Author: НОРОВЫН ГАНТУЛГА

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл редакцийн-нийтлэл туслах-ангилал

Монголчуудын баяр хэмээх “дайн” ид дундаа байна

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…………..

Бидний баяр хэмээх “дайн” ид дундаа байна. Энэ “дайн” жил бүр сар шинийн баяраар эхэлдэг. Шинэ жилийн баяраар юу болдгийг бид хүнээр хэлүүлэлтгүй мэднэ. Мэдээж хөл толгойгүй л юм болно. Албан байгууллага болгон  дор бүрнээ тэмдэглэнэ.
Энэ бол манайд ганц сайн үйлчилж байгаа бичигдээгүй хууль юм. Тэмдэглэх тэмдэглэхдээ бүр хамаг байдгаа шавхахыг нь яана аа. Энэ байгууллага цаашаа ажиллаж чаддаг л байгаа гэж айхаар нүсэр тэмдэглэнэ. Социализмын хуучин үнэрээсээ салж амжаагүй nуйлагнасаар байгаа албан байгууллагуудын баярт уригдах шиг там байхгүй. Нялуун гэж жигтэйхэн. Бялдуучлал гэж чухам юу болох, за тэгээд аливаад эрээ цээрээ алдсан байдал, увайгүй зан ааш, ухаан жолоогүй архидалт, алдар нэр, ашиг хонжооны төлөө юугаа ч золиослохоос буцахгүй өрөвдмөөр дүр төрхийг дээрх “дайны талбар”-аас бүрэн харж болно. Нэг л сайхан шилэн болор хундага, оргилсон дарс, гоёмсог улаан даашинз, эрээн зангиа л байгаад байдаг. Яг үнэн чанартаа хүнийг хүн биш болгож, улс орныг туйлдуулж, элгээр нь мөлхүүлж, хөсөрдүүлж орхидог зүйл бол баяр. Дарга даамал, ихэс дээдэстээ тал зассан, амин хувьдаа оноо цуглуулсан дур гутам дэндүү нялуун, худлаа манж үгний араас залгуулж харшуулсан хундаганы тоо хэрээс хэтэрч, тас тас
инээсэн ганган хүүхнүүд улам нүцгэлэн, хас гуяараа олны нүдийг хужирлана. Түүнд нь нүдээ унагасан эрчүүд улам шүлэнгэтэж,
хундаганы амсраас уруулаа салгаж чадалгүй хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа юм юм л болдог биз ээ. Ухаан мэдрэлээ
алдсан ч бурхны авралаар осгож үхэлгүй гэрийн бараа харах шиг том баяр байхгүй. Золгүй нэг нь хөөрхий баярын суманд сийчүүлж амиа алдана даа. Хүйтний эрч хасах 40 хэм хүрч, хотондоо байгаа хонь хүртэл осгож үхээд хонодог өвлийн шөнө баярын ширээний дэргэдээс өөрийн мэдрэлгүй гарч байгаа амьтныг ямархан тавилан хүлээж буй нь ойлгомжтой шүү дээ. Гэртээ согтуу очсон нөхөд шөнөжингөө бөөлжиж, гэр орныхныгоо элдвээр хараан агсам согтуу тавин адгууснаас дор авирлаж, дарсны ширээний ард хэн нэгэнд гомдсоноо үр хүүхэд гэр бүлдээ гаргаж, есөн шидээр авиглахыг нь яана.  Айл гэрийн амар амгалан байдал, аз жаргал юунаас болж эвдэгдэв, өнөөдөр жаргалтай байсан гэр бүл маргааш юуны учир зовлонд унав. Зүв зүгээр амьдарч байсан нэгэн яагаад шоронгийн тав болов.  Нөгөө л баяр хэмээх “дайны” хар сүүдэр нөмөрсөн болохоор тэр ээ.

Өвлийн тэсгим хүйтэн, Улаанбаатарын энэ утааны дэргэд “цэнгэн хөгжилдөх” нь хэтэрхий гангадсан зүйл болоод байна. Баярын дараа эрчүүд нь шартах гэдэг аюулт өвчинөөр өвчилдөг. “Шартах ч яртахаас дор шүү” гэж зовлонг нь мэдэх хүний хэлсэн үг бий. Яртана гэснээс зарим баярын дараа манайд бэлгийн замын халдвар ихэсдэг. Өнөө л “дайны” суманд өртөж байгаа нь тэр. Шинэ жилийн баярыг гэр бүлийн баяр болгон тэмдэглэх талаар манай сонин өмнө нь олонтаа бичиж байсан даа. Хэрвээ гэр бүлийн баяр болгон тэмдэглээд заншчихвал дайны аюулт хор хөнөөлөөс
ангижрах сайн талтай. Хэдхэн хоногийн өмнө сар шинийн баяр болж өнгөрлөө. Бас л бөөн бөглөрөл түгжээ, уур бухимдал, осол
аваар, олон сайхан эрдэнэт хүний амь нас эрсэдсэн эмгэнэлт явдал боллоо, урьд өмнөхөө давтлаа. Эдийн засгийн хувьд элгээрээ хэвтчихсэн,  байдгаа барчихсан хүмүүс л байх шиг. Наанаа инээж
байгаа ч, цаанаа эмээсэн байдал айл гэр, хүн бүрээс мэдрэгдэнэ.  “Уг нь цагаан сар сайхан л даа. Бүтэн жилийн турш бараа зүсээ хараагүй ураг саднаараа уулзаж, өнгөрсөн нэг жилд өрнөсөн “амьдрал”-ынхаа талаар хуучлах зав ганцхан цагаан сараар л олдоно. Жилээс жилд цөөрсөөр, хорогдсоор байгаа өтгөс буурлынхаа амар мэндийг мэдэх завшаан мөн л цагаан сарын буянаар жилд ганц тохионо. Гэхдээ өрх гэрийн төсөв, үрсэн зарсанаа эргээд тооцохоор жилд ганц тохиодог уламжлалт энэ баяр дэндүү нүсэр санагдана. Уламжлал болсон, монгол хүн болж төрсний төлбөр ч гэж хэлж болох цагаан сарыг хөнгөхөн арай өөр маягаар тэмдэглэж занших хэрэгтэй байна.

Урьдыг бодвол ул боов, ууц шүүс, чихэр жимс элбэгшсэн хэдий ч үнэ өртөг нь үнэндээ л тэнгэрт хаддаг аа. Ямар сайндаа “Цаг цагт нэг нэмдэг, цагаан сараар хоёр дахин үржүүлдэг” хэмээн наймаачдад тохируулан өөрчилсөн зүйр үг гарах вэ дээ. Өргөн хэрэглээний болон хүнсний барааны үнэ энгийн үед зарагдаж байснаасаа хэд дахин өсөх нь гайхалтай. Үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, тээврийн зардал нь огтхон ч нэмэгдээгүй байтал “сар шинийн нэмэгдэл”-д өөрийн эрхгүй өртөж орхих юм аа” гэж нэгэн сэтгүүлч хөндсөн байна лээ. Үнэн л дээ. Ийнхүү баяр хэмээх
хоёр том “дайн”-ыг ард олон туйлдаж, багагүй шархдаж арай нэг давлаа. Гэвч бидний монголчуудын баяр хэмээх “дайн” дуусах яагаа ч үгүй байна. Удахгүй эмэгтэйчүүдийн баяр мартын 8 болно. Залгуулаад эрчүүдийн баяр тохионо. Үүнээс өмнөхөн намын баяр
болно. Мартын 8-ны урд орой буюу гуравдугаар сарын долоонд Улаанбаатарын бүх буудал дүүрэн байдаг гэсэн мэдээлэл бий.

Мартын 8-ны жинхэнэ нүүр царайг дээрх мэдээлэл илчилдэг. Албан байгууллага эмэгтэйчүүдээ баярлуулж байна хэмээн бөөгнүүлэн найрлуулдаг. Тэд нь гэр бүлээсээ, эх эцгээсээ гадуур садарлаж ард буудал саваар хонож байгаа нь тэр. Харин эр нөхрүүд нь болон эцэг эх нь баяр явсаан, оройтно гэсэн. Ганц баяраараа тэгэлгүй яахав хэмээн сууцгааж байдаг. Монголын энэ хүйтэн өвөл дээрх олон баяр давхцахаар эдийн засаг болон хувь хүмүүсийн амьдралд дайн болоод өнгөрсөн шиг нөлөөлдөг.

Бид тэгээд жил бүр мэдсээр байж, харсаар суугаад баяр хэмээх “дайны” хөлд нирвэгдсээр байх уу. Эргэж нэг бодох цаг нь ирсэн
байна аа. Төрөөс зориуд бодлого явуулан жилдээ ганц томоохон баяр тэмдэглэж өнгөрүүлдэг болмоор юм. Тухайн баяраараа харин бүтэн долоо хоног амардаг, цаг агаар тавиун дулаан үед баярласан шиг баярлаж цэнгэдэг болмоор байна. Цагаан сар, шинэ жилийг зөвхөн гэр бүлдээ даруухан тэмдэглэж өнгөрүүлээд бусад жижиг сажиг баярыг огт хийдэггүй болж хэвшбэл манай эдийн засаг болон иргэдийн эрүүл мэнд, ёс суртахуунд нэн хэрэгтэй дээ. Бидний баяр хэмээх сайн дурын “дайн” үнэн залхмаар болжээ.

Н.Гантулга

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

“М-Си-Эс”-ийг устгаж болохгүй DNN.mn

“Ухаа худаг”-ийг тойрсон улс төрийн ширүүн тэмцэл Монголд ид өрнөж байна. “Л.Оюун-Эрдэнэ үү, Ж.Оджаргал уу, үндсэндээ энэ хоёрын хэн нь дийлэх вэ” гэх хандлага нийгэмд байна. Стратегийн ордуудын 34 хувийг Баялгийн санд төвлөрүүлэх хууль хэрэгжсэнтэй холбоотойгоор Засгийн газар стратегийн орд эзэмшигч аж ахуйн нэгжүүдтэй хэлэлцээ хийж эхэлсэн. Уг хуулийн хэрэгжилттэй холбогдуулж Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Таван толгойн ордын нэг хэсэг болох Ухаа худагийн ордыг “Энержи ресурс” компанид хэрхэн олгосныг шалгах ажлын хэсэг гаргасан.

Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдаар ахлуулсан ажлыг хэсэг “Энержи ресурс” компанийн толгой компани болох “М-Си-Эс” группт ажиллагаа явуулж тус компанийн хуулийн хэлтсийн дарга цагдаагийн хурандаа З.Төрмандахыг баривчилсан. Эндээс “Ухаа худаг гэдэг улс доторх “улс” бий болжээ” гэх яриа гарсан. “Ухаа худаг”-ийг “М-Си-Эс” групп үнэгүй хувьчлаад авсан зэрэг бүх л асуудал олон нийтэд ил болж эхэлсэн. 2008 онд Засгийн газрын хуралдаанаар “Энержи ресурс” компанид Ухаа худагийг үнэгүй хувьчилсан байдаг. Тэр тухай УИХ-ын дарга асан З.Энхболд “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагадаа тодорхой дурдсан.

Тэрээр “Засгийн газрын 2008 оны гуравдугаар сарын 19-ний хуралдааны тэмдэглэлээр өгчихсөн. Би тухайн үеийн С.Баярын Засгийн газрыг Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хууль зөрчсөн гэж буруутгаж байгаа юм. “Үйлдвэр худалдааны сайд Х.Наранхүүд хэлэлцээр байгуулахыг зөвшөөрөв” гээд явуулчихсан. Тэр хэлэлцээрийн үр дүнд гэрээ хийгдсэн байдаг. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл шилжүүлэх тухай гэрээг нэг талаас Монгол Улсын Засгийн газар, нөгөө талаас “Энержи ресурс” компани байгуулсан. Ингэж Засгийн газартай хэлэлцээ хийхдээ илт худал баримт бүрдүүлж, хууран мэхэлж авсан” гэдгийг маш тодорхой хэлсэн юм.

Мөн тэрээр “Тухайн үеийн Ашигт малтмал газрын тосны газрын дарга албан тушаалаа урвуулж хууль бусаар өгсөн. Ухаа худаг бол улсын өмч, ямар ч маргаангүй. Өмч хувьчлалыг хэрэгжүүлж байсан хүний хувьд би баталгаатай хэлнэ. Ийнхүү хууль бусаар өгсөн Ухаа худагийг хураая гэхэд 2017 он хүртэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгч байсан хүн өмгөөлж хамгаалаад хураалгаагүй. Хулгайн хөрөнгө дээр үйл ажиллагаа явуулж ирсэн компани түүнийгээ буцааж өгч л таарна” хэмээн өчсөн.

Ингэж олны хэлээд байгаачлан “Улс дотор Ухаа худаг гэдэг “улс” бий болсон түүхтэй. Ухаа худаг гэх шинэ “улс” бараг НҮБ-д элсэх л дутуу байсан бололтой. Бусдаар бол Монголын Ерөнхийлөгч нь, үе үеийн Ерөнхий сайдууд, УИХ, Засгийн газрын гишүүд Ухаа худаг гэдэг “улс”-ын мэдэлд байсан бололтой. Олны хэлээд байгаачлан Ухаа худаг гэдэг “улс”-ын “төрийн зөвлөл”-ийнх нь буюу Төлөөлөн удирдах зөвлөл нь Туулын хөвөөнд бөөндөө амьдардаг, тэдний уулзалтыг “СӨХ нь хуралдаж байна” гэж улс төрийн хүрээнд яригддаг, тансаг зэрэглэлийн хотхонуудаа тэд худалдаж авдаггүй, түрээсэлдэг ийм дүр байдал, бүтэц бүрэлдэхүүнтэй явж ирсэн байна.

Гэхдээ улс төрийн энэ нөхцөл байдалд монголчууд бид нэг зүйлийг ухаалгаар сайтар бодох хэрэгтэй. Учир нь Ухаа худаг, “Энержи ресурс” эдгээрийн толгой компани болох “М-Си-Эс” групп ямар компани болох тухай, Монгол Улсын хөгжил дэвшилд ямар бодитой хөрөнгө оруулалт хийсэн, дэлхийн брэндүүдийг Монголд бий болгосон гэдгийг ухаарч бодох хэрэгтэй. Дэлхийн улс орнууд үндэсний томоохон компаниудаа бодлогоор дэмжиж, олон улсад тухайн улс орны нэр нүүр болох хэмжээнд хүргэж эцэст нь тэдгээр компаниудынхаа үр нөлөөгөөр урагшилдаг болохыг бид мэднэ.

Солонгос улс гэхэд “Самсунг”, “Хьюндай” зэрэг гурван гол компаниа бодлогоор дэмжиж, өнөөдөр эдгээр компаниуд нь улс орныхоо нүүр царай, хөгжлийн гол зангилаа болж дэлхийд тэргүүлж байна. Тэгэхээр Ухаа худагийг устгаж болохгүй. “Хулгай нь илэрлээ, хууль бусаар зөвшөөрлийг нь өгсөн нь тогтоогдлоо. Ухаа худаг, “Энержи ресурс”-ийг улсын өмч болго, “М-Си-Эс”-ийг устга гэж бид лоозогнож турхирч огтоос болохгүй. Монголын төр, Монголын Засгийн газар энэ асуудалд маш ухаалаг, бодлоготой хандах хэрэгтэй.

Юуны түрүүнд одоо Монголын төр, Ухаа худагтай буюу толгой компани болох “М Си Эс” групптэй хоёр талаасаа хэлэлцээрт орох хэрэгтэй байна. Үндсэндээ Л.Оюун-Эрдэнэ сайд, Ж.Оджаргал захирал хоёр хэлэлцээрийн ширээний ард суух хэрэгтэй байна. Ухаа худаг байтугай Израиль, ХАМАС бүлэглэл хоёр Газын зурваст гал зогсоох хэлэлцээр хийгээд болж байна. Мөн Украин, Орос хоёр дайн хийж хэчнээн хүний амь хохирч, сүүлийн хэдэн жил дайны гал юунд хүргэв. Гэтэл бүтэн дөрвөн жил дайтсан тус хоёр улсын төрийн тэргүүн Америкийн ерөнхийлөгч Трампаар дамжуулан энхийн хэлэлцээрт хоёр талаасаа орох тухай яригдаж байна. Энэ дэлхийд бүх л маргаан гэрээ хэлэлцээгээр шийдэгддэг. Дайн эхлэхэд гэрээ нь цуг эхэлж байдаг. Тиймээс Монголын Засгийн газар, Ухаа худагтай гэрээ хэлэлцээ хийх хэрэгтэй байна.

Нэн даруй хоёр талын ажлын хэсэг байгуулж, тус ажлын хэсэг аль аль талдаа үр ашигтай, өгөө аваатай хэлэлцээр тохироо хийх нь чухал байна. “М-Си-Эс” бол аливаа улс орны хөгжлийг шинэ шатанд хүргэдэг дэд бүтэц, эрчим хүч, инженеринг, мэдээлэл, харилцаа холбоо, барилга, эдийн засгийг үлэмж тэтгэдэг уул уурхай гээд бүх л том салбарт бүтээн байгуулалт хийсэн 30 гаруй жилийн түүхтэй үндэсний том компани. Өдөрт 2.6 тэрбум, сард 80 гаруй тэрбум төгрөгийн татвар шимтгэлийг улсын төсөвт төвлөрүүлж 13 мянган ажилтандаа сард 43 тэрбум төгрөгийн цалин олгодог, шууд бусаар 20 мянган хүнийг тогтмол ажлын байраар хангасан гэх тоон үзүүлэлт гарч байна.

Мөн Юнител компани нь орон даяар үүрэн холбооны целлулар технологи, Юнивишн компани нь Монголд анх удаа интернэт, суурин утас телевизийн үйлчилгээг нэгтгэсэн гурвалсан үйлчилгээг танилцуулсан. “М-Си-Эс Кока кола” дэлхийн брэндийг анх оруулж ирсэн, “Цэнтрал Тауэр”, “Шангри-Ла” гээд барилгын том төслүүдээр бүтээн байгуулалт нь үргэлжилснийг бид мэднэ. Үндэсний ийм том компанийг дахиад бий болгоно гэдэг амаргүй.

Юм хийдэг хүн, хийдэггүй хүн гэж байдаг. “М-Си-Эс” бол юм хийдэг, бүтээдэг компани болохыг монголчууд бид харж байна. Юм хийдэггүй, өгсөн мөнгийг өөрөө идээд хэрэглээд, үрээд цацчихдагийг “Хөгжлийн банк”-ны шүүх хурлаас бид тодорхой харсан. Монголын нэр бүхий компанийн захирлууд “Хөгжлийн банкнаас хэчнээн тэрбумын зээл аваад тэр мөнгөөрөө шууд казинодож, гадагш нь аваачиж тушаасан гол харламаар жишээнүүд бий. “М-Си-Эс” бол бүтээдэг, дэлхийн брэндүүдийг Монголд бий болгодог үндэсний том компани. Тиймээс дахин хэлэхэд, “М-Си-Эс”-ийг устгаж болохгүй.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ү.Хүрэлбаатар: Гүрбазар Монголоо гоёсон найрагч. Тэр бол дорнын гэгээ, домгийн шувуу DNN.mn

Монгол Улсын Төрийн соёрхолт, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, яруу найрагч нэрт сэтгүүлч Шагдарсүрэнгийн Гүрбазарын тухай соёлын гавьяат зүтгэлтэн, эрдэмтэн зохиолч, доктор Үржингийн Хүрэлбааатартай ярилцлаа.

–Хүрлээ ах аа хоёулаа Гүрээ ахын тухай ярья ?

-Ойрд бүр ч их яримаар, хамт суугаад хөөрөлдмөөр санагдаад болдоггүй. Санаа зовоод тэр байх.

–Бие нь чилээрхүү, гадаадад эмчлүүлж байгаа болохоор тэр байх даа?

-Тийм ээ, хагас зуун жил ханилж яваа андууд гэдэг чинь ахан дүүс, амраг ханиас дутуугүй дотносож харцаараа ярьж, сэтгэлээрээ сэрж мэдэрдэг болчихдог юм байна.

–Бие нь ямар байна?

-Онош нь аюулт өвчин гэж тогтоогдсон. Хүнд эмчилгээтэй байгаа. Хөгжилтэй орны анагаахын дэвшил, алтан гарт эмч нарын сэтгэлийг л түшиж сууна даа. Бид хоёр өдөр бүр холбоотой байгаа. Одоо ч цахим ертөнц цэцэглэж харилцаа холбоо харилцаа холбоо хангалттай болсон тул дүрсээ харж байгаад л санаа бодлоо солилцох болж.

–Гүрээ ахын “Монголоо гоёсон Гүрээ” гэсэн чин сэтгэлийн тоглолт болох гэж байна. Эмчилгээнд нь зориулсан тоглолт. Мэдээж сайхан болно?

-Хандивын тоглолт бол бол сэтгэлийн давлагаа, хандлага, үнэлэмж юм шиг санагддаг. Мэдээж энэ бүхнийг холбож буй зангилаа нь монголчуудын энэрэнгүй сэтгэл, тусархаг чанар, ахан дүүсийн халуун нөмөр юм. Гүрээд маань монголчууд хайртай. Хүн бүр л хичээж байх шиг байна. Тоглолтын тасалбар худалдаж аваад зориод ирнэ гэдэг ерөөл мэт хайр халамж, тус дэм юм. Хүн бүрийн ийм сэтгэл надад дусал тарианы амин дусал юм шиг санагддаг. Монголчуудын нүүдэлчин удмын хамгийн нандин өв нь ядарч явахад өргөх өөдрөг өгөөмөр сэтгэлгээ юм. Тиймээс “Тэнхлүүн явахадтэмээгээр тусалснаас тэвдэж явахад тэвнээр тусалсан нь дээр” гэж цэцэлж байна.

-“Би Монголоо гоёсон” гэж Гүрээ ахыг хэлсэн нь их оносон санагдсан. Үнэхээр Гүрбазар гэж бол арга байхгүй. Монголоороо гоёж, өөрөө мөн Монголоо гоёсон найрагч мөн дөө ?

-Монголоороо гоёж, Монголоо гоёно гэдэг Гүрбазар найрагчийн ертөнцийн гүн мэдрэмж. Яруу найргаар ярууссан сэтгэлийн гоёл шиг үнэн бөгөөд тансаг гоёл гэж хаана ч байхгүй. Тийм торгон нэхээсийг Гүрээ маань л урлаж чадна. Яагаад гэвэл тэр дорнын гэгээ, домгийн шувуу юм. Дотогшлох тусам уужрах яруу найраг, Дорноговиос ургасан яруу найрагч юм.

–“Би Монголоороо гоёдог”, “Би Монголтойгоо адилхан”, “Монголын үнэртэй салхи”, “Миний Монгол наадам” гээд тэр олон гоё дуунуудынх нь тухай та яриач. Гүрбазар гэхээр л Монгол минь, Монголын үнэртэй салхи минь цээж рүү ороод ирдэг?

-Монгол хэмээх бахархал бол Гүрбазарын дууны яруу найргийн сүлд хийморь нь. Тэр гоо сайхан, яруу сэтгэлгээ, утгын тодотголоо ийм хэмжүүрээр хэмжиж, үнэлж дүгнэж байх шиг санагддаг. Бахархалд үнэ цэн гэж байх учиртай. Түүнээ л илэрхийлж буй хэрэг. Яруу найрагчийн Монголоо гэх сэтгэл үндэстний үнэлэмж болоод ирэхийн цагт төрийн шагналын босгыг давдаг юм билээ. Эдгээр дуунд Монгол Улсын Төрийн шагнал хүртээснийг би хувьдаа ингэж хүлээж авсан. Бусад хүмүүс ч надтай адилхан байсан гэдэгт итгэж байна. Дуу бүхэн төрсөн намтар, түмэнд түгсэн өөр өөрийн замтай. Жишээ нь “Би Монголоороо гоёдог” шүлгийг 2002 оны “Болор цом” яруу найргийн наадамд уншиж байсан санагдана.

Тэр шүлэгт:

“Би хөхөөтэй зуны цэцгийн
алаг шүүдрээр нь хөлөө гоёдог
Хүрэн толгойн сүүдрийн айзам
жавхайгаар нь хоолойгоо гоёдог
Зэрэглээтсэн талын бараан
нүүдлээр харцаа гоёдог
Зээгэлтсэн шар толгодын
алтан хормойгоор хаяагаа гоёдог
оо” гэж байдаг юм.

Үүнийг “Хурд” хамтлагийн дуулсан “Би монголоороо гоёдог” дууны үгтэй харьцуулаад үзээрэй. Чухам энд л Гүрбазар дууны яруу найрагт хэрхэн боловсруулалт хийдэг, ая дангийн зохицлыг хэрхэн мэдэрдгийг харж болно. Тэгэхээр эдээр дуунуудыг гоё дуу гэхээсээ монгол хүний бахархлын дуу гэвэл зохистой санагдана. ”Миний Монголын наадам”-ын үеэр “Монголын үнэртэй салхи” цээж рүү сэвшээ салхи шиг нэвчиж байвал тэр чинь Гүрээгийн сэтгэлийн шивнээ гэсэн үг.

–Ингэхэд Мэнд-Ооёо ах та хэд чинь “Гал” нэгдлийнхэн. Гүрээтэйгээ анх танилцсан тухайгаа ярихгүй юу. “Гал” нэгдлээ ярихгүй юу та?

-Би УБДС-иа төгсөөд Шинжлэх Ухааны Академийн хэл зохиолын хүрээлэнгийн Урлаг судлалын секторт театр судлаач, эрдэм шинжилгээний ажилтнаар томилогдсон юм. Тэгэхэд Ш.Гүрбазар, Д.Цогт, Л.Мягмарсүрэн, Б.Сундуй бид хэд дээд сургуулиа төгссөн, бусад нь оюутан байсан үе. Тэр үед буюу 1977 оны аравдугаар сарын 25-ны өдөр миний бие 10 зүйл бүхий санал дэвшүүлсэн хоёр хуудас бичиг боловсруулж нөхдүүддээ тарааж уншуулж санал арваннэгдүгээр сарын 8-ны өдөр хурал хийж, протокол хөтөлж уран бүтээлийн “Гал” нэгдлийг байгуулсан юм. Одоо энэ хурлын бүхий л бичиг баримт надад эх навтрагаараа байж байна. Ингэж албажуулаагүй бол бидний нөхөрлөл оюутан цагийн дурсамж болоод үлдэх байсан байж мэднэ.

Гүрбазартай анх танилцсан нь 1973 оны намар. Оюутан болсон алтан үе. Намрын ажилд Гүрээ маань шүлэг уншиж шуугиан тарьж байсан цаг. Арав төгссөн хүүхэд гэхэд ядам хуруундаа хуримын бөгжтэй, хэзээний бие даасан амьдралын босго алхчихсан хэрсүү нөхөр байсан. Бид нэг жилийн төл, нэг ангийн оюутан төдийгүй утга зохиолын нэг дугуйлангийнхан болсон тул тэр дороо л танилцсан хэрэг. Таван зуун айлд байх манай гэрт бид хоёр анх шүлэг зохиол ярилцаж, бас таван минутын шүлэг бичиж бие биеэ сорьж байсан санагдана. Тэгэхэд Гүрээ маань биднээс дэндүү хол тасарчихсан уран уншигч, шүлэгч болчихсон байсан юм шүү.

-“Зүүн уулын солонго нь баруунаа татсан ч яахав дээ Зүүдлээд сэрэхэд миний ижий дэргэд минь байвал жаргалдаа” гэдэг ч юм уу, Гүрээ ахын ижийдээ зориулсан олон шүлэг нь дуу болсон. Ээж амьтай найрагч. Ээжтэй нь та уулзаж байв уу ?

-Гүрбазар бид хоёр Улсын багшийн дээд сургуулийг нэг жил төгсөж монгол хэл-уран зохиолын багш мэргэжил эзэмшсэн. Ромбоны найрыг ээж минь тэмдэглэж бид хоёрт зориулж гэртээ ул боов бүхий тавгийн хоёр идээ засч тэмдэглэж байсныг би мартдаггүй юм. Гүрбазар маань сургуулиа төгсөөд Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн Үлгэрийн танхимд хуваарилагдсан тул тэр намар аав, ээж хоёр нь Улаанбаатарт нүүж ирсэн юм. Бид ч бөөн баяр. Гүрээ бид хоёр нэг анги төдийгүй бид хоёрын хань Эрдэнэ, Мөнхцэцэг хоёр бас УБДС-ийн нэг анги. Гэр бүлийн найзууд гэсэн үг. Тэгэхээр аав ээжтэй нь уулзаж учирч явалгүй яахав.

Гүрбазарын аавыг Орхоодой Гомбын Шагдарсүрэн гэдэг. Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын хүн. Айлын том нь, доороо дөрвөн дүүтэй гэдэг байх аа. Насаараа манаач хийсэн эгэл, даруухан, дуугүйхан ёстой л “Хоршоо Дэрэм” шиг хүн байсан. Ээжийг нь Нацагийн Цэгмид гэдэг. Дорноговь аймгийн Их хэт сумынх.Тахиа жилтэй, гэмтлээс бол хазгар болчихсон хүн байсан. Улсын бага хурлын нарийн бичгийн дарга Баярын төрсөн ах Лайхан ганц охин юм гэнэ лээ. Баяр улс төрийн хэлмэгдэлд өртөхөд бас л сэтгэлийн зовлон эдэлсэн хүмүүсийн нэг. Гүрбазар ээждээ хайртай байхаас аргагүй.

Учир нь ээж нь хоёр охин төрүүлсэн боловч хүн болгож чадаагүй, хорвоогоос алдчихсан. Түүний дараа Гүрээ маань мэндэлсэн. Голомт залгах ганц хүү нь. Өмнө нь айхтар үрийн хагацал амссан аав, ээж хоёр ганц хүүгээ хүн болгох гэж их бэрх замыг туулсан. Наад зах нь гэрийнхээ хаалганд дээс татаж гурван жил хөл хорьж Гүрээг өсгөсөн гэдэг. Таван нас хүртэл нь Алтанширээд тэгж яваад аймгийн төвд нүүж ирсэн юм.Хоёр хөгшин Улаанбаатарт ирж ганц хүүгээ дагаж айл айлын халаасны өрөө дамжиж, дараа нь хүүгийнхээ сайн сайхан явахыг үзэж насныхаа жаргалыг амссан даа. Үрийнхээ төлөө бүхий л амьдралаа тултал нь зориулсан хүн бол түүний аав, ээж хоёр гэж баталгаатай хэлж болно. Ээж амьтай хүн гэвэл Гүрээг шууд нэрлэнэ.

–Гүрээ бол тийм нэг эмзэг,маш мэдрэмтгий гоё хүн. Хүн нь өөрөө гоё хүн. Ямар сайндаа л гавьяат авахдаа Төрийн ордонд нулимс цэлсхийгээд гараад ирсэн. Сандрахдаа халаасандаа явсан 00-ын цаасаар нулимсаа арчиж билээ. Морь тайлбарласан ч, нэвтрүүлэг хийсэн ч, найр хөтөлсөн ч бүх л зүйл нь ард түмний сэтгэлд хоногшсон. Жинхэнэ ард түмний хайртай хүү шүү дээ…

-Хар багаасаа авъяас нь тодорч түүнээ насан туршдаа зүлгэж, зөвтгөж, зөнгөөр нь хөгжүүлсэн ховор хүмүүсийн нэг нь Гүрбазар. Аль эрт авьяас нь тодорсон ч асаад унтарсан, аль эсвэл авьяасаа таньж, нээж чадалгүй арилж буй үй олон тохиолдлыг амьдрал дээр бид харж байна. Гүрээгийн хувьд авьяасаа хувилгаан хүн шиг хувилж, хувиршгүй бүтээл болгон хувиргаж ирсэн юм. Энэ бол үзэгдэл. Тиймээс авьяасын оч хурим найр хөтлөх, хурдан морь тайлбарлахаас эхлээд уран зохиол, сэтгүүл зүйн салбарт ямар ч тохиолдолд асгарч, асаж байдагюм. Авьяас гэгч байгалийн өгөгдөл боловч байршуулж, баяжуулж хөгжөөх нь тухайн хүний ухаарал, сэхээрлийн зам мөр билээ. Ард түмэн яагаад түүнд хайртай байдаг гээч, уяхан сэтгэлд нь, ухаарал сэхээрэлд нь, урмын бурманд нь автдаг учраас тэр.

–Гүрээтэйгээ олон бүтээл дээр та хамт ажилласан. Нэг хэсэг Гүрээ ах та хоёр шүлгийг нь бичээд Балхжав хөгжмийг нь хийгээд ёстой супер дуунууд төрж байсан. Гүрээтэйгээ холбоотой амьдралын олон гоё дурсамжаасаа хуваалцаач?

-Сая Германаас холбогдохдоо ингэж хэлнэ билээ. “Хүрлээ, чи бид хоёрын амьдрал нь уран бүтээл, уран бүтээл нь амьдрал болсон хоёр шүү” гэж. Тэр үнэн. Бид хоёр үерхээд 52 жил болжээ. Хагас зуун жил. Энэ чинь цаг хугацааны шүүлтүүр биш гэж үү. Ийм босгыг бид хоёр даваад явж байна. Гүрээ бид хоёр Дундговь аймагт төгсөлтийн дадлага хийж сургуулиа төгссөн. Дадлагын дараа Улаанбаатар хотын Төв шуудангийн өөрөө хүлээн авах хайрцаг долоо хоног бүр сурагчдын захидлаар дүүрч, шуудангийн хүүхэн бид хоёрыг зад загнаж байж билээ. Одоо ч тэр захидлуудаас нэлээд нь надад бий. Хар багын анд минь бие эрүүл, сэтгэл цолгиун болоод удахгүй эх орондоо хүрээд ирнэ ээ. “Бидний цөөхөн монголчууд бие биенээ хайрлах учиртай” гэж Мишигийн Цэдэндорж хэлсэн. Цөөхний доторх цөөхөн авьяастнуудаа цөхрөлтгүй хайрлахсан даа. Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар бол дорнын гэгээ, домгийн шувуу юм шүү дээ.

Ярилцсан Н.Гантулга

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

МЗЭ-ийн шагналт Ш.Энхбаяр: Монголын хүүхдийн анхны эмэгтэй зохиолч гэдгээрээ бахархаж явдаг DNN.mn

Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт, оны шилдэг бүтээлийн “Алтан-Өд”-ийн тэргүүн шагналт хүүхдийн нэрт зохиолч Шаравын Энхбаяртай ярилцлаа. Хүүхдийн зохиолын 51 бүтээл туурвиж олны дунд “Монголын хүүхдийн зохиолын хатан бүүвэй ээж”, “Хүүхдийн уран зохиолын тэнгэрлиг хатагтай” хэмээн алдаршсан эл эрхэм тэртээ далаад оны эхэн үеэс буюу одоогоос нэгэн жарны тэртээгээс хүүхдийн уран зохиолтой хувь заяагаа холбосон байдаг. Түүний шилдэг бүтээлүүд үе үеийн хүүхэд багачуудын сурах бичиг, гарын авлага нь болсоор ирсэн юм.

-Ардын уран зохиолч Шагдарын Дулмаа гуай жараад оноос хойш л Монголын утга зохиолд ганц эмэгтэй явсан. Түүн шиг таны хувьд Монголын хүүх дийн анхны эмэгтэй зохиолч гэдэг алдрыг хүртсэн. Ачааг нь олон жил ганцаараа үүрч, бараг л жил өнжилгүй бүтээл туурвилаа хэвлүүлсээр ирлээ?

-Тийм ээ, анхны эмэгтэй хүүхдийн зохиолч гэх алдрыг ард түмнээсээ, уншигч мянга мянган хүүхдүүдээсээ хүртжээ. Би чинь Булган нутгийн хүн. Манай аймгийг анхдагчдын өлгий нутаг гэдэг. Миний хувьд анхны эмэгтэй хүүхдийн зохиолчоор тодорч нутгийнхаа анхдагчийн тоог нэмсэндээ баярладаг юм. Хүүхдийн зохиолын гэгээн ертөнцөд хорь хүрээгүй 18, 19 настайгаасаа хөл алхсан байна. 1970 онд Зохиолчдын эвлэлээс хүүх дийн зохиолын урал даан зарласан юм. Миний бие цэцэрлэгийн багшийн сургууль төгсөөд бай сан үе. “Бөмбөг бид хоёр” хүүхдийн шүлгийн ном бичээд шуудангаар уралдаанд явуулсан. Тэгтэл хүүхдийн алдарт зохиолч Дамдинцоогийн Содномдорж гуай утсаар яриад “Хүүхдийн уран зохио лын уралдаанд чиний ном түрүүллээ. Чамд баяр хүргэе. Ном чинь хэвлэгдэх” боллоо гэж хэлдэг юм. Би чинь бөөн баяр болно биз дээ. Зохиолчдын хорооноос улс даяар уралдаанд түрүүлж, тэгээд зогсохгүй Содномдорж гуайгаас ном чинь хэвлэгдэх болсон гэх мэдээг сонсоно гэдэг маш том баяр баялгүй яахав. Банхын Сосорбарам гэж ах минь намайг Зохиолчдын хороонд анх дагуулж очиж билээ. Ингэж “Бөмбөг бид хоёр” ном маань хэвлэгдсэн. Төв аймгийн хэвлэх үйлдвэрт 10 мянган ширхэг хэвлэсэн. Уг номонд 35 үсгээр шүлэг хэлхсэн юм.

Сургууль, цэцэрлэгүүд үсэглэлийн баяраа миний номоор мөн ч олон жил хийсэн. Үсэг бүрээр шүлэг бичсэн болохоор ёстой нэг гарын авлага болсон байх. Удаа ч үгүй “Оосортой од” гэж ном маань гарлаа. Сүүлд төрийн шагнал хүртдэг хүүхдийн нэрт зохиолч Ж.Дашдондог “Залуучуудын үнэн” сонинд уг номын тухай бичиж байлаа. Мөн Д.Содномдорж гуай, академич Х.Сампилдэндэв гуай гээд олон мундаг хүн шүүмж бичиж байсан. Сүүлд “Би” гээд хүүхдийн сонинд Дашдондог маань “Ишгэнд тууз зүүж од оосорлодог эгч” гээд бас л миний тухай том шүүмж бичсэн. “Японы нэг сэтгүүлч Монголын хүүхдийн зохиолчдоос ганцхан чамайг онцолж бичсэн, би сэтгүүлийг нь чамд олж өгнө” гэж Дашдондог маань хэлж байсан, даанч олж өгч чадалгүй бурхны оронд явчихсан даа.

Би чинь Булган нутгийн хүн. Манай аймгийг анхдагчдын өлгий нутаг гэдэг. Миний хувьд анхны эмэгтэй хүүхдийн зохиолчоор тодорч нутгийнхаа анхдагчийн тоог нэмсэндээ баярладаг юм. Хүүхдийн зохиолын гэгээн ертөнцөд хорь хүрээгүй 18, 19 настайгаасаа хөл алхсан байна. 1970 онд Зохиолчдын эвлэлээс хүүх дийн зохиолын уралдаан зарласан юм. Миний бие цэцэрлэгийн баг шийн сургууль төгсөөд байсан үе. “Бөмбөг бид хоёр” хүүхдийн шүлгийн ном бичээд шуудангаар уралдаанд явуулсан. Тэг тэл хүүхдийн алдарт зохиолч Дамдинцоогийн Содномдорж гуай утсаар яриад “Хүүхдийн уран зохиолын уралдаанд чиний ном түрүүллээ. Чамд баяр хүргэе. Ном чинь хэвлэгдэх” боллоо гэж хэлдэг юм. Би чинь бөөн баяр болно биз дээ. Зохиолчдын хорооноос улс даяар уралдаанд тү рүүлж, тэгээд зогсохгүй Содномдорж гуайгаас ном чинь хэвлэгдэх болсон гэх мэдээг сонсоно гэдэг маш том баяр баялгүй яахав. Банхын Сосорбарам гэж ах минь намайг Зохиолчдын хороонд анх дагуулж очиж билээ. Ингэж “Бөмбөг бид хоёр” ном маань хэвлэгдсэн. Төв аймгийн хэвлэх үйлдвэрт 10 мянган ширхэг хэвлэсэн. Уг номонд 35 үсгээр шүлэг хэлхсэн юм.

Сургууль, цэцэрлэгүүд үсэглэлийн баяраа миний номоор мөн ч олон жил хийсэн. Үсэг бүрээр шүлэг бичсэн болохоор ёстой нэг гарын авлага болсон байх. Удаа ч үгүй “Оосортой од” гэж ном маань гарлаа. Сүүлд төрийн шагнал хүртдэг хүүхдийн нэрт зохиолч Ж.Дашдондог “Залуучуудын үнэн” сонинд уг номын тухай бичиж байлаа. Мөн Д.Содномдорж гуай, академич Х.Сампилдэндэв гуай гээд олон мундаг хүн шүүмж бичиж байсан. Сүүлд “Би” гээд хүүхдийн сонинд Дашдондог маань “Ишгэнд тууз зүүж од оосорлодог эгч” гээд бас л миний тухай том шүүмж бичсэн. “Японы нэг сэтгүүлч Монголын хүүхдийн зохиолчдоос ганцхан чамайг онцолж бичсэн, би сэтгүүлийг нь чамд олж өгнө” гэж Дашдондог маань хэлж байсан, даанч олж өгч чадалгүй бурхны оронд явчихсан даа.

-Цэцэрлэгийн багш хүн хүүхдийн зохиол бичихдээ айхтар нарийн мэдэрдэг, жинхэнэ хөрс суурийг нь гүн мэдэрч бичдэг юм байна гэдгийг та бүтээлээрээ харуулсан?

-Би багаасаа хүүхдийн ном уншдаг байсан. Ерөөс хүүхдийн уран зохиолын ертөнцөд заяагдах хувьтай байж. Өөрийн минь хүүхэд нас одоо хэрнээ мартагддаггүй. Би чинь Булганы Халиунд төрсөн, айлын ганц охин. Өвөө, эмээ дээрээ малчны хотонд ишиг хургатай тоглож өссөн тэрхүү дүр зураг надаас салдаггүй. Малчны хотонд өссөн энэ монгол ахуй, хөрс суурь намайг зохиол бичихэд маш том сургууль болсон. Дээрээс нь би цэцэрлэгийн багш болсон нь хүүхдийн ертөнцийг жинхэнэ утгаар нь мэдрэх үүд хаалга маань нээгдсэн. Цэцэрлэг чинь баяр бүхнээр урлагийн тоглолт хийнэ, урлагийн номер бэлдэнэ. Тэр бүгдийг багш өөрөө зохион байгуулна. Өдөр бүр хүүхдийн дунд өнжиж, хүүхдийн сэтгэхүй, сэтгэл зүйг гүн гүнзгий мэдэрч өөрөө хүүхэд шиг болчихож байгаа юм. Ингэж хүүхдийн ертөнцөд орж ирсний үр дүнд Монголын хүүхдийн уран зохиолд 35 үсгээр анх ном хийлээ. Мөн оньсогоор өгүүллэг хийж, оньсогон өгүүллэгийг шинээр оруулж ирсэн. Д.Нацагдорж судлаач, эрдэмтэн доктор Ч.Жачин намайг нээж “Хүүхдэд монгол ахуй зан заншлыг суулгах талаар сайн бичиж байна” хэмээн үнэлэлт дүгнэлт өгч сурах бичигт миний оньсогон өгүүллэгүүдээс оруулсан. “Сурагч” сонинд миний 50 гаруй өгүүллэг хэвлэгдсэн. Монголын бүх сургуулиудад миний өгүүллэг ийн хүрсэн. Хүүхдийн сурах бичигт “Бүдүүн хүн бүсээ бүсэлж чадахгүй” гэх бүтээл минь орсон. 1, 2,3 дугаар ангийн сурах бичигт бий, бас тавдугаар ангийн сурах бичигт байдаг. “Янзага”шүлэг маань бас орсон. Нона багшийн эмхэтгэсэн Цэцэрлэгийн сурах бичигт “Оосортой од” шүлэг задаргаатайгаар гарын авлага болж орсон. Өнөөдөр хүүхдийн шүлэг олон хүн бичиж байгаа нь сайшаалтай. Гэхдээ хүүхдийн шүлэг гэдэг хүүхдэд аливааг танин мэдүүлэх, байгаль орчин нийгмийн амьдралыг ойлгуулах, өөрийнх нь мэдэхгүй үгийг нэмж оруулахаас аваад хэдэн настай хүүхдэд зориулж бичиж байгаагаа зохиогч өөрөө мэдэрч бичих ёстой. Дөрвөн настай хүүхдэд зориулж бичиж байгаа бол яах вэ, мэдлэгийн хэмжээ тийм байгаа, ийм ийм юмыг би ойлгуулах ёстой хэмээн зорилго тавих нь чухал. Том хүний ном муу байхад том хүн уншаад л орхино. Хүүхэд бол мэдлэг боловсрол, ёс суртахуун, уламжлал бүх юмыг уншсан номноосоо л авна. Тийм учир хүүхэд хэмээх ертөнцийг өөрийг нь ойлгохгүйгээр хүүхдийн зохиол бичиж болохгүй. Манайхан хүүхдийн зохиол гэхээр хүүхдийг гаднаас нь хараад бичдэг. Хүүхэд ийм байх ёстой гэж тааж бичээд байдаг. Хүүхдийн зохиол уншихад үгнүүд нь нийлсэн ивлэсэн, цээжлэхэд амархан, зөөлөн бүлээн сүү шиг, дээрээс нь учир утгыг агуулсан төгс байх ёстой. Тэгэхээр хад чулуун дундуур явж байгаа юм шиг үгнүүд нь хатуу хөтүү, дундаа холбогдол муутай байж огт болохгүй. Түг таг хийсэн хатуу үгтэй зохиолыг хүүхдэд цээжлүүлэхэд ямар байх вэ.

-Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн найруулагч Лхагвын Эрдэнэбулган таны зохиолуудаар бүтээл хийж хүүхэд багачуудын хүртээл болгосон санагдана?

“Цойлж яваа янзага” гэдэг бол дандаа дууны шүлгүүдийн ном гаргалаа. Хүүхдийн уран зохиолд өмнө нь тэгтлээ гараагүй байгалийн үзэгдэл, байгалиа хайрлах, мөн нялх амьтдын тухай гарсан ном. Уг бүтээлээ гаргачихаад байж байтал УГЗ Л.Эрдэнэбулган найруулагч нэг өдөр хүрээд ир гэлээ. “Уран бүтээлийг чинь олонд хүргэнэ, би өөрөө хийнэ ээ” гээд төлөвлөгөө гаргачихсан сууж байна. Тэр том найруулагч ингээд угтахаар чинь би бүр балмагдалгүй яахав. Ингээд зуун хүүхдийн тоглолт хийгээд, бүх хүүхдэд баг өмсгөж Улаанбаатар чуулгын тайзнаа хоёр өдөр хүүхдүүдэд үнэгүй тоглож сонирхуулсан. Үзсэн хүүхэд багачууд ёстой шавайгаа ханатал баярласан. Эхлээд “Өглөө” дуугаа дуулаад, дуу бүхнийг их гоё найруулсан байгаа юм. Хүүхдийн зохиолчдоос ийм мундаг найруулагчтай ингэж бүтээл хийсэн зохиолч байхгүй байх аа. “Хүүхэд нас”, “Эх орон” гэж хоёр ном байгаа. Хүүхдийн уран зохиолд оруулж ирсэн бас нэг тодотгох зүйл маань хэл яриа зүгшрүүлэх шүлэгнүүд. Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын Долгор багш намайг сургуульдаа урилаа. Их зохиолч Нацагдоржийн сургууль шүү дээ. Очсон чинь “Эх орон” номон дээр миний бичсэн сурган хүмүүжүүлэх уншлаганы сэдвээр хүүхдүүдээр илтгэл бэлтгүүлчихэж. Илтгэлийн дагуу зураг бэлдээд, харилцан ярилцлага хийгээд бүр цогц гоё хичээл боллоо. Өнөө хоёр номын бүх шүлгүүдийг хүүхдүүдэд цээжлүүлээд сургуулиараа гоё юм болсон. “Хүүхэд худлаа ярьж болохгүй” гэх сэдвийг ярихад нэг хүүхэд би худлаа ярьсан. Аав минь намайг бяруугаа туугаад гол гарчихаарай гэхэд би гол гаргалгүй бургасан дотор орхисон. Тэгж худал хэлснээ одоо больсон, дахиж тэгэхгүй гэж ярьж билээ. Тэр тухай “Утга зохиол, урлаг” сонинд яруу найрагч Ж.Баяржаргал нүүр дүүрэн материал хэвлүүлж байсан. Би ном бүрийнхээ зургийг УГЗ Гунгаа зураачаар зуруулдаг. Одоо бол интернэтээс зураг аваад тавьчихаж байна. Гэвч би тэгдэггүй. Хүүхдийн номыг тэгж хуурч хийж болдоггүй. Хүмүүс “Номноос чинь чин халуун сэтгэл ханхлах юм” гэдэг. Би уран бүтээлээ хайрлаж байна, номыг минь үзэж уншиж байгаа хүүхдүүдийг хүндэтгэж байна.

-Таны “Баруундай Зүүндэй хоёр” гээд МЗЭ-ийн шагнал хүртсэн ихэр гутлын тухай сургамжтай, хөгжилтэй, хүүхдэд эв найрыг мэдрүүлсэн бүтээл бий. Оньсогон номын цуврал бол тэр чигээрээ цэцэрлэгийн хүүхдүүдийн сурах бичиг, гарын авлага болсон. Сүүлийн жилүүдэд “Энхэр бага нас”, “Долоон гөрөөчин” гээд олон ботиуд гаргалаа?

-Сүүлийн үед хүүхдийн найраглал гэж байхаа больсон. Содномдорж гуайгаас хойш тасарсан байсан. Булганы Тэшигийн “Долоон гөрөөчин” гэж домогт уулсын тухай найраглал бичсэн. Мөн Гунгаагаараа зургийг нь зуруулсан. Манай Гунгаа бол Монголдоо зураасан зургийн мундаг зураач, бүтээл бүрд минь их сэтгэл гаргадагт баярладаг. Ер нь тэгээд хүүхдийн уран зохиолыг хүүхэд насаа мартаж чадаагүй, хүүхдийн гэнэн цайлган мөрөөдлөө мартаагүй хүн бичдэг. Гэндэнгийн Сэсмээ гуайн “Тэмээ томоо” гэдэг шиг. Манай Булган чинь хүүхдийн зохиолчдоороо зартай. Дашдондог маань байна. Сэсмээ гуай, Ц.Мөнх гуай, Ш.Гаадамба гуайн “Багын явдал” тууж ч хүүхдийн зохиолын бас нэг сурах бичиг. О.Цэндсүрэн ч бичиж байсан. Банхын Сосорбарам, “Аарцны чулуу” Ц.Чинбат, Н.Хишигдорж гээд бүгд бичиж байсан. Манай Жамбын Дашдондог яах аргагүй том төлөөлөл, том зохиолч. Түүнийхээ хүчинд Төрийн шагнал ч авсан. Хүүхдийн төлөө их юм бичсэн. Би нэг удаа Булганаас Дашдондогт захиа бичлээ. Тэрхүү захидалд хүүхдийн уран зохиолоос хөндийрөх тухай дурссан юм. Тэгтэл маш хатуу үгтэй хариу захиа ирлээ. “Чиний энэ байдал дур зоргын юм биш. Чи бол төвийн бүх хэвлэлд зохиолоо гаргаж, номоо гаргаж хүүхдүүдийн хүсэн хүлээсэн зохиолч нь болсон. Гэтэл одоо болино гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Тэгж чамаар тоглуулдаг юм биш. Үг дуугүй номоо гарга, чи хүүхдийн уран зохиолын төлөө төрсөн хүн, түүнийг чинь би мэдэж байна” гэж билээ. “Аз жаргалын эрэлчин”, “Норовын намтар” аас аваад бүх зохиолоороо алдаршсан Монголын хүүхдийн уран зохиолын эцэг гэгдэх Дамдинцоогийн Содномдорж гуай “Эмэгтэй хүн хүүхдийн зохиол бичихийг бид гадаадаас л мэднэ. Ямар манайд бичиж байсан биш. Бичиж чаддаг ч үгүй. Чамд болохоор авьяас байна” гэж шууд хэлж байсан. Содномдорж гуайн нэрэмжит шагналын анхныхыг Ж.Дашдондог, Ю.Санжаагончиг зохиолч бид гуравт хүртээсэн. Уг шагналын анхны эзэн болсонд бахархах сэтгэгдэл төрдөг. Мөн Хүүхдийн анхны эмэгтэй зохиолч гэх алдрыг уран зохиолын нөхөд минь, Монголын мянга мянган хүүхдүүд надад өгснийг би дээр хэлсэн. Ийм сайхан хувь заяанд төрснөөрөө бахархдаг гэдгээ дахин хэлье. Манайх их тэмээтэй айл байлаа. Аав минь хөдөө гадаа явахаараа арслан шиг, буур шиг том том цагаан чулуунууд авчирна. Чулуун гэр дээр сүргийг минь баяжуулж өгнө. Нүүх болохоор арганд минь миний чулуунуудыг бүгдийг хийгээд манай охиных нүүж яваа юм гэж хэлдэг. Аавын минь энэ хүмүүжил, өссөн орчин намайг хүүхдийн уран зохиол руу хөтөлсөн.

-Таны хувьд СГЗ нэрт зохиолч Х.Зандраабайды гуайн халамжит хань, өвгөн тэйгөө хамт бүтээлээ туурвиж ирсэн. Сүүлд ханийнхаа “Бадмаарсан зул” дурдатгалын номыг эрхлэн хэвлүүлж утга зохиолын хүрээнийхнийг төдийгүй уншигч олныг баярлууллаа. Ханьдаа зориулсан олон сайхан шүлэг бичсэн байдаг. Тэр тухай тусдаа ярина. Зандраа ах та хоёрын бүтээлүүд Өмнөд Монголд хэвлэгдэж, тэнд бүр зард гарсныг мэдэх юм?

-Тийм ээ, Өмнөд Монголд миний бүх ном маань хэвлэгдсэн. Хүүхдийн сургуулийн сурах бичигт “Янзага” шүлэг маань орсон. Энэ бүхнийг би ханийн минь буян гэж боддог. Өмнөд Монголд ханьтайгаа олон удаа уригдаж очсон. Манай өвгөний нэртэй шавь нар, мөн миний олон шавь нар тэнд бүтээлээ туурвиж байна. Аль ч нутаг хошууны сургуульд уригдаж очин уулзалт хийхэд хүүхдүүд шүлгийг минь уншдаг. Монгол хэлний дээд сургууль урьж хүүхдийн уран зохиолын талаар оюутнуудад лекц уншуулж байlаа. Орой нь оюутнууд зочид буудалд маань ирчихээд дахин дахин юм асууж хүндэтгэж байлаа. “Багачуудын хэвлэл” гэж сонин дээр “Оосортой од” шүлгийг зурагтай минь гаргасан. Мөн “Цоморлиг” сэтгүүл дээр гаргасан. “Цойлж яваа янзага” ном маань Ардын хэвлэлийн хороогоор орж хэвлэгдсэн нь сайхан санагддаг. Сөнөдийн Шулуун хөх хошуунд өвгөнтэйгөө хамт уригдаж очиход цэцэрлэгийн бүх хүүхдүүд нь, аав ээж нь ирчихсэн хүндэтгэлтэйгээр угтсаныг мартдаггүй.

-Хүүхдийн зохиолчтой уулзсаных хүүхдийг яаж сургаж хүмүүжүүлж өсгөвөл дээр вэ гэж ярилцлагынхаа төгсгөлд асууя?

Хүүхдийг хүн болгох үнэхээр том ажил. Хүүхдийг монгол хүн гэдгийг нь мэдрүүлж өсгөх чухал. Зан заншил, хүндлэх ёсоос эхэлнэ. Мөн дээр нь хүүхдээ хамгаалж хайрлаж, аминч биш үзлээр хүмүүжүүлэх хэрэгтэй. Мэдлэг боловсролыг бол яах вэ олоод авчихна. Хамгийн гол нь хүн болгох чухал. Хүүхэд рүү хандахаас гадна залуу эх эцэг рүү хандах нь илүү үр дүнтэй гэдгийг сүүлийн үед би ойлгоод байгаа. Хүүхдээ яаж хүмүүжүүлэх, яаж хүн болгох, ямар ном сонгож уншуулах вэ гэдэг эцэг эхийн асуудал. Хүүхдээ таньж мэд нэ гэдэг том ухагдахуун бий. Түүнээс сайхан хувцас өмсөөд гоё юм идэж уулгаад байвал болж байна гэж бодвол эндүүрэл болно. Амттаныг идэвч араанд үлдэхгүй гэдэг. Ардын уламжлалт ёс заншил гэдэг энэ дэлхийд байхгүй том сурах бичиг. Түүнийг сайн ойлгуулах л чухал. Хүүхдийн оюун сэтгэлгээнд, танин мэдэх чанар, хүмүүжилд нь зориулж бид ном бичдэг. Тэр ном өгөөжтэй байх хэрэгтэй. Тэрнээс аль юм болгон бөмбөг цэцэг бичих билээ. Байгаль нийгэмтэй, хүний амьдралтай танилцуулахыг хичээх хэрэгтэй. Хүүхдийг өөрийг нь хөгжүүлэх нь чухал. Манай хүүхэд ном уншихгүй байна, ерөөсөө утсаа л үзээд байна гэж эцэг эхчүүд хэлдэг. Гэвч өөрсдөө ном уншихгүй байж, хажууд нь өөрсдөө утсаа үзэж байж тэгж хэлэх нь зохисгүй. Нэг үлгэр уншаад өгөхөд орой бүр хүүхэд уншуулах гэдэг. Түүнээс залхаад үлгэр уншиж өгдөггүй. Одоо бүр сүүлдээ уйлахаас нь цааргалаад шууд утас өгдөг болсон. Энэ бүхэн буруу л зам руу яваад байгаа юм.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

“Цаг төрийн үймээн”-ий Оюундарь буюу Пагмадулам DNN.mn

Д.Нацагдоржийн гэргий Пагмадуламын амьдралаас сэдэвлэсэн киноны шүүмж нийгэмд хэсэг шуугив даа. Уг шуугиан дунд төрийн хошой шагналт Донровын Намдаг алдарт “Цаг төрийн үймээн”-ийхээ Оюундарийн дүрийг Пагмадуламыг бодож бичсэн гэх яриа бодогдоод байлаа. Үүнийг уншигч та бүхэнд хуваалцахыг хүссэн минь энэ. Түүнээс Пагмадуламын тухай ярих гэсэнгүй, киноны тухай бүр ч хүссэнгүй. Эдүгээ 90 настай золгож буй Намдавын Дагвадорж багш Намдаг гуайн тэгж хэлэхийг оюутан ахуйдаа сонссон байдаг. “Цаг төрийн үймээн”-ий дундуур ёстой солонго шиг татаад арилдаг хэсэг бол Балданцэрэн гүн, Оюундарь хоёрын хайр дурлал.

Балданцэрэн гүн Сүхбаатартай уулзчихаад нэгэн хаалганы өмнө бөмбөн дугуйт сүйх тэрэг байгааг хараад дэргэдүүр нь өнгөрөх ахуйд шударга хөгжмийн аялгуу сэтгэл татан цуурайтна. Өөрийн эрхгүй хаалганы зүг амьсгаа даран ойртоход хөгжмийн авиа чангарсан төдийгүй өнөөх үзэсгэлэнт эмэгтэйн дуулах нь сонстоно.

Энэ эмэгтэй Оюундарь байлаа. Жамъян багшийндаа ирж хичээлээ давтаад сүйх тэргээрээ буцах гэж байгаа нь тэр. Түүний гоо сайхан царай, оюун билэг төгөлдөр магнай, уран тунгалаг хоолой, шударга цохьдог сайхан гар тэр бүрээрээ сэтгэлд нь бодогдож Балданцэрэн гүн анх харсан даруйд л татагдан хүсэл тэмүүлэл нь оргилдог билээ л.

Гэвч тэр хоёрын хайр Оюундарийн гунигт үхлээр төгсдөг. Намдаг гуайн зохиолыг Лодойдамба гуай анх уншчихаад Балданцэрэн гүнг гол баатрын хэмжээнд өргөх, Оюундарийн дүрийг шинээр нээхийг зөвлөсөн байна. Хоролын Зандраабайды гуай тэр тухай бичсэн. Лодойдамба гуайн зөвлөснөөр Намдаг гуай тухайн цагийн хамгийн өндөр боловсролтой, хамгийн сайхан эмэгтэй хэн байж болох вэ гэж бодсоны эцэст Нацагдоржийнх нь Пагмадулам л сэтгэлд нь буусан байх. Тиймээс Оюундарийн дүр гайхалтай шижир болсон аж. Пагмадулам бол Пунцагийн Бадарч найрагчийн хэлснээр “Шанзны эгшигнээс тасарсан дусал хар нулимс, ханзны халуунд хавчуулагдсан ширхэг цагаан сувд” байжээ.

Н.Гантулга           

Categories
мэдээ нийгэм

Хуульч, өмгөөлөгч А.Пүрэвдулам: Шүүхийн томилгоонд улс төрийн болон бүлэглэлийн нөлөө орж болзошгүй хэвээр байгаа нь хараат бус байдалд эргэлзээ үүсгэдэг DNN.mn

Хуульч, өмгөөлөгч, Олон улсын хүний эрх судлалын докторант А.Пүрэвдуламтай шүүхийн хараат бус байдлын талаар ярилцлаа.

-Шүүхийн хараат бус байдлын талаар тодруулъя. Сүүлийн үед шүүхтэй холбоотой асуудал яригдах боллоо. Саяхан Ц.Элбэгдорж, П.Цагаан нарыг шууд баривчлахыг хориглосон шийдвэрийг шүүхээс гаргасан. Гэтэл Ерөнхий сайдаас авахуулаад Хууль зүйн сайд нь ч шүүмжлэлтэй хандсан тайлбар хийлээ?

-Шүүгчийн хараат бус байдал гэдэг нь хэн нэгний шахалт, нөлөөнд авталгүй, зөвхөн хуульд захирагдан шударга шийдвэр гаргах эрхийг хэлнэ. Энэ бол шударга ёсны үндэс суурь. Энэ үгүй болвол шүүгч хараат бус байдалгүй бол, хуулиар заагдсан үүргээ гүйцэтгэх боломжгүй болно. Тэр үед шударга ёс хохирч, иргэдийн итгэл алдагддаг. Шударга шийдвэр гаргах боломж нь зөвхөн шүүгчийн хараат бус байх эрхээс хамаарна, тиймээс энэ эрхийг хангахад бид бүгд анхаарах ёстой. Учир нь хүний эрхийг эцсийн мөчид хууль ёсны дагуу хамгаалж үлддэг газар бол шүүх юм. Хэрэв шүүхийн хараат бус байдал алдагдвал, хуулийн системийн хамгаалалт тасарна.

Шүүх бол ардчилал, шударга ёсны багана тул бие даан ажиллах ёстой. Харин сүүлийн үед Ерөнхий сайд зэрэг улс төрийн албан тушаалтан шүүхийн үйл ажиллагаа, шүүгчийн шийдвэрийг ихээр шүүмжлэх болж. Монгол Улсад ардчилсан тогтолцооны үндэс нь засаглалын салбар хоорондын тэнцвэр, тус бүрийн үүрэг, хараат бус байдлыг хангах зарчим дээр тогтдог. Шүүх байгууллага бол хуулийн дагуу нотлох баримт, хууль зүйн үндэслэлд тулгуурлан шийдвэрээ гаргадаг. Тиймээс аль ч салбар шүүхэд хүндэтгэлтэй хандах нь чухал бөгөөд шүүхийн шийдвэрийг шууд буруутгах нь зарчмын хувьд нийцэхгүй.

Засгийн газрын зүгээс аливаа асуудалд олон нийтийн санаа бодлыг илэрхийлэх нэг хэлбэр байж болох ч, зарчмын хувьд шүүхэд хүндэтгэлтэй хандах ёстой. Олон нийт шүүхэд итгэх итгэл мэдээж алдарсан нь илт анзаарагддаг. Үүнд шүүхэд нөлөөлөх улстөрчдийн нөлөөлөл, авлига зэрэг хүчин зүйлс нөлөөлж буй нь тодорхой. Харин Монголын шүүх бүхэлдээ хараат бус биш болсон гэвэл үгүй. Шүүгчид хуульд захирагдан, шударгаар шийдвэр гаргахаар хичээж байгаа ч, зарим тохиолдолд улстөрчдийн дарамт шахалт, авлига зэрэг хүчин зүйлс шүүхийн хараат бус байдалд сорилт үүсгэж байгааг үгүйсгэхгүй. Тиймээс, улстөрчид болон хууль санаачлагчид шүүхийн хараат бус байдал, бие даан шийдвэрлэх эрхийг хамгаалах тогтолцоог сайжруулах зэрэг хуульд заасан эрх хэмжээний хүрээнд анхаарах ёстой.

-Шүүхийн хараат бус байдлыг хангахад Шүүхийн ерөнхий зөвлөл ихээхэн үүрэг нөлөөтэй байдаг. Уг газар хэрхэн үр дүнтэй ажиллаж байна гэж мэргэжлийн хүний хувьд бодож байна вэ?

-Хуульд зааснаар Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл Монгол Улсын Үндсэн хууль, Шүүхийн тухай хуулийн хүрээнд шүүх эрх мэдлийн бие даасан, хараат бус байдлыг хангах, шүүгчдийн ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх үндсэн чиг үүрэгтэй байгууллага юм.

ШЕЗ болон Шүүхийн сахилгын хорооны үйл ажиллагааны үр нөлөө нь шүүхийн хараат бус байдлыг хамгаалах чухал үүрэгтэй ч практикт хэд хэдэн дутагдал, бэрхшээл гарч байгаа нь ажиглагддаг. Үүнд: Шүүхийн томилгоонд улс төрийн болон бүлэглэлийн нөлөө орж болзошгүй хэвээр байгаа нь хараат бус байдалд эргэлзээ үүсгэдэг. Мөн Шүүхийн санхүүжилт төвлөрсөн байдлаар төрөөс хамааралтай учир эдийн засгийн хараат бус байдал хангалтгүй байна. Бас нэг чухал зүйл бол Шүүхийн сахилгын хороо зарим тохиолдолд сахилгын шийдвэр гаргахдаа удаашралтай, маргаантай шийдвэр гаргаж байгаа нь шүүгчдийн ёс зүйн асуудлыг бүрэн шийдвэрлэж чадахгүй байна. Цаашид эдгээр байгууллагын ил тод байдал, хариуцлага, улс төрөөс хараат бус байдлыг бэхжүүлэхэд анхаарах шаардлагатай хэвээр байна.

-С.Зориг агсны хэргээр гурван шатны шүүхийн шийдвэр гарч ял авсан хүмүүс суллагдсан. Бүхэл бүтэн гурван шатны шүүхийн шийдвэр үнэхээр хууль бус байсан юм бол монголын шүүх дампуурсан гэж үзэж болох уу?

-Энэ хэрэг нууцын зэрэгт байдаг, шууд дүгнэлт өгөх учир дутагдалтай. Гэвч олон нийтэд ил болж өнгөрсөн процесст хуульчийн хувьд байр сууриа илэрхийлье. Гурван шатны шүүхээр С.Зоригийг хөнөөсөн нь хөдөлбөргүй нотлогдсон гэж үзсэн. Тухайн тогтоолууд нь ч олон нийтэд ил тавигдсан. Тэр тогтоолд захиалагчийн даалгавраар хөнөөсөн гэж хүртэл бичигдсэн байдаг. Хэрэг захиалагч руу чиглэж ажлын хэсэг байгуулаад эхлэнгүүт алуурчдыг хэлмэгдүүлсэн болгож замхруулсан гэж харддаг. Гэмт хэрэгтний гэм бурууг зөвхөн шүүх л эцэслэн тогтоодог, шүүхийн шийдвэр буруу зөв гэдгийг хэн ч, ямар ч хүн дүгнэх эрхгүй хуультай.

Гэтэл шинээр илэрсэн нөхцөл байдал үүссэн буюу эрүүдэн шүүсэн гэх үндэслэлээр шууд суллачихсан. Тэр эрүүдэн шүүсэн гэх үндэслэлүүдээс үл хамаарч гэмт хэрэгтнүүдийн өгсөн мэдүүлгүүд болон бусад нотлох баримтууд нь хэргийг бүрэн нотолдог тухай тухайн үед хяналт тавьсан прокурор нь олон нийтэд хэлж байсан. Мөн эрүүдэн шүүж хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн бол гэм буруутны яллах, цагаатгах аль аль талын нотолгоог шалгуураа болгож байж тогтоодог. Эдгээр хүмүүсийг эрүүдэн шүүсэн нь бусад төрлийн гэмт хэргийг үйлдээгүйг (хэргээ нуун далдлах зорилгоор хүний амь хөнөөсөн, шатаасан гэх) нотолсон нотолгоог бас давхар шаардана. Энэ хэрэг ганц С.Зориг агсны амь нас бус өөр бусад хүний амь нас хохирсон асуудал тогтоогдсон. Хүний эрхийг хамгаалах нь өөр бусад хүний эрхийг зөрчиж хамгаалахгүй гэх гол зарчимтай. Тэдгээр хүний амь нас хохирсон хэрэг яг юугаар, ямар үндэслэл, нотолгоогоор үгүйсгэгдэв. Цагаатгасан, гэм буруугүйг шийдсэн шүүхийн шийдвэр байна уу. Тийм биш бол юуг үндэслэж гэмт хэрэгтнүүд хохирол нэхэмжлэв гээд үл итгэх, эргэлзэх олон асуулт байна. Ямар ч шүүхийн цагаатгасан болон гэм буруугүй гэх шийдвэргүйгээр зөвхөн хэт нэг талын эрх ашиг, байр суурийг өргөн олон нийтийн сувгаар цацаж байхад иргэд итгэж болох ч хуульчид бид эргэлзэхгүй итгэх ямар ч үндэслэл байхгүй. С.Зориг агсны амь насаа алдсан хэргийг илрүүлэхгүй байх ашиг сонирхол л явагдаад байна уу гэж илт хардахаар.

-Тийм үү. Үүнийг жаахан тодруулахгүй юу?

-Учир нь сонгуулийн үе болгонд энэ хэргийг улс төрийн хэрэглүүр болгон ашиглаад байна. Бүр цаашлаад ярьвал 2000 онд энэ хэргийг илрүүлнэ гэж мөдөж байсан Мөрөн гэх хүн УИХ-ын гишүүн болж тухайн үеийн МАХН одоогийн МАН бас л сонгуулийн пиараа болгон амлалт өгч бүхэл бүтэн 72 суудал авсан. Түүнээс хойш хэчнээн ч сонгуулийн үед хэдэн ч хүн хэлмэгдэв, зарим нь амь насаа хүртэл алдсан, харамсмаар. Бас нэг логикгүй зүйл нь тийм л илрүүлэх сонирхолтой юм бол одоо эрх барьж буй намд бүх эрх мэдэл нь байхад яагаад ядаж л нууцаас гаргахгүй байгаа юм бэ. Т.Чимгээ, Д.Содномдаржаа, Ц.Амгаланбаатар нар хэлмэгдсэн гэж байгаа бол С.Зоригийн хэргийг зүгээр нууцын зэргээс гаргачих л даа.

Хууль зүйн сайдаар насаараа шахуу ажилласан Ц.Нямдорж ажлын хэсгийг нь тавын таван удаа тарааж, энэ хэрэг сөхөгдөх тоолонд гарч ирж янз бүрийн зүйл ярьдаг нь энэ хүн өөрөө маш их эргэлзээг төрүүлдэг. С.Зориг агсны хэргийн гурван шатны шүүхтэй холбогдуулж хуульчийн хувьд ийм л тайлбар хэлье.

Н.ГАНТУЛГА

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Төр нэг бичигтэй байх ёстой тул уйгаржин бичгийн хуулийг цуцлах хэрэгтэй байна DNN.mn

Одоогоос арван жилийн өмнө буюу 2015 онд Монгол хэлний тухай хууль батлагдаж тус хуульд заасны дагуу төрийн албан хэргийг кирилл, уйгаржин хос бичгээр явуулахаар болсон. Тэгвэл уг заалт энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлж Монголын нийгмийг тогтворгүй, төрийг үймүүлсэн, бужигнаантай, ээдрээтэй сонин байдалд оруулаад байна. Хос бичигтэй болох тухай хуулийг батлах үед монголчууд шуудхан хэлэхэд бүдүүлэгдүүхэн, аливаа юмны нарийн учрыг сайн ойлгоогүй, юмыг гадна талаас нь өнгөцхөн харсан, үндсэндээ хэлбэр талаас нь, гоё харагдах талаас нь харж, сэтгэлийн хөөрлөөр ханджээ гэдэг нь харагдаж байна. Үндэсний бичиг, босоо монгол бичиг гэх хий хоосон хийрхэлд автаж, хос бичигтэй болчихвол Монгол болчих юм шиг алсын бодлогогүй, өөрсдийн толгойгүй юм шиг мунхралд автжээ.

Ер нь ч тухайн үед хос бичигт шилжих энэ хуулийг гадны хөрөнгө оруулалттай хууль, гадныхны захиалгаар гар хөл нь болж хэрэгжүүлж байна гэдгийг учир мэдэх хүмүүс хэлж ярьж байсан. Монгол Улс хөгжил дэвшлээсээ ухарлаа, шинжлэх ухаанаас ухарлаа, орчин үеийн соёл хүн төрөлхтнөөс гээгдлээ, хуучин зуун руугаа буцах асар том ухралт боллоо гэж оюун санааны цөм болсон олон хүн харуусч байсан. Одоогийн өндөрлөгөөс харахад хүмүүсийн энэ олон харуусал, улс орны ухралт боллоо гэдэг үнэн байна. Монгол Улсыг хос бичигтэй болгох энэ хууль улс орныг сүйрүүлэх хууль гэдэг нь батлагдаж байна.

Кирилл бичиг бол Монгол төрийн албан ёсны гэж хэлж бүрэн болохоор бичиг мөн. Төрт улс олон хэлтэй байж болдог ч нэг бичигтэй байдаг. Нэг бичиг гэдэг нэг төр гэсэн үг. Тухайлбал, тухайн улс гүрэн нэг Ерөнхийлөгчтэй, нэг хаантай, нэг төртэй байдаг шиг төрийн албан ёсны бичиг нэг л байх ёстой.

“Хос бичиг гэж байдаггүй. Тиймээс энэ хуулийг хэрэгжүүлэх боломжгүй. Аливаа хэлэнд нэг ойлголтыг хоёр бичгээр тэмдэглэнэ гэдэг утгагүй. Уул гэдгийг “агула” гэж бичнэ гэвэл нэг биш хоёр хэлний асуудал гарч ирнэ. Эртний хэл түүнийг тэмдэглэсэн бичиг, орчин цагийн хэл, түүнийг тэмдэглэсэн бичиг гэсэн өөр зүйлийг зэрэгцүүлэн тавих боломжгүй. Ямар ч улс эртний хэл бичиг рүүгээ шилжсэн, түүнийгээ орчин үетэйгээ зэрэгцүүлсэн түүх байхгүй” гэж шинжлэх ухааны доктор, профессор Ч.Зэгиймаа “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагадаа маш тодорхой хэлсэн.

Дэлхийн улс орнуудын явж ирсэн түүхийг, төр нэг бичигтэй байх ёстой гэх хүн төрөлхтний хуулийг бид дагах учиртай. Тэгэхээр ямар ч гай гарз болоогүй, харин ч хөгжил дэвшлийн оргил руу хөтөлсөн кирилл бичгээ биш уйгаржин бичгээ больё. Зүгээр, жам ёсоороо явж буй зүйлийг гэнэт өөрчилж, сарниулж, зогсонги байдалд оруулна гэдэг маш хорлонтой. Ялангуяа бичиг үсгээрээ оролдоно гэдэг бүр хорлонтой. Аливаа улсын хэл нь тухайн үндэстний оршин тогтнох дархлааг хадгалдаг гол үнэт зүйл байдаг учир улс гүрэн хэл, бичгээрээ ямар ч нөхцөлд оролддоггүй.

Бидний хос бичигтэн болно гэдэг тухайн үедээ зүгээр нэг марзганасан, ингээд үзвэл ямар байх бол гэж гэнэхэн хандсан бодлогын гэхээсээ болгоомжгүй зүйл байсан. Гэвч улс орны хувь заяатай холбоотой, ялангуяа оршин тогтнохуйн гол тулгуур тусгаар тогтнолтой нь холбоотой зүйлээр маазарч, марзганаж болдоггүйг Монгол хэлний тухай хууль өнөөдөр харуулж байна. Кирилл бичиг, уйгаржин бичиг хоёрын байгуулсан гавьяаг монголчууд мэднэ. 1950-иад оноос Монгол Улс кирилл бичигт шилжсэнээр орчин цагийн үндэстэн болох суурь нь тавигдсан байдаг. Соёл урлаг, шинжлэх ухаан, ном бүтээлийн алтан сан хөмрөг бий болсон. Дэлхийн бүх сонгодог зохиолуудыг эх хэлнээ орчуулж эхэлсэн.

Шинжлэх ухааны академи байгуулагдаж Судар бичгийн хүрээлэнтэй байсан улс орон академитай болсноор хими, биологи, физик, математик, анагаах ухааны хүрээлэн, лабораториуд бий болсноор хөгжил дэвшил эхэлсэн. Үүнийг шинжлэх ухааны үе үеийн эрдэмтэд кирилл бичигт шилжсэний гавьяа гэж үздэг. Манай сонин өмнө нь “Кирилл бичиг монголчуудад эзэн Чингисээс нь илүү гавьяа байгуулсан” гэж бичиж байсан. Үнэхээр кирилл бичигт шилжсэнээр шинэ цагийн Монгол Улс бий болох нөхцөл бүрдсэн. Мэдээж уйгаржинаар бичигдсэн ном судар, оюуны үнэт өв байлгүй яахав. Хууль дүрэм, зарга заальхайн ном бүтээлүүд олон бий. Гэхдээ кирилл бичиг шиг улс орны хувь заяанд эргэлт авчирсан зүйл байхгүй нь үнэн.Тиймээс монголчуудыг кирилл бичигтэй золгуулсан нэрт эрдэмтэн, төрийн гурван удаагийн шагналт, Ардын уран зохиолч Цэндийн Дамдинсүрэн онцгой гавьяатай.

Туркүүд араб бичгээ латинаар сольсон, Казахстан англи хэл бичгийг тэргүүнд тавих бодлого хэрэгжүүлж байгааг бид мэднэ. Дэлхийн орнууд ингэж орчин цагийн хэл рүү орж байна. Өмнөд Монголын уйгаржин бичгийг Хятад нь хүртэл хориглоод хэдэн жилийн нүүр үзэж байгаа. “Наад уйгаржин бичиг чинь та нарын хөгжилд саад болж байна. Орчин үеийн шинжлэх ухаанаас та бүхэн хоцорч байна. Гол алдаа чинь бичиг үсэгт чинь байна” гээд уйгаржиныг нь хорьсон. Энэ бол Хятадын зөв зүйтэй шийдвэр байсан. Хятадыг магтаж байгаа юм биш. Хөгжил дэвшлийнхээ төлөө дэлхийн орнууд ийм шийдвэр гаргаж байна гэдгийг жишээ татан хэлж байгаа хэрэг.

Хүн төрөлхтөн ингэж хуучин бичгээсээ салж, орчин цагийн хэл бичиг рүү улс гүрнээрээ орж байхад бид хуучин бичгээ төрийн бичиг болгоно гээд хуульдаа заачихаад сууж байгаа нь эмгэнэл биш гэж үү. Шинжлэх ухаан, технологийн асар хурдацтай энэ эрин зуунд монголчууд бид марзганаж хууль гаргаад, түүнээ хэрэгжүүлэхдээ тулаад эцэст нь хөгжил дэвшил ч үгүй хөмөрсөн тогоон доторх харанхуй бүдүүлэг хүмүүс болох вий. Тиймээс ард түмний төлөөлөл болж төр барьж байгаа Монголын парламентын 126 гишүүн ард түмэнд төвөг учруулж, эрхийг нь зөрчиж, улс орны ирээдүйд асар хортой нөлөө үзүүлж буй уйгаржин бичгийн хуулийг цуцлах хэрэгтэй байна. Монголчууд бие биетэйгээ ойлголцож байгаа ганц хэл нь орчин цагийн монгол хэл. Бүгдээрээ харилцаж байгаа бичиг нь кирилл. Бид өөрийнхөө хэлээр ярьж, өөрийнхөө сурсан бичгээр бичих, ойлголцох эрхтэй байтал Үндсэн хуулиар олгосон эрхийг төр нь бүдүүлгээр зөрчиж байна. УИХ-ын 126 гишүүн үнэхээр л ард түмний амьдралыг сайн сайхан болгоно, өөд нь татна, улс орноо хөгжүүлнэ гэж гарч ирсэн нь үнэн юм бол уйгаржин гэдэг энэ хийрхлийг одоо ингээд зогсооё. Мэдээж судалдаг нь судалж, үздэг нэг нь үзэх нь нээлттэй. Хамгийн гол нь төрийн бичиг болгодгоо л больчих. Тэгэхгүй бол Монголын хууль, шүүх, цаашлаад парламент засаглалд айхтар нөлөөлнө. Учир нь хууль салаа утгагүй, хэн ч уншсан нэг утгатай, ойлгомжтой байх ёстой байдаг.

Уйгаржин бичгээр хууль дүрэм гарвал үг байтугай үсэг бүрээ тайлбарлах болно. Үгийн эхэнд ордог а, үгийн дунд ордог а, үгийн адагт ордогт а гээд сууж байх хэрэг үү. Ингэхээр төрийн бодлого шийдвэр ямар ч ойлгомжгүй, хууль дүрэм гэдэг үндсэндээ дампуурна биз дээ. Хууль дүрэм нь гажуудаад ирвэл улс орон өөрийн эрхгүй ганхаж эхэлнэ. Ийм л хорлонтой, улс орны хувь заяагаар тоглосон хууль юм. УИХ-ын гишүүдээс улс Монголынхоо ирээдүйг бодож уйгаржин бичгийн хуулийг нэн даруй цуцлахыг шаардаж байна.

Д.Батболд

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл редакцийн-нийтлэл туслах-ангилал

З.Ядмаа: Хүний амьдрал гэдэг нүүдлийн шувуу шиг юм

-ЗОХИОЛЧДЫНХОО ГЭГЭЭН ЦАГААН НАРГИАН ДУНД ЯВЖ ИРЛЭЭ ДЭЭ-

Өдрийн сонины 2013 оны архиваас………………….

Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт шог зохиолч, яруу найрагч Заяатын Ядмаатай ярилцлаа. Тэр бүр олны өмнө ил гарч бүтээл туурвил хийгээд өөрийнхөө тухай яриад байдаггүй
эл эрхэм Зохиолчдын байгууллагын гал тогоог дөч шахам жил түшихдээ Явуу, Эрдэнэ, Гайтав, Чимидээс аваад үе үеийн бурхадтай ах дүү, багш шавийн барилдлагатай явсан билээ. Тэрээр “Зохиолчдын гэгээн шог”, “Зохиолчид инээлдсэн он жилүүд” зэрэг шог хошин зохиол мөн “Янгирын цэнхэр уулс”, “Их үдийн говь”, “Сэтгэлийн гэрэлт бүсгүй” зэрэг яруу найргийн номуудтай.

-Таныг чинь Зохиолчдын хороонд далаад оны эхээс аваад л зүүлттэй байсныг хүмүүс хэлдэг. Тэгэхээр хэдэн онд анх босгыг нь алхаж байв. Тэрхүү дурсамжаасаа хуваалцвал сонин байх болов уу?

-Далан дөрвөн оны долдугаар сарын найманд юм аа. Би гэдэг хүн Сономын Удвал  даргын тушаалаар Зохиолчдын хороонд ирж байлаа шүү дээ, базарваань. Хүмүүс намайг сүрхий том зохиолч л уригдаж ирсэн мэтээр ойлгож байгаа байх. Гэвч би чинь нягтлан бодогч хүн. Хоринхоёругаар автобаазын ахлах нягтлан
сөөсгөр залууг Зохиолчдын хороо нягтлангаараа авч байсан түүхтэй.

-Ядмаа зохиолчийг бүхий л насаараа зохиолчдын хорооны дансыг барьсныг уншигч олон гадарлана.  Харин та бол данс барих нэрээр зохиолчдоо шоголж
суусан хүн дээ?   

-Би чинь Санхүүгийн техникумыг хорин настай залуу төгсөөд Өмнөговь аймгийн захиргаанд хуваарилагдаж байлаа. Тухайн
үедээ бас л утга зохиолд зүрх сэтгэлээ өгч явсны илрэл биз дээ, өмнийн говийн Утга зохиолын нэгдлийн эрхлэгчээр ажиллаж байлаа. Тэгтэл жараад оны дундуур Зохиолчдын хорооноос зохион байгуулсан утга зохиолын өдрүүд Өмнөговь аймагт зохиогдохоор болдог юм аа. Хотоос С.Удвал дарга, Б.Явуухулан, С.Эрдэнэ, Д.Пүрэвдорж, Б.Бааст, С.Дашдэндэв гээд олон зохиолчид очлоо. Би бол яахав, эхлэн бичигч л байсан. Гэхдээ л Пүдо(Дэндэвийн Пүрэвдорж агсныг хэлж байна) багшийнхаа  хараанд өртсөн шиг байгаа юм. Сүүлд мэдэх нь ээ,  22 дугаар автобааз руу Пүдо багш Удвал даргын гарын үсэгтэй албан тоот хэд хэдэн удаа явуулж байж намайг зохиолч бурхадын  бөөрөнд авчирсан түүхтэй. Тухайн автобаазын дарга нь Баясах гэж хүн байлаа. Ц.Лоохууз нарын хэрэгт холбогдож байсан хүн л дээ.

-Ахлах нягтлангаа тийм ч амар тавьчихаагүй
байна даа?

-Үгүй яахав, дээ. Намайг Өмнөговиос ирээд байхад тэр хүн бааздаа авсан. Тиймээс явуулах дургүй байж л дээ. Удвал гуайн нэрээр Пүрэвдорж гуай мундагдаж байж л авсан байгаа юм. Зохиолчдын хороонд ирэхэд Хайдавданзангийн Цэвээн гэж сайхан буриад хөгшин санхүүг нь хариуцаж байсан. Тухайн цагт Зохиолчдын хороо гэдэг чинь  шат дүүрэн цэцэгтэй, шал дүүрэн хивстэй, өрөө
бүрээр нь зохиолчид дүүрсэн ордон байлаа шүү дээ. Урьд өмнө нь би тийм газар орж үзсэн биш. Наран тал руугаа харсан цацлын халбага шиг гурван давхар байшин байсан даа. Удвал гуай дарга, Түдэв гуай орлогч, Тарваа гуай “Цог” сэтгүүлийг, Эрдэнэ гуай
“Утга зохиол” сонинг, Явуу яруу найргийн зөвлөлийг, Пүрэвдорж утга зохиолын фонд, Ц.Мөнх гуай шүүмж судлал, Л.Чойжилсүрэн гуай үргэлжилсэн үг, Бааст гуай залуу зохиолчдыг хариуцаж байхад нь би нягтлангаар орсон юм. Тэр том том зохиолчидтой нэг дор ажиллана гэдэг бурханаас өгсөн шагнал юм даа. Анх ороход би хамгийн залуу нь байлаа. Хог цэвэрлэж, туг хатгахаас аваад бүх зүйлд тохоон томилогдоно.  Харин наяад оны дундуур О.Дашбалбар, Х.Мэргэн, Н.Энхбаяр, Л.Нарангэрэл, Р.Нарантуяа, Ц.Энхбат нар ирж хойноос (Горькийн сургууль) ирээд би гэдэг хүн өдөр тутмын ажлаас чөлөөлөгдсөн түүхтэй.

-Зохиолчдыг шоглодгоо та нэг л ярихгүй байна
даа. Илт тойроод байх чинь?

-Би ганцаараа тэр бурхадыг чинь шоглоод байсан юм биш. Зарим нь нэгнээ хэргээр явуулчихаад яалт ч үгүй баригдахдаа “Ядмаа л тэгж байна лээ” гээд намайгаа бариад өгчихдөг шиг байгаа
юм.

-“Буурал анчны домог” гэж хүн бүгдийг элэглэсэн
нэг найраглал бий дээ?

-Түүнийг чинь Пүрэвдорж багш, Дооров хоёр гаргасан юм. Жаран есөн онд шүү дээ. Тэр жил Зохиолчдын хорооны 40 жилийн ой болсон. Өмнөговь аймгийн Утга зохиолын нэгдлийн эрхлэгчийн хувьд би гэдэг хүн уригдлаа. Дуурийн театрт баярын хурал болсон санагдана.  Ринчен гуай, Дамдинсүрэн гуайгаас
аваад бүх л аваргууд байсан үе. Архангайн  О.Цэнд бид хоёр “Улаанбаатар” зочид буудалд нэг өрөөнд хамт байлаа. Тухайн үеэр л “Буурал анчны домог”  гарсан даа. “Бямбын Ринчен шиг буурал анчин Жүгдэрийн Дамдин шиг их буугаа үүрээдБабын Ахтаан шиг бүргэд мөрөндөө суулгажБөхийн Бааст шиг хав нохойгоо дагуулаад…” гээд эхэлдэг шүү дээ.

–Ахмадуудын тухай дурсаач. Явуу, Эрдэнэ, Гайтав… өөр хэн ч байж болно?

-Дурсвал бүгдийг нь л дурсмаар байна. Тэр аваргуудыг
чинь мөнхийн юм шиг л бодож явж дээ. Хүний амьдрал гэдэг нүүдлийн шувуу шиг юм даа. Бид чинь хавар, зуны хэдэн сар ирээд буцаж буй шувууд юм уу даа. Далан дөрвөн онд Удвал гуай эмэгтэйчүүдийн байгууллагын  ажил руу яваад өглөө. Түүний оронд Л.Түдэв гуай дарга боллоо. Нэг өдөр Түдэв даргын үүдэнд Явуу сууж байх юм. “Та энд юу хийж байгаа юм” гэхэд, дарга намайг дуудаад гэж байна. Уучихсан байгаа нь царайнаас нь илт ээ, улаа бутраад л. Гэвч сонин зажилчихсан сууна. Даргадаа үнэртүүлэхгүй гэж тэр шүү дээ. Далаад он чинь Явуугийн жинхэнэ мандаж байсан үе биз  дээ. Энгэртээтөрийн шагналын тэмдэг гялалзуулчихсан дорнын их найрагч тийм л жудагтай байсан.  Дарга нараа тэгж л хүндэтгэж байсан. Одоо бол манай зохиолчид ямар болсныг мэдэхгүй юм аа.

–Танаас Пүрэвдорж, Дооровын тухай асуулгүй өнгөрч боломгүй л байх юм?

-Дооровыг өнгөрсний дараа Х.Зандраабайдытай хамтарч
“Дэлгэрхангай уулан дээрээс дэлхий харсан Дооров” гэсэн ном гаргаж байлаа. Миний санаачилсан ном л доо. Хоёр гурван жил хөөцөлдөж байж гаргасан юм даг. Дараа нь Пүрэвдорж гуайн тухай дурсамжийн ном хийсэн. “Тэнгэрлэг найрагч” гэсэн ном. Түүнээ гаргачихаад  Төрбат, Зандраабайды бид гурав аваачиж өгч байв. “Та нар хэдийдээ ийм ном гаргачихав” гэж өвгөн багш минь ихэд баярлаж байсан. Ингэж л би багшийнхаа амьдад номон
суварга босгосон хүн юм. Үхсэн хойно нь магтаад хэрэггүй, амьд дээр нь баярлуулах шиг сайхан юм үгүй гэдгийг тэгэхэд бие сэтгэлээрээ ойлгож байлаа. Дооров өрөөндөө духайчихаад л пал пал хийтэл  инээгээд, ганган трубээрээ тамхиа нэрээд,
хөдөө гадаан голдуу хүмүүс тойруулаад ихэд баясалтай хөхин сууж байдаг сан. Мань хүн бусдыг явуулах, хошин яриа хөөрөө гаргахдаа цаанаа л нигууртай. Ямар сайндаа
Горький төгсөж ирсэн зохиолчдоос өөрийнхөө зохиосон изм-ын тухай асуугаад бантанг нь хутгаж байхав дээ. “Цаана чинь “сунтагизм” гэж нэг сүрхий нэр томъёо, утга зохиолын изм гарчээ” гээд өнөө хэдийгээ байдалд оруулчихна. Нэг удаа  Д.Пүрэвдорж гуайгаас асуудгийн даваан дээр Эрдэнэ гуай “Чи битгий нохойтоод
бай л даа” гээд болиулсан гэдэг. Сүүлд багш энэ тухай “Дооров хэрвээ надаас тэгж асуусан бол би баараггүй худлаа ярина. Үзсэн юм шиг л гөрөх байсан” гээд инээд алдаж байсныг санаж байна.

-Зохиолчдынхоо хөгжөөнтэй явдлуудаас ярихгүй
юу. Уншигч олон танаас тийм л зүйл хүсэх нь мэдээж?

-Жамсрангийн Лодой гэж үг газар гээдэггүй, егзгөр буриад хөгшин байлаа. Лодой зохиолч нэг удаа бууз хийхээр үхрийн толгой шулсан байгаа юм. Тэр нь өдөржингийн  юм болж л дээ. Оройхон хэрд гэргий нь уурлаад “Лодой минь дээ чи арай л удаж байгаа юм биш үү” гэхэд, идэж байгаа юм биш болохоор
болохгүй байна ш дэ гэж учирласан удаатай. Бас мань хүн нэг удаа Их дэлгүүрт оочерлож байж. Тэгтэл халаасанд нь гар ороод ирж. Чанга гэгч нь атгаж аваад Лодой гуай “За хүү минь чи байтугай өвгөн би өөрөө мөнгөө олохгү байна аа. Энэ золигийн халаас
нь цоорчихож ээ” гэж үнэнээ хэлсэн гэдэг. Одоо Пүрэвдорж багштай холбоотой түүх ярья.  Мань хүн Сэлэнгэ аймагт очиход Хасбазар гэж дарга угтаж авсан байна. Тэр чинь жараад оны сүүл үе. Пүдо багш өнөө даргад “Танай нутгийн тухай нэг аятайхан шүлэг байна. Та сонссон уу”гээд ингэж уншсан байгаа юм.

“Мохоорын үнэр ханхалсан

Модон байшинд төрсөн би

Моодон сүүлтэй гахайгаа

Морио гэж хайрладаг

Модон торхтой бараашигаа

Эхийнхээ сүү шиг санадаг

Монхор хамартай аавыгаа

Папа гэж дууддаг” гэжээ. Сэлэнгийнхнийг олон зүйлээр дайруулж хэлсэн хэрэг шүү. Өнөө дарга “Би огт сонсоогүй юм байна” гэснээ гэнэт  түсхийтэл инээсэн гэдэг шүү. Харин Пүрэвдорж багшийг Горькийн сургуульд явахад  Ламзавын Ванган гуай “За би чамд сайн сураарай, олон сайхан шүлэг найраглал бичээрэй, утга зохиолын олон нөхөдтэй болоорой гэж хэлэхгүй. Харин чи Москвад зам хөндлөн гарахдаа хоёр талдаа таван бүдүүн орос авгайтай л гардаг юм шүү” гэж аминчлан захисан байдаг. Пунцагийн Бадарчаас “Болор цом” наадам хэн хэн шүлгээ уншив гэж нэг нь асуужээ л дээ. Тэгэхэд нь буурал найрагч

“Өвгөн Дооров халирч уншив

Өндөр Цоодол хөлөрч уншив

Бавуугийн Лхагвасүрэн шатаж уншив

Барнангийн Доржпалам шартаж  уншив

Шаравын Сүрэнжав хөл хальтарч уншив

Шагдарын Уянга хэл хальтирч уншив

Дарьгангын Дашбалбар давшилж уншив

Дэрэнгийн Чимэддорж дэвсэлж уншив

Баргын Дулмаа шил гялалзуулж уншив

Бямбажавын Энхтуяа гуя гялалзуулж уншив” хэмээн тэр дор нь хариулжээ. Энэ мэт зохиолчдын шогийг ярьвал барахгүй ээ.

-П.Пүрэвсүрэн зохиолч угаалгын машинд бараашиг
эсгэсэн гэх яриаг бас л та гаргасан санагадана?

-Би гаргах юу байхав, болсон явдал юм чинь. Төрийн шагналт зохиолч П.Пүрэвсүрэн, “Тоншуул”-ын зураач Арнайн Гүрсэд хоёр нэг “юм” зохицуулъя гэтэл мөнгө нь дутжээ. Тэр даруй хоёул
нэг арга бодож олсон байгаа юм. Байгаа мөнгөөрөө түргэн эсгэгч, элсэн саахар аваад Пүрэвсүрэнгийнд очжээ. Тэдний шинэхэн аваад байсан угаалгын машинд буцалсан ус хийгээд саахар, исгэгчээ хийчихэж.Тэгээд цаг орчим нижигнүүлж байгаад гайгүйхэн шиг шуугиулж аваад өнөөхөө ууж суусан түүхтэй. Ийм л золигийн хүмүүс дээ, манайхан чинь.

-Та бол Дундговийн Дэлгэрхангай сумынх. Олон зохиолч төрсөн нутаг даа?

-Өө тэгэлгүй яахав. Мань мэт шиг амьтад нь багтахгүй л дээ. С.Буяннэмэх, С.Дашдооров, за тэгээд Дарамын Батбаяр гээд явна. “Ардын эрх”-ийн Ариунаа буюу гавьяат Цэвэлсүрэн, “Морьтой ч болоосой”-гийн Гончиг буюу гавьяат Батсүх, мөн алиалагч Батсүх, морины Нансалмаа гээд манайхаас чинь хичнээн ч гавьяат
төрсөн юм бэ дээ. Сүүлд нь миний бие зохиолч нөхдөө
дурсах гэсэн юм. Дэмбээгийн Мягмар гэж агуу хүн байлаа. Түүний “Найрын ширээний ууц” гэдэг ганцхан жүжгээр л Улсын
драмын театр жилдээ сая төгрөг олсон гэдэг. Мөнгө хатуу цагийн сая төгрөг гээд бодохгүй юу. Тэгтэл өнөөдөр гэргий хүүхэд
нь айлын царай харж, бараг гудманд шахуу амьдарч байна. Мөн Жигжидийн Бямбааг дурсмаар байх юм . “Үнэний хорвоо”, “Хорвоогий өнгө” гэх номуудтай хүн. Яг энүүхэндээ хэлэхэд өвгөн ахад нь уулзах зохиолчид өдөр ирэх тусам л ховордоод байх
юм аа. Зон-Пай-Жингийн Баттулга гэж бас л сонин зохиолч байсныг манайхан мэднэ. “Хөх тэнгэр” романаас аваад тухайн үедээ шуугиантай дедегтив зохиолууд бичиж байсан хүн шүү дээ. Түүнийг далаад оны эхээр Түдэв дарга хороонд дуудаад номын санчаар ажиллуулж байсан. Бид хоёр нэг өрөөнд суудаг байлаа. Орос авгайтай байсан хүн. Дараа нь түүнээсээ салаад залуухан хүүхэнтэй суугаад Дархан явсан. Тэгээд бараа тасарсан
даа. Горький төгсч ирсэн хүн шүү дээ. НАХЯ-нд ажиллаж байсан. Мөн Нанзадын Надмид гэж сайхан хөгшин байлаа. Түүнийг дурсах нь бүү хэл мэддэг хүн өнөөдөр ховор болжээ. Тэрээр Зохиолчдын хороонд жижүүр хийж байхдаа “Хүлээс алдарсан
нь” зохиолоо бичсэн юм шүү дээ. Бид бурханы оронд  хэдийнэ одсон бурхадыгаа хаа нэг дурсаж, зохиол бүтээлийг энд тэнд ярьж, гэргий хүүхдүүдтэй нь уулзаж ойр дотно байх хэрэгтэй.
Ах нь ингэж л боддог оо.

Ярилцсан
Н.Гантулга

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Цалин мөнгөн тэнгэртээ цасан угалз наадуулсан, цагаан торгон өмсгөлдөө цацаг чимгээ сагсуулсан… DNN.mn

Одоогоос нэгэн жарны тэртээд буюу 1962 оны шинэ жилээр “Сүлд модны наадмын дуу” төрсөн түүхтэй. Үгийг нь Монголын урлагийн алтан үеийн нэрт төлөөлөгч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Жамцын Бадраа бичиж, аяыг нь төрийн шагналт, ардын жүжигчин Самбын Гончигсумлаа хийсэн байдаг. Эдүгээгийн Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Баартуугийн Зангад дуулжээ. Уг дууны түүхийг Зангад гуай үндэсний телевизийн нэвтрүүлэгт орохдоо нэгэнтээ ярьж билээ. 2005 билүү, 2006 оны өвөл “Шинэ жилийн баярын нэвтрүүлэгт оролцоно уу. Залуу найрагчийн хувьд шинэ жилийн тухай, өвлийн тухай, цасны тухай, хайрын тухай шүлгүүдээ уншина” гэж зохиолч найрагчдын “Ноёны бөхийн охин” хэмээн сүрддэг телевизийн Сараа эгч (Жигмэддоржийн Сарантуяа) гэж үүрэгдлээ. Дөнгөж хорин хэдтэй бага залуу би урилгыг бөөн баяр хүлээн аваад цайны ганц костьюмаа өмсөн гүйгээд очсон сон.

Үндэсний телевизийн 600-гийн стутид Зангад, Монголын дуурийн хатан хаан Батаагийн Жавзандулам гээд аваргууд ирчихсэн сууна. “Сүлд модны наадмын дуу” эгшиглэж, “Хундаганы дуу” цангинах нь тэр. Надад мөрөөдлийн шинэ жилдээ оролцсон мэт нэг л гоё сэтгэгдэл төрж “цалин мөнгөн тэнгэртээ цасан угалз наадуулсан, цагаан торгон өмсгөлдөө цацаг чимгээ сагсуулсан” хэмээн Зангад дуулахуйд баярын шампаанск хөөсрөн оргилж, түүнийг дагаад хүмүүний сэтгэл цалгилан долгилж, хөгжмийн торгомсог аялгуунд цагаахан даашинзтай бүсгүйчүүдийн бүжих нь үлгэрийн юм шиг санагдаж билээ л.

Баяр баясгаланд умбасан надад энэ дуу шинэ жилийн эрдэнийн титэм, эгшиг аялгуу нь юм даа гэж эрхгүй бодогдож байсан сан.

Тийм ээ, “Сүлд модны наадмын дуу” Зангадын хоолойгоор эшиглэхэд шинэ жилийн баяр тэр чигтээ сэтгэлд буудаг. “Сүрлэг Монгол орныхоо өлчир жавхааг бадраасан, сүлд модныхоо наадмаар өвлийн эрчийг хариулцгаая” хэмээн дуулахад “Сайн байна уу, хүүхдүүд ээ. Өвлийн өвгөн аав нь цас мөснийхөө орноос цан хүүрэг савсуулсаар…” хэмээн Хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин, төрийн шагналт Гомбосүрэн гуайн танил дуу хоолой хүнгэнэх шиг, цасан охид нь тойрон бүжих шиг гэгээн гэрэлт дурсамж сэргэж ирдэг. Харшийн сүлд модны наадам энэ л дуугаар эхэлж Монгол даяараа баярлах шиг болдог. “Зангад гуайн сүлд модны дуу явахад мандарины үнэр ханхийх шиг болдог” гэж аав минь хэлж билээ. Ийнхүү Зангадын дуу 62 жилийнхээ шинэ жилтэй золголоо.

Үндэсний телевизийн тэрхүү нэвтрүүлгийн үеэр Зангад гуай дууны түүхээ ийн ярьсан юм. “Жаран хоёр оны өвөл. Шинэ жилийн баяр болох гээд хүн бүхэн догдолж байсан үе. Бадраа гуай, Гончигсумлаа багш хоёр ярьсан байгаа юм. Шинэ жилийн дуутай болох хэрэгтэй байна гэж бодож л дээ. Тэгээд Бадраа гуай шүлэг бичжээ. Түүнийгээ Гончигсумлаа багшид утсаар сонсгосон байна. Шүлгийг нь утсаар сонсох үед л хөгжим нь шууд ороод ирсэн гэж багш хэлдэг. Ингэж л энэ дуу төрсөн юм. Гончигсумлаа гуай над руу яриад “Би шинэ жилийн дуу хийсэн. Ирж дуулаарай” гэдэг юм. Дууг нь дуулахад яг л миний хоолойд таарч байна. Ингээд 12 дугаар сарын 28-ны өдөр Монголын радиод очиж бичүүлсэн. Миний ард Дуурийн театрын эмэгтэй дуучид хоолой хийсэн. Найрал хөгжимгүйгээр дан төгөлдөр хуураар хөгжимдөж бичүүлсэн. Гавьяат жүжигчин Бандийн гэргий Маргарита Григорьевна багш төгөлдөр хуураар хөгжимдөж найрал дуучидтай дуулж байхад Гончигсумлаа гуай цонхны цаанаас хараад зогсож байсан нь одоо хэрнээ надад харагдаад байдаг” хэмээн дурссан.

Дууны түүх товчхондоо ийм. Эл дууны шүлэг нь ч, хөгжим нь ч сонссон хэн бүхнийг баярын хөл хөөр дунд аваачиж цалин мөнгөн тэнгэрийн ид шидийн ертөнцөд умбуулдгаараа онцгой. Гончигсумлаа гуайн ч тэр, Бадраа гуайн ч тэр жинхэнэ авьяас билэг нь асгарч байсан он жилүүд байж дээ. Жараад он бол Монголын урлагийн алтан үе. Энэхүү алтан үеийг бүтээлцсэн эрхмүүд нь Гончигсумлаа, Мөрдорж, Билэгийн Дамдинсүрэн, Жамъянгийн Чулуун, Дагвын Лувсаншарав, Эрэгзэнгийн Чойдог, Гончигийн Бирваа тэргүүт хөгжмийн бурхад. Яруу найрагч нь мэдээж Жамцын Бадраа. Жаран нэгэн онд “Халуун элгэн нутаг”, жаран хоёр нь “Сүлд модны наадмын дуу”, жаран гурван онд “Жаргаах зүрхэн”, жаран дөрвөн онд “Гоёхон ч чимэг юм уу даа” дуунууд дараалан төрсөн. Бүгдээрээ Бадраа гуайн шүлэг юм.

Мөн “Зандан шоо”, “Намрын шөнө”, “Гайхмаараа”, “Найрсаг байгаасай”, “Багшаа дуулъя” гээд олон дуу Бадраа гуай бичсэн. “Орь залуу нас”, “Чандмань эрдэнэ” дуунуудынх нь шүлгийн хэлбэр хийц, солонгорсон торгомсог өнгө, ая дан ч жараад оны алдарт бүтээлүүд шиг өнөө л тансаг хийцээр нь бичигдсэн байдаг. Ийнхүү Монголын дууны яруу найрагт эргэлт оруулсан он жилүүдэд нь “Сүлд модны наадмын дуу” төрсөн түүхтэй.

“Жаргаах зүрхэн”, “Сүлд модны наадмын дуу” хоёр бол мэдээж Гончигсумлаа гуайн хөгжим.“Авьяас билэгт дүү, нэрт дуучин Зангадын хоолойд зориулан бичсэн болно. Гончигсумлаа” гэж гарын үсгээ зурж дурсгасан байдаг.Тэгэхээр яалт ч үгүй Зангад гэж хүний хоолойд зориулагдсан агуу их Гончигсумлаагийн алтан тамгатай бүтээлүүд гэдэг нь мэдрэгдэж байгаа юм. “Гончигсумлаа гуайтай уран бүтээлийн төдийгүй хүний ёсны хувьд ойр дотно харилцаатай явснаа санах бүрийд надад бахархах сэтгэл аандаа төрдөг” гэж Зангад гуайн хэлдэг нь ч учиртай.

Н.Гантулга

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Тэр хөх мөнхийн уул DNN.mn

Монголын яруу найргийн оргил, суу билэгт их хүмүүн Бавуугийн Лхагвасүрэнгийн мэндэлсний 80 жилийн ой тохиож байна. Их найрагчийн “Тэр хөх мөнхийн уул-миний хүүгийн уул” шүлэг сэтгэлд гүн гүнзгий оршном. Дэлгэрхааны Дуутын хаданд тэр жилийн намар найрагчид очиход Лхагваа ах эл шүлгээ уншиж билээ. Ачит эцэг Бавуугийнхаа дурсгалд зориулан туурвисан энэ бүтээл үнэхээр сонгодог яруу найраг юм. “Монголын сонгомол яруу найраг” антологид Аюурзана зохиолч оруулсан нь гарцаагүйг илтгэнэм.

“Тэлмэн зэрэглээн дунд эмнэг адуу шиг цовхчиж, ургах нарыг духдаж дүнхийн унах нарыг үүрч ханхайн буй, нар нь шингэдэггүй, навч нь ганддаггүй хөх мөнхийн уул” бол найрагч өөрөө юм. Хүүгээ сайн явааг дуулаад дэргэдүүр нь дуулж өнгөрөхөд дуулж байдаг, хөгшнөө нутаглуулчихаад дэргэдүүр нь уйлж өнгөрөхөд уйлж байдаг энэ уул бол найрагч өөрөө юм. Тийм дээ, энэ л шүлгийнхээ магнайд ачит эцэгтээ зориулав гэж титэмлэсэн байлгүй.

“…Алдрайхан ганц үр

Насны алганд заяахад

Адуунаасаа чиний морь гэж

Унага ногтолж өгье гэтэл

Багадаж санагдахаар нь

Хөхөмдөг униарт талын хаяанаас

Дөл шиг цоролзох

Хөх мөнхийн уулыг чиний уул гэж

Хүүдээ алга дэлгэн зааж өгөөд

Бах нэгэн ханаж билээ…” гэх мөрүүдийг уншихуйд их найрагчийн бүтээлээс ард түмэн яг л ингэж бах нь ханадаг даа хэмээн бодогддог.

Тийм ээ, Их Лхагвасүрэнгийн үзэгний алтан хошуунаас нойтон унага төрөөгүй юм. Дандаа л галын дөл шиг цоролзох Мөнхийн уулс бүтээгдсэн. “Боржгины бор тал”, “Уянгын тойрог”, “Цагаан тэнхлэг”, “Атга нөж”, “Улаан тэргэл сар”, “Гашуун өвс” бүгд Монголын их утга зохиолын Мөнхийн уул юм