Category: нүүр-хуудасны-онцлох

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар 8 нүүрээр хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн, Эдийн
засгийн байнгын хорооны дарга Ц.Цэрэнпунцаг “Ханшийг
богино хугацаанд буулгах боломж манай улсын хувьд их хязгаарлагдмал асуудал” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Судлаач Ч.Сосормаа “Татварын дарамтаа багасгая гэж байгаа бол НӨАТ-ыг шууд таван хувь болгоод бууруулчих” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Америк хүчтэй тэгээд ардчилсан байдаг нь дэлхий нийтийн зол юм” хэмээн өгүүллээ

Монгол үндэсний бөхийн холбооны дэд тэргүүн асан, МУСГЗ, доктор Д.Данзан “Бөхчүүдээс допингийн шинжилгээ авахгүй байхыг олон нийт ч, бөхчүүд ч дэмжихгүй гэдэгт итгэж байна”  гэв.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай. Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://dnn.nmma.co/plugi ns/news/login Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. Мөн “Мөнгөн завъяа” дахь сонин борлуулах цэг, Сансрын үйлчилгээний төв дэх сонин борлуулах цэг, Хан-Уул дүүргийн 19 дүгээр хорооллын үйлчилгээний төвд байрлах сонин борлуулах цэг, Саппорогийн “Миний дэлгүүр” дэх сонин борлуулах гол гол цэгүүдээс худалдан авч болохыг дуулгая. Түүнчлэн “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно. Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу. Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээллийг аваарай. “Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 19001987-гоос лавлана уу

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

 

 Тээврийн цагдаагийн албаны Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах зохицуулагч, цагдаагийн ахмад Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

-Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодохтой холбоотой ял шийтгэлийг чангаруулах хуулийн төсөл яригдаж эхлээд олон нийтийн анхаарлыг татлаа. Үүнтэй холбоотойгоор энэ төрлийн зөрчил сүүлийн үед буурсан тухай дууллаа. Тодруулахгүй юу?

-Цагдаагийн байгууллагаас өнгөрсөн онд буюу 2022 онд согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон 54 мянган зөрчлийг илрүүлж таслан зогсоосон. Энэ оны эхний есөн сарын байдлаар 33164 зөрчлийг замын хяналтаар илрүүлээд байна. Энэ нь өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 27.8 хувиар буурсан үзүүлэлт юм.

Хуулийн шинэчлэлтэй холбоотойгоор иргэдийн авсан мэдээ, мэдээлэл согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох зөрчилд нөлөөлж байх боломжтой. Сүүлийн үед хоногт илэрч байгаа энэ төрлийн зөрчил бага зэргийн бууралттай байгаа. Өмнө нь хоногт согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон 80-120 зөрчил илэрдэг байсан бол сүүлийн үед 80 болон буурсан байна. Цагдаагийн байгууллагаас энэ төрлийн зөрчлийг таслан зогсоох зорилгоор “Уусан бол бүү жолоод” нэгдсэн болон хэсэгчилсэн арга хэмжээг зохион байгуулсаар байгаа.

-Зөрчил буурч байна гэдэг таатай мэдээлэл байна. Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсоны үр дагавар бусдын эрүүл мэнд, амь насанд заналхийлдэг нь гол аюул шүү дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Согтуугаар үйлдэгдсэн зам тээврийн осол он гарснаар өнөөдрийг хүртэл 615 бүртгэдсэнээс 74 хүн амь насаа алдсан. Өнгөрсөн жил гэхэд зам тээврийн ослоор 300 гаруй хүн амь насаа алдсан. Үүнээс 38 нь бага насны хүүхэд байсан.

-Согтуугаар жолоо барьсан үед оноодог одоогийн ял шийтгэл ямар байна. Ер нь ямар байх ёстой юм бэ?

-Монгол Улсад өнөөдөр мөрдөгдөж байгаа согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох зөрчилд Зөрчлийн тухай хуулийн 14.7.1.3 буюу 400 мянган төгрөгөөр торгож, нэг жилээр эрх хасдаг. Хуулийн санкцийн тохиромжтой эсэхийг бид хэлэхгүй. Ер нь гадаадын улс орнуудтай харьцуулахад Монгол Улсын энэ хуулийн санкц чангадаа ордоггүй. Мэдээж хуулийн шинэчлэлийг хууль батлах эрх бүхий субъектууд батална. Манай байгууллагаас бусад улс орны нөхцөл байдалтай харьцуулсан судалгааг хийн саналаа хүргүүлсэн.

-Шинэ хуулийн төслөөр ял шийтгэл санкц нэлээд чангарч байгаа. Зарим хэсэг нь үүнийг цагдаажих нь, шоронжих нь гэх зэргээр шүүмжилж байгаа. Заавал ингэж чангаруулах хэрэг байсан уу?

-Хуулийг чанга байна гэж бухимдах нь “Бид зөрчмөөр байна” гэж байгаатай адилхан. Тэгэхээр та зөрчихгүй байхад л хууль чанга, сул байх эсэх асуудал хамааралгүй шүү дээ. Манайд жилд 500 гаруй хүн зам тээврийн ослын улмаас амиа алддаг. Үүний 200 орчим нь согтуугаар үйлдэгдсэн зам тээврийн осолтой холбогддог. Нэг ёсондоо 40 орчим хувь нь согтуугаар үйлдэгдсэн зам тээврийн осол эзлээд байгаа. Тиймээс хяналт шалгалтыг яагаад ч сулруулж болохгүй зөрчлийн нэг. Тийм ч учраас цагдаагийн байгууллага долоо хоногийн 24 цагт шалгалтын ажиллагааг зохион байгуулан ажилладаг.

-Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодоогүй л бол 200 орчим хүн эрүүл саруул, амьд сэрүүн байх боломжтой байж. Жолооч нарт энэ талаар ямар зүйлийг сэрэмжлүүлэх вэ?

-Тээврийн хэрэгслийг согтуугаар жолоодохгүй байх олон сонголт, боломж бий. Мэдээж согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэж болохгүй гэж бид хэлэх эрхгүй. Гэхдээ хэрэглэсэн тохиолдолд автомашинаа камерын хяналттай зогсоолд байршуулах, найз нөхдөө, гэр бүлийн хүмүүсээ дуудаж хүргүүлэх зэрэг олон сонголт байгаа. Энэ нь өөрөө жолоочид ч, бусдад ч аюулгүй байх боломж юм.

Б.ЭНХЗАЯА

 

УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягтай ярилцлаа.

-НӨАТ-ын буцаан олголтыг таван хувь болгох асуудлаар иргэдээс санал авах санаачилгыг та бүхэн гаргасан. Таван хувь болгосноор иргэдэд ямар ашигтай вэ?

-Иргэд хууль батлалцдаг, хуульд иргэдийн саналыг авах тогтолцоог D- Parliament-аар өнгөрөгч онд бий болгосон. Тэгвэл үүний үргэлжлэл болгож өчигдөр D-petition нийтийн цахим өргөдөл, гомдлын системийг нэвтрүүллээ. Ингэснээр тодорхой нэг асуудлаар 33 мянган иргэний санал гаргавал тухайн асуудлаар ажлын хэсэг байгуулна. 70 мянган иргэн санал ирвэл тухайн асуудлаар Хяналт шалгалтын түр хороо байгуулж, сонсгол хийх боломжийг олгож байна. Үүнийг УИХ-ын тухай хуулийн 31.1 дэх заалтад оруулсан. Харин 100 мянган иргэний санал ирвэл тухайн асуудлаар холбогдох байнгын хороо хууль санаачилна. Ингээд УИХ-аар хэлэлцэж батлах боломжтой болж байна.

Өөрөөр хэлбэл, иргэн бүр УИХ-ын 77 дахь гишүүн болно гэсэн үг. Хэрвээ иргэний эрх зөрчигдөж байгаа ямар нэгэн асуудал, эсвэл хүүхдийн эрх зөрчигдөж байна гэж үзвэл та тухайн асуудлаар өргөдөл гаргаж иргэдээс санал авна. Таны саналыг 100 мянган иргэн дэмжвэл түүнтэй холбоотой хуулийг холбогдох байнгын хороо санаачилна гэсэн үг. Харин 70 мянган иргэн дэмжвэл тухайн асуудлаар хяналт шалгалтын түр хороо байгуулж, сонсгол хийнэ. Жишээлбэл, НӨАТ-ын буцаан олголтыг таван хувь болгох санаачилгыг иргэний хувиар гаргаж иргэддээ хандлаа. Буцаан олголтыг таван хувь болгосноор ойролцоогоор 600 тэрбум төгрөгийн дарамт төсөвт ирнэ. Гэхдээ буцаан олголтыг нэмэгдүүлснээр татварын бааз суурь өргөжинө.

Буцаан олголтыг олгодог болсноор НӨАТ-ын орлого 2.7 их наяд байсан бол хоёр хувь болгосноор 4.7 их наяд болж өссөн. Ихэнх худалдааны төв, захууд НӨАТ олгохгүй байна. Учир нь иргэд НӨАТ-аа нэхэхгүй байна. Хоёр хувийн төлөө и-баримт руугаа шивж оруулахаас залхуурч байгаа хэсэг ч бий. НӨАТ-ын буцаан олголтыг таван хувь болгосноор иргэдийн оролцоо идэвхжинэ.

Сугалаа гэж байхаар таван хувийн буцаан олголт өгдөг болчихвол татварын бааз суурь нэмэгдэнэ гэж үзэж байгаа.

Магадгүй дараа жил 4.7 их наяд төгрөгийн татварын орлого тав, долоон их наяд гэдэг ч юм уу татварын орлого нэмэгдэнэ. Товчхондоо олон талын ач холбогдолтой. Иргэдийн орлого нэмэгдэнэ. Хяналт сайжирна. Татварын бааз суурь нэмэгдэнэ.

-НӨАТ-ын буцаан олголтыг таван хувь болгох хууль батлагдчихвал хэзээнээс хэрэгжиж эхлэх вэ?

-Хууль батлахдаа хэзээнээс хэрэгжиж эхлэх саналаа оруулдаг. Магадгүй ирэх жилээс хэрэгжих боломж нь бүрдэнэ. 100 мянган иргэний саналаар дэмжигдвэл тухайн байнгын хороон дээр хуулийг санаачилж УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэнэ.

-НӨАТ-ын буцаан олголтыг таван хувь болгосноор аж ахуйн нэгжид татварын дарамт очих болов уу?

-Аж ахуйн нэгжүүдэд татварын дарамт нэмэгдэхгүй. НӨАТ төлөгч компани тоо нэмэгдэнэ. Учир нь ямар нэгэн худалдан авалт хийхээр зарим компаниуд нь НӨАТ төлөгч, зарим нь НӨАТ төлөгч биш байдаг. НӨАТ төлөгч биш компаниас худалдан авалт хийхээр дахин 10 хувийн зардлыг тухайн компанийн өмнөөс төлөх ч гэдэг юмуу зардал үүсдэг. Тэгвэл НӨАТ-ын буцаан олголтыг таван хувь болгосноор иргэд НӨАТ-аа нэхэж эхэлнэ. Компаниуд худалдан авагч хийхдээ НӨАТ төлөгчөөс илүү худалдан авалт хийх их сонирхолтой байдаг. Ингэснээр НӨАТ төлдөггүй аж ахуйн нэгжүүд НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлэх сонирхол нь нэмэгдэнэ.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг санаачилсан. Энэ хуулийн гол ач холбогдлыг ярихгүй юу?

-Дэлхийд цөөн хэдэн эдийн засаг байгаа. 190 орон буюу 190 эдийн засаг хэдийгээр хамтарч ажилладаг ч гэсэн ямагт өрсөлдөж байдаг. Тэр дундаа хөгжиж байгаа орнуудын хувьд худалдааны орлого илүү олох, хөрөнгө оруулалт татах зэргээр өрсөлддөг. Хөрөнгө оруулалт оруулах хэрэгтэй юу, үгүй юу гэдэг асуулт Оюу толгойн гэрээ хийгдсэнээс хойш нийгэмд их явлаа. Тийм ч хөрөнгө оруулалт хэрэггүй, ийм ч хөрөнгө оруулалт хэрэггүй. Энэ салбарт хөрөнгө оруулалт хэрэггүй гэхчлэнгээр маргаан их явсан. Үүний улмаас ямар үр дүнд хүрэв гэхээр 2020, 2021 онд жилд 1800-2500 аж ахуйн нэгж гадаадаас шинээр хөрөнгө оруулагчаар бүртгүүлдэг байсан бол 5-10 компани болтлоо буурсан. Хөрөнгө оруулалт яагаад хэрэгтэй вэ гэхээр нэгдүгээрт, төлбөрийн тэнцэлд ашигтайгаар нөлөөлдөг. Хоёрдугаарт, ноу-хау шилжиж орж ирдэг. Шинэ технологи нэвтэрч байдаг. Ажлын байрыг шинээр бий болгодог. Татвар төлөгч шинээр нэмэгддэг. Энэ талаасаа дэлхий даяар хөрөнгө оруулалтыг татахаар өрсөлдөж байдаг. Гэхдээ nationalism буюу байгалийн баялгийн хараалд орсон орнууд ихэнхдээ гадаадын хөрөнгө оруулалтыг жадлан эсэргүүцдэг. Жадлан эсэргүүцдэг шалтгаан нь гадаадын хөрөнгө оруулалтын бий болсон баялаг, хөрөнгийг булааж авах зорилгоор иргэдэд хөрөнгө оруулах хэрэггүй гэж ухуулан, ойлгуулдаг. Хоёрдугаарт, цөөн тоглогчтой олгиополь зах зээл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг оруулах сонирхолгүй байдаг. Учир нь гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирснээр тухайн салбарт өрсөлдөөн нэмэгддэг. Энэ нь тухайн барааны үнэ өртөг буурахын сацуу эргээд тухайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудын ашиг буурч байдаг. Бодит жишээ нь, И-март манай худалдааны салбарт орж ирлээ. Ингэснээр барааны үнэ тодорхой хэмжээнд буурч эхэлж байна. Хоёрдугаарт, үйлчилгээний өрсөлдөөн бий болж эхэлж байна. Өмнө нь дотроо машины зогсоолтой худалдааны төв гэж ер нь байгаагүй. Үнийн өрсөлдөөн, бүтээгдэхүүний чанарын болоод үйлчилгээний чанарын өрсөлдөөнийг гадаадын хөрөнгө оруулалт үргэлж нэмэгдүүлж байдаг. Тиймээс олгиополь зах зээлтэй салбарууд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг жадлан эсэргүүцдэг. Үүнийгээ иргэдэд маш сайхнаар тайлбарладаг. Яаж тайлбарладаг гэхээр тухайн ард түмний хамгийн дургүй субъектээр эсэргүүцдэг. Жишээлбэл, Солонгосын иргэд Японд дурамжхан байдаг. Учир нь дайн гарч байсан ч гэдэг юм уу. Ингээд Солонгост Японы хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэнээр япон новшнуудын нөлөө ихсэх гээд байна ч гэдэг юмуу иймэрхүү байдлаар эсэргүүцлийг бий болгодог байсан. Монгол хамгийн түгээмэл нь “Хятадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх гээд байна. Хятадууд Монголд их болох гээд байна” гэхчлэнгээр эсэргүүцдэг. Иймэрхүү зүйл дэлхий дахинд түгээмэл бий. Учир нь ихэнхдээ хөрш орнууд ямар нэгэн байдлаар түүхэн хугацаанд үл ойлголцол үүсч байсан байдаг. Үүнийг нь пиар болон олон нийтэд ухуулж сэнхрүүлэх байдлаар жадлан эсэргүүцэж хөрөнгө оруулалтыг царцааж байсан түүх их бий. Манайд ч гэсэн үүнийг давтлаа. Манайд нэгдүгээрт төмөр зам, дэд бүтцээс гадна хөрөнгө оруулалтыг зогсоосноор сүүлийн 15 жилийн хугацаанд эдийн засаг 12 тэрбум ам.долларт гацсан байдаг.

Сөрөг пиар иргэдийн сэтгэхүйд нөлөөлснөөр гадаадын хөрөнгө оруулалт, дэд бүтцийн ажлуудыг зогсооход нөлөөлсөн. Сүүлийн хоёр жил “Шинэ сэргэлтийн Засгийн газар”-ын бодлогын үр дүнд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэмэгдэж ирсэн. Хамгийн том хөрөнгө оруулагчидтай хэл амаа олж чадсаны үндсэн дээр хөрөнгө оруулалт бага багаар нэмэгдэх үүд хаалга нээгдэж эхэлж байна. Тиймээс үүнийг хуулиар нээж өгөх ёстой.

Одоо үйлчилж байгаа хөрөнгө оруулалтын тухай хууль нэгдүгээрт, өндөр босготой. 10 мянган ам.доллараас дээш хөрөнгө оруулалт хийж байж хөрөнгө оруулагч гэж үзэж зөвшөөрлийг нь өгдөг. Ийм өндөр босго дэлхийн 20-иод оронд бий. Хоёрдугаарх нь, энэ энэ салбарт хөрөнгө оруулахыг хязгаарласан зүйл заалт байдаг. Тухайлбал, стратегийн салбарт хөрөнгө оруулалт хийхэд заавал зөвшөөрөл авч байж хөрөнгө оруулдаг. Тухайн компани төрийн өмчит компани бол зөвшөөрлөө авдаг гэхчлэнгээр хоёр гурван босготой, хязгаарлалттай хууль үйлчилдэг байсан. Үүнийг нь эргэж харах хөрөнгө оруулалтын шинэчилсэн найруулгыг өргөн барьж байгаа юм.

-Шинэчилсэн найруулгаар хуулийн энэхүү тээг гацааг яаж зохицуулж байгаа вэ?

-Нэгдүгээрт, босгыг байхгүй болгоно. Хоёрдугаарт, гадаадад суугаа элчин сайд төлөөлөгчийн газруудад хөрөнгө оруулалт гадаад хамтын ажиллагаа хариуцсан субъекттэй болно. Атташа ч гэдэг юм уу. Анзаарсан бол гадаадын аж ахуйн нэгжүүд тухайн оронд ирсэн бол хамгийн түрүүнд Элчин сайдын яамныхантай уулзалт хийдэг. Ингэж тухайн орныхоо хууль тогтоомж, орчин нөхцөл, асуудлыг судалдаг. Үүнийхээ дараа дараагийн алхмаа хийдэг бол манайх гадагшаа яваад Элчин сайдын яамныхантайгаа уулздаггүй. Элчин сайдын яамныхан нь ч тоодоггүй. Энэ хандлагыг нь өөрчилье гэж байгаа юм. Тухайн орны Элчин сайдын яам нь өөрсдийн аж ахуйн нэгждээ үйлчилдэг байх, хөрөнгө оруулагчийг нь олоход тусалдаг байх, Монгол руу хөрөнгө оруулалт татахад гарц болох, эдийн засагжуулдаг. Тиймээс энэ чиглэлээр өөрчлөлт оруулж байгаа.

Гуравдугаарт, хөрөнгө оруулагчийн эрх ашгийг хамгаалахад зохицуулалт орж байгаа. Гэнэт лицензийг нь цуцалдаг ч юмуу, эсвэл өмч хөрөнгө рүү нь халддаг. Тухайн хөрөнгө оруулагчийг хар тамга дарж хөөж гаргаад дараа нь тэрхүү компани дээр нь янз бүрийн үйл ажиллагаа явуулдаг тохиолдол нэг бус удаа гарч байсан. Тиймээс Эдийн засаг, хөгжлийн яам дээр хөрөнгө оруулагчийн маргааныг шийдэх зөвлөл байгуулна. Эхний ээлжид өргөдөл, маргааныг нь авч хэлэлцдэг байя гэж байгаа юм. Үүнийхээ дараа шүүх рүү шилжинэ.

Ирэх долоо хоногоос салбар бүр дээр хэлэлцүүлэг хийх бодолтой байгаа. Одоо үйлчилж байгаа хууль нь том хөрөнгө оруулагч юмуу, уул уурхайн компаниудад зориулсан хөрөнгө оруулалтын хууль байгаа юм.

Уул уурхайн бус эдийн засагтай болмоор байна. Эдийн засгаа солонгоруулах хэрэгтэй байна гэчихээд Хөрөнгө оруулалтын хуулиа зөвхөн уул уурхайн компаниудад зориулаад биччихээр бусад салбарт хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байна. Тиймээс тогтворжуулалтын гэрээг магадгүй хөдөө аж ахуйн салбарт хийвэл дүн нь бага байх боломжтой. IT-ийн салбарт тогтворжуулалтыг бүр ч багаар хийх боломжтой. Бусад орнуудад нэг сая ам.долларт тогтворжуулалтын гэрээг хийж байгаа юм. Салбараасаа хамаарч байна. Манайд 100 тэрбум ам.доллар гээд тавьчихдаг. Тиймээс ийм байдлаар салбаруудад нь тодорхой хэмжээний тогтворжуулалтын гэрээ байдаг ч юмуу, дэмжих хөшүүргийг хуульд оруулах нь зөв гэж харж байгаа.

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчид манай эрчим хүчний салбарт хөрөнгө оруулах сонирхолтой байдаг. Манайх эрчим хүчний хувьд хараат шүү дээ. Тиймээс энэ салбарт ямар зохицуулалт хийх вэ?

-Эрчим хүчний хөгжилтэй хамгийн их харшилддаг зүйл нь энэ салбар 100 хувь төрийн зохицуулалттай байдаг. Хоёрдугаарт, эрчим хүчний салбарыг хөгжүүлье гэхээр сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт л гадны санхүүжилт, хөрөнгө оруулалт олдоно. Энэ салбарт нь хөрөнгө оруулалт хийе гэхээр төрийн захиргааны төв байгууллага нь дургүй байдаг. Учир нь сэргээгдэх эрчим хүчний тариф нь хатуу зохицуулалттай, өндөр үнэтэй байгаа. Тиймээс энэ салбарт сэргээгдэх эрчим хүчний хөрөнгө оруулалт хийе гэхээр лиценз эзэмшиж байгаа сэргээгдэх эрчим хүчний хувь нь 10-15 ирчихсэн. Манай эрчим хүчний салбар 80-аад тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилладаг. Гэсэн хэрнээ сэргээгдэх эрчим хүчний салбар 70 гаруй тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилладаг. Тариф нь үнэтэй байдаг. Тиймээс төрийн захиргааны төв байгууллага нь нэмэгдүүлэх сонирхолгүй байдаг. Орж ирж байгаа мөнгөнийх нь өрмийг сэргээгдэх эрчим хүчний компаниуд аваад байдаг гэсэн үг. Тиймээс цаашид бид сэргээгдэх эрчим хүчний үнэ тарифыг үнийг нь чөлөөлөх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, үнээр нь өрсөлдүүлж байж зөвшөөрлийг нь өгөхгүй бол хатуу тариф тогтоочихоор шинэ хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж чадахгүй нөхцөл байдал байна. Цаашид энэ салбарт хөрөнгө оруулалт татъя гэвэл Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай хуулиар тарифыг шинэчлэх ёстой. Хамгийн хямд үйлчилгээ үзүүлэх боломжтой компанийг сонгох байдлаар явбал технологи нь хөгжөөд тариф нэлээд буурах боломжтой болсон.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

 

Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр парламент 126 гишүүнтэй болно. Үүнтэй холбоотой ирэх сонгуулийн үр дүнгээр байгуулагдах УИХ-ын бүтэц яаж өөрчлөгдөх талаар судлаачийн байр суурийг хүргэж байна. Энэ удаад хууль зүйн ухааны доктор, профессор, хуульч, өмгөөлөгч С.Отгонгэрэлтэй ярилцлаа.

-2024 онд Монголын парламентын түүхэнд цоо шинэ үе эхэлнэ. Парламент 126 гишүүнтэй болсноор УИХ-ын үйл ажиллагаа, бүтэц бүрэлдэхүүнд ямар өөрчлөлт орох вэ?

-Юун түрүүнд ирэх оны ээлжит сонгуулиас өмнө Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага үүснэ. Уг хуулийн зургадугаар зүйлд “УИХ-ын бүрэлдэхүүн” гэсэн хэсэг байгаа. Тодруулбал, энэ хуулийн 6.1-д парламент нь УИХ-ын сонгуулиар сонгогдсон 76 гишүүнээс бүрдэнэ гэж байгаа. Тэгвэл “Улсын Их Хурлын нийт гишүүн” гэж ойлгох энэхүү бүрэлдэхүүнийг 126 болгож өөрчлөх ёстой. Мөн хуулийн 6.2-т заасны дагуу парламентын ээлжит сонгуулийн дараа УИХ-ын нийт гишүүний дөрөвний гурав буюу 57-оос доошгүй гишүүн сонгогдож, тангаргаа өргөсөн бол УИХ-ыг бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх бүрэлдэхүүнтэйд тооцдог. Тэгэхээр энэ 57 гэсэн тоог бас өөрчлөх шаардлагатай. 126-гийн дөрөвний гурав нь 95 гишүүн байна. Дараагаар нь УИХ-ын олонх, цөөнхийн асуудлыг бас зайлшгүй хуульчилж таарна. Одоо мөрдөгдөж байгаа Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 11.1-д сонгуулийн дүнгээр парламентад 39 ба түүнээс дээш суудал авсан нам, эвслийг УИХ дахь олонх гэж тодорхойлсон байдаг. Ер нь олонх гэдэг нь “50+1” хувь шүү дээ. Иймд 126-гийн олонх нь 64 гишүүн байна. Дараагийн шинэ парламент бүрэлдэхээс өмнө хамгийн түрүүнд Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуульдаа дээрх нэмэлт, өөрчлөлт хийх ёстой гэж харж байгаа.

-УИХ дахь намын бүлгүүд хэрхэн бүрэлдэх бол?

-Одоо үйлчилж байгаа хуулийн зохицуулалтаар сонгуулийн дүнгээр УИХ-д наймаас доошгүй суудал авсан нам, эвсэл бүлэг байгуулна. Өөрөөр хэлбэл, найман гишүүн гэдэг бол 76-гийн 10.5 хувь нь юм. Энэ тооцооллоор авч үзвэл 126-гаас дор хаяж 13 суудал авч байж намын бүлэг байгуулна гэсэн үг. Тэгэхээр ирэх парламентад сонгогдсон аль нэг нам эвсэл 13 гишүүнтэй бол бүлэг байгуулах эрхтэй болно.

-Гишүүдийн тоо нэмэгдэхээр шинээр байнгын хороо байгуулах болов уу. Одоо нэг гишүүн хэд хэдэн байнгын хороонд харьяалагддаг. Байнгын хороод зэрэг хуралдахаар ирц бүрдэхгүй, УИХ-ын үйл ажиллагаанд хүндрэл учруулдаг тал бий шүү дээ?

-Өнөөдөр хуулиараа 11 байнгын хороо ажиллаж байна. Гишүүдийн тоо 126 боллоо гээд байнгын хороодынхоо тоог нэмэх эсэх нь тухайн парламентын л бүрэн эрхийн асуудал. Магадгүй одоогийн байнгын хороодын тоо нэмэгдэхийг ч үгүйсгэхгүй. Яагаад гэвэл УИХ-ын онцгой бүрэн эрхийг Үндсэн хуулиар олгосон.

Үндсэн хуулийн 25 дугаар зүйлийн 1.4-т УИХ, Байнгын хороо, Засгийн газар, хуульд зааснаар УИХ-д ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг бусад байгууллагын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг тогтоох, өөрчлөх онцгой эрхтэй гэж тодотгосон байдаг. Энэ эрхийнхээ дагуу УИХ өөрөө байнгын хороодын болон түүний гишүүдийн тоог тогтоно. Ингэхдээ хэдэн байнгын хороотой байх, нэг гишүүн нэг байнгын хороонд харьяалагдах эсэх нь хүртэл УИХ-ын онцгой бүрэн эрхийн асуудал.

-УИХ-ын дарга болон дэд дарга ямар байх вэ?

-УИХ-ын дарга мөн л ялгаагүй. Парламентад хэдэн бүлэг бий болох вэ гэдгээс хамаарна. 126 гишүүнтэй байгуулагдсан УИХ-д сонгуулийн дүнгээр 13-аас доошгүй суудал авсан улс төрийн нам, эвсэл бүлэг байгуулж болно. Үндсэн хуулийн 24 дүгээр зүйлийн 1-д “УИХ-ын дарга, дэд даргыг УИХ-ын гишүүдийн дотроос нэр дэвшүүлэн саналаа илээр гаргаж сонгоно. УИХ-ын сонгуулийн дүнд бий болсон нам, эвслийн бүлэг тус бүрээс УИХ-ын дэд даргыг сонгоно” гэж заасан. Тэгэхээр 126 гишүүнтэй парламентад хэдэн бүлэг байгуулагдана, тэр бүрээс дэд даргыг сонгоно. Харин УИХ-ын даргын хувьд аль нам эвсэл олонх болно, тэндээс сонгоно.

-Парламентын гишүүдийн тоо нэмэгдэхээр хууль батлах хугацаа сунжирна. Хэлэлцэж буй асуудалтай холбоотойгоор гишүүн бүр асуулт тавих, үг хэлдэг жишиг бий. Судлаачийн хувьд та энэ үзэгдлийг яаж харж байна вэ. Олон улсын туршлага ямар байдаг юм бэ?

-Монгол Улсын Их Хурлын хуралдааны дэгийн тухай хуулийн 3 дугаар зүйлд гишүүд асуулт асуух, үг хэлэх журам гэж бий. Үүнд гишүүний асуулт асуух хугацаа дөрвөн минутаас илүүгүй байна. Нэмэлтээр асуух бол нэг минутаас хэтрэхгүй. Гишүүний асуултад хариулах хугацаа дөрвөн минутад багтана. Нэмэлт тайлбар өгөх бол нэг минутаас илүүгүй хоёр удаа байна. Харин хуралдаанд байр сууриа илэрхийлж үг хэлэх дээд хугацаа нь таван минут байх хуулийн зохицуулалттай. Парламентад сонгогдож гарч ирсэн гишүүд бол ард түмний төлөөлөл. Тиймээс хэлэлцэж буй асуудалтай холбоотойгоор үгээ хэлнэ, асуултаа асууна. Тэр утгаараа гишүүний үг хэлэх, асуулт тавих хугацаанд өөрчлөлт орохгүй байх. Нөгөө талд чуулганы нэгдсэн хуралдаанд яг 126 хүн суугаад ирэхээр хэтэрхий сунжрах асуудал үүснэ. Манай парламентын тогтолцоо их зовлонтой. Гишүүн болгон үг хэлдэг. Гурав, дөрвөн зуун гишүүнтэй гадны парламентын туршлагаас харахад бүлгээ төлөөлж үг хэлдэг. Яг санал хураалтын өмнө хэлэлцэж буй асуудлыг дэмжиж байгаа талыг төлөөлж эсвэл дэмжихгүй байгаа талыг төлөөлж тус бүр нэг минутад бүлгээ төлөөлж байр сууриа илэрхийлдэг. Барууны орнуудад ч ялгаагүй бүлгээ юм уу байнгын хороогоо төлөөлөөд үг хэлдэг байх жишээний. Харин манайх цөөхөн гишүүнтэй болохоор хүн болгонд үг хэлэх эрхийг нь олгодог тогтсон заншилтай. Цаашид үүнийгээ бас дагаад явах л байх. Хэрэв 126 гишүүнтэй болчихоод үг хэлж, асуулт асуух хугацаа дэндүү сунжирч байна гэж үзвэл Дэгийн тухай хуулиа эргэж харахаас өөр замгүй.

-Өнөөдөр УИХ-ын гишүүдийн бараг гуравны нэг нь давхар дээлтэй байна. Парламент 126 гишүүнтэй болсноор УИХ, Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар эерэг дүр зураг харагдаж байна вэ?

-Засгийн газар нь нөлөө багатай, Их хурал ирцийн асуудалгүй болно. Аль, аль нь ажлаа сайн хийнэ. УИХ-ын гишүүд Засгийн газарт давхар суухыг нь хуулиараа зөвшөөрчихсөн. Аль нам олонх болно, тэр нь давхар дээлээ өмсөөд ажлаа хийнэ. Том зургаараа УИХ, Засгийн газар зөв голдиролоороо ажиллана. Гүйцэтгэх засаглал ажлаа хийх бололцоотой олон гишүүнтэй болж байна. УИХ ч гэсэн өөрийнхөө чиглэлээр ажиллана. Одоо 76-гийн гуравны нэг нь Засгийн газрын гишүүн байна. Монгол Улсын Засгийн газрын бүтэц одоо Ерөнхий сайдтайгаа нийлээд 22-уулаа байгаа. Энэ тоо бол 126-гийн тавны нэг нь гэсэн үг. Цаана нь 100 гишүүн УИХ-ын үйл ажиллагааг хангалттай явуулна. Сонгогчдын төлөөллөө хэрэгжүүлэх, хуулиа батлах, гүйцэтгэх засаглалд хяналт тавьж чадна. 126-гийн олонх 64 байна гэж үзвэл эрх баригч намын 25 гишүүн сайд хийхэд цаана нь асуудалгүй байна шүү дээ.

Английн парламентын 600 гишүүний 90 орчим нь давхар дээлээ өмсөөд Засгийн газартаа ажилладаг. Сайд нь, салбарын сайд, түүний тэргүүн дэд сайдууд нь бүгд парламентын гишүүн байдаг. Парламентын тогтолцоотой орны гол онцлог сонгуулиар сонгогчдодоо “Бид наад ажлыг чинь хийнэ. Биднийг сонго” гээд парламентад олонх болдог. Гэтэл манайх буруу тогтолцоогоор яваад байдаг. Давхар дээл гэсэн ойлгомжгүй нэр томьёо хэрэглэж улстөрчид УИХ-ын үйл ажиллагаанд ямар нэгэн байдлаар нөлөөлөөд байсан. Жишээлбэл, сөрөг хүчин байхдаа давхар дээл өмсч болохгүй гэж шүүмжилдэг. Харин эрх баригч болонгуутаа давхар дээл өмсөнө гээд дайраад байдаг байсан. Харин одоо УИХ 126 гишүүнтэй болчихоор энэ нөлөө буюу улс төрийн тоглолт нь арилна.

Ирэх 2024 онд манай улсын парламентын түүхэнд анх удаа тун сонирхолтой сонгууль болох гэж байна. Гадаад дотоод нөхцөл байдлаас шалтгаалаад далайд гарцгүй, хоёрхон хөрштэй, жижиг орны хувьд манай улс ардчилсан парламентын засаглалаа төгөлдөржүүлэх ёстой. Гудамжинд гараад улстөржөөд байж болохгүй. Улс орон тогтворгүй болно. Харин парламентдаа том, жижиг намуудаа оруулж ирээд асуудлаа ил тод ярьдаг байх нь зөв. Ер нь парламентын засаглалтай улсын хувьд цөөнхөө сонсдог олонхоороо шийдвэрээ гаргаад явдаг зарчмаа бариад явах нь зүйтэй. Судлаачийн хувьд УИХ 126 гишүүнтэй болбол эерэг тал нь илүү харагдаж байгаа. Парламентын гишүүдийн тоо нэмэгдэхийн хэрээр нийгмийн олон талын төлөөлөл сайн хангагдана. Холимог тогтолцоогоор сонгуулиа явуулахаар намын санал гээгдэхгүй. Жижиг намууд парламентад орж ирнэ. Ямар нэгэн байдлаар хэн, хэн нь гоншигонохгүй, гомдоллохгүй. Маш сонирхолтой сонгууль болно.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Монголд D.Parliament.mn вебсайт болон D-Parliament апп өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард нээлтээ хийгээд удаагүй байна. Энэхүү цахим систем төр дэх иргэдийн оролцоог үнэмлэхүй өндөр түвшинд авчирлаа. Ер нь бол иргэд бодит утгаараа төрийн эрхийг барилцах боломж бүрдэв. Одоо ганцхан иргэн бүр идэвхтэйгээр ашиглах л чухал байна. Ямар учиртай цахим систем бэ гэвэл УИХ-аас шинээр батлагдах хуулийн төслүүдийг бүрэн эхээр нь эдгээр сайтад нийтэлж байгаа юм. Хууль санаачлах эрхтэй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар, бусад субъектууд нь санаачлан боловсруулсан хуулийн төслүүдээ тэр чигээр нь энэхүү цахим системд байршуулж, үүнд нь иргэн бүр нээлттэй саналаа өгнө. Дэмжих, эсэргүүцэх, саналаа бичих гурван үйлдэлтэй. Хууль, дүрэм журмын дагуу хуулийн төслийн зүйл, заалт бүгдэд иргэдийн өгсөн санал хүсэлтэд тухайн хуулийг боловсруулж байгаа Ажлын хэсгийнхэн заавал хариулт өгөх үүрэгтэй. Тэр бүү хэл иргэдийн тодорхой саналууд протоколын байдлаар УИХ-ын архивт хадгалагдана. Тухайн хуулийн төсөл дээр иргэдийн үнэмлэхүй олонх нэгдмэл байр суурьтай санал өгсөн бол түүнд нь зориулсан тухайлсан Ажлын хэсэг байгуулах, хэлэлцэх юм байна. Жишээ нь, 25 мянган иргэн хуулийн нэг заалт дээр санал нэгдсэн бол УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэнэ гэх мэт.

Ерөөсөө энэ нь л Монголын ард түмнийг УИХ-ын гишүүдтэй нэг статустай болгож байгаа үйл явц юм. Онцгой дэвшил хөгжил билээ. Ардчилсан нийгэмд жинхэнэ утгаараа ард иргэд төр засгаа барьж эхэллээ гэсэн үг. Энэ боломжоо л ард түмэн ашиглах цаг иржээ. Тухайлбал НӨАТ-ыг таван хувь болгоё гэсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг ард иргэдийн зүгээс энэхүү d.parliament.mn цахим сайтад санал болгож, үүнийгээ хэдэн мянгаараа дэмжин давалгаалж болно. Ингэж чадвал тухайн хуулийг хэлэлцэхээс өөр замгүй болно. Эсвэл НӨАТ-ын буцаан олголтыг хоёр хувь биш, таван хувь болгоё гэж ч иргэд санаачилж болно. Иргэдийн энэ мэт ашигтай санал үр дүнд хүрэх боломжийг энэхүү d.parliament.mn сайт нийгэмд олгож байна.

Ард иргэд засгийн эрхийг барих боломж улам их нээгдлээ гэдгийг л уншигчдадаа хүргэж байгаа хэрэг шүү дээ. Өнөөдөр иргэдийн амьдралд хэрэгтэй, нэн даруй засч сайжруулах шаардлагатай олон хууль бий. Ипотекийн найман хувийн зээлийг зургаан хувь руу шилжүүлэх Шадар сайд С.Амарсайханы санаачилсан хууль бол ард түмний хүсэн хүлээж байгаа хууль. Дээрх цахим системд иргэд хэдэн мянгаараа ипотекийн зээлийг зургаан хувьд шилжүүлье гэсэн санал өгөхөд хуульд өөрчлөлт орох боломжтой. Энэ мэтээр банк санхүү, татварын хөнгөлөлт дээр иргэд хуулиа онцгойлон судалж, санал нэгтэйгээр өөрчлөлт хийе гэцгээвэл цаана чинь d.parliament.mn гэсэн хууль тогтоох засаглалд оролцох боломж бий болсон шүү.

Тухайлбал СӨХ-ны эрх зүйн байдлын тухай хууль, Олон нийтийн радио, телевизийн тухай хууль, Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай хууль… гэх мэтчилэн ард иргэдийн амьдралд өдөр тутамд хэрэглэгдэж байгаа, гэхдээ үр дүн нь сөргөөр туссан олон арван хууль бий. Эдгээр хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах, засч сайжруулах цаг болсныг нийгэм даяараа шуугиж өнөөдөрт ирлээ. Тэгээд өөрчлөхөд яагаад байгаа юм бэ. Амьдралд нийцэхгүй байна гэдгийг бид алхам тутамдаа харж, шүүмжилж байгаа учир эдгээр хуулиудад нэмэлт өөрчлөлт орох нь гарцаагүй юм. Тэр цаг нь ирэхээр d.parliament.mn сайтад хуулиудын нэмэл

өөрчлөлт, тэдгээрийн төслүүд тавигдаж, ард иргэдээс санал авах нь тодорхой. Энэ хугацаа ирсэн учраас Монголын иргэн бүр хамгийн түрүүнд

гар утсандаа энэхүү сайтыг татаж, энэхүү аппликейшнийг суулгаж өдөр бүхэн ухаж төнхөж, харж байх зайлшгүй шаардлагатай боллоо. Ард иргэд маань шүүмжлээд байгаа төр засгаа хянах, улмаар эрх мэдлээс нь хуваалцах боломжийг өнөөдөртөө энэхүү цахим систем бий болгож байгаа юм. Та бүхэн энэ боломжийг ашиглаж, иргэнийхээ эрхийг эдэлнэ үү.

Ер нь бол ардчилсан нийгмийн үндсэн хоёр зүйл бол хувь хүний үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, эдийн засгийн эрх чөлөө хоёр юм. Энэ хоёр том агуулгаар монголчууд бид нийгмээ харж, эрх зүйт төрөө барих ёстой. Бид хэр эрх чөлөөтэй нийгэмд амьдарч байна вэ гэдэгт л парламентын засаглалын сайн, муу мөн чанар оршино. Жижиг дэлгүүрийн эзэн бол татварын дарамт болон элдэв хяналт шалгалтын дарамтыг өдөр бүр мэдэрч байдаг. Тэгвэл тэр дэлгүүрийн эзэн татварын хууль болон төрийн хяналтын тогтолцооны хуулиудыг сайн судалж, улмаар d.parliament.mn сайттай “найзалж явахад” өөрийнхөө эрхийг эдэлж чадна гэсэн үг.

УИХ-д “Хуулийн лобби”-г тодорхой бүлэглэл, том компани группүүд, бүр гадны хөрөнгө оруулагчид хийж чадаж байна гэсэн шүүмжлэл нийгэмд их байдаг. Аль ч улс оронд “Хуулийн лобби” гэдэг нэршил асар хүчтэй нэр томьёо юм. Үүнийг хийж чадна гэдэг бол үндсэндээ тэр улс орон, ард түмнийг захирч байна гэсэн үг. Хуулийн дор л хүн төрөлхтөн амьдардаг. Монголчууд үүнийг өөрөөс нь маш хол, их дээгүүр хийгддэг үйл явц гэж ойлгож ирсэн. Тэгвэл тийм биш болжээ, монголчууд аа. Тэрхүү хуулийн лобби гэдэг зүйлийг ард иргэд та бид өдөр тутам хийх боломжтой боллоо. Тэр нь энэхүү d.parliament.mn сайт гэдгийг дахин давтан хэлье.

Басчиг өнөөдрийн Монголын төрийн эрх барих дээд байгууллага УИХ-аас ард түмэндээ төрийн жолоог хамтдаа атгалцах боломжийг олгож байна гэж ойлгож байна. Одоо ганцхан та бидний идэвх, технологийн дэвшлийг ашиглах чадвар, ардчилсан нийгэмд амьдарч буй иргэн гэдгээ ойлгох ухамсар, утасныхаа цаанаас уур хилэнгээ гаргах биш, утсаа ашиглаж улс орноо удирдалцах ухаан шаардсан цаг үедээ ирлээ. Монгол Улсын иргэн та D.Parliament.mn вебсайт болон D-Par­liament апп-ийг өдөр бүр ашигла, энэ нь таны төрийн эрх мэдлээс барилцаж буй хэлбэр юм.

Б.Нямаа

 

Нийслэл нь өвөлдөө утаатай. Улс нь эрчим хүчний асуудалтай байгаа энэ цаг үед эрчим хүчний салбарыг ажил хийдэг, ажил хийх гэж оролддог, асуудлыг аргалчихдаг хүн л удирдах ёстой. Өнгөрсөн жил Улаанбаатар хот эрчим хүчний дутагдалд орж хөлдөх шахсан. Үүнийг Б.Чойжилсүрэн аргалж чадсан. Ерөнхий сайдын хувьд асуудал нь тулгамдсан салбарыг Б.Чойжилсүрэнд хариуцуулж өгсөн нь ч ийм учиртай байх. Хүйтний ам наашилж байгаа эл өдрүүдэд нийслэл хотын иргэдийг түгшээж байгаа нэг асуудал бол утаа. Өвөл болохоор хүйтэрдэг гэдэг шиг утаа гарч ирэх нь тодорхой. Тиймээс энэ жил утааг огцом бууруулах шаардлага Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газарт яалт ч үгүй тулгарсан, тулгамдсан асуудал болж байна. Уг асуудлыг зохицуулахын тулд тэрбээр Б.Чойжилсүрэнд хатуу үүрэг өгсөн нь мэдээж. Тиймээс Б.Чойжилсүрэн сайд энэ жилийн утааг огцом бууруулахын тулд хагас кокс түлшийг БНХАУ-аас оруулж ирэх төслийг санаачилсан. Эхний ээлжинд хагас кокс түлшээ урд хөршөөсөө оруулж ирээд нийслэлийн тодорхой бүсүүдэд түлж үзье гэсэн түүний санаа тун зөв байсан. Гэтэл утааг улстөржүүлдэг уламжлалт аргаараа уг асуудалд хандаж эхэлсэн. Үр дүнд нь Б.Чойжилсүрэн сайд хулгайч, луйварчнаараа дуудуулаад дуусч байх шиг. Нийслэлийн утааг бууруулах төслийн багийнхны урам ч хугарсан байх. Гэхдээ нийгмийн нэг хэсэг хүмүүсийн зүгээс ирж байгаа галыг тэрүүхэн тэндээ шингээгээд уг төслөө амжилттай дуусгах боломж Б.Чойжилсүрэн сайдад бий. Цаашлаад Засгийн газрын зүгээс болон эрх баригч намын зүгээс уг асуудалд бага зэрэг улс төрийн дэмжлэг үзүүлчихвэл утааг бууруулах төсөл дахин сэргэх боломжтой гэж байгаа юм. Б.Чойжилсүрэн сайдын хувьд шүүмжлэл, хар, цагаан хэл ам ихтэй бизнес, улс төрийн салбарт олон жил явсан архаг, асуудлыг аргалдаг улстөрч. Гэтэл нийслэлийг утаагүй болгох асуудлыг НИТХ-ын төлөөлөгчдийн улстөржилтөөс болж хаяж байгаа гэж бодохгүй байна. Асуудлыг атгаж авсан бол дуусгах эр хүний болоод улстөрчийн зориг зүрх Б.Чойжилсүрэнд бий гэдгийг улс төрийн хүрээнийхэн тод хэлнэ. Ер нь нийгмийн нэгнийгээ дагасан хийрхэлээс үл хамаараад нийслэлийг утаагүй болгох хагас коксон түлшээ оруулж ир ээ, сайд аа. Хагас коксон түлш гэдэг бол дэлхийн бусад хотуудын утаанаасаа салсан бодит туршлага. Үүнийг заавал нийслэлийн бүх иргэнд ойлгуулах шаардлага байхгүй. Бодит ажил болгоод нүднийх нь өмнө утааг бууруулаад харуулчих. Хагас кокс түлшнээс болоод хүн ард хордоно гэж огт байхгүйг мэргэжлийн хүн баталгаатай хэлж, зөвлөж байна. Улстөржилт, нийгмийн зохион байгуулалттай шүүмжлэлээс айгаад байх хүн биш гэдгийг тань улс төрийн хүрээнийхэн ил тод хэлж байна. Тиймээс эхлүүлсэн ажлаа дуусгаад, бодит үр дүнг нийслэлчүүдэд харуулаач, сайд аа. Ирэх жилээс бид хагас коксон түлш боловсруулах үйлдвэрээ барьчихвал утааны асуудал Засгийн газар, цаашлаад Улаанбаатар хотын асуудал биш байхаа болино. Тэр цагт утааг шүүмжилж, таны санаачилсан ажлыг унагах шахсан улстөрчид чинь бид анх утааг бууруулж байсан гээд яриад л явж байна. Улс төр угаасаа л ийм байдаг. Тиймээс утааг бууруулахын тулд зоригтой шийдсэн ажлаа дуусгаж, бодит үр дүнг нийслэлчүүдэд харуул, сайд аа…

Э.МӨНХТҮВШИН

Эдийн засагч Н.Энхбаяртай ярилцлаа.

-Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт удааширч байгаа энэ цаг үед Монголыг эдийн засгийн ямар нөхцөл цаашид хүлээж байна вэ. Үүнд ирэх 2024 оны төсөв хэрхэн нөлөөлөх бол?

-Манай улсын эдийн засгийн суурь нөхцөл нь экспорт, импортын тээврийн өртөг зардал өндөр. Бид далайд гарцгүй. Дэлхийн банкнаас жил бүр гаргадаг “Бизнес эрхлэх нь” тайланд улс орнуудын үнэ өртгийг харьцуулсан байдаг.

Улаанбаатар хотоос нэг контейнер ачааг гадаад зах зээлд гаргахад цаг хугацаа, өртөг зардлын хувьд маш өндөр. Гадаад гарцгүй төв Азийн улстай л манайх ойролцоо. Бусад улс орнуудаас маш өндөр.

Гадаадын хөрөнгө оруулалт манайд орж ирээд Улаанбаатарт ямар нэгэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд Солонгос руу гаргалаа гэе. Солонгост очиж байгаа манай бүтээгдэхүүн бусад орнуудаас нэгдүгээрт өндөр үнэтэй очдог. Хоёрдугаарт, цаг хугацаандаа очдоггүй. Тээвэр ложистикийн буюу Замын-Үүд Тяньжин боомт хүртэл төмөр зам, авто зам, дугуйны цариг солих гэхчилэнгээр явсаар байгаад хугацааны хувьд хоцордог. Ийм учраас Монголд гадаадын хөрөнгө оруулалт, тэр дундаа боловсруулах салбарын хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байгаа юм.

Уул уурхайн салбар Монголд хамгийн үр ашигтай учраас гадаадын хөрөнгө оруулалт ийшээ орж ирж байгаа юм. Учир нь баялаг нь энд байна. Хоёрдугаарт, худалдан авагч нь дэргэд байгаа учраас бусад орнуудаас харьцангуй өрсөлдөх чадвартай бүтээгдэхүүн гарч болж байна.

Уул уурхайн салбар бол 2003 оноос манай улс коксжих нүүрсийг экспортолж эхэлсэн. Экспортын түүхий эдийн 92-94 хувь нь эрдэс түүхий эд болж байна. Хоёрдугаарт, үүн дотроос 75 хувийг нь зэсийн баяжмал, төмрийн хүдэр, нүүрс эзэлж байгаа.

Гуравхан төрлийн түүхий эд экспортын маш их хувийг эзэлж байна. Бусад төрлийн түүхийн эдийн эзлэх хувь хэмжээ бага. Жишээлбэл, газрын тос, жонш бусад металлын орлого 100 гаруй саяар яригдаж байгаа юм.

Бид урт хугацааны хөгжлийн зорилгодоо эдийн засгаа төрөлжүүлнэ гээд биччихсэн. Гэтэл солонгоруулах гээд байгаа аж үйлдвэрийн салбар экспортын дөрөвхөн хувийг эзэлж байна. Хөдөө аж ахуйн гаралтай ноолуур нэхмэл зэрэг зонхилж байна. Орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалт ийм байгаа учраас ойрын 10, 20 жилдээ уул уурхайн салбартайгаа л монголчууд амьдрах юм байна. Их сайн төрөлжүүлж чадвал уул уурхайн экспортод эзэлж байгаа хэмжээг 94 хувиас 10 жилийн дараа 85 хувь болгож чадвал том амжилт. Харамсалтай нь одоо хийгдэж байгаа бүх хөрөнгө оруулалт уул уурхайд байгаа учраас энэ хэвээрээ дахиад ч 10 жил явж магадгүй. Учир нь бусад салбарт бид хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй байна. Тэр байтугай дэд бүтцийн хоцрогдлоос гадна эрчим хүчний дутагдалтай байгаа шүү дээ. Улаанбаатараас өөр газар үйлдвэр байгуулах гэхээр эрчим хүчний нөөц бололцоо байдаггүй. Ийм бэрхшээлүүд байгаа учраас Монголд аж үйлдвэрийн салбар хөгжинө гэхэд ойрын ирээдүйд маш дутмаг байна.

Үнэхээр эрчим хүчээ хөгжүүлэх гэж байгаа бол цахилгаан эрчим хүч дэд бүтэцдээ их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийх ёстой. Дор хаяж Улаанбаатар-Замын-Үүдийн төмөр замыг хоёр эгнээ, цахилгаан болгож, дугуйны цариг сольдоггүй болж байж л Монгол Улсад бусад төрлийн экспорт нэмэгдэх бололцоотой.

-Дэлхийн эдийн засаг удааширч байгаа шалтгаан нь юу вэ?

-2020 хүртэл дэлхийн эдийн засаг харьцангуй өөдрөг байлаа. Дэлхийн эдийн засгийн дундаж өсөлт 4-5 хувьтай байсан. Үүнд эергээр нөлөөлсөн гол зүйл нь хөгжиж байгаа орнууд. Хятад, Энэтхэг, Ирланд, Малайз зэрэг хөгжиж байгаа орнуудын эдийн засгийн өсөлт өндөр байсан учраас тэнд ажиллах хүчин олон. Барууны хөрөнгө оруулалт тийшээ их орж байсан. Тухайлбал, Америкийн компаниуд өнгөрсөн жилүүдэд Хятад, Энэтхэг зэрэг орнуудад хөрөнгө оруулалт их хийсэн. Жишээлбэл, Iphone-ийг Хятадад угсардаг. Хятад, Энэтхэг дэлхийн эдийн засгийн өсөлтийн гол хувийг одоо ч эзэлсэн хэвээр байгаа. Гэхдээ удааширч байна.

Хятадын эдийн засаг 1990 оноос хойш ковидыг хүртэл тогтвортой найман хувиар өсөлттэй байсан. Ковидоос хойш Хятадын эдийн засгийн өсөлтийг харвал нэг унаад, 2021 онд буцаад сэргэсэн. Гэхдээ одоо дахин таван хувиасаа унаж байна.

Хятадын эдийн засаг удааширч байгаа шалтгаан нь нэгдүгээрт, эдийн засгаа бүүм болгохын тулд асар их хөрөнгө оруулалт хийчихсэн. Хятадын эдийн засгийн 10 хувийг үл хөдлөх хөрөнгийн салбар эзэлж байна. Тэнд барьчихсан, борлуулагдаагүй үл хөдлөх хөрөнгө асар их байна.

Ройтерс дээр саяхан гарсан мэдээллээр “Зөвхөн Evergrande компанийн барьсан борлуулагдаагүй орон сууц гэхэд АНУ-ын Манхетэн арлыг хоёр удаа дүүргэх хэмжээний тийм их байна” гэсэн байна лээ. Хятадын 1.4 тэрбум хүн бүгдээрээ шинэ байранд орох боломжтой ийм хэмжээний борлуулагдаагүй орон сууц байна. Хөрөнгө оруулалтаар дэмжээд барьчихсан. Үүнийг барихад шаардагдсан төмөрлөг, цемент нь эдийн засгаа өсгөчихсөн байна. Гэтэл дараа нь борлогдоогүй их хэмжээний хөрөнгө үүсчихсэн. Үүнийг борлуулж барихын тулд үл хөдлөх хөрөнгийн компаниуд өөрсдөө санхүүгийн үйл ажиллагаа явуулчихсан. Зээл авч их хэмжээний зээл иргэдэд олгосон. Энэ нь банкны салбарт их хэмжээний дарамт учруулчихсан. Одоо үл хөдлөх хөрөнгийн салбар дампуурахаас хамаарч Хятадын санхүүгийн салбар хүнд байдалд орж эхэлж байна. Үүнээс сэргийлж БНХАУ гуравдугаар сард болсон хоёр том их хурлынхаа дараа Санхүүгийн зохицуулах хороог төрийн зөвлөлийн түвшний том байгууллага болгосон. Хятадын төв банктай зэрэгцээд санхүүгийн төв байгууллага байна гэсэн үг. Энэ байгууллага зөвхөн макро түвшний санхүүгийн бодлогыг эрхэлдэг болж байгаа. Анхан шатны санхүүгийн байгууллагад зөвшөөрөл олгож, хянах ажиллагааг хийхгүй. Энэ нь Засгийн газрын түвшинд үлдэж байгаа. Ингэж өндөр ач холбогдол өгч байна.

Хятад улсад тулгамдаж байгаа хоёрдугаарх асуудал нь хүн амын хөгшрөл. Мөн залуусын ажилгүйдэл. Долдугаар сарын дүнгээр гарсан наймдугаар сарын үзүүлэлтээр БНХАУ-ын залуусын ажилгүйдэл 21 хувьд хүрсэн гэж мэдээлсэн. Маш өндөр хувьтай. Хятадын залуус дунд “Зүгээр хэвтэх” гэсэн түгээмэл хэллэг гарсан байна. Ажил байхгүй учраас тэдгээр залуус нь цахим тоглоомоор орлого олдог байх жишээний. Тэр олон мэргэжилтэй ажиллах хүчин ажлын байргүй болно гэдэг нь Хятадын цаашдын эдийн засгийн өсөлтөд муугаар нөлөөлнө. Учир нь ажиллах хүчин гэдэг бол эдийн засгийн чухал хүчин зүйл. Гэтэл тэр нь бүрэн ашиглагдахгүй болчихож байна. Энэ нь эдийн засгийн саарах том хүчин зүйл болж байна.

Мөн жил бүр хуримтлагдаж байгаа асуудал нь өнгөрсөн онд эхэлсэн Укрианы дайны геополитикийн өрсөлдөөн. Үүнтэй холбогдолтой Тайваний хойгийн асуудал. Тайваний хойгийн асуудал улам бүр зөрчилдөөнтэй болж байна. Асуудал яаж шийдэгдэхээс хамаарч өрнөдийн орнууд болон БНХАУ-ын хооронд зөрчил үүсч байна. Хятадын арми хүчтэй болох вий гэсэн болгоомжлолоос үүдэж АНУ, өрнөдийн орны зүгээс Хятадын технологийн салбарт хориг тавьж байна. АНУ-ын конгресс өнгөрсөн онд “Чип акт хууль”-ийг баталсан. Европын холбоо мөн ийм хууль баталсан. Энэ хуулиар нэгдүгээрт, хагас дамжуулагчийн үйлдвэрлэлийг Хятад, Тайваниас хамаарахгүйгээр АНУ-ын газар нутагт үйлдвэрлэдэг болж байна. Одоогоор үйлдвэрүүдээ барьж байна.

Хоёрдугаарт, Америкийн хөрөнгө оруулалтын өндөр технологийн компаниудыг БНХАУ-д хөрөнгө оруулахыг хориглосон. Apple болон бусад олон компани. БНСУ мөн адил.

Үүнээс гадна хагас дамжуулагчийг үйлдвэрлэдэг хэвлэлийн том машиныг Нидерланд улсад үйлдвэрлэдэг. Тэр машиныг БНХАУ-д нийлүүлэхийг хориглосон. Тиймээс Хятад улс өмнө нь авсан машинаараа үйлдвэрлэнэ. Тэр нь Америк, Солонгостой харьцуулахад хэтэрхий хоцрогдсон технологи л доо. Ийм байдлаар БНХАУ-ын армийн хүчин чадлыг удаашруулж байна. Эдгээр зөрчлүүдээс үүдэж Америкийн технологийн компаниуд Хятадад хөрөнгө оруулахгүй болохоор Хятадад гар утас үйлдвэрлэхээ болино. Компьютер угсрахаа болино. Энэ нь Хятадын эдийн засаг улам удаашрахад нөлөөлж байна. ОУВС Хятадын эдийн засгийн өсөлтийг энэ жил 5 хувь, ирэх онд 4.2 хувь буюу саарах төсөөлөлтэй байна гэж өнгөрөгч долоо хоногт танилцуулсан.

-Хятад найтаавал Монгол ханиад тусдаг гэдэг. Хятадын эдийн засаг сааралттай байгаа энэ үед Монголын эдийн засгийн өсөлт долоон хувьд хүрнэ гэсэн Сангийн яамны төсөөлөл хэр бодит бол?

-2022 он хүртэл Монголын нүүрсний экспортын хамгийн өндөр амжилт нь 36.5 сая тонн байсан. 2019 онд 36.5 сая тонныг гаргасан. Үүнээс бусад үед 25-30 орчим сая тонныг гаргаж байсан. Геополитикийн зөрчлөөс хамаарч БНХАУ нүүрсийг эрчимтэй худалдаж авч байна. Мөн өөр ч шалтгаан байгаа байх. Хамгийн гол нь одоо 50 сая тонн хүрчихээд байгааг ирэх оны төсвийн төсөөлөл дээр 60 сая тонн нүүрс экспортолно гэсэн байна. Техникийн боломж байгаа гэж тайлбарлаж байсан. Техник, тэр дундаа дэд бүтцийн боломжид би нэг их итгэхгүй байгаа. Учир нь ирэх онд ашиглалтад орох төмөр зам үндсэндээ байхгүй. Ганцхан Нарийнсухайтын 20 километр төмөр зам ашиглалтад орно. Түүгээр жилд 10 сая тонныг экспортолно гэсэн байгаа ч ашиглалтад ороод богинын эргэлт гээд тооцоход жилд 3, 4 сая тонн нүүрс экспортлох боломжтой. БНХАУ энэ жилийнх шиг идэвхтэй хэмжээгээр авах вэ гэдэг нь эргэлзээтэй.

Манай гаргаж байгаа нүүрс зөвхөн Өвөр Монголд очиж байгаа. Тэр дундаа ган төмөрлөгийн үйлдвэр төвлөрч байгаа Бугат, Ордост манайхаас гарч байгаа нүүрсний 80 хувь нь очиж байна. Бугатын төмөрлөгийн үйлдвэрийн коксжих нүүрсний хэрэглээ хэд байх вэ гэдгээс хамаарч байна. Нэгдүгээрт, Бугат дотоодоосоо нүүрс авч байна. Түүний үнээс хамаарч байна. Хоёрдугаарт, ОХУ-аас коксжсон нүүрс авах хэмжээгээ улам бүр нэмэгдүүлж байна. Гуравдугаарт, технологийн дэвшлийн өөрчлөлт гарч байна. Урьд нь коксжсон нүүрсээр ган хайлуулах зуух ашигладаг байсан бол Бугатын төмөрлөгийн үйлдвэрт цахилгаан зуух нэгийг суурилуулсан. коксжсон нүүрс хэрэглэхгүйгээр цахилгаанаар ган хайлуулна гэсэн үг. Ган хайлуулдаг найман зуухных нь нэг нь электрон зуух болчихсон. Ийм байдлаар агаарын бохирдолтой тэмцэх бодлого нь идэвхтэй явбал коксжих нүүрсний эрэлт нь улам буурна гэсэн үг. Ийм олон хүчин зүйлээс хамаарч энэ жил манай экспортолсон 50 сая тонн нүүрс ойрын жилүүдэд эвдэгдээгүй рекорддоо хүрч байна гэж миний хувьд үзэж байгаа. Олон улсын байгууллагуудын гаргаж байгаа тайлан ч тийм зүйлийг хэлж байна. Өчигдөр гарсан ОУВС-гийн тайланд гео эдийн засгийн зөрчлөөс хамаарч улс орнуудын түүхий эдийн зах зээлд олон талын өөрчлөлт хөдөлгөөн гарна гэсэн таамаглаж байна. Түүн дотроо түүхий эдээр нь ангилаад биччихсэн байгаа. Үүн дотор үнэ нь өсч магадгүй түүхий эдээр зэс, хөнгөн цагаан хоёрыг нэрлэсэн байгаа юм. Учир нь цахилгаан автомашин, нарны сэргээгдэх эрчим хүч гээд. Харин эсрэгээрээ нүүрс, газрын тосны хэрэглээ төдийлөн өсөхгүй гэсэн таамаглал байгаа.

-Манайх орлогоо төсөөлөхдөө зэсийг 9000 ам.доллараар зарна гэсэн байгаа. Одоогийн үнэ нь долоон мянга хэдэн зуун ам.долларын ханштай байгаа. Тэгэхээр энэ төсөөлөл биелэх боломжтой юу?

-Global Energy Monitor байгууллагаас Хятадын эрчим хүч, тэр дундаа сэргээгдэх эрчим хүчний тухай гаргасан тайланд Хятадын сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээ эрчимтэй өсч байгаа. Хятадын нарны эрчим хүчний хэрэглээ, сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээ нь 228 кВт/цаг гэсэн байна лээ. Энэ бол дэлхийн улс орнуудыг нийлүүлсэнтэй тэнцэхүйц хэмжээний сэргээгдэх эрчим хүчийг Хятад улс дангаараа хэрэглэж байна гэсэн үг. Тэр дундаа БНХАУ-ын ӨМӨЗО сэргээгдэх эрчим хүч байгуулахад нарны тусгал сайн. Тал нутагтай учраас нөөц ихтэй. Сэргээгдэх эрчим хүчний энэ бодлогоос үүдэн Хятад улсад зэс хөнгөнцагааны хэрэглээ өсч байна гэсэн байна лээ.

Өнгөрсөн онд Хятадын зэсийн хэрэглээ нь 30 хувиар өссөн гэсэн байсан. Энэ бодлого хэвээр үргэлжилбэл зэсийн хэрэглээ өндөр байна. Олон улсын байгууллагуудын судалгаанаас харахад ирэх онд зэсийн үнэ харьцангуй өөдрөг байна.

Ямар нэгэн геополитикийн асуудал үүсчихгүй бол зэс гайгүй байх боломжтой. Гол болгоомжлол нь Тайваний хойгийн асуудал манай гадаад худалдаанд маш таагүй нөлөөлөх эрсдэлтэй. Гэхдээ энэ нь дунд хугацаанд л даа. Магадгүй 2025, 2026 онд ч юм уу. Тиймээс ирэх оны тухайд зэсийн үнэ гайгүй байна.

Бидний нэн болгоомжлох зүйл нь нүүрстэй холбоотой. Манай экспортод нүүрс маш том жинтэй. Савлах өндөр эрсдэлтэй. Хэрвээ савлавал өндрөөр тавьсан төсвийн бодлого бүгд худлаа болно.

-Сангийн яамнаас ирэх онд инфляцийг 8.5 хувьд барина гэж мэдээлсэн. Энэ боломжтой юу?

-Сүүлд Монголбанк үүнд болгоомжилж бодлогын хүүгээ хөдөлгөөгүй. Цаашид өсч магадгүй гэсэн болгоомжлол байгаа. Учир нь ирэх оны төсөв яаж гарах вэ гэдгээс хамаарах байсан. Тэгсэн Монголбанкны болгоомжлолоор боллоо. Хэрвээ Засгийн газар болгоомжтой төсөв оруулсан бол өнгөрсөн оны төсөв дээр цалин тэтгэврийн гурван их наядыг нэмээд нийт 24 их наядын зарлагатай байхад болохоор байсан. Гэтэл 27 гээд хамаагүй өндөр байгаа юм.

27 их наяд дотор цалин тэтгэврийн нэмэгдэл 3.6 их наяд төгрөг, мөн ирэх оны дөрөвдүгээр сард нэмэгдэх 800 тэрбум гэхээр 4.6 их наяд зөвхөн цалинд явж байна. Цалин тэтгэврийн 40 хувь нь хүнсний зарлагад зарцуулагддаг. Тиймээс ирэх онд хүнсний хэрэглээ маш их болно. Тэр хэмжээгээр манай дотоодын үйлдвэрлэл хүнсний хэрэгцээг нь хангах уу. Хоёрдугаарт, импортоос хамаарсан хүнсний хэрэглээ их бий. Жишээлбэл, нарийн ногоо. Үүнийг тасралтгүй тээвэрлэж чадах уу. Гуравдугаарт, иргэдийн гарт очиж байгаа 4.6 их наядаас гадна ирэх онд хийгдэх бүтээн байгуулалтын ажлаас хамаарч хавар барилгын материалын импорт эрс өсч эхэлдэг.

Энэ үед Замын-Үүдийн тээвэр ложистикийн асуудал сайн байхгүй бол тээвэрлэлтийн үнэ хэд дахин өсч эхэлдэг. Ингэвэл өргөн хэрэглээний барааны үнэ өснө. Барилгын материалын үнэ өснө. Ингээд дөрөвдүгээр сард цалин нэмсний дараа инфляци хоёр оронтой тоо руу орох магадлал өндөр. Тиймээс Монголбанкны зорилт биелэгдэхгүй, худлаа болж хувирч байна. Төсөв мөнгөний бодлого яавч ийм байж нийцэхгүй.

-Эдийн засагт гадаадын хөрөнгө оруулалт чухал нөлөөтэй. Гэтэл манайх айлгаад явуулчихдаг. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих чиглэлд ямар бодлого барих хэрэгтэй вэ?

-Хууль эрх зүйн орчин тогтвортой бус байна. Тэр дундаа эрчим хүчний салбарт хөрөнгө оруулалт орж ирэх боломжгүй байна. Байнга төслүүдийг нь байнга гацааж, унагаагаад байхаар зөвхөн уул уурхай салбарт л хөрөнгө оруулалт орж ирж байна. Ерөнхийлөгч Франц улсад хийсэн айлчлалаараа Орано майнинг компанитай хөрөнгө оруулалтын суурь зарчмыг тохирлоо.

Гуравдагч орнуудтай хийж байгаа хөрөнгө оруулалтын гэрээ амжилттай болбол дараа дараагийн төслүүд нааштай болно. Тиймээс амжилттай яваа төслүүдээ унагаахгүй байх ёстой. Тэр дундаа нэгэнт гадаад худалдаандаа хоёр хөрш давамгай болчихсон өнөөгийн нөхцөлд гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт манайд зайлшгүй хэрэгтэй. Учир нь улс орны эдийн засгийн аюулгүй байдал гэдэг утгаараа. Тиймээс Оюу толгой чухал. Францын Орано майнинг чухал. Ийм байдлаар манайх гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтын тээг саадыг нэлээд хөнгөвчлөх ёстой.

Жишээлбэл, дээр ярьсан АНУ-ын Chip act хууль зөвхөн Америкийн компаниудад зориулсан хууль биш. Тэр хуулиар Солонгосын, Тайваний хагас дамжуулагчийн компани америк руу хөрөнгө оруулалт хийж байгаа. Татварын маш тааламжтай нөхцөл. Ийм байдлаар зорьсон салбартаа хөрөнгө оруулалтын тааламжтай боломж олгох ёстой. Манайд тэр дундаа эрчим хүч амин чухал болчихоод байна. Хоёрдугаарх нь, төмөр зам. Төмөр зам огт урагшлахгүй байна. Алтанбулаг-Замын-Үүд манай хөгжлийн гол гацаа болж хувирч байна. Үүнд шинэчлэл хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Ийм хөрөнгө оруулалтад татварын тусгай орчин бүрдүүлэх, магадгүй эхний жилүүдэд газрын төлбөрөөс чөлөөлнө гэдэг ч юм уу ийм байдлаар татахгүй бол уул уурхайгаас бусад салбарт манайд хөрөнгө оруулалт орж ирэх боломж тун бага. Хоёр хөрш орж ирнэ үү гэхээс биш энэ салбарт гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд маш хэцүү байна.

Хоёр хөршөөс бусад орнууд хөрөнгө оруулалт хийх гэхээр үнэ өртөг өндөр болоод байгаа юм. ТЭЦ-5-ын төсөлд Италийн компанийг үнэ өртөг өндөр гэсэн шалтгаанаар манайхан шалгарсан тендерийг нь цуцалчихсан юм байна лээ. Нэгэнт шалгарсан компанийг сонгоод явуулчих ёстой байсан юм.

-Манайх үр дүнд суурилсан төсөвтэй байхын тулд ямар асуудлыг нэн тэргүүнд засах ёстой вэ?

-Төсвийн тухай хуульд байгаа төсвийн зардлын хяналт гэж бий. Тэрхүү зардлын хяналт нь одоогоор зардлын зүйлээр, төсвийн ерөнхийлөн захирагчаар гэсэн хоёр зүйлээр байдаг. Үүнд хөтөлбөрөөр санхүүжүүлэх гэсэн үг оруулах ёстой. Яг ямар сайдын багцын юуг хөтөлбөр болгох вэ гэдгээ анхаарах ёстой. Жишээлбэл, хууль хүчний байгууллага эхний жилүүдэд хөтөлбөрт шилжихгүй байж магадгүй. Эхний жилүүдэд эрүүл мэнд, боловсрол, нийтийн үйлчилгээ, соёлын үйлчилгээ зэрэг хөтөлбөрт шилжих бүрэн бололцоотой. Үүнд ямар үр дүнд чиглэж байгааг маш оновчтой тодорхойлох ёстой. Зорьсон үр дүнд хүрсэн байвал санхүүжилтийг бүрэн олгоно. Манайд зардлаа төлөвлөхдөө баахан хурал, зөвлөгөөнүүд хийнэ гэчихдэг. Хурал, зөвлөгөөн хийснээр ямар үр дүн гарсан нь тодорхойгүй байдаг. Тиймээс хөтөлбөр үр дүнд чиглэх ёстой. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулна гэсэн бол бууруулах хөтөлбөр байхаас хурал зөвлөгөөн хийснээр буурахгүй. Үр ашиггүй зардлыг төсөвт тусгахгүй байх ёстой.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

 

“Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар 8 нүүрээр хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуяг “Жилд 2500 гадаадын хөрөнгө оруулагч шинээр орж
ирдэг байсан бол 10 болтлоо буурсан”   гэснийг V нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Тээврийн цагдаагийн албаны  Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах зохицуулагч, цагдаагийн ахмад Д. Ганхуяг “Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодохын эсрэг хуулийн шинэчлэлтэй
холбоотойгоор зөрчил буурч байн” гэлээ .

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт   нийтлэлч Баабарын “ПЭДОФИЛ” хэмээх нийтлэл хэвлэгдлээ.

Б.Чойжилсүрэн сайд аа нийслэлийг утаанаас салгах хагас
коксон түлшээ оруулж ирье

Зам, тээврийн хөгжлийн яамны харьяа Монгол Улсын Далайн захиргааны дарга Д.Отгонсүрэн “Монгол Улсын далайд гарах
гарцыг нэмэгдүүлэх боломж бий” гэв

 Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Нийслэлийн Баянзүрх дүүргийн нутаг дэвсгэрт өнгөрсөн долоо хоногт хий газ мэт үнэр тархаж томоохон асуудал дэгдсэн. Өнөөдөр хүртэл мэргэжлийн байгууллагууд энэ талаар албан ёсны тайлбар мэдээлэл хийгээгүй байна. Энэ асуудлын хүрээнд Эрүүл ахуй, хор судлалын лабораторийн эрхлэгч, анагаах ухааны доктор Д.Нарансүхтэй ярилцлаа.

---

-Нийслэлийн зүүн хэсгийн оршин суугчид энэ сарын 11-ний өглөө хий газ мэт хурц үнэр гарч байгаа талаар мэдээлж эхэлсэн. Гэвч өнөөдөр хүртэл юу болсон нь тодорхойгүй байна. Мэргэжлийн хүний хувьд та үүнийг анхаарсан байх?

-Авто зам дагуу хурц хүчиллэг хий үнэртсэн. Өглөө, орой ажилдаа ирж очих замдаа мэдэрсэн. Улаанбаатар хот бол химийн хүчил шүлт шингэн хуурай хэлбэрээр химийн үйлдвэр байхгүй. Дээр нь янз бүрийн химийн бодис дамжуулдаг, түгээдэг сүлжээ, хийн хоолой ч алга. Тэгэхээр энэ бол химийн бодис алдагдсан, энэ том орон зайд хүмүүст үнэртэхээр хэмжээний бодис цацагдах эх үүсвэр байгаагүй гэсэн үг. Харин өөр хоёр том эх үүсвэр байгаа. Нэг нь нүүрсэн галлагаатай зуухнаас гарч байгаа утаа болон үйлдвэрийн яндангаас гарч байгаа бохирдол. Хоёр дахь нь авто машинаас ялгарч байгаа утаа.

Энэ хоёр хий харьцангуй том талбай эзэлсэн учраас энэ асуудалтай холбоотой байх магадлалтай. Хэрэв энэ хоёр том агаарын бохирдлын эх үүсвэрээс шалтгаалсан гэж үзвэл түлшинд ямар өөрчлөлт орсон бэ гэдгийг харах ёстой. Тухайлбал, шахмал түлшний найрлага яаж өөрчлөгдөв гэдгийг мэргэжлийн байгууллагууд харах хэрэгтэй байх. Түүнээс гадна Улаанбаатар хотод ашиглаж байгаа бензин нефтийн бүтээгдэхүүнүүдэд ямар найрлага байна вэ, өмнө нь магадгүй хэрэглэж байсан бензинээс өөр найрлагатай бензин орж ирсэн байж магадгүй. Эсвэл тухайн бензин шатахуун үйлдвэрлэл дээр нэмэлт орц хольц хийж үйлдвэрлэдэг болсон байж болох уу. Бензиний найрлага ямар байна гэдгийг үзэх хэрэгтэй болов уу. Тэгж байж энэ түлшнээс болсон уу, бензинээс болсон уу, эсвэл зарим хүмүүсийн яриад байгаа шиг бохирын шугам руу тосолгооны материал асгаснаас болсон уу гэдэг нь нэг талд гарна.

-Нэгэн компани 10 тонн техникийн тосыг бохир усны шугам руу нийлүүлсэн хэргийг цагдаа нар хамгийн сүүлд барьж авсан. Нэг ёсондоо эндээс л үүдсэн гэж Онцгой байдлынхан мэдэгдчихсэн. 10 тонн гэдэг багагүй хэмжээ биз дээ?

-10 тонн гэдэг бага биш л дээ. Гэхдээ бохирын хоолойгоор дамжиж байгаа бохир усны хэмжээ хэдэн зуун тонн, магадгүй хэдэн мянган ч тонн байх. Тэгэхээр асгасан тос ийм хэмжээтэй бохир усанд ороод шингээд явна. Хоёрт, асгасан материал нь тос. Тос бол тийм айхтар хортой хий ялгаруулдаггүй. Тухайн бодисын төлөв бол тосорхог материал учраас хүчтэй химийн бодистой урвалд ороогүй л бол бохирын ус руу орсон техникийн тос тийм хурц үнэр ялгаруулахгүй. Баянзүрх дүүргийн хэмжээнд үнэртсэн гэж яригдаж байна. Хэрэв тийм бол бохирын ус руу нийлүүлсэн техникийн тос ийм том талбайтай газар руу тархаж үнэртэхгүй.

Тэгэхээр миний таамаглал бол магадгүй авто машины утаанаас үүдсэн бохирдолтой холбоотой. Улаанбаатар хотын авто зам өглөө оройны оргил ачааллын үеэр түгжрээд зогсчихдог. Тэнд хэдэн мянган машины хөдөлгүүрээс шатсан, дутуу шатсан бензиний хаягдал агаарт гарч байгаа. Тэр нь салхиар дамжаад орон сууц, ойр хавийн барилга байгууламжид байгаа хүмүүст үнэртсэн байж болно.

-Анхааралд өртөхгүй л таамаглал юм…?

-Боломжит нэг магадлал. Бензин шатахад автомашины хөдөлгүүр дотор өндөр температурын шаталт үүсдэг. Ингэхэд азот агаар дахь хүчилтөрөгчтэй нэгдээд азотын исэл үүсгэнэ. Энэ нь хүний амьсгалын замыг цочроодог хурц үнэртэй бодис. Улаанбаатар хотод өвлийн улиралд агаар дахь азотын исэл зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс их байдаг шүү дээ. Хүмүүс хоолой хорсоод байна гэдэг бол азот болон хүхрийн давхар ислийн хийтэй холбоотой. Энэ бол боломжит таамаглал. Үүнийг л мэргэжлийн хүмүүс үгүйсгэх, эсвэл батлах ёстой.

–Түлшинд өөрчлөлт орсон эсэхийг анхаарах хэрэгтэй гэсэн. Гэр хороололд кокс нүүрсний туршилт эхэлсэн гэгдэж байгаа. Энэ байж болох уу?

-Шахмал түлшин дээр үгүй гэж бодож байна. Хагас коксжсон нүүрсийг хэрэглээнд оруулсан эсэх мэдээлэл алга. Хэрэв нүүрснээс бохирдол гарч байгаа бол хүхэрлэг хий их хэмжээгээр гарна. Хүхэрлэг хий бол жаахан өмхийдүү үнэртэй хий. Өнгөрсөн хугацаанд гарсан хий бол азотын давхар ислийн хий болов уу. Азотын давхар исэл хурц үнэртэй, хүчиллэг. Агаарт 70 хувь нь азот байдаг. 20 гаруй хувь нь хүчилтөрөгч. Өндөр температурын нөлөөгөөр азот хүчилтөрөгчтэй нэгдээд азотын исэл үүсгэдэг. Азотын исэл өөрөө хүчиллэг хурц үнэртэй хий. Ийм хий авто машины яндангаас гардаг. Тиймээс ийм таамаглал хэлээд байгаа юм. Гэхдээ үүнийг мөн үү, биш үү гэдгийг мэргэжлийн байгууллагууд нь хэмжих хэрэгтэй. Хэмжихдээ нарийн мэргэжлийн түвшний сайн багажаар лабораторид шинжлүүлж баталгаажуулах ёстой.

-Онцгой байдлын байгууллагаас өөр ямар ч газар тодорхой мэдээлэл өгөөгүй байна. Тиймээс олон нийтийн хувьд маш эргэлзээтэй, эмзэг сэдэв хэвээр байна?

-Улаанбаатар хотын агаарын чанарын суурин станц гээд хэдэн станц бий. Энэ бол энд тэнд байршилтай учраас энэ шалтгааныг тодорхойлоход хангалтгүй. Нөгөө талдаа онцгой байдлын байгууллага ямар нэгэн байдлаар хүн амын эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын эсрэг осол аваар гарахад хамгийн түрүүнд очдог. Гэтэл тэд өөрөө химийн хортой бодисын алдагдал, осол гарсан тохиолдолд тодорхойлох шинжилгээ чадавх нь ямар байна вэ гэдэг асуудалтай.

Түүнээс гадна хуучин МХЕГ байгаад одоо байгаль орчны Салбарын хяналтын газар нь БОАЖЯ руу явчихсан. Эрүүл ахуйн хяналтууд нь ЭМЯ-нд оччихсон. Энэ хоёр хяналтын газар ямар ч лаборатори, багаж хэрэгсэлгүй. Уг нь Байгаль орчны хэмжил шинжилгээний лаборатори гэж байгаа. Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв ч бий. Энэ байгууллагууд ажлаа хиймээр байна. Тэнд хэмжилт хийдэг багаж хэрэгсэл, лаборатори нь шаардлага хангасан түвшинд байна уу. Мэргэжилтнүүд нь багажаа ашиглаад хэмжилт дүгнэлт хийх чадвартай хүмүүс байна уу гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.

Мэргэжлийн байгууллагууд мэргэжлийн чадамжгүй байгаагаас болж энэ асуудалд хариулж чадахгүй, сүүлдээ цагдаа, тагнуулынхан явж шалгадаг сонин зүй тогтол бий болоод байна. Уг нь мэргэжлийн хүмүүс нь хэмжилтээ хийгээд сорьцоо цуглуулаад эх үүсвэр нь хаана байсныг тодорхойлж юунаас шалтгаалсан бэ гэдгийг тогтоон, түүн дээрээ үндэслээд дараа дахин ийм осол аваар гарахаас сэргийлэх арга хэмжээг төлөвлөж байх ёстой.

-Энэ асуудлаар “Очир дагинас” гээд хиамны үйлдвэр дээр цагдаа, тагнуулынхан өнжсөн. Уг нь мэргэжлийн хүмүүс эхэлж ажиллах ёстой байж шүү дээ?

-Хүнсний үйлдвэр дээр их хэмжээний хурц үнэртэй хий, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлэхээр хүний мэдрэхүйн эрхтнийг цочроох хэмжээний хортой бодис хэрэглэх тохиолдол бараг байхгүй. Тиймээс анхнаасаа үндэслэлгүй байсан. Хамгийн гол нь энэ асуудлыг цагдаа, тагнуул биш мэргэжлийн байгууллагууд нь байршил дээр нь маш яаралтай очиж сорьц цуглуулаад хэмжилт хийгээд тодорхойлоод явчих ёстой. Түүний хойноос хэн хэрэглэсэн, хэн оруулж ирсэн бэ гэдэг дээр цагдаа тагнуул орж ирж болно. Хэн нэгэн өвчлөхөд эмч онош тавихын оронд цагдаа тагнуулынхан ирээд “Чи хаанаас юу идээд өвчилчихөв” гээд байвал инээдтэй биз дээ. Манайд ийм л юм болоод байгаа юм.

–Налайхад газны үйлдвэр дэлбэрсэн мэдээлэл энэ үеэр гарсан. Зарим хүмүүс эндээс үүдэлтэй гэсэн таамаглал дэвшүүлж байсан?

-Налайхаас Улаанбаатар хүртэл 40 км зайтай. Дэлбэрлээ гэхэд шатаад дуусна. Тэндээс газ шингэн хэлбэрээр агаарт цацагдсан бол үнэртэнэ. Дэлбэрнэ гэдэг шатаад алга болчихно гэсэн үг. Тэгээд 30 40 км-ийн зайд салхиар ирэхээсээ өмнө задгай орон зайд дэгдэж алга болно. Бас л үндэслэлгүй.

-Энэ тохиолдлоос харахад нийтийг хамарсан аваар осол, хордлого болоход бид ер нь бэлэн байна уу?

-Шийдвэр гаргах түвшний Ерөнхий сайд, Шадар сайд, асуудал хариуцсан Эрүүл мэндийн сайд, Байгаль орчны сайд, Стандарт, хэмжил зүйн газар гэсэн байгууллагуудыг удирдаж ахалж ажиллаж байгаа хүмүүс мэргэжлийн уялдаа холбоотой, ийм үед яаралтай арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх ёстой. Яг үнэндээ уялдаа холбоогүй, сул зохицуулалттай, зохицуулалтууд нь хүнд сурталтай, маш удаан хэрэгждэг. Амьдрал дээр хэрэгждэггүй. Нөгөө талдаа мэргэжлийн байгууллагуудынхаа гар хөлийг дарга нар нь өөрсдөө тасалдаг. Тухайлбал, МХЕГ-ыг өөрчлөхөд хяналтад хэрэглэдэг лабораториудыг Стандартчлал хэмжил зүйн газрын харьяа болгочихсон. Гэтэл ийм хордлого гарсан үед ашиглая гэхээр эрүүл ахуйн байцаагч нар нь ямар ч хэмжилтийн багаж, лабораторигүй. Тэдэнд Стандарт, хэмжил зүйн газрын Үндэсний лавлагаа лабораторийг ашиглуулдаггүй. Дээр нь төсөв байхгүй. Найдвартай нарийн хэмжилтийн багаж худалдаж авдаггүй. Түүнийгээ жил бүр баталгаажуулж найдвартай ажиллагааг нь хангадаггүй, хүмүүсээ сургадаггүй. Ийм асуудлууд байгаа учраас энэ хордлогын шалтгааныг тодорхойлж чадахгүй байна.

-Нийслэлийн 18 дугаар сургуулийн сурагчид дахин дахин хордоод байгаа асуудал анхаарал татаж байна. Юунаас үүдэлтэй байх магадлалтай вэ?

-Өмнө нь ийм асуудал гарсан шалтгаан нь тодорхой болоогүй. Орчны шалтгаантай юу, эсвэл магадгүй санаатайгаар хий цацсан уу, санамсаргүй байдлаар хий алдагдсан уу. Ямартаа ч үүнийг хянадаг байх ёстой. Нэг сургууль дээр ийм асуудал давтагдахаас сэргийлэх ёстой. Сэргийлж чадахгүй байна гэдэг дээрх л хяналтын байгууллага, хордлогоос урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаа, тогтолцоо сул байгаагийн илрэл.