Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Г.Уянгахишиг: Жагсаалтын гишүүд ямар нэгэн популизм хийх шаардлагагүй учраас өмнөх ажил дээрээ л төвлөрч байгаа DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Г.Уянгахишигтэй ярилцлаа.


-Таны хувьд эрх зүйч мэргэжилтэй хүн. УИХ-ын гишүүн болохоосоо өмнө ямар ажил хийж байсан бэ гэдгээс яриагаа эхэлье?

-Миний хувьд 2002 онд ХБНГУ-ын Бонн хотын их сургуульд хуулийн магистр хамгаалж ирээд тасралтгүй ажиллаж байна. Эхний 10 гаруй жил яг хуулийн компанид өмгөөлөгч, хуулийн зөвлөхийн ажил хийж байгаад 2012 оноос хувийн хэвшлийн компаниудад ажиллаж эхэлсэн. Харин сүүлийн зургаан жил яг хөрөнгийн зах зээлд ажилласан. Инвескор Капитал гэж үнэт цаасны компанийн Гүйцэтгэх захирал, ТУЗ-ийн даргаар ажиллаж байгаад УИХ-ын гишүүнээр сонгогдон ажиллаж байна.

-Хөрөнгийн зах зээл манай улсад хөгжөөд 30 жил болж байгаа ч олон нийт тэр бүр мэддэггүй. Тэгэхээр энэ салбарын хөгжил ямар байна гэж та үздэг вэ. Хууль эрх зүйн орчинд нь ямар өөрчлөлтүүдийг хийх шаардлагатай байна вэ?

-Уг нь Монголын хөрөнгийн бирж сая 30 жилийн ойгоо тэмдэглэсэн. Их хувьчлал явагдаад хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компаниуд үүсээд хангалттай хугацаа өнгөрсөн гэсэн үг. Гэхдээ зах зээлийн болон эдийн засгийн хөгжил, хөрөнгө оруулагч нарын боловсролтой хамааралтайгаар хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил удаан байсан. Миний хувьд 2018 онд хөрөнгийн зах зээл рүү орж ирсэн ч аль 2006 оноос л сонирхож ирсэн.

Ерөнхийдөө хэлцэл дээр суурилдаг учраас хуульчдад маш сонирхолтой салбар. Өөрөөр хэлбэл, үнэт цаасжуулна гэдэг маань бүх харилцааг баримтжуулж, хэлцэл болгодог. Манай улс сүүлийн үед уул уурхайн бирж гээд шууд нүүрсээ зараад байна. Гэтэл яг хөрөнгийн бирж дээр явж байгаа тохиолдолд үүнийг үнэт цаасжуулах ёстой. Түүнээс биш Хөдөө аж ахуйн бирж шиг байж болохгүй. Гэхдээ хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил сүүлийн 6-7 жилийн хугацаанд маш хурдтай явж байгаа гэж хардаг. Зөвхөн хоёр хүний хооронд хийдэг байсан арилжаа, бондуудыг биржийн бус гэсэн тустай платформ гаргаад тэр нь зохицуулалттай болоод явж байна. Тэр нь биржээс арай шалгуур багатай буюу илүү мэргэжлийн хөрөнгө оруулагч нарт зориулагдсан хэлцлүүд хийгддэг болсон. Мөн бидний мэддэгээр койны биржүүд байгуулагдаад, хуульчлагдаад явж байна.

Энэ мэтчилэн хүмүүс хөрөнгийн зах зээл рүү их орж байна. Банкуудаас энэ салбар руу маш их хүний нөөцийн хөдөлгөөн гарсан. Тэгэхээр эрх зүйн зохицуулалт нь аятайхан байгаад, хөрөнгө оруулагч нарыг татах боломжоо бий болгоод явах юм бол илүү хурдан томрох боломжтой зах зээл. Харин одоо жаахан гацалт үүсээд байгаа шалтгаан нь бид гадны хөрөнгө оруулагч нарыг оруулж ирж чадахгүй байгаатай холбоотой. Манай улсын бүхий л салбар зах зээл жижигхэн учраас зөвхөн хоорондоо л үйл ажиллагаа явуулаад байх юм бол тэгсхийгээд л гацдаг. Ингээд гадны хөрөнгө оруулагч нарыг оруулж ирье гэхээр манай улсын нэр хүнд тааруу. Харин саяхан зээлжих зэрэглэл маань жаахан нэмэгдээд, Засгийн газар тогтвортой байх нь гэсэн мэдрэмжийг гадагш нь өгөөд ахиц гарах нь уу гэсэн хүлээлт байна. Уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулагч нар хөрөнгө оруулаад явж байтал лицензийг нь хураадаг, хийсэн хөрөнгийг нь нийгэмчилдэг байдал ороод ирэх юм бол тэд зугтана. Дээрээс нь зөвхөн манай улсад эрдэс баялаг байдаг юм биш шүү дээ. Зөндөө улс оронд бий. Тэдний эрх зүйн орчин нь баталгаатай, Засгийн газар нь тогтвортой, хөрөнгө оруулагчийн хамгаалалт нь сайн байх юм бол хөрөнгө оруулагч нар тийшээ л явна. Ер нь хүн өөрийнхөө эрсдлийг харж байж л хөрөнгөө оруулна. Тэгэхээр энэ тал руу бодлого тодорхойлогчид эмзэг гэдгийг нь ойлгож, илэрхийлэмж нь ч гэсэн бодолтой байх ёстой болов уу л гэж бодож байгаа.

-Сүүлийн жилүүдэд нүүрсээ биржээр зараад л, тэр амжилттай сайн болоод байгаа тухай яриад байгаа шүү дээ. Гэтэл та жаахан шүүмжлэлтэй хандаж байх шиг байна?

-Шүүмжлэлтэй хандаад байгаа шалтгаан нь хөрөнгийн бирж маань өөрөө уул уурхайн биржээ давхар хийгээд байгаатай л холбоотой юм. Зүй нь бол Хөрөнгийн бирж дээр уул уурхайн бүтээгдэхүүнүүдтэй холбоотой үнэт цааснууд арилжаалагддаг. Уул уурхайн бирж чинь тусдаа хуультай, бие даасан субьект байх ёстой. Харин хөрөнгийн бирж дээр наачихаар яг жинхэнэ хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа маань цаашаа өргөжихөд харшилдаад эхэлж байгаа юм. Хөрөнгийн биржийг ашигтай ажилласан гээд байгаа. Гэтэл энэ нь нүүрсний арилжаан дээр үүсээд байдаг. Ингээд Хөрөнгийн биржийнхээ гүйцэтгэх захирал нь уул уурхайн хүн байх ёстой юм шиг зүйл яригдаад эхэлж байгаа байхгүй юу. Энэ нь хэр зохистой вэ. Яг энэ хөрөнгийн зах зээлийн хууль эрх зүй, дүрэм журмыг нь бид дэлхийд тэргүүлдэг биржүүдийн сайн жишгийг нь авахаас өөр арга байхгүй. Харин түүнийгээ нутагшуулаад явах л асуудал. Дээрээс нь бүх зүйлийг анхныхаар нь аваад яваад байна гэж байхгүй.

-Арилжааны банкууд маань хувьцаа гаргасан. Төр засгаас ч нэлээд шахсан байх. Үүний ашиг тус нь юу байгаа юм. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Банкны шинэчлэл маань хоёр үе шаттай хийгдэхээр төлөвлөгдөөд хуульчлагдаад явсан. Эхний шат буюу системийн таван банк олон нийтийн компани болох ёстой гэсэн шаардлага хуулийн хүрээнд хангагдсан. Бүгд нээлттэй хувьцаат компани болчихсон. Гэхдээ зах зээлийнхээ багтаамжаас хамаараад таваас дээш хувийг гаргах төвөгтэй байсан учраас их хувиа гаргаж чадаагүй. Харин хоёр дахь үе шат нь юу байсан бэ гэхээр банкны хувьцаа эзэмшлийн бүтэц буюу нэг хувьцаа эзэмшигч 20-иос дээш хувийн хувьцаа зээмшихгүй гэдэг хуулийн зохицуулалт хэрэгжиж чадахгүй байгаа. Хугацаа хойшилчихсон байгаа. Энэ яагаад болохгүй байна вэ гэдэг дээр анхаарал хандуулж ажиллах ёстой байгаад байгаа юм. Банк санхүүгийн байгууллага гэдэг маш өндөр хариуцлага хүлээдэг, менежмент нь их тогтвортой байх ёстой юм. Гэтэл үүн дээр 20 хувь гэдэг харьцангуй бага. Нөгөө талдаа 20 хувийн хөрөнгө оруулалт гэдэг маш их хөрөнгө. Ийм хэмжээний хөрөнгө оруулахдаа ямар ч хяналтгүй хувь авах болчихоод байгаа юм. Тэгэхээр хөрөнгө оруулагч нарт эрсдэлтэй гэсэн үг. Тиймээс дор хаяж 34 хувь буюу хяналтын багцаа хязгаарлаж байж хөрөнгө оруулагч нарын эрх ашгийг хамгаалах тал руугаа орох боломж нь нээгдэх юм байна гэсэн зөвлөмж гарсан. Үүнийг ч бодолцож, банкны реформоо эргэж харах ёстой болов уу л гэж бодож байгаа.

-Намрын чуулган нээлтээ хийгээд удаагүй байна. УИХ-ын дарга нээлтийн үгэндээ батлагдсан хууль, тогтоомж хүн бүрд тэгш үйлчилдэг байх тухай хөндсөн. Үүн дээр та эрх зүйч хүний хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Энэ чуулганы гол чиг үүргийг эергээр хүлээж аваад байгаа нэг зүйл маань юу гэхээр хууль тогтоох байгууллага гэдэг утгаараа хууль эрх зүйн орчны сайжруулалт буюу хүний эрхийг хамгаалах тал руугаа, дээрээс нь хууль тогтоомжийн үндсэн концепци нь хүн төвтэй байна гэдгийг дэмжиж байгаа. Сүүлийн үед хууль тогтоох байгууллага маань илүү их улс төрийн байгууллага шиг явчихсан. УИХ-ын гишүүд нь намын төлөөлөгч гэдгээ илүү гаргаад хууль боловсруулах талдаа хэр анхаарал тавьсан бэ гэдэг нь өөрөө асуултын тэмдэгтэй болчихоод байгаа юм. Тийм учраас 126 гишүүнтэй болсон, жагсаалтаар намын бодлого хэрэгжүүлэхээр мэргэжилтнүүд оруулж ирсэн бүтэц бүрэлдэхүүнээрээ энэ дөрвөн жилийн хугацаанд хууль тогтоох байгууллага маань өөрийнхөө үндсэн чиг үүргийг илүү сайн хэрэгжүүлэх болов уу гэж харж байгаа. Одоогоор УИХ-аас 57 ажлын хэсэг байгуулсан, зарим нь ажлаа эхлүүлсэн явж байна. Гишүүд бүгд энэ ажлын хэсгүүдэд хуваагдаж орсон. Миний хувьд 12 ажлын хэсэгт орсон. Хууль, дүрэм, журам гэдэг бол ерөөсөө Монгол Улсад ажиллаж, амьдарч, үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа иргэд, аж ахуйн нэгжийн хоорондын харилцааг л зохицуулж өгч байгаа тоглоомын дүрэм гэсэн үг шүү дээ. Тэгэхээр энэ маань зорилгоо хангаж чадаж байна уу. Хөгжлөө дагаад өөрчлөгдөж чадаагүй нь юу байна. Хоорондын нийцэл талдаа дутуу дулимаг юм байна уу. Эдгээр нь хууль хэрэглээн дээр хүндрэлтэй байдал бий болгож байна уу гэдгийг л олж илрүүлэх нь ажлын хэсгүүдийн гол зорилго юм.

-Гурван нам хамтарсан Засгийн газар байгуулсан. Энэ нь улс төр тогтвортой байх, том төслүүдээ хөдөлгөх ач холбогдолтой гээд байгаа. Гэтэл нөгөө талдаа сөрөг хүчингүй болчихлоо гэх шүүмжлэл байна?

-ХҮН нам хамтарсан засагт орох урилгыг хүлээж авахад гишүүд дэмжигчдээс сөрөг комментууд ирсэн. Гэхдээ яагаад засагт хамтарсан бэ гэхээр нэгдүгээрт, бид намчирхаж, талцаж явсаар байтал бидний хамаг амь амьдрал, улсын хөгжил цэцэглэлт гацчихаад байна. Өөрөөр хэлбэл, сөрөг хүчин байна гэдэг чинь бүхий л зүйлийг эсэргүүцэх гэдэг утга биш. ХҮН намын хувьд сонгуулийн сурталчилгаан дээрээ ч гэсэн намчирхал, талцлыг болих хэрэгтэй гэж хэлж байсан. Ямар ч сайхан санаа байсан нөгөө намаас оруулж ирсэн л бол унагаах ёстой гэсэн хандлага байж болохгүй. Одоо хэдүүлээ шийдэл ярьдаг болох хэрэгтэй. Яагаад үүнийг эсэргүүцэж байгаа юм. Илүү сайн шийдэл нь аль юм гэдэг дээр мэтгэлцдэг болъё. Ажил хэрэгч мэтгэлцээн бол хаана ч байдаг зүйл. Улс төрийн оноо авахын тулд яваад байвал улс орон хэцүүднэ. ХҮН нам анхнаасаа боловсрол, эрчим хүч, эдийн засгийн шинэчлэлийг хийе. Ингэж байж улс орон босно гэдэг мөрийн хөтөлбөртэй орж ирсэн. Харин МАН-аас хамтарсан засагт урихдаа эдийн засгийн реформыг чинь хийе. Та нар салбараа авч яваад боловсролын шинэчлэлээ хий. Тэтгэврийн шинэчлэлийг чинь хамтарч хийе гэсэн. Одоо ингээд харвал Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт хамтарсан гурван намын мөрийн хөтөлбөрөөс хамгийн багадаа 70 хувьтай орсон. Тэгэхээр ХҮН нам найман гишүүнтэй байгаад бүгдийг хөндлөнгөөс шүүмжлээд байх юм бол нөгөө шинэчлэлүүдээ хийж чадахгүй. Харин хамтарсан засагт ороод хяналтаа тавиад, өөрсдийн амлалтандаа хүрээд, үр дүнд хүрнэ гэдэг бол маш чухал. Үүний төлөө л бид засагт хамтарсан.

-Та ХҮН намаас жагсаалтаар гишүүн болсон. Олон нийтийн дунд жагсаалтын гишүүдийг зүгээр нэг кнопчид гэж үзэх хэсэг байна. Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Тойргоос сонгогдсон гишүүд маань поп мэдэгдэл хийж, тухайн тойргийн сонгогчдодоо таалагдах улс төрийн тоглолтууд хийдэг. Төсөв хөтөлбөр яригдаад эхлэхээр тойрог руугаа татах дээр анхаарал хандуулдаг. Тойргийн сонгуульд маш их хөрөнгө, цаг, хүч зардаг. Гэтэл жагсаалтынх гэхээр хэт амархан юм шиг харагдаад байгаа байхгүй юу. Нам нь хүмүүсээ жагсаагаад л хэн ч танихгүй нөхөр гараад ирсэн. Тэд нь кноп дарахаас өөр зүйл хийхгүй гэдэг юм яригдаж байгаа. Гэхдээ жилийн дараагаас л хүмүүс зөв ойлголтыг аваад эхэлнэ. Жагсаалтаар орж ирсэн хүмүүс чинь өнөөдөр чуулганы хуралдаан, байнгын хороон дээр ямар идэвхтэй оролцож байна вэ. Яагаад гэвэл тэд чинь дан мэргэжилтнүүд байхгүй юу. Олонд танигдаагүй ч хийсэн бүтээсэн зүйлтэй, салбартаа тэргүүлэгч мэргэжилтнүүд. Тийм ч болохоор хууль тогтоох тал руугаа илүү төвлөрч ажиллаж байгаа. Яагаад гэвэл тэд хэсэгхэн тойргийн сонгогчдыг татах биш Монгол Улс гэсэн нэг тойргоос сонгогдсон учраас намынхаа бодлого, мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн тулд өөрийн мэдлэг боловсрол, бүх зүйлээ зориулах хүмүүс. Ямар нэгэн популизм хийх шаардлагагүй учраас хийх ёстой ажил дээрээ л төвлөрч байгаа. Энэ нь маш том давуу тал болж байгаа болов уу гэж бодож байна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

 

 

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Х.Нямбаатар сонгуулиа бодсон бол зам засвараа хойшлуулах байлаа DNN.mn

 

Нийслэлийн зам засварын ажил энэ жил сургууль, ажил орохтой зэрэгцэж эхэлсэн нь шүүмжлэл дагуулсан. Харин хотын дарга Х.Нямбаатар энэ шүүмжлэлийг тоохгүй зүтгүүлсээр л байна. Угаасаа төсөв мөнгө нь саяхан батлагдсан болохоор ингэж хожуу эхлэхээс өөр аргагүй байсан гэдэг тайлбарыг холбогдох албаныхан өгч байсан. Ингээд хүйтний улирлаас өрсөөд хэдэн замаа янзлаад авъя гээд зүтгэсэн хэрэг. Гэтэл орон нутгийн сонгуулийн сурталчилгаа ид явж байгаа учраас нөгөө нам, эвслүүд нь үүнийг эсрэг байдлаар ашиглаж байх шиг байна.

Тэгэхээр Х.Нямбаатар ингэж балбуулж байхаар өөрийн сонгуулиа бодсон бол энэ жил зам засварын ажлаа хойшлуулах байлаа. Ер нь яаж ч бодсон хувийн ялалтаа бодсон хүн яг сонгуулийн сурталчилгаатай зэрэгцээд зам засвар хийж, иргэдээ бухимдуулаад сууж байх вэ дээ. Үүнийхээ оронд сонгууль өнгөртөл чих амар сууж, өөрийн болоод намынхаа сурталчилгаандаа бүрэн анхаарал хандуулж болох байв. Харин тэгэлгүйгээр хийх ёстой ажлаа амжуулж байгаа нь улаанбаатарчуудаа бодсон хэрэг гэж хүмүүс хэлж байна. Ер нь манайх шиг улсын нийслэлийн даргыг “Бүдүүн зүрх”-тэй, элдвээр хэлүүлж сурсан хүн л хийнэ. Утаа, түгжрэл гээд асуудал нь ямар мундах биш. Тэгэхээр ялсан, ялаагүй хамаагүй хотдоо л ажил хийе. Эвдрэл, цоорхойтой хэсэг замаа засаад авъя. Түгжрэл бага ч гэсэн буурах байх гэсэн байдлаар асуудалд хандаж, сонгууль бус өмнөх ажлаа хийж байгаа Х.Нямбаатарын сэтгэлийг нийслэлчүүд ойлгож байгаа бололтой. Анх зам хааж засвар эхлэхэд түгжрэл нэмлээ, ажил алдууллаа гэх шүүмжлэл хэлж байсан хүмүүс одоо арай өөрөөр хандах болсон байна.

Т.ХӨВСГӨЛ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Уянга: Устай холбоотой хуулиудын давхардлыг арилгаж, уялдаа холбоог сайжруулах шаардлагатай байна DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Б.Уянгатай ярилцлаа.


-Уламжлал болон зохион байгуулагддаг Уул уурхайн долоо хоног болж өнгөрлөө. Энэ удаагийн зорилго, гол онцлог нь юу байв?

-Уул уурхайн салбар Монгол Улсад сонгодог утгаараа хөгжиж эхлээд 100 жил болж буй ойг тохиолдуулан бид 2022 онд анх удаа “Уул уурхайн долоо хоног”-ийг зохион байгуулж байсан. Энэ жил гурав дахь удаагаа зохион байгуулсан нь энэ юм. Ер нь гол зорилго нь эрдэс баялгийн салбарын ололт амжилт, өнгөрсөн хугацаанд хийсэн ажил, Монгол орны нутаг дэвсгэр дэх ашигт малтмалын хэтийн төлөв, хөрөнгө оруулагчид яагаад манай улсыг сонирхох хэрэгтэй талаар чуулж, ярилцаж, ирээдүйгээ төлөвлөх байдаг. Энэ жил хурлын үйл ажиллагааг Mine Pro 2024 уул уурхайн үзэсгэлэнгээр тэлж, өвөрмөц байдлаар, задгай талбайд зохион байгуулсныг салбарын мэргэжилтнүүд их талархан хүлээн авсан.

-Таныг энэ удаад говийн бүсийг усжуулахтай холбоотой илтгэл тавьж оролцсон гэж сонссон. Энэ талаараа тодруулахгүй юу?

-УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан захирамж гаргаж, хууль, эрх зүйн орчны судалгаа хийж холбогдох зөвлөмж гаргахтай холбоотой чиглэл, чиглэлийн ажлын хэсгүүдийг байгуулсан.

Эдгээрийн нэг Ажлын хэсэг болох Ундны ус болон ариун цэврийн байгууламжаар хангагдах эрхтэй холбоотой хууль эрх зүйн орчныг судлах, холбогдох зөвлөмж, саналыг боловсруулах ажлын хэсгийг миний бие ахлан ажиллаж байна. Ундны усаар хангагдах бидний суурь эрх хэрхэн хангагдаж байгаа талаар судлах явцад гүн гүнзгий агуулгатай, өргөн цар хүрээтэй сэдэв гэдгийг улам бүр ойлгож байгаа. Монгол орны газар зүйн тогтоцтой холбоотойгоор усны нөөцийн тархалт хойд бүсдээ гадаргын, урд хэсгээр газрын доорх усны хэрэглээ болж хувирдаг. Сонгууль болгоноор л усны талаар онцлон хөндөж, олон асуудлыг холбож улстөржиж ирсэн. Аль нам, эвсэл төрийн эрхийг барихтай хамааралгүйгээр бид уг асуудалд ул суурьтай хандах шаардлагатай байгаагийн илрэл бол устай холбоотой судалгааны олон тооны ажил байгаагаар харагдаж байгаа. Эдгээр бүх мэдээлэл, судалгааны ажлыг нэгтгэн зангидахад цаг хугацаа их шаардагдахаар байна. Гэхдээ би байгалийн шинжлэх ухааны эрдэмтэн хүний хувьд уг асуудалд ул суурьтай хандаж, гүн гүнзгий орж ажиллах нь өөрт оногдсон эрхэм бөгөөд хариуцлагатай үүрэг гэж хүлээж авч байгаа. Одоогийн байдлаар хүрсэн дүгнэлт гэвэл усны асуудлыг тусгасан долоон хууль Монгол Улсад хэрэгжиж байгаа ч эдгээр хуулиуд хоорондын уялдаа холбоо хангалтгүй, зөрчилтэй, агуулга давхардаж тусгагдсан байгааг сайжруулах шаардлагатай байна. Улаанбаатар хотод Мянганы Сорилтын сангийн дэмжлэгтэйгээр хэрэгжиж буй саарал ус дахин боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орох ойртож байгаа хэдий ч яг энэ төрлийн ус буюу өртөг шингэсэн усны хэрэглээ, ашиглалттай холбоотой зохицуулалт дутагдаж байгаа гэдгийг судалгаанаас харж болохоор байна.

-УИХ-ын чуулган, байнгын хороогоор Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн ирэх оны төсвийн төслийг хэлэлцэж байна. Та ер нь хэр төсөв болсон гэж харж байна вэ?

-Байгуулагдаад удаагүй

байгаа хамтарсан Засгийн газрын хийхээр төлөвлөж буй томоохон төслүүдийн хөдлөх боломжийг бүрдүүлсэн төсөв гэж харж байна. Яг одоо бол чуулганаар Монгол Улсын хөгжлийн 2025 оны төлөвлөгөөг батлах тухай хэлэлцэж байна. Үүний дараагаар залгаад ирэх оны төсвийг хэлэлцэнэ. Бид хамтарсан Засгийн газартай байгаа дээрээ нэлээд сайн зөвшилцөж, олон талын саналыг тусгаж мега төслүүдээ хөдөлгөх хэрэгтэй байна.

-Ирэх жилийн төсвийн орлогод нүүрснээс олох ашгийг хэт өндрөөр төсөөлсөн гээд байгаа. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Энэ таамаг жил бүрийн төсөв хэлэлцэх үеэр асуугддаг таамаг байх.

Нүүрсний экспорт энэ жилийнхтэй ижил, түүнээс хил гаалийн нэвтрэлт, боомтын сэргэлт явагдахын хэрээр экспорт нэмэгдвэл төлөвлөгөөндөө хүрэх байх гэж бодож байгаа. Харин ирэх оны нүүрсний дундаж үнэ ноднин, уржнан жилийнхтэй харьцуулахад бага буюу нэг тонн нь 105 ам.доллараар төсөөлөгдсөн байсан.

-Уул уурхайгаас хэт хамааралтай эдийн засгаа солонгоруулах тухай дандаа ярьдаг ч ойрын жилүүддээ үүндээ л найдах юм шиг байна. Тэгэхээр уул уурхайн салбарын ойрын ирээдүй, манайд ашигтай байдал нь хэр байхаар байна вэ?

-Уул уурхайн салбар маань Монгол Улсын эдийн засгийг олон жил нуруун дээрээ үүрч ирсэн. Цаашдаа ч нэлээдгүй олон жил үүрнэ гэж боддог. Бид хариуцлагатай уул уурхайн концепцийг ярьдаг нь улс орныхоо эдийн засгийг солонгоруулах үйл хэрэгт түлхэц өгөх нэг шалтгаан байдаг. Ингэснээр жижиг гэлтгүй төслүүд хэрэгжиж, дотоодынхоо зарим хэрэгцээг хангадаг болбол нэг л өдөр гадагш тухайн бараагаа экспортлогч болно. Тиймээс хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх нь маш чухал.

-Засгийн газраас 14 мега төсөл хэрэгжүүлнэ гээд байгаа. Эдгээрээс эдийн засагт үр өгөөжтэй төслүүд нь аль гэж харж байна вэ?

-Нэлээд олон төслөөс эрэмбэлж байгаад энэ 14 төслийг зарлаж, чухалчилж байгаа тул яг төлөвлөсөн ажил төлөвлөгөөнийхөө дагуу явчихаасай гэж найдаж байна. Огт төлөвлөгөөгүй ухаантнаас төлөвлөгөөтэй нь хол явна гэдэг. Хамгийн гол нь хэрэгжүүлэгчид нь тогтвортой байж төслүүд хугацаандаа дуусах ёстой. Миний хувьд бүх цахилгаан станцын төслийг онцолмоор байна. Уул уурхайн салбар олборлолтоос боловсруулалт руу шилжих шаардлагатай байгаа. Хувийн хэвшлийнхэнд, ер нь баялаг бүтээгчид илүү өргөн цар хүрээтэй төсөл хэрэгжүүлэхээр хичээвч эрчим хүчний хязгаарлалтад ордог. Бид үйлдвэрлэгч орон болохын тулд цахилгааны эрэлтээ хангалттай нийлүүлдэг байх хэрэгтэй.

-Баялгийн сангийн тухай хууль, стратегийн ордуудын 34 хувийг төр авах дээр нэлээд маргаан үүсч байна. Үүнийг та юу гэж бодож байна вэ?

-Энэ маргаан монголчууд бид стратегийн ашигт малтмал гэдэг олон улсын болоод онолын шахуу ойлголтыг стратегийн орд болгон хуулинд тусгаснаас үүдэн гарсан гэж боддог. Ашигт малтмалын хэрэглээг, зах зээл дэх эрэлтийг л ярьмаар байгаа юм. Нэмээд орд авах тухай ярихаас өмнө одоо байгаа ордуудтай холбоотой хийгдээгүй ажлуудыг хийх хэрэгтэй байх. Цэгцлэх ажил их бий. Хөдөлгөх төслүүд ч бий.

-Францтай хамтарсан ураны төслийг эхлүүлнэ гээд байгаа. Энэ төслийн үр ашиг, бидний хүртэх боломж нь юу байх вэ?

-Хамгийн том бидэнд ирэх боломж нь бид орон нутагт олон тооны шинэ ажлын байр бий болгоно. Зөвхөн нэг том олон улсын хэмжээний компанитай хамтарсан төсөл хэрэгжүүлдэг байсныг олон болгох боломж бүрдэнэ. Энэ хэрээрээ эдийн засгийн хувьд бидэнд ашигтай. Бид байгаа ашигт малтмалаа, хамгийн шинэлэг технологиор гарган авч эргэлтэд оруулах л хэрэгтэй.

-УИХ-ын гишүүний хувьд цаашид татварын бодлого, хувь хэмжээг бууруулах дээр ямар зарчим барьж ажиллах вэ?

-Манай улсад ирээдүйд батерейн түүхий эд, газрын ховор металлын ордууд нээгдэнэ гэж боддог. Дараагийн Эрдэнэт ч нээгдэх боломжтой. Харин энэ ордуудыг хайж олох аж ахуйн нэгжийг бодлогоор дэмжиж татахад нэг татвар онцлогддог нь Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр байгаа. Бид өөрийн улсын ашигт малтмалын хэтийн төлөвтэй адил улстай өрсөлдөхүйц татварын орчныг санал болгох шаардлагатай. Хөрөнгө оруулалтыг татна гэдэг утгаараа. Бид дотоодоосоо хөрөнгө босгож дараа дараагийн ордыг нээнэ гэдэг их том зардал яригдах асуудал. Мөн аливаа ашигт малтмалын ордыг хайж олж, ашиглана гэдэг 10 болон түүнээс олон жилээр яригдах урт хугацаа шаардагдах тул шууд олборлохгүй юм байна, хайгуулыг нь хийлгэе гэсэн сэтгэлтэйгээр төсөл хэрэгжүүлэгчидтэйгээ хамтран ажиллах хэрэгтэй байна. Бидэнд боломж их бий. Харин тэр бүхнийгээ ашиглах л хэрэгтэй.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

О.Номинчимэг: Хувь хүний орлогын албан татварыг илүү ухаалаг байдлаар хийж, зохицуулах боломжтой DNN.mn

УИХ-ын гишүүн О.Номинчимэгтэй ярилцлаа.


-Засгийн газраас ирэх оны төсвийн төслийг өргөн барьсан. Таны хувьд уг төсөлтэй танилцсан байх. Энэ удаагийн төсвийн төслийн гол онцлогийг юу гэж харж байна вэ?

-Ирэх оны төсөв бол хамтарсан Засгийн газрын оруулж ирж байгаа анхны төсөв. Тэр утгаараа яагаад хамтарсан Засгийн газар байгуулсан юм гэдгийг маш сайн гаргаж өгөх ёстой. Төсөв гэдэг өөрөө манай хөгжил хаана байна гэдгийг тодорхойлж байгаа том баримт бичиг байдаг. Энэ удаагийн төсөв бол том төслүүд дээрээ анхаарсан, Монгол Улсын эдийн засгийг тэлэх, хөгжлийг хязгаарлаж буй суурь хүчин зүйлүүдээ шийдвэрлэх, иргэдэд тулгамдаж байгаа асуудлуудаа шийдэх зэрэг зүйлүүд дээр төвлөрсөн гэж харж байгаа. УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар төсвийн тодотголыг хэлэлцсэн. Үүгээр эдийн засгийн тэлэлт, өсөлт дээр үндэслээд бүтээн байгуулалтуудаа ирэх дөрвөн жилд яаж хийх вэ гэдгээ илүү сайн гаргасан. Үүн дээр үндэслээд энэ жилийн төсвөө оруулж ирсэн байна лээ. Өмнөх жилүүдийн төсөвтэй харьцуулахад гол мега төслүүд дээрээ анхаарч, жижиг бүтээн байгуулалтуудын хөрөнгө оруулалтыг энэ удаад өнжих бодлого барьсан. Энэ нь хэтэрхий жижиг олон зүйл дээр хөрөнгө оруулалтаа тарамдахгүйгээр чухал асуудлуудаа шийдье гэж зорьсон байна гэж харсан.

-Нийслэлийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэхэд ихээхэн анхаарсан гэж харагдсан. Ингэж шууд нэг дор нь бүх асуудлаа шийднэ гээд тавьчихсан нь хэр зохимжтой юм. Дээрээс нь энэ тал дээр ямар, ямар гол төсөл байгаа юм бэ?

-Энэ удаагийн төсөв зөвхөн нийслэл Улаанбаатар руу чиглэчихсэн юм биш л дээ. Өмнө нь хийсэн төсвийн тодотголоо нийслэл рүү чиглэсэн хөрөнгө оруулалтуудыг түлхүү хийе гэж орж ирсэн. Харин ирэх оны төсөв дээр улс орон даяарх төслүүдээ хэрхэн хөдөлгөх вэ гэдэг дээр илүү анхаарсан. Бидний хувьд эрчим хүчний хараат байдлаас гарах, ямар төслүүдийг явуулснаар бид илүү орлого олох вэ гэдгээ Засгийн газар тооцоолоод оруулж ирсэн байх.

Ер нь Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт 14 мега төсөл гэдэг зүйл явж байгаа. Гэхдээ эдгээрээс энэ ондоо алинд нь түлхүү анхаарах вэ гээд дөрвөн төслийг сонгосон байсан.

-Тэр нь юу юу байна вэ?

-Нэгдүгээрт, Гашуунсухайт-Ганц модны төмөр зам. Нийт 18 жилийн турш яригдаж байгаа асуудал. Энэ төмөр замын холболтыг хийснээр гол орлого олдог экспортын бараа бүтээгдэхүүн шуурхай гарах боломжтой болно. Хоёрдугаарт, Монгол-Францын хамтарсан ураны хөтөлбөр. Энэ төслийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн түвшинд хүртэл яригдсан. Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг стратегийн салбарт оруулж ирэх нь маш чухал ач холбогдолтой гэж харж байгаа. Гуравдугаарт, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц. Манай улсын хөгжлийг хязгаарлаж байгаа гол зүйл бол эрчим хүчний асуудал. Тийм болохоор ийм тохируулагч станц бол бидний эрчим хүчний тогтвортой, найдвартай байдлыг хангаж, хараат байдлаасаа гарахад том түлхэц болно. Тиймээс энэ төслийг явуулах тал дээр БНХАУ-ын Экзим банктай хамтран анхааръя гэж байгаа. Дөрөвдүгээрт, Тавантолгойн цахилгаан станцын төсөл байна. Олон жил яригдаж ирсэн уг төслийг явуулж, Оюу толгойн эрчим хүчийг дотоодоосоо хангахаар зорьж байгаа. Харин хотын хувьд төсвийн тодотголоор оруулсан хэд хэдэн бүтээн байгуулалт бий. Ялангуяа түгжрэлийг цогцоор шийдэх нь эдийн засгийг нэмэгдүүлэх, хотын иргэдийн амьдрах орчныг сайжруулах чухал ач холбогдолтой. Тиймээс хот тойрог замтай болох, хурдны замыг байгуулах дээр анхаарч байгаа. Ер нь замын сүлжээгээ сайжруулж байж, тэлж зөв болгосноор түгжрэлийн асуудлыг шийднэ. Дээрээс нь сүүлийн 1-2 жил бид нийтийн тээврийн шинэчлэлийг дорвитой хийсэн. Үүнийгээ нэмээд хэрхэн яаж төрөлжүүлэх вэ гэдэг асуудал дээр анхаарч байгаа.

-Төмөр зам, Туул голоор хот нь хуваагдчихсан учраас түгжирдэг гэдэг. Тэгэхээр эдгээр гарцуудыг нэмэгдүүлэх, давхар зам, гүүр байгуулах ажлууд хэр туссан бэ. Нийслэлд ажиллаж байсан хүний хувьд энэ талын мэдээлэл бий байх?

-Засгийн газраас улсын төсөвт нийслэлээс төвлөрүүлдэг орлогыг багасгах замаар эдгээр асуудлаа нийслэл өөрөө шийдэх боломжийг маш сайн гаргаж өгсөн. Манай улсын ДНБ-ий 65 хувь нь нийслэлд эргэлддэг. Ихэнх эдийн засаг нь энд эргэлддэг учраас татварын орлогоо ч бид нийслэлдээ авдаг байсан. Эндээсээ нийслэл маань улсын төсөв рүү мөнгө татан төвлөрүүлдэг байсан юм. Харин үүнийг нь багасгаад өөрсдөө олж байгаа орлогуудаа тулгамдаж байгаа асуудлуудаа шийдэхэд анхаар гэсэн боломжийг өгсөн. Үүнээс гадна таны хэлсэн гүүр, нүхэн гарцууд нийслэлийн төсөв дээр хийгдээд явж байгаа. Олон улсны хамтын ажиллагаа, зээл, тусламж болон өөрийн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэж байгаа юм.

-Манай улс нэг үеэ бодоход эрчим хүчний хараат бус байдлаас боломжийн хэмжээнд гарч байгаа. Тэгвэл шатахууны хараат байдлаас гаргах томоохон төсөл хөтөлбөрүүд юу байна вэ?

-Шатахууны хамаарлыг багасгах гээд бид олон жилийн өмнөөс Дорноговь аймагт нефть боловсруулах үйлдвэрийг БНЭУ-ын хөнгөлөлттэй зээлээр хэрэгжүүлэхээр бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлсэн. Харамсалтай нь жаахан удаашралтай байгаа. Гэхдээ саяхан Ерөнхий сайд энэ газар дээр очоод ажлын явцтай танилцсан байна лээ. Тэгэхээр цаашдаа хэрэгжээд, бүтээн байгуулалт нь хийгдээд явах байх.

-Засгийн газраас “20 минутын хот” гэсэн төлөвлөгөөг гаргаад нийслэлээ олон хот болгон задлах асуудал байгаа. Энэ тал дээр ямар ажлууд хийгдэх вэ. Улаанбаатар хотоо олон жижиг болгох нь ямар ач тустай юм бэ?

-Хот, тосгоны эрх зүйн байдлын хуулиар энэ асуудал шийдэгдээд явж байгаа асуудал. Яагаад нийслэлээ 14 хот болгон задлах гээд байна вэ гэхээр Х.Нямбаатар даргын баг нийслэл дээр очоод ажиллахад эрх мэдлийн төвлөрөл үнэхээр хэцүү болчихсон байсан. Гэрэл асахгүй байна, хогоо цэвэрлэ, зам харгуйгаа янзал гэдэг асуудлууд гээд бүгд дээр нь хотын дарга хүрч ажиллаж чадахгүй. Тийм учраас дүүрэг, хорооны Засаг дарга байдаг. Гэтэл асуудал болохоор нийслэл мэднэ гэчихээд төсөв мөнгө шийдэх болохоор гараад ирдэг байж болохгүй. Эрх мэдлийн тэнцвэртэй хуваарилалт, яхналт нь алдагдчихсан байсан. Тиймээс эхний алхам болгож дүүргүүдэд тохижилтыг нь хариуцуулсан. Улмаар хүнд хурдан хүрч ажиллахын тулд жижиг нэгж илүү чухал. Ингэхийн тулд өөрсдийн төсөв мөнгөтэй байх ёстой гэдгийг энэ хуульд бид оруулж өгсөн. Ер нь дэлхийн зарим томоохон хот жижиг хотуудын нэгдэл дээр дундын зохицуулалтыг нь хийдэг байдлаар явдаг.

-Татварын тодорхой бодлогууд оруулж ирж байгаа гэж ойлгосон. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Энэ олон бүтээн байгуулалтыг бүгдийг нь төсвөөр хийх боломжгүй. Тиймээс нийгмийн шинжтэй бүтээн байгуулалтыг хувийн хэвшил хийсэн тохиолдолд татварын хөнгөлөлт эдлүүлэх, буцаан олгох асуудлыг оруулж ирсэн.

-Татвар, дарамт их байна гэдэг шүүмжлэл үеийн үед байж ирсэн. Тэгэхээр цаашдаа ямар бодлого явуулах ёстой юм. Энэ тал дээр та ямар ажлуудыг санаачилж ажиллах вэ?

-Судлаад үзэхээр манай улс албан татварын хувь хэмжээний хувьд хэт их биш, бага ч биш байдаг. Нөгөө талаараа манай татварын орлогыг нөгөө л нэг хэдэн компаниуд бүрдүүлдэг. Мөн хувь хүний орлогын албан татвар /ХХОАТ/-ыг нийгмийн даатгал төлдөг, хөдөлмөрийн гэрээтэй хүмүүс л төлдөг. Гэтэл үүний ард маш их орлоготой, хөрөнгөтэй хүмүүс ХХОАТ-аа хангалттай төлөхгүй байгаа. Үүнийг төлүүлж, ХХОАТ-ыг илүү ухаалаг байдлаар хийх боломжтой. Яг үнэнийг хэлэхэд Татварын ерөнхий газар, Сангийн яам тийм ч санаачилгатай ажиллахгүй байна гэж би боддог. Мөн газар, үл хөдлөхийн татвар зэргийг ч шударгаар авах ёстой. Одоо болохоор манайхан үл хөдлөхийн үнэлгээгээ ч зөв хийлгэхгүй байгаа. Мандхай зочид буудал л гэхэд 15 сая төгрөгийн үнэлгээтэй. Энэ үнэлгээнийхээ нэг хувиар л татвар төлдөг. Хангай зочид буудал бол бүр хэзээ ч үл хөдлөхийн татвар төлж байгаагүй. Тэгэхээр хөрөнгийн татварыг илүү ухаалагаар системийг нь бий болгож, татвараа шударга авдаг байдал руу шилжихгүй бол аж ахуйн нэгж дээр ирдэг татварын дарамт их хэвээрээ л байх болно. Тиймээс энэ тал дээр анхаарч ажиллана.

-НӨАТ-ыг их сайн систем болсон гэж ярьдаг. Гэтэл амьдрал дээр НӨАТ-аа хасуулах, хасуулахгүй гэдэг сонголтыг иргэдэд өгдөг. Хувиа бодоод иргэд нь хасуулдаг. Энэ нь эргээд далд эдийн засгийг бий болгож байна гэдэг л дээ. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Анх далд эдийн засгийг ил болгох зорилгоор НӨАТ-ыг бий болгож, тодорхой хэмжээнд үр дүнд хүрсэн боловч буцаад ийм байдал руу л орж байна л даа. Уг нь хуулиараа НӨАТ-тай худалдан борлуулах ёстой. Дээрээс нь гаалиар орж ирж байгаа бараа бүтээгдэхүүн манай улсад зарагдаж байгаатай системийн хувьд нийлээгүй. Гаалийн систем учир дутагдалтай байгаа. Энэ асуудлыг Сангийн яам маш их анхаарх ёстой. Эдийн засгийн тооцооллоо хийгээд НӨАТ-аа өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүн дээр багасгахгүй бол иргэдэд маш их дарамт авч ирж байгаа.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Э.Болормаа: Манайд өндөр гэхээсээ илүү бага орлоготой иргэдэд татварын дарамт их ирдэг DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Э.Болормаатай ярилцлаа.


-Засгийн газраас ирэх оны төсвийн төслийг УИХ-д өргөн мэдүүлсэн. Өнөөдөр /өчигдөр/ намрын чуулган нээлтээ хийлээ. Тэгэхээр таны хувьд ирэх оны төсвийн төсөлтэй танилцаж амжив уу. Та ер нь хэр болсон гэж харж байна вэ?

-Өнөөдөр /өчигдөр/ УИХ-ын намрын чуулганы нээлт боллоо. Шинээр 126 гишүүнтэй парламент бий болсноос хойш анхны бүтэн төсөв хэлэлцэх үе болж байна. Ээлжит бус чуулганаар бид Засгийн газрын ирэх дөрвөн жилийн үйл ажиллагааны хөтөлбөр, түүнийг дагасан төсвийн тодотголыг хэлэлцсэн. Засгийн газраас өргөн барьсан төсвийн төсөлтэй танилцаж эхлээд явж байна. Тэгэхээр яг бүрэн дүүрэн танилцаж амжаагүй байна. Гэсэн ч ерөнхий онцлог, бүс нутагтайгаа холбоотой асуудлуудтай нь танилцаж эхэлсэн. Цаашдаа хэлэлцээд эхлэхээр илүү нарийн танилцаад явна. Одоогийн байдлаар миний харснаар хөрөнгө оруулалтаа илүү далайцтай бүтээн байгуулалт руугаа хийе гэж байгаа нь таалагдсан. Мөн татварын бодлого талдаа илүү реформ хийх боломжтой. Ялгаатай татварын бодлого гээд эхлэлүүдийг тавьсан байна лээ.

-Ирэх оны төсөв дээр 14 мега төслийг эхлүүлнэ гэж байгааг хоёр талаас нь авч үзэж байна. Нэг хэсэг дэмжиж байна. Гэтэл эдийн засагт шууд үр нөлөөгөө үзүүлэхгүй дэд бүтцийн шинжтэй олон төсөл байна. Дэд бүтцийн төсөл их гэсэн шүүмжлэл яваад байна. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Эдийн засагч хүний хувьд эдийн засагт үр өгөөж авч ирэхгүй гэж байгаатай санал нийлэхгүй байна. Яагаад гэхээр “Алсын хараа – 2050”-ын эхний 10 жилийн эдийн засгийн хөгжлийн хөтөлбөр буюу “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг ахалж бичихэд л эдгээр мега төслүүд орсон байсан. Эдгээр төсөл хэрэгжсэнээр Монгол Улсын ДНБ хоёр дахин өснө гэсэн тооцоолол ч гарсан.

Мөн нийт хөрөнгө нь бүгдээрээ улсын төсвөөс гарахгүй. Нийт 14 мега төслийн урьдчилсан тооцооллоор 43 их наяд төгрөг болно гэж байгаа. Үүнийг гадаадын хөрөнгө оруулалт, зээл тусламж, хоёр орны хамтын ажиллагаа гээд янз бүрийн байдлаар хэрэгжинэ. Одоогоор гурвынх нь ажил эхэлсэн, дөрвөн төсөл нь төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдээр хэрэгжих бэлтгэл ажилд орсон байгаа. Харин долоон төслийг төрхувийн хэвшил, хувийн хэвшил болон бусад эх үүсвэрээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа. Ер нь бид эдгээр төслийг хэрэгжүүлэхгүй юм бол өөр юу хийх юм бэ. Эхлээд дэд бүтцийн асуудлаа шийдэж байж л хөгжинө. Тийм ч болохоор зоригтойгоор, улс орны хөгжлийн төлөөх том төслүүдээ улстөржүүлэхгүйгээр хийе гэсэн зорилго дээр хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан байх гэж харж байгаа. Бусад улс орнууд ч том төслүүдээ жижиг улс төрөөс ангид байлгаж байж хэрэгжүүлж л хөгжсөн байдаг. Эдгээр дотроос хэрэгжиж эхэлсэн төслүүд гэвэл Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц байна. Мөн Тавантолгойн дулааны цахилгаан станц байна. Бид жил бүр төлбөрийн тэнцэл дээр ӨМӨЗОны сүлжээнээс тог авч, тэр хэрээрээ манай валют гадагшаа урсдаг. Энэ цахилгааны хэрэгцээгээ бид дотоодоосоо хангах бүрэн боломжтой. Бид аль хэдийнэ Оюу толгой төсөлтэй цахилгаан хангамж нийлүүлэх гэрээгээ зурчихсан. Тэгэхээр эдгээр төсөл Монгол Улсдаа эдийн засгийн хувьд нэн шаардлагатай байгаа л гэж харж байгаа.

-Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц яригдаад бас л чамгүй хугацаа өнгөрлөө. Тэгэхээр яг хэдийнээс ажил нь дуусч, баруун бүсээ эрчим хүчээр хангаж эхлэх юм бэ?

-Миний хувьд сүүлийн хоёр жил орчим Ховд аймгийн Засаг даргаар ажиллаж, энэ төсөл дээр онцгой анхаарсан. Энэ хүрээндээ орон нутгийн иргэдтэй ойлголцохгүй байсан асуудлыг шийдсэн. Ингэснээр нүүлгэн шилжүүлэлтийн гэрээнүүд хийгдсэн. Судалгаанууд бүрэн дууссан. Одоо зээлийн хэлэлцээрүүдээ бүрэн байгуулаад барилга угсралтын ажлыг ирэх жилд 15 хувьд хүргэх зорилт тавьсан. Энэ усан цахилгаан станцын нийт төсөвт өртөг 1.2 их наяд төгрөг. Баруун таван аймгаа бүрэн хангах 90 мегаВаттын төсөл байгаа. Нэмж хэлэхэд, энэ станц өнөөдөр ашиглалтад орсон байсан ч бид нэгдсэн сүлжээ рүүгээ холбож чадахгүй. Тэгэхээр цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын төслүүд ч ирэх оны төсөвт суулгаж өгсөн.

Ховд аймагт л гэхэд гурван сум нь Хятадаас цахилгаан авдаг, нэгдсэн сүлжээтэйгээ холбоогүй байдаг. Тэгвэл үүнийг холбох Үенч, Хөшөөтийн хооронд 35 кВтын шугамын хөрөнгө оруулалт орсон. Мөн ЭрдэнэбүрэнМянгадУлиастай чиглэлийн 400 гаруй км шугамын ажлыг эхлүүлэхээр тусгасан. Энэ үр дүнд хүрснээр бид 17.5 тэрбум төгрөгийн импортын эрчим хүчний төлбөрийг хэмнэнэ. Харин 2030 он гэхэд бүрэн ашиглалтад орохоор төлөвлөсөн байгаа.

-“Бүсчилсэн хөгжил”-тэй уяж өгсөн гээд байгаа. Үүнийг нь ямар хөрөнгө оруулалтаар харуулж байгаа хэрэг вэ?

-Энэ удаагийн төсвийн гол гурван онцлогийг Засгийг газраас Бүсчилсэн хөгжлийг дэмжсэн төсвийн төлөвлөлт, Нийслэлийн тулгамдсан асуудлыг сууриар нь шийдвэрлэх төлөвлөлт, Хувийн хэвшил, бизнесийн орчныг дэмжих татварын бодлого гэсэн байна лээ. Үүнээс эхний хоёр нь шууд хөрөнгө оруулалтын асуудал. Энэ удаагийн төсвийн нийт хөрөнгө оруулалт 10.4 их наяд төгрөг гэж өргөн баригдсан. Үүнээс 4.5 их наяд нь нийслэлийн асуудлыг шийдэхэд зарцуулна. Харин бүсүүдийн хөгжлийг хангахад мөн 4.5 их наяд төгрөгийг төлөвлөсөн байгаа. Бүсчилсэн хөгжлийг дэмжиж байгаа хамгийн чухал зүйл нь аймгийн төвүүдийг холбох авто зам. Өмнө нь бид ганц аймгуудаа сумтай холбох, тойргоо услах асуудлыг шийдэж ирсэн. Ховд аймаг гэхэд л өнөөдөр дийлэнх сумтайгаа холбогдчихсон хэрнээ зэргэлдээ Увс аймгийн төвтэйгөө холбогдоогүй. Зах зээлийн талаас нь бодоод үзвэл хоёр аймгийн төвийг холбох нь чухал. Тиймээс энэ асуудлыг арилгахад буюу 25 хувь нь зам тээврийн асуудалд, найман хувь нь эрчим хүч, нийгмийн салбарт 17 хувь, инженерийн дэд бүтцийг сайжруулахад 14 хувийг нь зарцуулна гэж өргөн баригдсан байгаа.

-Шинээр төсөл хөтөлбөрүүдийг их бага санхүүжүүлнэ гэж ойлгосон, зөв үү?

-Хуучин байснуудаа явуулж, томоохон дэд бүтцийн шинэ хөтөлбөрүүдийг эхлүүлэх юм байна гэж хардаг. Өмнө нь бид төсөл хөтөлбөрийг амсуулаад хаядаг байсныг би их буруу гэж боддог. Үр дүнд нь баахан гацсан хөрөнгө оруулалт болдог. Тэгэхээр шинээр ямар ажил эхлүүлснээрээ биш, дуусгасан ажлаа гайхуулдаг болох хэрэгтэй.

УИХ-ын гишүүний хувьд энэ буруу байж магадгүй. Гэхдээ л худлаа үнэн эхлүүлсэн гэж байхаар дуусгасан гэдгээрээ бидний хөгжлийн үзүүлэлт харагдана гэж боддог. Хөрөнгө оруулалтыг сүүлийн найман жилийн хугацаанд нэлээд хийсэн. Тэгэхээр одоо суурь, реформын шинжтэй асуудал дээрээ анхаарах хэрэгтэй.

-Татварын бодлого дээр ямар асуудал орсон байна вэ?

-Татварыг буулгана, эсвэл нэмнэ гэж ярих нь өөрөө өрөөсгөл сонсогдоно. Харин орчин үеийн шатлалтай, ялгаатай татварын бодлогыг л хэрэгжүүлмээр байгаа юм. Засгийн газрын хэрэгжүүлэх гээд байгаа бодлогын хөшүүрэг чинь л татварын бодлого байхгүй юу. Тиймээс олон талаас нь авч үзэх хэрэгтэй. Энэ удаад хувийн хэвшил, аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжсэн, таатай орчныг бий болгох зорилгоор гурван бодлогыг онцолсон байсан. Нэгдүгээрт, бүсчилсэн хөгжлийн бүтээн байгуулалтад оролцсон аж ахуйн нэгжүүдэд татварын дэмжлэг өгнө. Хоёрдугаарт, хувийн хэвшил нийгэмд чиглэсэн хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалт хийвэл нэг хүртэлх хувийн хөнгөлөлт үзүүлнэ. Гуравдугаарт, үйлдвэржих бодлогыг дэмжиж, бүх төрлийн боловсруулах үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж оруулж ирэх бол гаалийн татвараас чөлөөлнө гэсэн зүйл оруулсан байгаа. Мөн 20 орчим ялгаатай татварын бодлогыг суулгасан байсан. Гэхдээ л хангалттай хэмжээний реформ ороогүй гэж харж байгаа. Манайх гадны улсуудад байдаг тансаг зэрэглэлийн татварыг бүрэн хэрэгжүүлэх боломжтой. Өнөөдөр манайд өндөр орлоготой иргэдээс илүү бага орлоготой иргэд дээр илүү их дарамт учирч байгаа. Тиймээс нийгэмдээ таарсан шаталсан татварын бодлогыг зоригтой хэрэгжүүлэх ёстой.

-Хувь хүн дээрээ илүү татварын ачаалал өгдөг гэдгийг эдийн засагчид хэлдэг. Мөн гэр бүлийн гишүүдтэй уялдуулах тухай ч ярьдаг шүү дээ?

-Янз бүрийн шийдэл байгаа. Орлогын хэмжээ, гэр бүлийн гишүүдийн тоотой нь уялдуулж болно. Тухайн орны бодлогын асуудал. Харин үүнийг бид олон талаас нь судалж, хэлэлцэж байж гаргаж болно.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Төрд татварын байцаагчийнх нь ажлыг хийж өгчихөөд хэрэгт ордгоо больцгооё, ажил олгогчид оо DNN.mn

Манай улсын даатгалын систем хэт хоцрогдсон гэдгийг хүн болгон ярьдаг. Дээрээс нь даатгалынхаа үр шимийг ашиглаж чаддаггүй тухай ч гомдол тасардаггүй. Өнөөдөр даатгал, татварт цалингийнх нь бараг 40-өөд хувийг авчихдаг. Нийгмийн даатгал байна. Ажилчин болоод ажил олгогч нараас хамт авна. Ингэхдээ ажил олгогч нь шууд татварын байцаагчийн үүрэг хүлээдэг гэхэд болно. Ажилчныхаа цалингаас суутгаж авч үлдээд өөрийн төлөхтэйгөө нийлүүдээд Нийгмийн даатгалын санд төлнө. Зарим нэг нь мөнгө төгрөгний дутагдал, орлого, зарлагаасаа хамаараад үүнийгээ өр болгоод үлдээчихнэ. Харин төр засаг татвараас зайлсхийсэн, нийгмийн даатгалд өртэй нэрээр компанийнх нь дансыг хаах, дарга удирдлагыг нь хорих асуудал гардаг.

Тэгвэл ингэж төрийн өмнөөс татварын байцаагч хийхээ больцгоовол яасан юм бэ гэх асуудал ажил олгогчдын дунд яригдаад удаж байна. Тухайн ажилтан сард хэдэн төгрөгний цалин авахаар ажил хийсэн байна. Тэр хэмжээгээр зүгээр л цалинг нь өг. Харин хувь хүн түүнээсээ татвар, даатгалаа өөрсдөө мэдээд төлдөг систем рүү орох тухай хөндөгдөж байгаа юм. Уг нь энэ шинэ зүйл биш юм билээ л дээ. Зах зээлийн зарчимтай улсуудад байдаг л систем, загвар. Харин манайх социалист системийнхээ үлдэгдлийг өнөө хүртэл амь бөхтэй тээж явсаар асуудлыг өдий болтол хүндрүүлж байгаа хэрэг. Дээрээс нь өнөөдөр нийгмийн бүхий л салбарт цалин бага гэдэг шүүмжлэл явдаг. Харин ажил олгогч нь төрийн нэрийн өмнөөс элдэв татвар, даатгал суутгалгүйгээр бүрэн өгчихвөл овоо хэмжээний юм гар дээрээ авна. Харин эргээд насныхаа бөгсөнд тэтгэвэртэй байх уу, үгүй юу гэдгээ тухайн хүн өөрөө сонгож, даатгалаа төлөх нь түүний сонголт.

Зах зээлийн зарчимтай, ардчилсан улсуудад даатгал, тэтгэврийн сан нь өндөр хөгжөөд, “Цугласан мөнгөний хүч”-ийг бий болгож чаддаг байна. Хэл амтай эхэлсэн ч өдгөө манай улсын төсвийн тодорхой хувийг дангаар бүрдүүлж байгаа Оюу толгойн анхны хөрөнгө оруулалтыг Английн тэтгэврийн сан хийж байсан гэдэг. Гэтэл манайх нэг арилжааны банкиндаа хугацаатай хадгалуулаад алдчихсан. Капитал банк дампуурсантай холбоотойгоор тус банкны эрх хүлээн авагчаас нийтдээ 104 тэрбум төгрөгийг Нийгмийн даатгалын санд авахаар авлага бүртгэгдсэн байгаа юм. Үүнээс нь одоо 64 тэрбум төгрөгийн авлага үлдсэн гэж байгаа. Харин энэ талаар салбарынх нь сайд Л.Энх-Амгалан “Капитал банкнаас нийт 25 тэрбум төгрөгийн үл хөдлөхүүд авсан. Үүнээс одоогоор 12 тэрбум төгрөгийн үл хөдлөх хөрөнгийг худалдсан борлуулсан. Үлдсэн нь борлуулагдаагүй” гэх мэдээллийг өгсөн байдаг. Ёстой л нөгөө дээс томж найзыгаа аврахын үлгэр болж байгаа аж. Тийм ч болохоор салбарын сайд нь холбогдох баримтуудыг прокурорт өгсөн хэмээн халагласан байна лээ. Гэтэл үүгээр дууссангүй, Нийгмийн даатгалын сан Чингис хаан банкнаас бас 100 гаруй тэрбум төгрөгийн авлагатай ч түүнийгээ авч чаддаггүй гэнэ.

Учир нь тухайн банк хараахан дампуурчихаагүй учраас эрх шилжүүлэгч гараагүй. Тийм болохоор тэдний амыг хараад л байж байдаг бололтой. Тухайн банкийг гадны хөрөнгө оруулагч авна гэсэн мэдээллээс өөр зүйлийг мэдэхгүй гэх үгийг албаныхан хэлж байна. Ингэхээр тус сан одоогийн байдлаар 160 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалд орох бодит эрсдэл бий болсон байна. Нэг үгээр үгээ хэлж, үсээ зулгаан, буруу харж уйлж, зөв харж инээсээр ажилтан, ажил олгогчдын өгсөн мөнгө өнөөдөр өдий хэрээр сох дутчихсан гэсэн үг. Зүй нь тусдаа сан болоод байж байх ёстой ч өнөөх нь улайчихсан байх. Гэтэл барууны орныхон болохоор энэхүү сангаараа дэлхийд томд тооцогдох Оюу толгойн эхний хөрөнгө оруулалтыг хийж, ашиг орлогоо хүртчихсэн байх юм.

Манай улсын хэмжээнд сар бүр 800 мянгаас нэг сая орчим даатгуулагч нийгмийн даатгалын шимтгэл төлдөг гэсэн судалгаа байдаг. Энэ нь ажилд шинээр орох болон ажлаас гарах, сайн дураар төлөх зэргээс хамааран ийм савлагаатай байдаг бололтой юм билээ. Тэгэхээр ямар ч байсан сар бүр энэ орчим хүмүүс нийгмийн даатгал төлдөг хэрэг. Харамсалтай нь өнөө л дээр хэлсэн ажил олгогч нар төрийн ажлыг хийж байгаа асуудал дахин яригдана. Төр хувь иргэнээс авах ёстой нийгмийн даатгалыг нь ажил олгогч өмнөөс нь цуглуулаад төрдөө тушаадаг. Ингэснийхээ төлөө байнга шахуу асуудалд орж, нийгмийн даатгалд өртэй хэмээн нүд үзүүрлэгддэг. Тийм ч болохоор сүүлийн үед ажил олгогч нар энэ асуудлыг цэгцлэх, нийгмийн даатгалын системийг шинэ шатанд гаргах асуудлыг хөндөөд байгаа юм. Харамсалтай нь ажил олгогчдын дуу хоолойг төрд хүргэх ёстой Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим нь дээрээ тэднийхээ халаасанд орчихсон гэхэд өнөөдөр нэг их буруудахгүй. Үеийн үед төр, хувийн хэвшлийн дунд гүүр болж байх ёстой танхимынх нь ерөнхийлөгч өнгөрсөн сонгуулиар МАН-ын жагсаалтад багтаж УИХ-ын гишүүн болчихсон. Тэгсэн хэрнээ одоо болтол ерөнхийлөгчийнхөө ажлыг хүлээлгэн өгөөгүй нь асуудлыг мухардалд оруулж байж мэдэх юм. Учир нь энэ асуудал дээр төр шууд та нарынхаар болъё гэсэн шийдвэр гаргахгүй. Харин ч төр авах ёстой юмаа л бүрэн бүтэн авахыг бодно. Тэгэхээр ажил олгогчид, бизнес эрхлэгчид маань арай өөр арга замыг эрэлхийлж, төрийн ажлыг өмнөөс нь хийдэг, түүнийхээ төлөө асуудалд орооцолддог байдлаа өөрчлөх ёстой.

Дээрээс нь цалин нэмээгүй гэсэн гомдлыг хувийн хэвшлийнхэн байнга хүлээдэг гэдгийг дээр дурдсан. Тэд цалингаа нэмээд нэмээд, хувь хүн дээр мөнгө нь очдоггүй, татварт суутгаад дуусдаг. Авсан цалингаа яах юунд зориулах нь хувь хүний эрх. Хувийн тэтгэврийн санд өгнө үү, өөрсдөө аваад явна уу ажил олгогчдод ямар ч хамаагүй юм. Ер нь бол нийгмийн даатгалын сан нь жинхэнэ ёсоороо яаж хөгжих , бүрдүүлэлт, хийх зарцуулалт дээр нь олон нийт хяналтаа тавьж чаддаг болох зэрэг нь тусдаа асуудал. Энэ чигээрээ яваад байвал цаашид олон, олон Капитал, Чингис хаан банк гарч ирнэ. Нөгөө л нэг мөнгөө алдчихсан, үл хөдлөхийг нь борлуулж чадахгүй байна гэх гомдлоо сайд нар нь хэлсээр байх болно.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Лхагважав: НӨАТ-ын 90 хувийг нь хүртэл буцаан өгч болно DNN.mn

МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч асан Б.Лхагважавтай ярилцлаа.


-Ажил олгогч, ажилтан хоёрт тулгамддаг хамгийн том асуудал нь Нийгмийн даатгалын шимтгэл гэдэг. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Миний хувьд татварын чиглэлээр судалгаа хийж, докторын зэрэг хамгаалсан хүн. Татварт системийн өөрчлөлтүүдийг бол хийсэн. Гэхдээ татвар маань 1992-1996 онд аж ахуйн нэгж 40 хүртэл татварын дөрвөн шатлалтай байлаа. Хувь хүн мөн 40 хүртэл хувийн таван шатлалтай байсан. Тэр үед технологи байхгүй, социализм нурчихсан. Нийтдээ 1856 аж ахуйн нэгж байсан ч бүгд дампуурсан. Нэг ёсондоо хүнийг өмчгүй байлгах, аж ахуй эрхлэхгүй байлгахын төлөө байсан татварын систем нь үргэлжлээд үйлчилсэн. Энэ үеэс хойш 4/10-ын бодлого гээд татваруудаа багасгалаа. Татварын системээ өөрчиллөө.

Сүүлд НӨаТ гээд бүртгэлийн систем орж ирсэн. Танхимын ерөнхийлөгч байхдаа бид 2019 онд Татварын багц хуулийг батлуулсан. Цар тахлын үеэр ч татварын дарамт байхгүй болсон.

Өнөөдөр татварын төлөвлөгөө бүх төрлөөрөө биелээд байгаа нь татварын байгууллага сайн, нам, төр нь ухаалаг бодлого гаргасандаа биш. Бид шат дараалсан арга хэмжээнүүдийг авч ирснээр татвар ийм болсон. Гэтэл өнөөдөр даатгалын систем, философи нь яг коммунизмаараа байгаа. Даатгалыг авч байгаа аргачлал, үйлчилгээ ч тэр л хэвээрээ байна. Тэр үед л байсан сурталчилгааг бид өнөөдөр хийгээд явж байгаа. Түрүүн хэлсэн татвартай адилхан өөрчлөлтүүдийг даатгалд хийж чадаагүй. Тийм болохоор одоо дампуурчихсан. Жишээлбэл, цар тахал болоод бид улсаараа зогссон. Ажилгүйдлийн даатгалыг тэр үед төрөөс өгөх байсан ч өгөөгүй. Энэ чинь л дампуурчихсан байгааг нь харуулж буй юм. Даатгал гэдэг нийтийн мөнгө. Цугласан мөнгөний хүч маш ихтэй. Гэтэл саяхан болтол энэ мөнгийг хэн ч тоодоггүй байсан. Салбарын сайдынх нь бараг дур зоргын асуудал байлаа. Гэтэл өндөр хөгжилтэй орнууд энэ мөнгийг шууд хувьцаат компани гэдэг шиг компани болгосон байхгүй юу. Тэгээд цуглаж байгаа мөнгийг нь өөр оновчтой зүйлд хөрөнгө оруулалт хийж өсгөх процессыг 1990 онтой цуг хийсэн. Манайх болохоор яг коммунизмаар нь орхичихсон.

-Тэгвэл энэ даатгалын системээ сайжруулахын тулд бид яах ёстой юм бэ?

-Эхлээд философийг нь өөрчил. Зах зээлийн системд үйлчилдэг, нийтийн төлөө мөнгө нь үйлчилдэг байдлыг бий болгох хэрэгтэй. Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль 2015 онд гарсан. Гэтэл үүнд хамгийн их садаа болсон зүйл нь нийгмийн даатгалын систем. Яагаад гэхээр сүлжээнд ороогүй байсан. Эндээс даатгал маань хуучин хэвээрээ байгааг би харж байсан. Миний хувьд гурван талт хэлэлцээрт 10 гаруй жил орж байлаа. Харамсалтай нь хамтрач байгаагууллагуудын барьж байгаа философи нь яг л коммунизмаараа байдаг. Манай Үйлдвэрчний эвлэл чинь 1988 оны хуультай хэвээрээ, Ж.Батмөнх гуайн гарын үсэгтэй, БНМАУ-ын хууль үйлчилж байгаа газар.

-Ерөнхийлөгч нь сая сонгуулиар намын жагсаалтаар гишүүн болчихсон биз дээ?

-Сая бол бүр хошин юм болсон. Манай МАН чинь бүгдийг “Азаргалана” гээд танимыг хүртэл булаагаад авчихсан шүү дээ. Үүний гор нь удахгүй гарна. Тийм болохоор л би уг үндсээр нь хурдан янзлах ёстой гэж хэлээд байгаа юм. Үүн дээр Л.ЭнхАмгалан сайд философийн таолаас нь хандвал их өөр хандлага гарч ирнэ. Даатгалаа зөв, эрүүл болгочих юм бол хөрөнгө оруулалтын асар том сантай болно. Манай Оюу Толгойн анхны хөрөнгө оруулагч нь Английн тэтгэврийн сан шүү дээ. Тэгээд яг Монголын говьд хөрөнгө оруулж байна уу, үгүй юу гэдгийг ханхүү нь ирж үзэж байсан. Энэ чинь нийтийн мөнгөө зөв юманд хийж үү гэдгийг харж байгаа юм. Тэгэхээр нийтийн санхүү гэдэг чинь төрийн албаныхан идэж уухаасаа илүү арвижуулах уу, ашигтай байлгах уу гэдэг дээр л ухаан гаргаж байна. Үүний чинь ард цугласан мөнгөний хүч гэж маш том зүйл байдаг. Мөн өнөөдөр та эмнэлэгт хэвтлээ гэхэд тав хоногийн мөнгийг танай компани буюу “Өдрийн сонин” төлдөг. Энэ бол луйвар. Анх 1997 оноос эхэлсэн зүйл. Даатгалын үндсэн философийг нь өөрчилсөн. Уг нь та өвдлөө л бол тэндээс эхлэн танд даатгал үйлчлэх ёстой. Гэтэл эхний тав хоногт нь танай компани төлж байна. Жилдээ ийм байдлаар бараг 20иод тэрбум төгрөг авчихаж байгаа. Өнгөрсөн жил хууль дээр нь үүнийг хассан ч яг УИХ дээр орохдоо буцаагаад хийчихсэн. Тиймээс үүнийг удахгүй ҮХЦ-д өгөх бодолтой байгаа. Даатгалыг даатгалаар нь ажиллуулахгүй, дундаас нь ажил олгогчийг хохироогоод байгаа юм.

-Нийсгмийн даатгалд өртэй компаниуд маш их байна. Ажилтнаасаа суутгаад авчихсан хэрнээ өгөөгүй. Ингээд ажилтан хохирдог. Энэ асуудлыг ер нь яах ёстой юм бэ?

-Өнгөрсөн 2007 оны хоёрдугаар сарын 15-нд Нийгмийн даатгалын болон Татварын хуулийг хэрэгжүүлэх хууль гэж гарсан. Тухайн үедээ 2200 компани ашиглаад дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгөө ил гаргасан байдаг. Харин 2000 орчим иргэн л ашигласан байдаг юм. Уг нь энэ хууль тавхан заалттай. Түүний нэг нь даатгалын асуудал байсан. Одоо бол тухайн компани нь төлөөгүй бол иргэн шүүхэд хандах эрх нь нээлттэй байгаа. Даанч системийнхээ флиософийн алдааг нь засах ажил даатгалын хуульд ороогүй. Гэтэл одоо татвар бол 30 жилийн өмнөхөө бодоход маш иргэнлэг болсон. Татварын байцаагчийн харилцаа хүртэл шал өөр болсон. Өнөөдөр даатгал ийм болоогүй. Яагаад гэвэл коммунист маягаараа байгаа. Энэ мөнгийг хэн ч авдаггүй. Зөвхөн хэдэн эрх мэдэлтнүүд авдаг гээд ойлгочихсон. Дээрээс нь ажил олгогч маань даатгалаа төлөхгүй бултаад яваад байвал болно гэсэн буруу сэтгэлгээтэй болчихсон. Өнөөдөр хувь хүн дээр ногдох татвар, даатгалын ачаалал маш хүнд байгаа. Аж ахуйн нэгж 1.5 тэрбумын орлоготой байгаад татвараа төлөхөд түүнийх нь 90 хувийг буцааж өгч байгаа шүү дээ. Дээр нь нийгмийн даатгалын 12.5 хувь, бараа худалдан авахдаа 10 хувийн НӨАТ төлнө. Ингэхээр бараг 40-өөд хувь болчихоод байгаа юм. Бас нэг гажиг юм байгаа нь хувь хүний орлогын албан татвар, даатгал зэргийг гэр бүлийнх нь тоонд хуваадаггүй. Цалингаараа 10 хүүхэд тэжээх, нэг хүүхэд тэжээх чинь өөр. Уг нь гэр бүлийн тоонд нь хуваадаг болох ёстой. Даанч манайх хөдөлмөрөөр нь гинжилж байгаад авдаг зүйлээ бүгдийг нь авч л байвал төр мөнгөөр тасрахгүй гэсэн коммунист бодлого хэвэрээ яваад байна.

-Сая төсвийн тодотгол хийхэд нийт орлогын дийлэнхийг ХХОАТ-аас бүрдсэн гэж байсан?

-Гурван их наяд төгрөгөөр даваад тодотгол хийсэн. НӨАТт зөв систем оруулчихсан. Харин коммунистууд маань яг зах зээлийн системээр нь цаашаа ашиглаж чадах уу гэдэг эргэлзээтэй асуудал. НӨАТын бцаалтыг таван хувь болгоё гээд Г.Занданшатар оруулаад чадсангүй. Үүнийг чинь бүүр нэмж ч болно. НӨАТ гэдэг бол өөрөө бүртгэлийн систем. Дээрээс нь мөнгөний урсгалыг хянадаг механизм байхгүй юу. Хөдөө орон нутаг руу мөнгө очихгүй байна л гэдэг. Тэгвэл орон нутгаас ажил, үйлчилгээ авахад НӨАТын 70 хувийг нь буцаагаад олгочих. Ингээд л асуудалгүй. Даанч коммунистууд иргэндээ татвар буцааж өгөх, даатгалаас ахиухан мөнгө өгөхөөс дандаа айж явдаг. Мөн Л.Оюун-Эрдэнэ үүн дээр тоглолт хийж мэдэхгүй, чадахгүй байгаа юм. Харин мэдэх учиртай сайд нар нь коммунист учраас мэдүүлэхгүй байна. НӨАТын 90 хувийг нь хүртэл буцаан өгч болно. Тэглээ гээд улсын татварын орлого улам л давж биелнэ. Бусад татвараа, даатгалаа эрүүл болгоно.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Хөвсгөл аймгийн Ханх суманд АН, МАН-аас өөр нам, эвсэл, бие даагч нэр дэвшээгүй байна DNN.mn

Монгол Улсын хэмжээнд өчигдөр Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын сонгуулиар сурталчилгаа албан ёсоор эхэллээ. Сонгуулийн санал авах өдөр ирэх сарын 11-нд болох учиртай билээ. Энэ удаагийн сонгуулиар нэр дэвшигчид 2393 тойрогт, 8031 мандатын төлөө өрсөлдөнө. Харин энэ удаагийн орон нутгийн сонгуульд 15 нам, нэг эвсэл оролцож байгаа юм. Эдгээр нам, эвслүүд өчигдөр дор бүрнээ сүр дуулиантайгаар сонгуулийн сурталчилгааны ажлынхаа нээлтийг хийсэн. Тэгвэл бид энэ удаад эх орныхоо хойд хил буюу Хөвсгөл аймгийн Ханх суманд сонгуулийн сурталчилгааны нээлт хэрхэн болж өнгөрснийг тодрууллаа. Хөвсгөл аймгийн Ханх сум нь 5500 км квадрат газар нутагтай, 2800 орчим хүн амтай. Сумын төв Турт нь Хөвсгөл нуурын хөвөөнд байрладаг. Аймгийн төвөөсөө 280, нийслэлээс 1020 км алслагдсан. ОХУ-тай хиллэдэг Ханх-Мондын боомттой, хилийн сум юм.

Сонгуулийн тухай хуулиар сумын Засаг даргын тамгын газрын дарга нар нь тухайн сумынхаа Сонгуулийн хорооны даргын үүрэгт ажлыг хавсран хийдэг байна. Тийм учраас Ханх сумын ЗДТГ-ын дарга Б.Баасансүрэн энэ удаагийн Сонгуулийн хорооны даргаар ажиллаж байгаа ажээ. Түүний хэлснээр Ханх сум нь гурван тойрогтой бөгөөд нэгдүгээр тойрог буюу Тураг баг дөрөв, хоёрдугаар тойрог болох Хороо баг дөрөв, гуравдугаар тойрог буюу Төвийн баг нь 13 мандаттай ажээ. Нийт 21 мандат дээр МАН-аас 21, Ардчилсан намаас 21 нэр дэвшигч албан ёсоор бүртгүүлж, өчигдөр Сонгуулийн хорооноосоо албан ёсоор нэр дэвшигчийн үнэмлэхээ гардаж авсан байна.

Одоо бол хэсгийн хороодын үйл ажиллагаа жигдэрсэн. Аймгийн төвөөс санал тоолох автомат төхөөрөмжийг хамгаалах цагдаагийн албан хаагч, мэдээлэл технологийн ажилтнууд тухайн суманд ирдэг байна. Хуулийн дагуу сонгогчдын ирц хүрээгүй тохиолдолд тухайн хэсэг дээр дахин санал хураалт явуулах боломжтой гэдгийг Б.Баасансүрэн дарга хэлж байсан. Учир нь энэ удаагийн орон нутгийн сонгуульд ирц огт хамаагүй гэсэн ойлголт гадуур их байсан юм. Саналыг аравдугаар сарын 11-ний 22:00 цаг хүртэл авах бөгөөд өнгөрсөн УИХ-ын ээлжит сонгуулиас ялгаатай хяналтын тооллогыг сугалж явуулах ажээ.

УИХ-ын сонгуулиар бүхий л хэсгийн хороодод гар тооллогыг хийж байсан бол Ханх сумын гурван тойргоос сугалаагаар нэг дээр нь гар тооллого хийнэ гэсэн үг юм. Дашрамд сонирхуулахад, Ханх суманд АН, МАН-аас өөр нам, эвсэл, бие даагч нэр дэвшээгүй байна.

Бид Ханх сумын Төвийн баг буюу гуравдугаар тойрогт Ардчилсан намаас нэр дэвшигч Ринагийн Нэргүйтэй утсаар холбогдсон. Ардчилсан нам иргэдийнхээ дунд явуулсан судалгааг үндэслэн нийт 36 хүнээс шигшиж байж энэ удаагийн нэр дэвших 21 хүнээ тодруулсан байна. Ингэхдээ татвары өргүй, хууль, шүүхийн байгууллагад ямар нэгэн асуудалгүй байх энгийн шалгуурыг ч харгалзаж үзжээ. Ханх сумын Ардчилсан нам энэ удаад “Зүрхэнд орших Ханх” гэсэн уриатай мөрийн хөтөлбөрийг дэвшүүлсэн бөгөөд Эко аялал жуулчлалын бүс нутаг болох, нийтийн цэвэрлэх байгууламж, нэгдсэн халаалттай болох, засмал замаа бүрэн гүйцэт оруулах зэргийг багтаажээ. Өнгөрсөн 2020-2024 оны хугацаанд тус суманд Ардчилсан нам эрх барьсан бөгөөд ингэхдээ Хороо, Ходон чиглэлийн авто замыг сайжруулж, сүлжээгүй багуудад Юнителийн 4G сүлжээ тавьсан байна.

Мөн сумын төвдөө хог ангилах, төв цэвэрлэх байгууламжийг бүрэн гүйцэт барьж дуусгаж байгаа гэнэ. Төв доторх замуудаа засаж, гудамжны гэрэлтүүлэгтэй болгожээ. Байгаль хамгаалагч, багийн дарга нарын мотоцикл, эмнэлэг, захиргаа, сургууль зэрэг байгууллагуудыг бүгдийг нь автомашинтай болгосон байна. Хамгийн чухал нь Ханх сум иж бүрэн камертай болжээ. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” хөтөлбөрийг дэмжиж өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд жил бүрийн хавар, намар мод, жимсний бут тарьдаг уламжлалтай болсон гэнэ. Ханх сумын Ардчилсан намынхан өчигдөр өдөр 12:00 цагт сурталчилгааныхаа нээлтийг албан ёсоор хийж, сумынхаа иргэдтэй уулзсан байна. Тус уулзалтад нийтдээ 300 орчим хүн цуглажээ.

Мөн бид Ханх сумын МАН-ын дарга Л.Дуламхүүтэй холбогдсон юм. МАН-ын хувьд 21 төлөөлөгч нэр дэвшүүлж байгаа бөгөөд эдгээрийн ес нь эмэгтэй хүн байгаа аж. Харин мөрийн хөтөлбөрийн хувьд “Иргэдийн оролцоотой Ханхын хөгжил” гэсэн уриатайгаар Ханх-Хатгал чиглэлийн 180 км автозамын ажлыг урагшлуулах, албан байгууллагуудын барилгыг шинэчлэх зэрэг зүйлсийг багтаажээ. Сурталчилгааных нь албан ёсны нээлтэд УИХ-ын гишүүн Д.Үүрийнтуяа өчигдөр очиж ажилласан бөгөөд Хойд бүсээс УИХ-ын найман гишүүний долоо нь МАН-аас сонгогдсон учраас анхан шатдаа багаар нь дэмжихийг мөн уриалсан байна. Л.Дуламхүүгийн хувьд 2020-2024 оны сумын ИТХ-д төлөөлөгчөөр сонгогдон ажилласан бөгөөд өчигдөр отгон хуралдаа мөн оролцжээ.

Ийнхүү өчигдрөөс орон нутгийн сонгуулийн сурталчилгаа албан ёсоор эхэллээ. Нийслэл, аймгийн төвүүдэд сүр дуулиантайгаар сурталчилгаагаа нээсэн. Тэгвэл хөдөөгийн буйдхан, алс хязгаарын Ханх сумын сурталчилгаа ийн даруухнаар эхэлж байна. Ердөө 3000 хүрэхгүй хүн амтай учраас биесээ сайн таньдаг нь нэг бодлын амар ч байдаг биз.

Ямартаа ч ирэх дөрвөн жилд Ханх сумыг удирдан чиглүүлэх 21 хүнээ иргэд сонгогчид нь сонгоно. Харин өчигдрөөс эхлэн нэр дэвшсэн хүмүүсийн хэн нь хэн бэ гэдэгтэй танилцах, сонголтоо хийх чухал өдрүүд ийн эхэлж байна

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хэлмэгдүүлэлтийн үед монголчууд Монголоо аварсан тухай ямар ч тохиолдол түүхэнд тэмдэглэгдээгүй байдаг нь хачин DNN.mn

Өнгөрсөн сарын 10-нд “Хэлмэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх өдөр” болж өнгөрсөн. Ерөнхий сайд, Ардчилсан намын удирдлагууд тэргүүтэй хүмүүс тус хөшөөнд очиж цэцэг өргөж, хүндэтгэл үзүүлж харагдана лээ. Энэ бол манай улсын түүхэнд хэзээ ч арилахгүй хар толбо, түүхийн үнэт гашуун сургамж болсон хар бараан үйл явдлыг эмгэнэн дурсаж, дахин ийм зүйл гаргахгүй байх тал дээр ирээдүй хойчис нь ухаарч байх ёстой өдөр. Манай улсын хувьд энэ хэлмэгдүүлэлт гээч зүйл 1922 оноос эхэлж, 1937 онд дээд цэгтээ хүрсэн байдаг. Гэвч янз бүрийн хэлбэрээр маш олон жил үргэлжилсэн гэдгийг өнөөгийн түүхчид хэлдэг. Хамгийн аюултай нь манай улсын хэлмэгдүүлэлт шууд нийгмийн сэхээтнүүдийг хамарсан явдал байдаг. Дандаа алтан ургийнхан, боловсролтой, угсаа гаралтай гэсэн бүхнийг Японы тагнуул гэдэг нэрийдлээр буудан хороож 45-55 мянга орчим хүн хөнөөгдсөн гэдэг тооцоо бий. Гэвч зарим сурвалжид 100 мянган хүн хүрсэн гэх нь ч бий. Тухайн үеийн Монгол Улсын хүн амтай нь харьцуулаад авч үзвэл энэ бол маш их тоо. Гэхдээ би хэлмэгдүүлэлтийн талаар хөндөх гэсэнгүй. Хэлмэгдүүлж байсан тэр хар бараан гунигт цаг үед монголчууд нэг нэгнээ аварч хамгаалж байсан тохиолдол одоо хүртэл уншиж үзээгүй талаараа санаа оноогоо хуваалцъя гэсэн юм.

Дэлхийн түүхэнд ч энэ мэт үй олноор нь хэлмэгдүүлж хядсан тохиолдлууд бий. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеийн еврейчүүдийг хоморголон устгаж байсныг бид бүхэн мэднэ. Гэвч нөгөө талдаа еврей хүмүүсийг аварч байсан олон сайхан түүхүүд ч өнөөдөр ил болсоор л байна. Уншигч олны хамгийн сайн мэддэг нь “Шиндлерийн бүртгэл” хэмээх уран сайхны кино байж мэднэ. Дэлхийн хоёдугаар дайны үед Польш дахь үйлдвэртээ ажиллуулах замаар 1200 еврей хүний амийг аварсан түүний эл үйлдлийг кино болгон мөнхөлсөн байдаг. Энэ бол зөвхөн сайн санаатай болохоороо, эсвэл өрөвдсөндөө ийм зүйл хийсэн хэрэг биш. Гагцхүү хүнлэг сэтгэл гэдэг ийм байдаг юм аа гэсэн хүн төрөлхтний уриа лоозон болсон тохиолдлуудын нэг. Сүүлийн үед дэлхий нийтээрээ ийм хүнлэг сэтгэл, хүн ёсны чанарыг сурталчлан таниулах нь ч их болсон байна. Мөн дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Австрийн Вена хотод Хятадын консулаар ажиллаж байсан Хэ Феншань гэх эрийн тухай мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө бас шуугиан тарьж байв. Тэрбээр энд ажиллаж байх хугацаандаа нийтдээ 5000 гаруй еврей хүнд виз олгож амийг нь аварч байжээ. Тийм ч болохоор “Хятадын Шиндлер” хэмээх нэрийг өгсөн байдаг. Энэ мэтчилэн олон сонирхолтой түүх бий. Харамсалтай нь хүн амынхаа бараг 20 орчим хувийг хоморголон устгаж байх үед буюу их хэлмэгдүүлэлтийн үеэр монголчууд монгол хүнээ аварсан тухай л огт дуулдахгүй юм.

Сэтгүүлч миний хувьд мэргэжлийн судлаач, түүхч хүн биш учраас сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ өдий хүртэл ийм түүх л огт сонсож, уншиж байсангүй. Яах вэ, уул, тайгад унаа морьтойгоо гарч амь аврагдсан хүмүүсийн тухай мэр сэр яриа бол сонсож байсан. Гэвч тэр олон хүн дотор яагаад нэг ч гэсэн монгол цэрэг багшийгаа, найзыгаа, нутгийнхаа хүнийг, аав ээжийгээ аваръя гэсэн бодол төрөөгүй хэрэг вэ. Хаанаас, хэдэн хүн баривчлах нь тодорхой. Тэр үеэр нь нутгийнхандаа сэм хэл хүргэж, наашаа цаашаа дүрвээрэй гээд хэл өгчихөж болох шүү дээ. Төв аймгийн сумдаас хэдэн мянгаар нь хоморголон устгасан. Тус аймгийн урд сумдаас бол бүүр ч их. Тэдэнд “Хөөе барих гэж байна. Мордоод урагш шогш” гэхэд л хил ч гэж юу байлаа, хот балгад ч гэж хаана байлаа. Шууд л хил гараад явчих шүү дээ. Ингэсэн тохиолдол ганц ч уншиж байсангүй. Эсвэл ийм бодит түүхийг нь социализмын үед устгаж, огт өөр үзэл суртлаар мунхруулсаар байгаад байхгүй болгочихсон юм уу. Мэдээж монгол хүн учраас сүүлийнхийг нь илүү бодит хардлага байгаасай гэж бодно. Хэрэв үнэхээр ингэж устгагдсан, дарагдсан бодит түүх байдаг бол манай судлаачид гаргаж ирэх хэрэгтэй. Түүнийг нь олон нийтэд сурталчлан таниулж, хүнд хэцүү цаг үед монголчууд монгол хүнээ ингэж аварч, хамгаалж байж гэдгийг ил болгох ёстой. Өөрт огт хамаагүй, нэг улс үндэстэн биш ч гэсэн хүмүүс нэгнийхээ амь насыг аврахын тулд ямар их хүч хөдөлмөр гаргадгийг харуулсан бодит жишээнүүдтэй тэнцүүлэн тавих хэрэгтэй. Тэд ингэж бусдын төлөө зүтгэснээрээ амь насаа эрсдүүлж байгаагаа маш сайн мэдэж байсан. Гэвч хүн төрөлхтөн нэгнээ ямар муу муухай байсан ч ингэж хядаж болохгүй гэдгийг ойлгож, хэр чадлаараа тэднийг аврахын төлөө зүтгэсэн ачтай хүмүүс. Монголчууд бид өөрсдийгөө өрөвч зөөлөн, нинжин сэтгэлтэй гэж их ярьдаг. Тэгвэл яг энэ тодорхойлолтод маань хүрэх түүх бидэнд байна уу. Харин ч эсрэгээрээ буудуулах хүмүүсийн тоо дутахад хүүхэд буудсан, жирэмсэн эмэгтэйг буудаж байсан гэсэн түүхийн баримт бишгүйдээ л нэг бий. Богд хааны хатан Гэнэпилийг таван сартай жирэмсэн байхад нь буудан хороож байсан тухай тэмдэглэл түүхийн шастирт ч бий. Үүгээрээ юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр монголчууд ийм увайгүй, өөрийн аминаас бусдыг үл боддог, амиа хичээсэн гэсэн суртал ухуулга биш байгаа. “Шиндлерийн бүртгэл” шиг, Хятадын дипломат шиг хэдэн мянгаар нь биш гэхэд ганц нэгээр ч болтугай амийг нь аварсан явдал баймаар л юм.

Эс бөгөөс бид хэзээнээсээ л хүн алж, хүйс тэмтэрсээр ирсэн ард түмэн юм уу. Ийм үйлдэлд сэтгэл нь хөдлөхөө байж, хүнлэг сэтгэл гэдэг холдон одчихсон баймгүй юм. Дэлхий нийтээрээ их хаан Чингэсийг “Мянганы суут хүн” хэмээн өргөмжилдөг. Гэтэл нөгөө талдаа хоморголон устгагч гэх ч бий. Тухайн цаг үедээ ямар байсныг мэдэхгүй ч ийм хоёр талт үзэл өнөө ч байдаг.

За яахав, тэр алуулсан хүмүүсийг эсэргүү гээд итгэчихлээ гэж бодъё. Нөгөө бидний гэнэн итгэмтгий зан үүнд л нөлөөлөө биз гэж. Яаж ч бодсон багш маань дайсан биш дээ, тэр муу гавжийн эсэргүү гэж ч юу байхав гэж хэрсүүгээр хэн нь ч бодоогүй гэж үзэхэд мөн ч гашуун аа. Одооны сошиалд нэг нэгнээ “булдиж” байгааг харахад, үзэл санаа нэгтнээ хэн ч биш болгож байгаад салж байгааг харахад, заавал мууг нь үзэхээр нийтээрээ улайран дайрч байгааг харахад, өөрийг нь биш бол, өөрийн намынх нь хүмүүсийг биш бол хэдэн монголыг хөнөөсөн ч юм бодох хүмүүс биш ч юм шиг. Хэн нэгэндээ хүнлэг сэтгэл гаргах нь улам ховордсон тухай яриа улиг болтлоо л хэлэгдэж байна. Ер нь муу муухайг нь хэлээд байхаар хэн ч засарч сайжирдаггүй бололтой. Харин эсрэгээрээ бусдын сайн сайхны тухай бодит түүхийг уншиж, сонсож байж тэднээс урам зориг, сэдэл санаа авдаг байж болох юм. Хэрэв тийм бол их хэлмэгдүүлэлтийн үед монголчууд монгол хүнээ ингэж аварч байжээ гэсэн түүх байдаг бол гаргаж ирээд алга болж ховордоод байгаа хүнлэг сэтгэлийг сэргээвэл яасан юм бэ. Гэхдээ худал уянгалсан зохиолд бол хэний ч сэтгэл хөдлөхгүй, бас мэднэ. Зүгээр нэг шүлс үсэргэсэн төдий л юм болно.

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Отгочулуу: Зээлжих зэрэглэлийн төлөв дээшилсэн нь эерэг өөрчлөлт мөн, гэхдээ хангалттай биш DNN.mn

Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээний төлөв дээшилсэн талаар өнгөрсөн долоо хоногт мэдээлсэн. Тэгвэл энэ асуудлаар эдийн засагч Ч.Отгочулуугаас дараахь тодруулгыг авлаа.


-Манай улсын зээлжих зэрэглэл дээшилсэн гэсэн мэдээлэл гарсан. Энэ талаар та ямар мэдээлэлтэй байна вэ?

-Фитч рейтинг манайхыг В зэрэглэл дотроо эргээд тогтвортой гэсэн төлөв рүү оруулсан гэдгээ мэдэгдсэн. Энэ В дотор нь бас сөрөг, тогтвортой, эерэг гэсэн гурван төлөв бий. Нэг ёсондоо манайх үнэлгээ дээшлээгүй. Зэрэглэл дотроо хандлага нь сайн байна л гэж үзсэн хэрэг. Гэхдээ манайх 2012 оны үед ийм л байсан шүү дээ. Тэгэхээр бид 13 жил шаварт хий эргээд цаг хугацаа их алдлаа гэсэн үг. Хоёрдугаарт, бидний одоо байгаа В гэдэг чинь өндөр эрсдэлтэй гэсэн үнэлгээ бүхий ангилал дотор ордог зэрэглэлийн үнэлгээ юм. Хамгийн сайн нь ААА байдаг. Харин бид В ангилалд байна гэдэг чинь хөрөнгө оруулалт хийхэд эрсдэлтэй л гэсэн үг. Тэгэхээр нэг их баярлаад, бахархаад байх зүйл биш.

Capture.JPG

-Ингэж зэрэглэл дотроо төлөв дээшлэхэд юу нөлөөлсөн юм бэ?

-Өнгөрсөн жилүүдэд нүүрсний экспорт сайн байлаа. Энэ л гол нөлөө үзүүлэх шиг боллоо. Жишээ нь, 2021 онд өмнөд хөрш хилээ хаасан байсантай холбоотойгоор манайхаас нүүрс маш бага гарсан.

Ухаж гаргасан нүүрс хилийн наана овоорчихсон. Энэ нүүрс л 2023 онд гарсан. Одоо хятадууд коксжих нүүрсээ ихээр нөөцлөөд авчихлаа. Тэгэхээр өмнөх шигээ сайн авах уу, үгүй юу гэдэг чинь эрсдэлтэй. Тийм болохоор энэ үнэлгээ тогтвортой сайн байж чадахгүй.

-Засгийн газрын зүгээс ингэж зээлжих зэрэглэл сайжирсан нь хөрөнгө оруулагч нар орж ирэх үүд хаалгыг нээнэ гэсэн тайлбарыг хэлээд байгаа шүү дээ?

-Мэдээж энэ бол эерэг өөрчлөлт мөн. Гэхдээ хангалттай биш. Яагаад гэхээр хөрөнгө оруулахад асуудалгүй гэмээр шугам байдаг юм. Манайх тэр шугамаас их доогуур хэвээрээ л байгаа. Тэгэхээр эхлээд бид тэр шугамыг даваад ногоон бүс рүү орох хэрэгтэй. Одоо чинь бид улаан бүсэд байгаад байна. Хандлага, төлөв бол байна. Гэхдээ Засгийн газрын сурталчлаад байгаа шиг бүх зүйл сайхан болчихлоо гэсэн үг биш. Ер нь энэ чинь түр зуурын эффект. Хятад хилээ нээсний дараа өмнө нь овоорчихсон байсан нүүрс ачигдаж гарсны л нөлөөлөл.

-Бид ногоон бүс рүү орохын тулд яах ёстой юм бэ?

-Ногоон бүс рүү орохын тулд бид эхлээд хөрөнгө оруулалтын орчноо л нэлээд сайжруулах хэрэгтэй байна. Одоо чинь манайд хөрөнгө оруулахад маш эрсдэлтэй байна шүү дээ. Хөөгөөд гаргачихна, дээрэмдэнэ. Энэ бол маш буруу. Хоёрдугаарт, бид нүүрсний экспортоос хэтэрхий хараат байна. Тэгэхээр хятадууд нүүрсний импортоо буулгах, хилээ хаах юм бол дагаад манай эдийн засаг савлаад унана. Үүнээс гарахын тулд эдийн засгаа төрөлжүүлэх гэж бид их л олон жил ярьж байна даа. Жишээлбэл, бид ураны болон газрын ховор элементийн төслөө явуулах хэрэгтэй байна. Зэсийн салбарт шинээр хайгуул хийх ёстой. Уул уурхайн бус салбараар эдийн засгаа солонгоруулж чаддаггүй юм гэхэд уул уурхайн салбар дотроо нүүрснээс гадна олон эх үүсвэртэй болох хэрэгтэй. Аялал жуулчлал, агаарын салбараа хөгжүүлэхийн тулд илүү сайн либералчлах шаардлагатай. Зүүн болон баруун бүсдээ том онгоцны буудлуудтай болоод түүгээрээ бараа болон зорчигч авч ирдэг баймаар байна. Казахстан, Киргизистан зэрэг улсуудын бараа бүтээгдэхүүнд одоо манайх чинь маш өндөр татвар тавьдаг. Үүнийгээ болих хэрэгтэй. Тэндээс хямдхан байдлаар хүнсний ногоогоо хүртэл авдаг болмоор байна шүү дээ.

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт туссан 14 мега төсөл бий. Эдгээр нь таны яриад байгаа эдийн засгаа төрөлжүүлэх, солонгоруулах тал дээр хэр ахиц авч ирнэ гэж харж байгаа вэ?

-Энэ 14 мега төслийг явуулъя гэж ярьж байгаа нь сайн. Гэхдээ эдгээрийн чинь ихэнх нь гацчихсан, олон жил болчихсон. Сонгууль болгоноор л ярьдаг, зурагдсан пянз шиг болчихсон төслүүд байна лээ. Яах вэ, хоёр, гурван гэрэлтэй, нааштай төсөл бий. Жишээлбэл, говийг усжуулах асуудал туссан байсан. Энэ бол үнэхээр зөв. Яагаад гэвэл говьд ус маш хязгаарлагдмал. Тэнд боловсруулах үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэхийн тулд гүний ус ашиглаад байгаа нь хэцүү байдалд оруулна. Ураны төсөл орсон байсан. Гэхдээ бас л олон жил ярьж байна, гадныхантай уулзах болгондоо л үүнийгээ ярьдаг. Гэхдээ энэ удаа үнэхээр нэг ажил хэрэг болоод өрнөх юм бол нэг тэрбум орчим ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирээд манай эдийн засгийг т өрөлжүүлэхэд маш хэрэгтэй. Бусад нь харин онцын ач холбогдол багатай гэж хараад байгаа. Зэс хайлуулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ хийнэ гэсэн. Монголд 5-6 том ТЭЗҮ байгаа. Үүндээ маш их мөнгө зарцуулсан. Гэтэл дахиад нэмж баахан ТЭЗҮ хийх юм байна. Дээрээс нь гадны хөрөнгө оруулагч нар чинь манайхны хийсэн ТЭЗҮ-д хэзээ ч итгэхгүй. Тэд чинь өөрсдөө хийнэ.

Тэгэхээр ингэж мөнгө зарж баахан ТЭЗҮ хийхийн оронд гадны хөрөнгө оруулагч нар өөрсдөө эрсдэлээ даагаад орж ирэх орчныг нь л бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй байна. Ер нь төр өөрөө ТЭЗҮ хийнэ, төр өөрөө баахан төсөл хөтөлбөр санхүүжүүлнэ гэхээр өөрсдийнх нь яриад байгаатай зөрчилдөөд байгаа юм. Хувийн хэвшлээ дэмжинэ, төр бизнес хийхгүй гэж уг нь яриад байгаа шүү дээ.

-Нүүрсийг хятадууд авахгүй байх магадлал ойрын 10-15 жилдээ байхгүй. Тийм болохоор энэ үе дээр нь бид байгаа бүх боломжоороо урагш нь гаргаад л байх хэрэгтэй гэж Сангийн сайд хэлээд байгаа. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Хятадууд нүүрсээ яг зах зээлийн зарчмаар нь явуулдаг улс биш шүү дээ. Геополитик, улс төрийн сонирхол зэрэг нь их жин дардаг. Хэрвээ Хойд Солонгос, Австралиас их аваад эхэлбэл манайхаас авахаа больчихдог. Ийм үе  байдаг. Тэгэхээр тийм найдвартай биш. Дээрээс нь Хятадын гангийн үйлдвэрлэл саараад эхэлсэн. Гангаа боловсруулахын тулд л коксжих нүүрс импортолдог шүү дээ. Харин манайхаас яагаад авдаг вэ гэхээр манайх харьцангуй чанар сайтай, хямдхан. Түүнээс биш хятадууд өөрсдөө асар их нөөцтэй. Мөн томоохон үйлдвэрүүд нь Өмнөд Монголд байдаг нь тээвэрлэлтэд хямд тусдаг. Монголд ийм давуу талууд байна. Гэхдээ Хятад өөрсдөө Монголтой Монголгүй асар том давуу талтай улс. Тэгэхээр зөвхөн нүүрс дээр нэг их найдаад байх хэрэггүй.