Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Ардчилсан нам ард түмний саналд үнэнч байх ёстой. Учир нь амьдралаа ийм улны болтлоо дэмжиж ирсэн МАН-ын ноёрхлыг хазаарлаж, дээрээс нь хяна гэж та нарт ард түмэн энэ хэмжээний саналаа өглөө. Тиймээс бүх ард түмний энэ үүрэг сануулгад үнэнч байх ёстой . Үүнээс урваж хувийн эрх ашгаа дээдэлбэл сүр сүлд чинь сөнөнө. Улс төр хором бүрт та нараас дээрх үнэнч байдлыг чинь сорьж үзнэ. Сориод ч эхэлчихсэн байх шиг бололтой. Анхны 126 гишүүнтэй парламентад МАН олонх болсон учраас Засгийн газраа дангаараа байгуулах боломж бий. Гэвч дангараа байгуулсан танхим нь хэврэг байх болно гэж тэд айж байгаа.

Тиймээс л Ардчилсан намаар өөрсдийгөө хамгаалуулахын тулд эвсэх санал тавьж байна. Ямартаа ч эрх баригчид хамтарсан засаг байгуулна гэдгээ нийгэмд зарлачихав бололтой. Хамтарчихвал хамаг ажил бүтэж, том, том төслүүд хөдөлж Монголын эдийн засаг огцом өснө гэх яриаг тэд гаргаж ирэв. Яг өнөөдрөөс тэдний хувьд том төслүүдээ хөдөлгөж эхлэхэд Ардчилсан нам л хэрэгтэй байгаа мэтээр хамтарсан засгаа зөвтгөн тайлбарлаж байна. Хар ухаанаар бодоход өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд Ардын нам үнэмлэхүй олонх байгаагүй бил үү. Тэр үедээ Ардын нам өнөөгийн Ардчилсан намтай намгүй л том төслүүдээ хөдөлгөх битгий хэл дахин нэг Улс байгуулах ч хэмжээний хүчтэй байсан байх аа. Гэтэл яагаад хүчтэй байхдаа хөдөлгөх гэж оролдоогүй том төслүүдээ хүч арай зэрэгцсэн энэ үед Ардчилсан намтай л байвал хөдөлнө гэв. Ийм хөгийн улс төрд ард түмэн одоо итгэхээ байсан. Хамтарсан засаг байгуулах нь бидний хувьд улс төрийн бодлогоо тогтвортой явуулахад хэрэгтэй байна гээд үнэнээ хэлчих зориг Ардын намд алга уу. Найман жил хуурч, найман жил хүчиндэж, найман жил ноёрхчихоод хийгээгүй атлаа одоо хамтраад хийе гэдэг улиг болсон улс төрөө боль оо. Ард түмэн үүнд чинь үнэхээр эгдүүцэн, зэвүүцэж байна.

Хэдэн жилийн өмнө аз жаргалаа хуваалцаад хамтарлаа гээд Оюу толгойн төслийг эхлүүлээд бөөн юм болж байв даа. Тэгсэн одоо ганцхан С.Баярцогт л бүх гэрээг хийсэн, төрөөс хулгай хийсэн болоод үзэгтэй бүгдэд адлуулаад явж байгаагаа Ардчилсан нам мэддэг үү. Тиймээс энэ удаад Ардчилсан нам ард түмний саналдаа үнэнч байж, сонгосон сонгогчдынхоо хүслээр хүчтэй сөрөг хүчин гэдгээ л бат нот харуулах хэрэгтэй. Та нарыг дэмжсэн хагас сая иргэн найман жил ноёрхсон Ардын намын өнөөгийн эрх барих бодлогыг зүгээр л хазаарлаад хянаад өг гэж гаргаж ирсэн.

Тиймээс Ардчилсан нам бурууд нь хатуу бай, болохгүй байгааг нь зөв болго, ард түмнээ улных шалныхаар нь ялгаварладаг, татвараар дарамталдаг, иргэдийнхээ боломжийг нь хулгайлдаг, нүүрс, автобус хулгайлдаг, зээл аваад өгдөггүй гэх зэрэг эрх баригчдын увайгүй үйлдлийг нь зогсоох ёстой.

Бүх үйлдвэр үйлчилгээг сэргээж, хувийн хэвшлийн бизнес хийх боломжийг утга төгөлдөр баяжуулах чиглэлд бодлогын улс төрөө хүчтэй хий. Улаанбаатар хотын түгжрэл, утааг алга болго. Шинэ станцууд барьж эрчим хүчний хараат байдлаас гаргах, нефтийн үйлдвэр байгуулж, аж үйлдвэржилтийг бодит утгаар нь төгөлдөржүүлэхэд хүчтэй шахалт үзүүлж ажилла. Ардчилсан нам ингэж л ажиллах хэрэгтэй. Энэ бол та нарын гол ажил гэж ард түмэн саналаа өгөхдөө сануулан хэлж, сонгон гаргасан. Үнэхээр ард түмний та нарт өгсөн санал хүчтэй, бодитой сөрөг хүчин болох боломжийг чинь нээж өгсөн. Тиймээс ирэх дөрвөн жилд хүчтэй сөрөг хүчин байж, намаа бэхжүүл. Хамтарсан засагт орохоор яс горьдсон нохой шиг гүйлдэж явахаар сөрөг хүчний үүргээ гүйцэтгэж, наанадаж удахгүй болох орон нутгийн сонгуулиа бодоцгоо, та минь. Орон нутгийн сонгуульд Ардчилсан нам амжилттай оролцох онц шаардлагатай. Учир нь Монголын ард түмний зовлонгийн ихэнх нь Улаанбаатар хотод байна. Тиймээс АН орон нутгийн сонгуульд ялж, нийслэлээ авах хэрэгтэй. МАН бүх түүхэндээ хоёр мянган км зам барьж байсныг Ардчилсан нам эрх барихдаа нэг жилд мянга, мянган км зам тавьж чадсан. Нийслэл хотын авто замын уулзвар бүрийг шинэчилсэн.

Тиймээс орон нутгийн сонгуульд ялж нийслэлээ аваад тэр хурдаараа Улаанбаатар хотын түгжрэлийг бууруулж, том, том гүүрэн замаа барих хэрэгтэй. Бусдын 91 жилд хийсэн ажлыг танай нам нэг жилийн дотор л хийж, хөгжлийн хурдыг Монголд мэдрүүлсэн. Яг үүн шиг ажиллахыг ард түмэн Ардчилсан намаас хүсч байгаа. Та нар л энэ ажлыг хийхгүй бол бусад нь хийж чадахгүй нь. Улаанбаатарчууд метро гэж яриад гучин жил өнгөрлөө. Сүүлдээ нийслэлчүүд метро ч мөрөөдөл боллоо, метротой болтлоо микрогоо түр явуулж байгаач гэж гуйж, өвлийн хүйтэнд хөлдөж осгож үйл тамаа үзэцгээв. Тиймээс Ардчилсан нам орон нутгийн сонгуульд ялж, нийслэлээ авч, метрогоо хариуцан хий. Та нарыг л хийнэ гэж ард түмэн харж байна. Та нарыг л хийгээсэй гэж саяны сонгуулиар ард түмэн саналаа өгцгөөсөн. Ардчилсан нам энэ ажлаа анхаарахгүйгээр эрээвэр хураавар засагт орох гэж сандралдах хэрэггүй. Та нар өнгөрсөн найман жил өлбөрч үхээгүй, тэссэн. Одоо наймхан сар тэс. Яг өнөөдрөөс эхлээд хагас жил гаруйхан хугацааны дараа л гэхэд МАН-ын гомдогсод босоод л ирцгээнэ. Өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд үнэмлэхүй олонх байхдаа ч Хүрэлсүхийн үед 32, 33-ын бүлэг болж хоёр хуваагдаж байсан. Саяны засгийн үед ч хуваагдаж л байсан, сонгууль дөхчихөөд л нийгэмд сайн мэдэгдээгүй болохоос. Одоо энэ түүх хагас жил гаруйхан хугацааны дараа дахиад давтагдах улс төр яг одооноос яваад эхэлсэн байна. Энэ нам засгаа дотроосоо ч, гаднаасаа ч мэрсээр унагах улс төр аль хэдийнэ бий болсон.

Тиймээс Ардчилсан нам ангал цуу гарч байгаа Ардын намын засагт орж, цавуу, холбоос болох шаардлага огт байхгүй. Хуваагдаад гомдогсод бий болсных нь дараа улс төр хийхэд Ардчилсан намд оройтохгүй. Та нар бусад хүчинтэй эвсээд засаг барих ч боломжтой шүү дээ. Үнэхээр Ардын нам энэ Их хуралд тавь гаруйхан суудал авсан бол хамтарч болох гэсэн. Гэтэл та нараас арав гаруй суудлаар хавь илүү байгаа нам. Тиймээс ийм олонх болсон намтай хамтарч Засаг байгуулна гэдэг бол Ардчилсан намд саналаа өгсөн ард түмний итгэлийг та нар хөсөрдүүлж байгаагийн илрэл. Нөгөө үнэнч байдлаасаа урваж байгаагийн шинж гэсэн үг. Тиймээс сөрөг хүчний үүргээ сүр жавхаатай биелүүлээд удахгүй болох орон нутгийн сонгуульдаа намаа бэхжүүлж ялахаа бодоцгоо, та минь…

Э.МӨНХТҮВШИН

Парламентын ес дэх сонгуулиа монголчууд бид өнгөрсөн долоо хоногт амжилттай зохион байгууллаа. Үүний үр дүнд ямар ч байсан 126 хүн сонгогчдынхоо итгэлийг өвөртлөн парламентад суухаар болов. Өмнөх үеэ бодвол элдэв хэл ам тийм их гарсангүй. Нэг ёсондоо улстөрчид маань унаж, давж сурч байгаагийн илрэл ч биз. Одоо харин Сонгуулийн ерөнхий хороо тухайн хүмүүсийг 15 хоногийн дотор баталгаажуулж, гишүүний үнэмлэхийг нь гардуулан өгнө. Улмаар Ерөнхийлөгч 30 хоногийн дотор анхдугаар чуулганыг зарлан хуралдуулж, тангараг өргөх хуультай. Мэдээж анхны чуулганыг хамгийн ахмад нь даргалдаг учиртай. Тийм болохоор МАН-ын жагсаалтаар УИХ-ын гишүүн болсон Д.Рэгдэл насныхаа эрэмбээр даргалах болов уу. Үндсэн хуульд нэмэлт оруулж, Сонгуулийн тухай хуулиа өөрчилсний дүнгээр энэ парламентад дөрвөн нам, нэг эвслийн төлөөлөл орлоо. Олон намын дуу хоолой сонсогдох, зүй ёсны мэтгэлцээн явагдах сайн талтай гэж байгаа ч зарим нөхрийг харахаар өөрийгөө таниулах гэсэн оролдлого, сөрөхийн тулд сөрөг байх гэсэн увайгүй байдал ч нэмэгдэх мэт санагдана. Гэхдээ л ардчилсан парламент учраас энэ мэт үзэгдэл байх нь хэвийн л зүйл.

Энэ удаагийн сонгуульд намууд ч боломжийн хэмжээнд буюу чадлаараа л оролцлоо. Гэвч үе, үеийн сонгуулиудаар ажиглагдсаар ирсэн алдаа дутагдлууд байсаар байна. Тухайлбал, эрх баригч МАН нийт санал өгсөн иргэдийн дөнгөж 30 гаруйхан хувийн санал авсан. Тэгсэн хэрнээ парламентынхаа 53.9 хувийг бүрдүүлж, дангаар засаглах бүрэн боломжтой болсон дүн гарав. Босго хувьдаа хүрээгүй жижиг нам, эвслүүдийн авсан саналыг тэгш хуваарилах зарчмаар парламентад төлөөлөлтэй болсон намуудад хуваан өгч байгаа нь ч тиймхэн л хэрэг юм. Учир нь АН, МАН гэсэн хоёр том намаас бусад нь нийлээд иргэдийн 40 орчим хувийг авсан ч босго давж чадаагүйн улмаас тэрхүү саналыг нь бусад дээр нь нэмж жагсаалтаар зарим нэр дэвшигчид боломж олдсон. Мөн санал гээгдсэн тохиолдлууд их гарлаа. Ялангуяа том, сонгогч ихтэй тойргуудад энэ илүүтэй ажиглагдсан. Жишээлбэл, Налайх, Багануур, Баганхангай дүүрэгт МАН-аас нэр дэвшсэн Ц.Сандаг-Очир хамгийн бага буюу 12 мянга гаруй сонгогчийн санал аваад л УИХ-ын гишүүн болох эрхээ баталгаажуулсан. Тэгвэл 10 мандаттай хоёрдугаар тойрогт нэр дэвшсэн Ц.Цэрэнпунцаг 64537 хүний санал авсан. Бараг тав дахин их хүний санал авсан хэрнээ 10 мандатад багтаж чадалгүй хоосон хоцров. Тэгэхээр дараа, дараагийн сонгуульд жагсаалтын тоогоо нэмэгдүүлэх, сонгогчдынхоо тоотой мандатын тоогоо уяж өгөх зэрэг өөрчлөлтүүдийг хийх л шаардлагатай нь харагдаж байгаа юм. Мөн Ерөнхийлөгч байсан хүн анх удаа нэр дэвшиж, улмаар ялалт байгуулсан. Хоёр парламент дамнан спикер хийсэн Г.Занданшатар, МАН-ын бүлгийн дарга Д.Тогтохсүрэн нар сонгогчдын дэмжлэг аваагүй гээд олон сонирхолтой зүйлтэй сонгууль боллоо.

Үүнээс гадна хэт олон жижиг намууд сонгуульд өрсөлдөх нь сонгогчдын саналыг гээгдүүлэх нэгэн том хүчин зүйл болдог аж. Уг нь ардчиллын баталгаа, парламентын дархлаа гэж тэд маань хэлдэг ч ачир дээрээ тийм биш байна. Тэгээд ч жижиг намууд энэ янзаараа сонгуульд ялалт байгуулж, засгийн эрх барина гэдэг үлгэр. Засгийн эрхийг барих төлөвшил, боловсон хүчний нөөц ч алга. Тиймээс манайх шиг цөөн хүн амтай улсад хоёр том нам нь байх зүгээр гэдгийг судлаачид хэлээд байгаа. Нэг нь ялахад нөгөө нь сөрөг хүчин байж, бие биедээ ташуур, дэм болоод байвал улс орны хөгжилд ч том алхам хийгдэнэ гэдэг юм билээ. Тийм ч болохоор МАН-ын авсан 68 биш АН-ын авсан 42 суудал илүү анхаарал татаад байгаа юм. Өнгөрсөн сонгуулиар арай ядан бүлэг байгуулах хэмжээнд хүртлээ ялагдсан тэдэнд энэ удаад ард түмэн парламентын 37.5 хувийг бүрдүүлэх итгэл хүлээлгэв. Энэ бол ард түмэн АН-ыг илүү сайн байгаасай, улс төрийн намын хувьд улам чамбайрч, төлөвшөөсэй гэж хүсч байгаагийн илрэл.

Ер нь энэ удаад төр засгийг өөрчлөхийн төлөө ард түмэн үнэн хүчээрээ зүтгэлээ. Харамсалтай нь тэдний өөдөөс олон жил бугшсан систем, 300 гаруй төрийн албан хаагчид сөрөн зогсов. Жирийн ажилчин, хувиараа бизнес эрхлэгч, малчид бол төр засгийг өөрчлөх хэрэгтэй. Нэг нам дангаар хэт удаан засаглаж болдоггүйг ойлгосон байна. Төр нэрийн дор хувийн өмчид хэт бүдүүлгээр халдаж, бүхнийг чаддаг, мэддэг нь төр өөрөө болсныг ч мэдэрсэн байна. Даанч намын үнэнч гишүүд, ажилтайгаа үлдэх гэсэн хүмүүс энэ удаад ялав. Дээрээс нь муу нэртэй нөгөө хэдэн сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд энэ удаагийн сонгуулиар маш сайн ажилласан.

Иргэдээ санал өгөх хэрэгтэй, энэ нь хуулиар олгогдсон эрх, үүрэг гэдгийг тэд л сэнхрүүлэн ойлгуулж байв. Телевизийн сувгуудаар урьд хожид байгаагүй их халз мэтгэлцээн зохион байгуулж, нам, эвслийн мөрийн хөтөлбөрт юу туссан. Нэр дэвшигчдийн хэн нь хэн бэ гэдгийг боломжийн хэмжээнд таниулсныг дурдах нь зүйтэй. Харин нөгөө талдаа Ардчилсан нам муу байлаа. Хэдийгээр Л.Гантөмөр богино хугацаанд эвлэлдэн нэгдүүлж, чамлахааргүй амжилт сонгуулиар үзүүлсэн ч энэ намаас авдгаа авчихсан зүтгэлтнүүдийнх нь нөлөө сөргөөр нөлөөлөв. Тэд цахим орчинд намаа зүхэж, удирдлагуудаа муулсаар сонгууль дуусгасан. Үүнээс илүү амжилт үзүүлж, засаг барих хэмжээнд биш гэхэд одоогийнхоосоо арай олон суудал авч болох байсан ч болсонгүй. Ардчилсан намаа муулаад байгаа тэр нөхдүүд тодорхой хэмжээний нэр сүртэй. Тийм болохоор хэн нэг нь очиж дээрэлхээд, хөрөнгийг нь хураагаад байж чадахгүй. Тэгэхээр тэдэнд аль нам нь ялах чухал биш байдаг бололтой юм. Эцэст нь дүгнэхэд, ямар ч байсан бид сонгуулиа зохион байгуулж, саналаа өгч, үр дүнгээ хүлээн зөвшөөрч сурч байна. Ард түмэн төр барих эрхээ чанартай эдэлж, ажиллаж чадаагүй, хувь хүний эрх эрх чөлөөг хясан боогдуулаад байвал ямархан хариу барьж чадахаа харууллаа. Дээр хэлсэнчлэн иргэд төр засгаа өөрчлөн зохион байгуулахын төлөө үнэн хүчээр зүтгэлээ.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгууль болж өнгөрлөө. Тус сонгуулийн үр дүнгээр анхны 126 гишүүнтэй парламент бүрдэж байгаа юм. энэ долоо хоногт анхны чуулганаа зарлан хуралдуулж, тангараг өргөснөөр тэдний бүрэн эрх хэрэгжиж эхлэх билээ. Бид нам, эвслээс парламентад анх удаа сонгогдон УИХ-ын гишүүн болсон нэр дэвшигчдээс байр суурийг нь сонирхлоо.

АН-ын жагсаалтын дөрөвт бичигдэж, УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон С.Цэнгүүн:

-Монгол Улс бол залуусын орон. Хамгийн залуу гишүүн болж парламентэд үе тэнгийн залуусаа төлөөлөх эрхэм үүрэг ногдсон нь миний хувьд маш том хариуцлага гэж бодож байна. Жижиг төрийн төлөө би улс төрд орсон. Энэ зарчмаа цаашид ч баримтлах болно. Ардчилал гарснаас хойш төрсөн, эрх чөлөөний өндөр мэдрэмжтэй залуусаа төлөөлж хувийн өмч, хувь хүний эрх чөлөө болон чөлөөт зах зээлд тулгуурласан бодлого хэрэгжүүлэхийн төлөө тууштай явна. Эрчим хүчний салбарт реформ хийх зайлшгүй шаардлагатай энэ цаг мөчид улс төрийн зориг гаргаж бид томоохон өөрчлөлтүүдийг хийх болно.

АН-аас долдугаар тойрогт өрсөлдөж ялалт байгуулсан Л.Мөнхбаясгалан:

-Сонгуулийн тухай хууль шинэчлэгдэж, том тойрог буюу дөрвөн аймгийн хэмжээнд өрсөлдөж, дөрвөөр гарсан АН-ын анхны эмэгтэй гишүүн боллоо. Их хүнд, хэцүү сонгууль болсон. Гэхдээ ялалт байгуулж чадлаа. Говийн ард түмэн маань итгэл хүлээлгэсэнд баяртай байна. Цаашдаа говь нутаг, Монгол Улсын хөгжлийн төлөө хоёргүй сэтгэлээр ажиллана.

Манай улсын говийн бүсэд экологийн тэнцвэр алдагдаж, усгүй болж байна. Гүний усыг уул уурхайд хэрэглэж байгаа. Тийм учраас үүнийг шийдэхийн тулд тууштай ажиллаж “Хэрлэн говь”, “Туул говь”, “Орхон говь” төслүүдийг хэрэгжүүлэхийн тулд бүх хүч чадлаа дайчилна. Мөн Монголын төрд нүүрлэсэн шударга бусын зудыг арилгана. Төрөөс хулгай хийдэг, баяждаг, төрд монополь тогтоочихсон олигархуудтай зад үзнэ. Улсаа шударга ёсны хямралаас л гаргана. Үүний төлөө бүх зүйлээ зориулж ажиллана.

МАН-ын жагсаалтын 10 дугаарт бичигдсэн Б.Уянга:

-Сонгуулийн сурталчилгааны өдрүүдэд говийн бүсийн дөрвөн аймагт МАН-аас нэр дэвшсэн хүмүүсээ дэмжиж ажилласан. Учир нь манай уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэлийн салбарын гол цөм тэнд л байгаа шүү дээ. Энэ удаагийн сонгуульд нэр дэвшигчид ямар их хөдөлмөр зүтгэл гаргадгийг хажуунаас нь харж, дэмжиж ажилласандаа баяртай байгаа. Одоо бол ажил дуусаагүй, харин ч эхэлж байгаа мэт санагдаж байна.

Би бол эрдэс баялгийн салбарын төлөөлөл. Манай салбарын хууль эрх зүйн орчин шинэчлэгдэх цаг нь болсон. Тухайлбал, Ашигт малтмалын тухай, Газрын хэвлийн тухай гээд олон чухал хууль бий. Тийм болохоор салбарынхаа гол хуулиудыг ямар нэгэн давхардал, хийдэлгүй болгохын төлөө ажиллана. Тэгж байж уул уурхайн салбар бүрэн цэгцэндээ орно гэж бодож байгаа.

МАН-ын жагсаалтын 11 дүгээрт бичигдсэн Ж.Галбадрах:

-Сэтгэгдэл их өндөр байна. Жагсаалтад орох хүсэлт намаас ирснийг хүлээн авч, энэ удаагийн сонгуульд оролцсон. Өнгөрсөн хугацаанд би өөрөө хийж хэрэгжүүлэх олон зүйл бодож явсан. Үүнд улс төр, төрийн нөлөө хэрэгтэй байгааг олж харсан учраас ийм шийдвэр гаргасан.

Би улс төр нэг их сонирхдог байгаагүй. Яг л багш хүн. “Шинэ Монгол” сургуулийг 2000 онд байгуулснаас хойш шинэлэг зүйлүүд их хийсэн. Үүнийгээ төрийн сургуульд хийх саналаа өгч, 2020-2022 оны хооронд найман сургууль сонгоод менежментийг нь хийсэн. Харамсалтай нь төрийн сургуулийнхаа орчин нөхцөлийг сайтар мэдрээгүйгээс тийм ч сайн үр дүн гараагүй. Харин өнгөрсөн жил уг төслөө улам сайжруулаад улсын хэмжээнд 60 сургуульд хэрэгжүүлсэн. Сайхан үр дүн гарсан. Төрийн сургуулийн чанар сайжирвал Монгол Улс хөгжинө. Чанарыг сайжруулахын тулд багш нарын хүртээмж маш чухал. Дунд сургуулийн шилдэг төгсөгч нь багш, эмч болдог тогтолцоог бий болгохын төлөө ажиллана. Багш нарынхаа нийгмийн хамгаалал, нэр хүндийг өсгөхийн тулд хичээнэ. Ер нь улс орны үндсийн үндэс нь боловсрол.

ХҮН-аас баянгол дүүрэгт нэр дэвшиж, ялалт байгуулсан Ж.Золжаргал:

-Их олон хүний санал авлаа. Баярлах гэхээсээ илүү хариуцлага мэдрэгдэж байна. Ер нийгмийн хүлээлт байсан. Тийм болохоор энэ хүлээлтэд хүрсэн бодлого гаргах, үр дүнтэй ажиллах гэсэн хариуцлага ирж байгаа ч түүнийг хийж чадна гэсэн итгэл байна.

Монгол Улсад өнөөдөр ажил хийж байгаа. Бүтээж байгаа хүмүүст ирэх татварын дарамт маш өндөр байна. Өнөөдөр бид өөрсдийгөө Европ болон Азийн өндөр хөгжилтэй улсуудтай харьцуулж болохгүй. Манайд тээвэр логистикийн зардал их өндөр. Тийм болохоор бүх төрлийн татвар, хураамжийг буулгах хэрэгтэй. Төсвийн үргүй зарцуулалтыг бууруулах юм бол төгрөгийн ханш чангарч, зээлийн хүү буурна. Дээрээс нь Улаанбаатар хотын гэр хороолол, орон суцны дэд бүтцийн асуудал, нягтрал ихтэй газруудын сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжийг шийдэхийн төлөө эрх зүйн зоригтой шийдлүүдийг гаргана. Миний хувьд ирэх дөрвөн жилд салбар, салбарын төлөөллөөс баг бүрдүүлж ажиллахаар төлөвлөж байгаа.

ИЗНН-ын жагсаалтын хоёрдугаарт бичигдсэн М.Нарантуяа:

-Миний хувьд гурав дахь удаагаа сонгуульд өрсөлдөж, энэ удаад УИХ-ын гишүүн болж байна. Гэвч энэ бол маш том үүрэг хариуцлагатай ажил. Гэвч гэсэн энэхүү хариуцлагыг үүрч ажиллах болно. Мэдээж миний хувьд анхнаасаа хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл болж чадна гэсэн итгэл дүүрэн байгаа. Манай ИЗНН-ын дэвшүүлэн мөрийн хөтөлбөрийн үзэл баримтлал байгаа. Үүнээс гадна хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн төлөө хийхээр санаж бодож, төлөвлөж байгаа ажлуудаа хийх болно. Тухайлбал, хүүхдийн ховор тохиолддог өвчлөлийг бууруулах, эмчлэх асуудлыг хөндөж тавина. Хүүхэд хамгааллыг сайжруулах, хүчирхийллийг бууруулах, эрүүл мэнд, боловсролын салбар гээд олон чухал асуудал бий.

Гэхдээ одоо ийм, тийм гэж олон ажил ярихаас илүүтэй ажлаа эрэмбэлээд шат дараатайгаар хийж хэрэгжүүлээд явна гэж бодож байгаа. Миний хувьд бусад нам, эвслийн хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн төлөө гэж санаачилсан ажил бүрийг дэмжиж ажиллана.

Эрх зүйч, судлаач Х.Номингэрэлтэй ярилцлаа.

-Энэ удаагийн сонгуулийн онцлог, үр дүнг та яаж харж байна вэ?

-Энэ удаагийн сонгууль Үндсэн хуулиндаа нэмэлт өөрчлөлт оруулаад, холимог тогтолцоогоор явж байгаа. Парламентаа томруулсны дараахь шинэ эрх зүйн орчинд болж буйгаараа онцлогтой. Түүний үр дүнд намын жагсаалтаар хүмүүс сонгогдлоо. Хажуугаар нь сонгуулийн хуульд гарсан нэмэлт өөрчлөлтүүд Үндсэн хуулиас гадна чухал нөлөө үзүүллээ. Тухайлбал, жендерийн асуудал дээр квотоо нэмж, нэр дэвшигчдийн жагсаалтад 50/50 хувийг барьсны үндсэн дээр 32 эмэгтэй гишүүнтэй боллоо. Энэ нь нийт гишүүдийн 25 орчим хувь буюу дэлхийн дундаж дээр ирсэн нь эрх зүйн зохицуулалтын эерэг үр дагавар юм. Олон нийтийн ойлголт хандлага ч хувь нэмэр орууллаа.

Тойрог дээр 2023 оны зургадугаар сард сонгуулийн хуулийг баталж, 12 дугаар сарын сүүлээр тойргийнхоо хэмжээг УИХ-ын тогтоолоор баталсан. Тэгэхдээ хэт том тойрог үүсгэснээс болоод олон эрсдлүүд үүссэн. Тэрний үр дагавар нь эмэгтэйчүүд тойргоор сонгууль хийж байхад өмнө нь 13 эмэгтэй гарч байсан бол сая найман эмэгтэй тойргоос орж ирлээ. Тойрог томорсноос үүдсэн цагийн болоод зардлын хангалттгүй байдал, засагт юмуу, УИХ-д ажиллаж амжаагүйгээс олон нийтэд танигдаж чадаагүй шинэ залуу эмэгтэй хүмүүсийн хувьд эрсдэл өндөртэй сонгууль боллоо.

Таван намтай болж, УИХ солонгорлоо. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний төлөөлөл жагсаалтаар орж ирлээ. Үндэсний цөөнх казах эмэгтэйн төлөөлөл жагсаалтаар мөн орж ирлээ. Гэх мэтчилэн харвал төлөөллүүдийг хангахын тулд иргэний нийгмийн байгууллага, улс төрийн намуудаас хийж хэрэгжүүлж ирсэн ажлуудын үр дүн харагдаж байна.

-Сонгогчдын ирц 69 хувь байлаа. Энэ нь юу гэсэн үг вэ?

-Энэ удаагийн сонгуулийн ирц сайн байлаа. Насны бүлэгтээ ахмадуудын ирц өндөр ч залуус тоогоороо олон оролцлоо. Олон улсын судалгаанууд дээр ард иргэдийн эрх ашиг, улс төрийн идэвх нэмэгдсэн үед ирц нэмэгддэг гэж үздэг. Ямар нэгэн байдлаар үнэхээр өөрчилье, эсвэл хадгалъя гэдэг байдлаар улс төрийн шийдвэр амьдралд нь ач холбогдолтой гэж үзсэн учраас. Ардчилсан оронд сонгогчдын ирц 69, 70 хувь гэдэг өндөрт тооцогддог. Энэ удаа манай иргэдийн улс төрийн эрмэлзэл, оролцоо, сонирхол өндөр байлаа. Тийм ч учраас таван намтай сонгуулийн дүн гарч байна.

-Санал хураалт дуусах дөхөхөд буюу 21 цагийн үед сонгогчдын идэвх нэмэгдлээ гээд СЕХ-ны самбар дээр тоолуур шиг л эргэлдэж байсан даа. Зарим хүмүүс үүнийг зориудаар бэлдсэн саналын хуудас уншууллаа гэж хардаж байсан. Энэ боломжтой юу?

-Бүх санал авах хэсэгт намуудын ажиглагчид байгаа. Иргэний нийгэм болоод олон улсын ажиглагчид байсан. Яг тэр үед олон улсын ажиглагчид байсан эсэхийг мэдэхгүй байна. Тийм амархан зориудын саналын хуудас уншуулна гэж бодохгүй байна. Тэгэх боломжтой гэж хэлэхэд эргэлзээтэй юм.

-Гадаадад байгаа монголчууд ерөнхийдөө гуравдагч хүчинд түлхүү санал өгсөн байсан. Үүнийг та судлаачийн хувьд юу гэж харж байна вэ?

-Миний харсан тоогоор ХҮН намд арай өндөр. Дараа нь Ардчилсан намд саналаа өгсөн байсан. ХҮН намынхныг гадаадад байгаа монголчууд руугаа мэдээллээ сайн хүргэжээ гэж харж байна. Нөгөө талаар сошиал медиагаар Монголынхоо талаар судалж байгаа. Тодорхой хэмжээнд дүгнэлт хийгээд парламентад олон намын төлөөлөл бүхий гуравдагч хүчний дуу хоолой байх нь зүйтэй гэж үзсэний улмаас сонгуульд саналаа өгсөн болов уу.

Мөн гадаадад байгаа монголчуудын ирц маш бага байлаа. Бүртгэлийнх нь талаар мэдээлэл аваагүй сонгуулийн өдөр нь шууд Консулын газар очсон хүмүүс ч байсан. Үүнээс цаашид гадаадад байгаа монголчуудынхаа саналыг илүү сайн авахын тулд зохион байгуулалт дээрээ түлхүү анхаарах шаардлага ажиглагдсан.

-Энэ удаагийн УИХ-ын сонгуульд МАН өнгөллөө. Сонгуулийн өмнө Л.Оюун-Эрдэнэ Засгийн газрын бүтцээ зарласан. Тэр бүтцээрээ ажиллах уу. Эсвэл бусад нам эвслүүд Засгийн газарт орж, ажиллах болов уу?

-Ойрын хоёр, гурав хоногийн үйл харуулах болов уу. Олон л янзын мэдээлэл байна. Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдана. МАН, АН, бусад намууд дээр ч өргөн хүрээний эвслийн Засгийн газар байгуулагдах болов уу гэсэн хүлээлт ч байна. Нөгөө талаасаа олон нам сонгож байгаа чинь эрх баригчдыг хяна гэсэн үг ш дээ. Бүгдээрээ нэг тогоон дотор ороод нэг нэгнийгээ хянахаа больчих вий гэсэн иргэдийн айдаст ч бий. Ардчилсан намын хувьд иргэд хангалттай хэмжээнд итгэл хүлээлгэлээ. Эвслийн Засгийн газар байгуулан сөрөг хүчнүүд маань нэлээд хүчтэй сөрөг хүчин болох давуу эрхүүд бий.

-Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүргээс гарсан гишүүдэд зарим иргэд шүүмжлэлтэй хандсан байсан. Эдгээр дүүргүүдийн иргэд сайхан амьдраад байгаа юм байх даа гэдэг ч юм уу?

-МАН давамгайлсан, сөрөг хүчний төлөөллийг бага буюу нэг, нэг хүн сонгосон харагдсан. Сонгино, Баянзүрх, Хан-Уул дүүрэг зэрэг хотын тойргуудыг сонгогчийн өнцгөөс харахад маш тэгш бус байдалтай байна. Мажоратор хэсгийн 78 суудлын нэлээд хэсэг хөдөөд байгаа юм. Баянзүрх дүүргийн 200 гаруй мянган сонгогч таван мандаттай. Хан-Уул дүүрэг гэхэд 170 гаруй мянган сонгогчтой ч гурав байхад баруун бүсэд 10 мандаттай байх жишээний. Сонгох эрх дээр тэгш бус байдлыг сонгуулийн тогтолцоо өөрөө үүсгээд, хэвээрээ үргэлжлээд байгаа юм. Монгол Улсын иргэдийн хувьд сонгох, сонгогдох эрх нь эн тэнцүү байх ёстой. Энэ удаад бүсчилнэ гээд дэлхий дээр байхгүй л том, том бүсүүд үүсгэсэн. Баруун бүсийн тойрог Германы нутаг дэвсгэрээс том гэж буй юм. 18-хан хоногт сонгуулийн сурталчилгаа хийх энэ нөхцөл байдал нь сонгогчдод маш ойлгомжгүй, хэтэрхий олон мандаттай хүмүүсээ танихад хэцүү, сонгогчийнхоо эрхийн үүднээс харсан ч тэгш бус л байгаа юм. Европын аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны байгууллагын ажиглагчдын ажиглалтын тайланд энэ талаар дурдсан байдаг. Улс төрийн намууд болон нэр дэвшигчид сонгуульд яаж оролцож, ямар тактик баримтлах вэ гэдэг үндсэн дүрэм нь хуульд тусгагдсан байдаг. Энэ хүрээндээ явж байгаа. Энэ нь эхнээсээ тэгш бус байдлыг үүсгэчихжээ. Хугацааны хувьд хэт богино хэвээрээ. Тойргоо улам томруулахад хугацаа нь дагаж өсөх ёстой ч тийм биш. Мажоратор нь иргэдийн юу хүсч байгааг мэдрээд, уулзаад ирээ гэж нэр дэвшигчдээ явуулж байгаа. Сонгогчид ч хүнээ таниад, хүнийг нь сонгоосой гэсэн утгатай сонгуулийн тогтолцоо. Гэтэл тэгэхгүйгээр намын нүдээр харж буй юм. Зургаан мандаттай тойрог дээр гурав, дөрвийг нь сонгочихсон ч нэг намд давамгай өгөхгүй гэж буй иргэдийн хувьд олны танил хүмүүсийг сонгосон байгаа юм. Энэ мэтчилэн олны танил хүмүүст давамгай байдлыг үүсгэх хандлага ажиглагдсан. Тогтолцоо нь шахсан ч гэсэн ухамсартайгаар иргэд олон намын төлөөллүүдийг УИХ-д гаргалаа гэж харж байна.

-Энэ удаагийн Их хуралд гарч ирсэн шинэ дүрүүдийг юу гэж харж байна вэ?

-Маш сонирхолтой бүрэлдэхүүн бүрдлээ.Энэ удаа өмнөхөөсөө арай өөр байна байх. Олон нийтийн дуу хоолой болохуйц хүмүүс байна. Шинэ залуу болон туршлагатай хүмүүс ч орж ирлээ. Эмэгтэйчүүд маань нам дамжсан бүлэг байгуулах замаар нийгмийн олон орхигдсон асуудлууд дээр хүчтэй дуугарах болов уу гэсэн хүлээлт байна. Олон намын хамтын ажиллагаагаар хууль тогтоомжоо яс бариасай. Ганцаараа дээрээс нь үг хэлэх төдийгөөр ажил явахгүй учир бүлэг үүсгэн хамтарч ажиллаасай гэж хүсч байна.

Л.МИНЖМАА

.