцэг эхчүүд хүүхдэдээ анхаарал халамж тавьдаггүй, эрүүл мэндэд нь анхаарахгүй байгааг илтгэнэ.

-Түүнээс гадна гэр бүл цуцлалт манай улсад өндөр хувьтай байдаг. Үүнд хүүхэд хохирч үлддэг

-Гэр бүл цуцлахад хүүхдийн эрх зайлшгүй хөндөгддөг бөгөөд хүүхдийн гэр бүлтэй байх хайр халамж анхаарал авах эрхүүд хэдийнэ сэргэхгүй зөрчигдөж эхэлнэ. Гэр бүл цуцлах гэдэг бол цаасан дээр байгаа улсын бүртгэлийг цуцлах асуудал бөгөөд насанд хүрээгүй хүүхэдтэй, өмчийн маргаантай тохиолдолд л шүүхийн журмаар цуцалдаг. Шүүхээр орсон ч бай ороогүй ч бай, ер нь гэрлэлт бүртгүүлээгүй ч тохиолдол олон. Гол нь цаана байгаа гэр бүлийн харилцаанд сэв суугаад, эцэг эх тусдаа амьдрах болсон. Эсвэл хоорондоо таарч тохирохгүй хөндий болсныг гэр бүл цуцалсантай адилтган үзэж болно.

Гэр бүлийн тухай хуулиар долоон нас хүрсэн бол эцэг эхийн хэнтэй нь амьдрах хүсэлтэйг шүүх асуудаг. Энэ нь хүүхдүүдэд их эмзэг тусдаг зүйлсийн нэг. Энэ ярилцлагад орохдоо хүүхдүүдэд сэтгэл зүйн гэмтэл, бэрхшээл, таагүй байдал үүсдэг. Хэнтэй нь амьдрахыг сонгох асуудлаар эцэг эхчүүд өөрсдөө хүүхдүүдэд дарамт учруулж, шахах, ятгах, айлгах нь элбэг. Нөгөө талаар хүчирхийлэлд өртсөн гэр бүлүүд олон байна. Мөн гэр бүл цуцлуулахаар хандаж байгаа иргэд бараг бүгд сэтгэл зүйн дарамт, гутралд орсон байдаг. Энэ хортой орчин гэр бүлийг бүхэлд нь, тэр дундаа бяцхан хүүхдүүдийн сэтгэл зүйд хар толбо үлдээдэг нь харамсалтай. Гэрлэлт цуцлагдсан ч хүүхэд эцэг эхтэйгээ дуртай цагтаа уулзах эрхтэй. Энэ эрхийг ямар нэг зохисгүй байдлаар хязгаарлахыг хориглодог. Иймд анх гэр бүл болохдоо хариуцлагаа ухамсарлах, амьдралд тулгарах асуудлыг эергээр сэтгэлийн тэнхээтэй давж туулах, хүчирхийллээс ангид байх нь өнөөгийн бидний тулгамдсан асуудал болоод байна. Өөрөө төлөвшөөгүй, зан байдлаа удирдан жолоодох чадваргүй, хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх чадваргүй байгаа бол гэр бүл зохиохгүй байх нь зүйтэй.

-Хүүхэд хамгааллын хуулийн шинэчилсэн найруулгыг өнгөрсөн нэгдүгээр сард баталсан. Шинэчилсэн найруулгад хүүхэд хамгааллын тогтолцоог нэлээд чамбайруулахыг зорьсон гэж хуулийн төсөл санаачлагчдын зүгээс тайлбарлаж байгаа. Та сая хүүхэд хамгааллын бодлогын хүрээнд тулгамдаж байгаа асуудлыг дурдлаа. Хуулийн шинэчилсэн найруулгаар энэ асуудлыг хэрхэн тусгаж чадсан гэж та үзэж байна вэ?

-Өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 12-ны өдөр батлагдсан Хүү хэд хамгааллын шинэчил сэн найруулга ирэх есдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэхээр байна. Шинэчилсэн хуулиар хэд хэдэн сайжруулалт орсныг онцолъё. Тодруулбал, ажил олгогч хуулийн этгээдийг хүүхэд хамгааллын тогтолцооны нэг хэсэг болгох алхам хийж өөрийн ажилтнуудын болон үйлчлүүлэгчийн хүүхдүүдэд зориулсан хүүхэд хамгааллын бодлого баталж хэрэгжүүлэхийг үүрэгжүүлсэн. Хүүхэд гэр бүлийн асуудлыг хариуцсан төв, орон нутгийн, чиг үүргийн байгууллагуудын уялдааг сайжруулах, Засгийн газрын гишүүн бүр эрхлэх асуудлын хүрээнд салбарын хүүхэд хамгааллын үйлчилгээ, төрийн байгууллага хуулиар хүлээсэн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах зардлыг жил бүрийн төсөвтөө тусгуулах арга хэмжээ авах, хүүхэд гэр бүлийн нийгмийн ажилтны мэргэшил ур чадварт тодорхой шалгуур тавьдаг болсон ба эрх үүргийг тодорхой зааж өгсөн.

Мөн хүүхдийн эрхийн хорооны чиг үүргийг тодорхой болгосон, тодруулбал хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцож байгаа хүүхдүүдтэй хэрхэн харьцах, хорих ял эдэлж байгаа хүүхдүүдийн эрхийн талаар анхаарах, өсвөр насны сэжигтэн яллагдагчаас тайлбар мэдүүлэг авах ажиллагааг цагдаагийн хэлтэс дээр биш байгаа газар нь зохион байгуулах, батлан даах, гэмт хэрэгт холбогдсон хүүхдүүдэд зөвлөн тусалж ажиллах, хүүхэд хамгааллын мэдээллийн санг сайжруулах, олон хүүхэдтэй өрх толгойлсон эцэг эхийн тэтгэмж авах эрхийг хүүхдийн эрхийн тухай сургалттай холбосон. Хүүхдийн дэргэд архидах, архидан согтуурсан үедээ хүүхдийн амьдарч сурч байгаа газар нэвтрэхийг эрсдэлт нөхцөл байдалд хамааруулах, эцэг эх өөрийн хүүхдийн нэр төрд сөргөөр нөлөөлөх мэдээлэл, дуу дүрсний бичвэрийг дамжуулах, цахим орчинд байршуулахыг хориглох, асралт гэр бүл буюу гэр бүлийн бус гишүүд хүүхэд асрамжлахтай холбоотой ойлголтыг нэмсэн.

-Сүүлийн үед хүүхдийн хүмүүжлийн асуудал нэлээд хурцаар тавигдаж байгаа. Энэ асуудалд эцэг эхийн оролцоог хангах тал дээр шинэчилсэн агуулгууд орж ирсэн гэв үү?

-Тийм. Хүүхэд хүмүүжүүлэх эерэг арга барилд багш, эцэг эх асран хамгаалагчдыг сургахыг тусгасан. Мөн үе тэнгийн дээрэлхэлтэд өртөхөөс хамгаалах, тохиолдлыг бүртгэн хүлээн авах, хохирогч хүүхдүүдтэй ажиллах хамгаалах, сургалтын байгууллагын хүрээнд шашны байгууллагын с ургалтын нэгжийг хамруулах, хурдан морь унаач хүүхдүүдийн эрхийг хамгаалах талаар олон тооны зохицуулалтууд орсон. Түүнээс гадна гамшиг, онцгой нөхцөл байдалд хүүхэд хамгааллыг хэрхэн явуулах талаар орхигдуулсан байсныг шинээр хуульчилсан. Хэрэг хянан шийдвэрлэж ажиллагаанд оролцож байгаа тодруулбал, гэрлэлт цулалт, эрүү, зөрчлийн ажиллагаанд оролцож байгаа хүүхэдтэй хэрхэн зүй зохистой харилцах зэрэг тус тус тодорхой тусгаж өгсөн нь хүүхэд хамгааллын тогтолцоонд дорвитой эерэг нөлөөлөл авчрах байх гэсэн хүлээлттэй байна.

-Эцэг эх хүүхдийнхээ эрх, нэр төрд сөргөөр нөлөөлөх мэдээлэл, дуу, дүрсний бичлэг, гэрэл зургийг зөвшөөрөлгүй бусдад дамжуулахыг энэ хуулиар хориглож байгаа юм байна. Энэ төрлийн зөрчилтэй холбоотой нөхцөл байдлыг хуульч хүний хувьд та хамгийн сайн мэднэ. Жишээ нь, сүүлд бага насны гурван хүү автобусаны суудлын бүрээсийг урсны төлөө сошиалд зургийг нь тавьж байгаад маш их шүүмжилсэн. Энд хүүхдийн эрх зөрчигдсөн асуудал гарсныг хуульчид онцолж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр энэ төрлийн зөрчил хүүхдэд ямар хүндрэл бэрхшээлийг бий болгодог талаар дурдаач?

-Эцэг эхчүүд муудалцаад хүүхдүүдийнхээ эсрэг хэн нэгнийхээ хийсэн хүчирхийллийн талаарх видеог олон нийтэд ил болгосон жишээг бид мэднэ. Гараж дээрх хүүхдүүдийн бичлэг, мөн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүдийн нэр, зургийг санаатай, эсвэл болгоомжгүй байдлаар ил нийтлэх гэх мэт зөрчлүүд гардаг. Энэ нь тухайн хүүхдүүдийн дүрсний эрхийг зөрчихөөс гадна дээрэлхэлт, гадуурхалтыг дагуулдаг.

Хүүхдийн хувийн орон зайд ийм байдлаар халдсанаас болж бусдаас ичих, санаа зовох зэрэг сэтгэл зүйн хямралд хүргэдэг. Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай шинэ хуульд тухайн төрлийн бичлэгийг тараах түгээхийг хориглохдоо зөвхөн эцэг эхийг үүрэгжүүлсэн. Гэтэл энэ заалтыг зөрчвөл хариуцлага хүлээлгэх заалт Зөрчлийн тухай хуульд байхгүй байгаа нь учир дутагдалтай. Хүүхдийн зохисгүй байдалтай байгаа, эсвэл гэмтсэн, хүчирхийлэлд өртсөн талаар мэдээ, дүрс бичлэгийг хөндлөнгийн этгээд түгээх, нийтлэх боломжтой. Энэ тохиолдолд хэрхэх талаар төдийлөн тодорхой зохицуулалтгүй, санкцигүй байна.

Зөрчлийн тухай хуулийн 6.22-ийн 3 дахь хэсэг “эзнийх нь зөвшөөрөлгүй бичлэг задруулах”-т зааснаар шийдвэрлэх боломжтой эсэх нь эргэлзээтэй, “сурталчилгааны зориулалтаар эцэг эхийн зөвшөөрөлгүй хүүхдийн бичлэг дүрс ашиглах” тохиолдолд 6.20ийн 3.2 дахь хэсэгт зааснаар шийдвэрлэх боломжгүй юм.

-Хэрэг хянан шийдвэрлэх явцад хүүхдээс тайлбар, мэдүүлэг, санал авах, биед нь үзлэг нэгжлэг хийх ажиллагааг нас, хүйс, сэтгэхүйн онцлогт тохирсон тусгай өрөөнд гүйцэтгэнэ. Мөн заавал хууль ёсны төлөөлөгчийг хамт байлцуулна гэж заажээ. Энэ нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Насанд хүрээгүй гэрч, хохирогч, зарим тохиолдолд сэжигтэн хүүхдээс мэдүүлэг авахдаа стандарт өрөөнд, стандарт асуулт асуугаад, цагдаагийн жирийн алба хаагч мэдүүлэг тайлбар авахад хүүхдүүд ихэвчлэн сүрдэж айдаг. Айж сандарснаасаа болж үнэн зөв мэдүүлэг өгөхгүй байх магадлал өндөр. Хүүхэд бие даан эрх зүйн харилцаанд оролцох нас 16,18 наснаас эхэлдэг бөгөөд 18 насанд хүрээгүй иргэнээс мэдүүлэг авахад эцэг эх, асран хамгаалагч, нийгмийн ажилтан, багш сурган хүмүүжүүлэгчдийг байлцуулдаг нь тэднийг мэдүүлэг өгөхийг зөвшөөрөх эсэх, мөн ямар асуудалд холбогдуулан мэдээлэл авч байгаа эсэхийг эцэг эх, багш, ажилтнаар хянуулах зорилготой.

-Хүүхдийг үл хайхрах хүчирхийллийг зогсоох талаар хуульд тусгаж өгсөн. Жишээ нь, хүүхдийн дэргэд архидан согтуурах, архи уусан үедээ хүүхдийн байгаа газарт орохыг хориглосон гэж байгаа. Энэ төрлийн зөрчил бол манайд маш элбэг байдаг шүү дээ. Энэ талаар дэлгэрүүлж өгнө үү?

-Хүүхдийн хажууд архидан согтуурахыг 2017 оны Зөрчлийн тухай хуулийн 6.20-ын 7 дахь хэсэгт хориглосон. Түүнд хариуцлага хүлээлгэхээр хуульчилсан байсан. Шинэ Хүүхэд хамгааллын тухай хуулиар хүүхдийн дэргэд согтуурахаас гадна, согтуурсан үедээ хүүхдийн байгаа газар нэвтрэхийг түүнд эрсдэл учруулж байна гэж үзэхээр хуульчилсан. Гэхдээ шууд хариуцлага ногдуулах талаар Зөрчлийн хуульд нэмэлт оруулсан зүйлгүй байна. Үл хайхрах хүчирхийлэл нь завгүй эцэг эхчүүдэд болон хүчирхийлэл бүхий гэр бүл, мөн хүүхэд асаргааны талаар боловсрол дутмаг эцэг эхчүүдэд ажиглагддаг түгээмэл хэлбэр. Согтуурахаас гадна хүүхдийн хажууд тамхидах, хэрүүл зодоон үүсгэх гэх мэт зөрчлүүд мөн л хүчирхийлэлд тооцогдно. Тамхины хяналтын хууль гарахаас өмнө хүүхэд гэлтгүй бүх нийтийн дунд тамхидах нь энгийн үзэгдэл байсантай харьцуулбал одоо ч сайхан болж дээ. Цаашдаа хууль ёс зүй, соёл дээшлэхийн хэрээр энэ байдал засрах байх.

Цаашдаа Хүүхэд хамгааллын хуульд хүүхдийн чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх орчин тоглоомын талбайн стандарт, тоглох орон зайн боломж, хүүхдийн өмчлөх эрхийн талаар зэрэг асуудлуудыг сайжруулах шаардлагатай.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

А.Мандахнаран: Дундаж давхаргын орон зай улам хумигдаж, нийгмийн хөдөлгөгч хүч болсон энэ давхарга сул дорой, хүчгүй болж байна DNN.mn

Санхүү, эдийн засагч А.Мандахнарантай эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг та хэрхэн дүгнэх вэ. Том зургаар нь авч үзвэл эдийн засагт юу болоод байгааг талбарлахгүй юу?

-Эдийн засаг зогсонги төлөвт шилжээд удаж байна. Зогсонги байдлын шалтгааныг дотоод хүчин зүйлтэй холбохоос гадна гадаад орчны нөхцөл байдлыг хамт задлан шинжилж үзэх нь чухал. Ерөнхийдөө дэлхийн нийт эрэлт буурч, эдийн засаг бүхэлдээ удаашрахад хүрч байгаа нь манай эдийн засагт хүртэл нөлөөлж, зогсонги байдлын нэг эх сурвалж, хүчин зүйл нь болж байна. Хэд хэдэн шалтгааны улмаас сүүлийн жилүүдэд эдийн засгийн нийт эрэлт буурч байгаа. Юуны өмнө, манай урд хөрш болох хятадын эдийн засгийн өсөлт удааширч байна. Хятад улс өмнө нь нийлүүлэлт рүү голлон анхаарч, зөвхөн үйлдвэрийн тоо ширхэг буюу олон тоогоор үйлдвэрлэх чиг хандлагыг түлхүү баримталж байсан. Тэгвэл одоо нийлүүлэлтэд суурилсан эдийн засгаас чанарт суурилсан эдийн засаг руу аажмаар шилжиж, энэ нь дэлхийн эдийн засагт шууд нөлөөлөх болсон. Мөн Европын холбоо ч гэсэн олон асуудалтай тулгарч байна. Валютын нэгдсэн бодлого евро бүсийн эдийн засагт ихээхэн сөргөөр нөлөөлж буй. түүнээс гадна цар тахлын дарамтыг ч энд дурдахгүй байх аргагүй.

Цар тахлын үеийн эдийн засгийн шок өнөөдрийг хүртэл зарим газар нөлөөлсөн хэвээр. Дээрх нөхцөл байдал Монголын эдийн засагт нөлөөлөхийн зэрэгцээ бидний дотоодын сангийн болон мөнгөний бодлого, институтийн хямрал, тэгш бус байдал зэрэг нь манай эдийн засагт давхар, давхар сөрөг нөлөө үзүүлж байна.

-ДНБ-ий үзүүлэлтээр эдийн засаг өсөж байна гэх боловч иргэдийн амьдралд тэр өсөлт мэдрэгдэхгүй, хувийн хэвшилд ч өсөлтийн үр нөлөө бодитой харагдахгүй байна гэж хэлэх хүмүүс олон байна. Өсөлт яагаад хүртээмжгүй байна вэ. Тэгш бус байдлын шууд уршиг энэ мөн үү?

-Тийм ээ, тэгж хэлж болно. Тэгш бус байдал нийгмийн маш том эмзэг сэдэв бөгөөд чухалчлан анхаарах ёстой улс орны нэн тулгамдсан асуудал болж хувирсан. Үүнийг тоохгүй орхиж болохгүй. Үндэсний аюулгүй байдал талаасаа ч, улс орны хөгжилд ч тэгш бус байдлын сөрөг нөлөө нь их. Дундаж давхаргын орон зай өдгөө улам хумигдаж, нийгмийн хөдөлгөгч хүч болсон энэ давхарга сул дорой, хүчгүй болж байна. Тэгш бус байдал гаарсны илрэл гэж үүнийг хувьдаа харж байгаа. Дундаж давхарга аль ч улс орны нийгэм, эдийн засгийн тэнцвэржүүлэгч нь байдаг. Манайд энэ байдал сүүлийн жилүүдэд ихээхэн алдагдаж байна. Нэг ёсондоо дундаж давхарга хамгийн их хэлмэгдэж буй хэсэг. Тэгш бус байдал нэмэгдсээр байдлаар дундаж давхарга тэр хэрээр аюулд орно гэсэн үг.

Бага орлоготой давхарга руу цалин орлого, жижиг, дунд үйлдвэрлэлд хөрөнгө оруулалт болж очих мөнгө баян чинээлэг давхарга руугаа илүү их шилжих болсон. Үүний нэг жишээ нь жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангийн хөрөнгийг улс төрд нөлөө бүхий эрх мэдэлтнүүд цөлмөн авч, эдийн засгийн нийт эрэлт хумигдахад хүргэсэн. Өөрөөр хэлбэл, энэ зүй бус үйлдлээрээ тэд бусдын боломжийг булаасан. Зах зээлд нийлүүлэгдэх ёстой хөрөнгө оруулалт энэ мэтээр саарч, зөвхөн өндөр орлоготой, улс төрийн хамаарал бүхий давхаргын шууд бус байдлаар хадгаламж болон хувирсан нь эдийн засгийг бүхэлд нь царцаахад хүргэлээ. Үүнээс гадна Монгол Улсын Хөгжлийн банкны луйврыг энд дурдах ёстой байх. Хөгжлийн банкны зээлдэгчид хэн, хэн болохыг бид бүгдээрээ харсан. Ялангуяа “чанаргүй” ангилалд багтсан зээлдэгчид эдийн засагт бүр ч их хорлонтой байлаа. Ийм тэгш бус байдал улам дэлгэрсэн нь Монгол Улсын эдийн засаг, эдийн засгийн тогтвортой хөгжилд гажуудал үүсгэж байна.

-Ямар гажуудал билээ?

-Та анзаарсан байх, үйлдвэрлэлийн салбар ихээхэн уналттай, үндэсний үйлдвэрлэгчид амаргүй сорилт, бэрхшээлүүдтэй нүүр тулж байна. Манай эдийн засгийн бүтэц үйлдвэрлэлийн салбараас үйлчилгээний салбар руу хэвийж, шилжихэд нөлөөлсөн. Нэг үгээр хэлбэл, үйлдвэрлэх, өөрсдөө хийж бүтээх, бий болгохоо хойш тавьж, зөвхөн худалдаа үйлчилгээ эрхлэх, эсвэл ченж хийх зэргээр амиа аргацаах төдий болж хувирсан байна. Өнгөрсөн хугацааны бүтэл муутай нөхцөл байдал нь зах зээлийн ололт, үр нөлөөг бүхэлд нь ийн сулруулсан ба бодитой үр дүнд хөтөлж чадсангүй.

-Төрийн эдийн засаг болоод байна уу, Та энэ талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Маш олон эдийн засагч ийм байр суурийг илэрхийлж байгаа. Өнөөдөр төр эдийн засагт дангаар монополь болж, чөлөөт зах зээлийн орчин маш хүнд нөхцөлд хүрлээ. Эдийн засаг бүхэлдээ улс төрөөс шууд хамааралтай явж байна. Энэ бол хөгжлийн маш буруу бодлого, буруу нүүдэл. Тэр тусмаа хөгжиж буй орны хувьд энэ байдал ихээхэн сорилт, хүндрэл болохоор байна. Тогтвортой бодлого, төлөвлөлт шат шатанд алдагдаж байна. Засгийн газар төсвөөр дамжуулан хэрэгцээ шаардлага нь нэн тодорхойгүй, үр ашиг нь харагдахгүй, судалгаа тооцоо дорвитой хийгээгүй, үндэслэл муутай төсөл хөтөлбөрийг хүчээр шахам санхүүжүүлж, үр ашиггүй зардал бий болгож байгаа нь нийт эрэлтэд ч сөргөөр нөлөөлж буй юм.

-Таны харж байгаагаар цаашид юуг бид анхаарах шаардлагатай байна вэ?

-Жижиг, дунд бизнес эрхлэлтийн орчныг сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай. Тухайлбал, татвар, хөрөнгө оруулалтын урт хугацааны таатай орчныг бий болгох замаар эдийн засаг тэлэх, иргэдийн орлого өсөх, ажлын байр нэмэгдэх, нийт эрэлт сэргэх, улмаар эдийн засгийн урт хугацааны өсөлтийг бий болгоход анхаарах хэрэгтэй байна. Үүнийг эдийн засаг болон улс төрийн зохимжтой, тэнцвэртэй бодлогын хүрээнд хийх нь илүү ач холбогдолтой. Хувийн хэвшлийн эрх ашигт нийцэх, тэнд хүнд суртал үүсгэх бус, харин хөгжил, тэлэлт авчрах хэмжээний өөрчлөлт байх учиртай юм.

-Засгийн газрын оролцоо эдийн засагт төдийлөн нөлөө үзүүлж чадахгүй байна гэж Та хэлэх гээд байна уу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Засгийн газрын бодлогын эргэлт нь эдийн засгийн өсөлтөд шууд нөлөөлнө. Тухайлбал, манай улс шиг уул уурхайд түшиглэсэн эдийн засагтай улсад Засгийн газрын зөв бодлого ус, агаар мэт хэрэгтэй. Зөв бодлого гэдэг нь төрийн оролцоо, түүний хэм хэмжээг ч тодорхойлж өгнө. Технологи, дэд бүтэц, шинжлэх ухаан, боловсролд оруулах хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлж, эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлт, тэгш бус байдлыг залруулсан тийм бодлогыг нэн тэргүүнд явуулах хэрэгтэй байна. Дэлхийн түвшинд, томоохон гэлтгүй бүх улс оронд том хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа. Сүүлийн жилүүдэд ногоон эдийн засгийн бүтцийг бий болгох талаар ихээхэн ярьж, хэлж байна. Шинэ эрчим хүч рүү шилжих, хот сууринаа дэд бүтэц, архитектураар нь өөрчлөх зэрэг маш том, том хөрөнгө оруулалтын асуудал эрчимтэй яригдаж байгаа ийм цаг үед бид хоцорч, хойш сууж яавч болохгүй. Харамсалтай нь манайд хөрөнгө нь байгаа мөртлөө түүнийгээ хангалттай ашиглаж чадахгүй байна. Улстөрчдийн дотоодын хадгаламжийн хэмжээ хэд болчхоод байгаа билээ. Тэгээд л бодоход бүх зүйл ойлгомжтой болно. Дахиад хэлэхэд, энэ олон сан, төсөв, тендер тойрсон “хулгай” эдийн засгийн нийт эрэлтийг хумихад хүргэж байгаа. Эдийн засгийн эргэлт ч суларч байна. Зах зээл дангаараа дээрх олон асуудлыг шийдэж чадахгүй гэдгийг сүүлийн 30 гаруй жилийн нөхцөл байдал бүрэн харууллаа шүү дээ.

-Угтаа зах зээлийн эдийн засагт найдах. Гэвч асуудлыг шийдвэрлэж чадахгүй гэж үү?

-Монголын эдийн засгийг өнөөгийн зогсонги байдлаас гаргахын тулд баячууд л улам их баяжаад байх бус, бүх нийтэд хүрэлцээтэй болох буюу тэгш бус байдлыг арилгах нийгэм бүтээн бий болгохын тулд эдийн засгийн эрс өөр бодлого шаардлагатай гэдгийг л би баттай хэлж чадна. Эдийн засгийн зөв онол баримтлал, түүнд тулгуурласан зөв бодлого хэрэгтэй болж байна. Ийм бодлого үгүйлэгдэж байна.

Манайханд нэг нийтлэг зүйл байна. Ардчиллыг эдийн засгийн ухагдахуун, зөвхөн зах зээлийн эдийн засагт тулгуурлахдаа сонгодог болон шинэ сонгодог онолынхны хүрээнд л ойлгодог. Би бол ардчиллын үнэт зүйл болох бүх нийтийн шударга сонгуулиар төрийг бий болгох, аливаа нэгэн байдлаар бие биенээ гадуурхахгүй байх, зөвхөн хуульд захирагдах гэх мэт иргэний эрх чөлөө, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, парламент олонхын саналаар асуудлыг шийдвэрлэх, цөөнхийг хүндэтгэх үзэл санааг үргэлж дэмжсээр ирсэн. Түүнээс бус ардчилал гэдэг нь хэн нэгэн хөрөнгөтэй хүний хөрөнгийг зах зээлийн эдийн засаг нэрийн дор хамгаалах, үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, түүний ах дүү, хамаатан садан, хамаарал бүхий этгээдүүдийн хууль бус үйлдийг хаацайлахыг хэлэхгүй байх.

Нэг үгээр хэлбэл, Монголд бизнесмэн, инновацлагч, сэхээтэн гэж байхгүй, харин зэрлэг капиталистууд бий боллоо гэж би хувьдаа харах болсон. Ардчилсан сонгуульд сүүлийн хэдэн жилд дандаа зэрлэг капиталистууд ялж байна. Энэ капиталын эзэд өөрсдийн үр өгөөж, үр хойчоо бодно уу гэхээс улс орноо бодно гэсэн ухамсар, ойлголтгүй болсон. Бид хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эхний нүүрийг үзэхэд л тэдгээрийн хууль бус үйлдлүүдээр дүүрэн болсон шүү дээ.

-Ерөөсөө эдийн засаг заавал өсөж байх ёстой юу? Эдийн засгийн өсөлт гэдэг зүйлд ямар давуу, сул тал байна вэ?

-Эдийн засаг заавал өсөж байхаас өөр арга байхгүй. Эдийн засгийн өсөлтийн талаар ярихдаа өсөлт гэж юу вэ, өсөлтийг хэрхэн хэмжих вэ, тоолуур нь юу байдаг вэ гэдгийг хөндөх хэрэгтэй болно. Сүүлийн жилүүдэд эдийн засагчдын үзэж байгаагаар ДНБ эдийн засгийн хүчин чадлыг бүрэн хэмжиж үнэлэхэд учир дутагдалтай үзүүлэлт болсон. ДНБ нь байгаль орчны сүйрэл, ашигт малтмалын нөөцийн шавхагдалт, баялгийн хуваарилалт, хүртээмжтэй өсөлт, түүний тогтвортой байдал зэргийг тусгадаггүй гэх мэт асуудлыг дагуулж буй. Үүнийг засах талаар онолын хувьд сайжруулалт хийгдсээр байгаа. Түүнээс бид хоцорч болохгүй. Мөн үүнтэй холбогдуулан өсөлтийн бүтцийнх нь хувьд өөрчлөх шаардлагатай гэж ихэнх эрдэмтэд үзэж байгаа. Түүнээс бус байгалийн баялгийг улс төрийн эрх мэдлийн хүрээнд баруун солгойгүй үрэлгэн зарцуулж, байгалийг үндсээр нь сүйтгэж буй материалист эдийн засаг цаашид оршин тогтнох ямар ч бололцоогүй нь дэлхийн эдийн засгийн томоохон форумуудаас илэрхий харагдаж байна. Материалист эдийн засгаас ногоон эдийн засаг руу шилжиж, дэлхий дахинтай хөл нийлүүлэхээс өөр арга бидэнд байхгүй. Тиймээс таны асууж буй “өсөлт” нь материалист өсөлтийг хэлж байгаа бол эдийн засгийн өсөлт гэдэг нэр томьёог энд дурдах ч хэрэггүй юм.

Өөрөөр хэлбэл, таны асуусан эдийн засгийн өсөлт нь материалист өсөлт бол тэр нь эдийн засгийн өсөлтийг авчрахгүй ээ!!! Та үүнийг ойлгохын тулд сүүлийн 15 жилийн ДНБ-ий өсөлт болон өөрийн амьжиргааны түвшнээ харахад л хангалттай. Энд тоо тавибал их сайн болно доо.

-Түрүүн ярианы дундуур зах зээлийн эдийн засагт тулгуурласан сонгодог онол гэлээ. Тэр тухай илүү тодруулж хэлж өгөөч?

-Зах зээлийн эдийн засаг гэнэт хаа нэгэн газраас гарч ирээгүй. Бусад шинжлэх ухааны адилаар хувьсан өөрчлөгдөж ирсэн, цаашид ч хувьссаар байх болно. Анх үүсэхдээ тун энгийн цомхон, гар урлал, газар тариаланд тулгуурласан зах зээлийн эдийн засаг байсан. XVIII зууны сүүлээс XIX зууны эхээр өрнөсөн Аж үйлдвэрийн хувьсгал зах зээлийн эдийн засгийг үүсэхэд томоохон хөшүүрэг болсон. Улмаар шинжлэх ухаан ба технологи гэсэн хоёр хос гартай болсноор пүүс компани, корпорац, нэгдэл болж томрох тусмаа эдийн засаг бүхэлдээ бүтцийн хувьд хувьсан өөрчлөгдсөн.

Эдийн засгийн ухааны загалмайлсан эцэг гэгддэг Адам Смитийн талаар энд дурдахгүй байхын аргагүй. Орчин үеийн олон эдийн засагч Адам Смитийн онолыг үргэлжлүүлсээр байгаа. Адам Смитийн үндсэн номлол нь аливаа нэгэн хувь хүн болон байгууллага зөвхөн хувийн ашгийн төлөө явах нь нийгмийн үр ашгийг бий болгоно, үүнийг “үл үзэгдэгч гар” зохицуулна гэдэг. Адам Смит “Үндэсний баялаг” аугаа бүтээлээ одоогоос 250 гаруй жилийн өмнө туурвисан байдаг. Тухайн үеийн эдийн засгийн нөхцөл байдал өнөөгийн эдийн засгийн бүтэц төдийгүй шинжлэх ухаан, технологийн ололт амжилтаас тэс өөр шүү дээ. Тиймээс өнөөгийн капитализмыг Адам Смит бүрэн ойлгож байсан нь эргэлзээтэй. Олон эдийн засагч Адам Смит болон Карл Марксын онолыг зөвхөн материалист үзэл дээр тулгуурласан гэж үздэг. Гэтэл өнөөдрийн мэдээллийн технологийн салбарын хөгжлийг та бид бүгд мэдэж байгаа шүү дээ… Материалист гэхээс илүүтэй идеалист хийсвэр зүйлд тулгуурласан гэхэд хилсдэхгүй байх аа. Байгалийн баялгийн эдийн засгаас ногоон эдийн засагт шилжинэ гэдгийг Адам Смит бараг төсөөлж байгаагүй шинжлэх ухаан технологи инновацын шинэ эрин үе ирчхээд байна. Өнөөдөр дэлхийд нэртэй эдийн засагчид, судлаачид Адам Смитийн үл үзэгдэгч гарын тухай ид маргалдаж, мэтгэлцэх нь элбэг боллоо.

Ер нь хязгаарлагдмал нөөцийг хязгааргүй хэрэгцээнд хуваарилах гэсэн эдийн засгийн явцуу, хоцрогдсон тодорхойлтоосоо бид салах хэрэгтэй. Орчин цагийн мэдээллийн технологийн эрин үед мэдлэгийн болон оюуны нөөц хязгааргүйд тэмүүлж байна. Бидний 30 жилийн өмнө хязгааргүй амьсгалж чадаж байсан агаар маань өнөөдөр хязгаартай болтлоо бохирдож, түүнээс хамаарсан үл хөдлөх хөрөнгийн үнийн хэлбэлзэл хэтэртлээ өсөх боллоо. Бид бүгдийн өмнө нь баталж байсан зүйлс одоо худал болж, худал байсан нь үнэн болж, үүнийг дагаад шинжлэх ухаан хувьсан өөрчлөгдөж байна. Монголчууд бид энэ удаагийн сонголтоо эдийн засгийн цоо шинэ онол баримтлал, шинэ бодлого явуулж чадах шинэ залуу боловсролтой үеэ сонгох цаг нэгэнт болсон. Тэр цаг үе ч ирсэн гэж харж, итгэж байгаа.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories