Category: нүүр-хуудасны-онцлох

УИХ-ын гишүүн Г.Уянгахишигтэй ярилцлаа.

-Таны хувьд эрх зүйч мэргэжилтэй хүн. УИХ-ын гишүүн болохоосоо өмнө ямар ажил хийж байсан бэ гэдгээс яриагаа эхэлье?

-Миний хувьд 2002 онд ХБНГУ-ын Бонн хотын их сургуульд хуулийн магистр хамгаалж ирээд тасралтгүй ажиллаж байна. Эхний 10 гаруй жил яг хуулийн компанид өмгөөлөгч, хуулийн зөвлөхийн ажил хийж байгаад 2012 оноос хувийн хэвшлийн компаниудад ажиллаж эхэлсэн. Харин сүүлийн зургаан жил яг хөрөнгийн зах зээлд ажилласан. Инвескор Капитал гэж үнэт цаасны компанийн Гүйцэтгэх захирал, ТУЗ-ийн даргаар ажиллаж байгаад УИХ-ын гишүүнээр сонгогдон ажиллаж байна.

-Хөрөнгийн зах зээл манай улсад хөгжөөд 30 жил болж байгаа ч олон нийт тэр бүр мэддэггүй. Тэгэхээр энэ салбарын хөгжил ямар байна гэж та үздэг вэ. Хууль эрх зүйн орчинд нь ямар өөрчлөлтүүдийг хийх шаардлагатай байна вэ?

-Уг нь Монголын хөрөнгийн бирж сая 30 жилийн ойгоо тэмдэглэсэн. Их хувьчлал явагдаад хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компаниуд үүсээд хангалттай хугацаа өнгөрсөн гэсэн үг. Гэхдээ зах зээлийн болон эдийн засгийн хөгжил, хөрөнгө оруулагч нарын боловсролтой хамааралтайгаар хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил удаан байсан. Миний хувьд 2018 онд хөрөнгийн зах зээл рүү орж ирсэн ч аль 2006 оноос л сонирхож ирсэн.

Ерөнхийдөө хэлцэл дээр суурилдаг учраас хуульчдад маш сонирхолтой салбар. Өөрөөр хэлбэл, үнэт цаасжуулна гэдэг маань бүх харилцааг баримтжуулж, хэлцэл болгодог. Манай улс сүүлийн үед уул уурхайн бирж гээд шууд нүүрсээ зараад байна. Гэтэл яг хөрөнгийн бирж дээр явж байгаа тохиолдолд үүнийг үнэт цаасжуулах ёстой. Түүнээс биш Хөдөө аж ахуйн бирж шиг байж болохгүй. Гэхдээ хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил сүүлийн 6-7 жилийн хугацаанд маш хурдтай явж байгаа гэж хардаг. Зөвхөн хоёр хүний хооронд хийдэг байсан арилжаа, бондуудыг биржийн бус гэсэн тустай платформ гаргаад тэр нь зохицуулалттай болоод явж байна. Тэр нь биржээс арай шалгуур багатай буюу илүү мэргэжлийн хөрөнгө оруулагч нарт зориулагдсан хэлцлүүд хийгддэг болсон. Мөн бидний мэддэгээр койны биржүүд байгуулагдаад, хуульчлагдаад явж байна.

Энэ мэтчилэн хүмүүс хөрөнгийн зах зээл рүү их орж байна. Банкуудаас энэ салбар руу маш их хүний нөөцийн хөдөлгөөн гарсан. Тэгэхээр эрх зүйн зохицуулалт нь аятайхан байгаад, хөрөнгө оруулагч нарыг татах боломжоо бий болгоод явах юм бол илүү хурдан томрох боломжтой зах зээл. Харин одоо жаахан гацалт үүсээд байгаа шалтгаан нь бид гадны хөрөнгө оруулагч нарыг оруулж ирж чадахгүй байгаатай холбоотой. Манай улсын бүхий л салбар зах зээл жижигхэн учраас зөвхөн хоорондоо л үйл ажиллагаа явуулаад байх юм бол тэгсхийгээд л гацдаг. Ингээд гадны хөрөнгө оруулагч нарыг оруулж ирье гэхээр манай улсын нэр хүнд тааруу. Харин саяхан зээлжих зэрэглэл маань жаахан нэмэгдээд, Засгийн газар тогтвортой байх нь гэсэн мэдрэмжийг гадагш нь өгөөд ахиц гарах нь уу гэсэн хүлээлт байна. Уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулагч нар хөрөнгө оруулаад явж байтал лицензийг нь хураадаг, хийсэн хөрөнгийг нь нийгэмчилдэг байдал ороод ирэх юм бол тэд зугтана. Дээрээс нь зөвхөн манай улсад эрдэс баялаг байдаг юм биш шүү дээ. Зөндөө улс оронд бий. Тэдний эрх зүйн орчин нь баталгаатай, Засгийн газар нь тогтвортой, хөрөнгө оруулагчийн хамгаалалт нь сайн байх юм бол хөрөнгө оруулагч нар тийшээ л явна. Ер нь хүн өөрийнхөө эрсдлийг харж байж л хөрөнгөө оруулна. Тэгэхээр энэ тал руу бодлого тодорхойлогчид эмзэг гэдгийг нь ойлгож, илэрхийлэмж нь ч гэсэн бодолтой байх ёстой болов уу л гэж бодож байгаа.

-Сүүлийн жилүүдэд нүүрсээ биржээр зараад л, тэр амжилттай сайн болоод байгаа тухай яриад байгаа шүү дээ. Гэтэл та жаахан шүүмжлэлтэй хандаж байх шиг байна?

-Шүүмжлэлтэй хандаад байгаа шалтгаан нь хөрөнгийн бирж маань өөрөө уул уурхайн биржээ давхар хийгээд байгаатай л холбоотой юм. Зүй нь бол Хөрөнгийн бирж дээр уул уурхайн бүтээгдэхүүнүүдтэй холбоотой үнэт цааснууд арилжаалагддаг. Уул уурхайн бирж чинь тусдаа хуультай, бие даасан субьект байх ёстой. Харин хөрөнгийн бирж дээр наачихаар яг жинхэнэ хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа маань цаашаа өргөжихөд харшилдаад эхэлж байгаа юм. Хөрөнгийн биржийг ашигтай ажилласан гээд байгаа. Гэтэл энэ нь нүүрсний арилжаан дээр үүсээд байдаг. Ингээд Хөрөнгийн биржийнхээ гүйцэтгэх захирал нь уул уурхайн хүн байх ёстой юм шиг зүйл яригдаад эхэлж байгаа байхгүй юу. Энэ нь хэр зохистой вэ. Яг энэ хөрөнгийн зах зээлийн хууль эрх зүй, дүрэм журмыг нь бид дэлхийд тэргүүлдэг биржүүдийн сайн жишгийг нь авахаас өөр арга байхгүй. Харин түүнийгээ нутагшуулаад явах л асуудал. Дээрээс нь бүх зүйлийг анхныхаар нь аваад яваад байна гэж байхгүй.

-Арилжааны банкууд маань хувьцаа гаргасан. Төр засгаас ч нэлээд шахсан байх. Үүний ашиг тус нь юу байгаа юм. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Банкны шинэчлэл маань хоёр үе шаттай хийгдэхээр төлөвлөгдөөд хуульчлагдаад явсан. Эхний шат буюу системийн таван банк олон нийтийн компани болох ёстой гэсэн шаардлага хуулийн хүрээнд хангагдсан. Бүгд нээлттэй хувьцаат компани болчихсон. Гэхдээ зах зээлийнхээ багтаамжаас хамаараад таваас дээш хувийг гаргах төвөгтэй байсан учраас их хувиа гаргаж чадаагүй. Харин хоёр дахь үе шат нь юу байсан бэ гэхээр банкны хувьцаа эзэмшлийн бүтэц буюу нэг хувьцаа эзэмшигч 20-иос дээш хувийн хувьцаа зээмшихгүй гэдэг хуулийн зохицуулалт хэрэгжиж чадахгүй байгаа. Хугацаа хойшилчихсон байгаа. Энэ яагаад болохгүй байна вэ гэдэг дээр анхаарал хандуулж ажиллах ёстой байгаад байгаа юм. Банк санхүүгийн байгууллага гэдэг маш өндөр хариуцлага хүлээдэг, менежмент нь их тогтвортой байх ёстой юм. Гэтэл үүн дээр 20 хувь гэдэг харьцангуй бага. Нөгөө талдаа 20 хувийн хөрөнгө оруулалт гэдэг маш их хөрөнгө. Ийм хэмжээний хөрөнгө оруулахдаа ямар ч хяналтгүй хувь авах болчихоод байгаа юм. Тэгэхээр хөрөнгө оруулагч нарт эрсдэлтэй гэсэн үг. Тиймээс дор хаяж 34 хувь буюу хяналтын багцаа хязгаарлаж байж хөрөнгө оруулагч нарын эрх ашгийг хамгаалах тал руугаа орох боломж нь нээгдэх юм байна гэсэн зөвлөмж гарсан. Үүнийг ч бодолцож, банкны реформоо эргэж харах ёстой болов уу л гэж бодож байгаа.

-Намрын чуулган нээлтээ хийгээд удаагүй байна. УИХ-ын дарга нээлтийн үгэндээ батлагдсан хууль, тогтоомж хүн бүрд тэгш үйлчилдэг байх тухай хөндсөн. Үүн дээр та эрх зүйч хүний хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Энэ чуулганы гол чиг үүргийг эергээр хүлээж аваад байгаа нэг зүйл маань юу гэхээр хууль тогтоох байгууллага гэдэг утгаараа хууль эрх зүйн орчны сайжруулалт буюу хүний эрхийг хамгаалах тал руугаа, дээрээс нь хууль тогтоомжийн үндсэн концепци нь хүн төвтэй байна гэдгийг дэмжиж байгаа. Сүүлийн үед хууль тогтоох байгууллага маань илүү их улс төрийн байгууллага шиг явчихсан. УИХ-ын гишүүд нь намын төлөөлөгч гэдгээ илүү гаргаад хууль боловсруулах талдаа хэр анхаарал тавьсан бэ гэдэг нь өөрөө асуултын тэмдэгтэй болчихоод байгаа юм. Тийм учраас 126 гишүүнтэй болсон, жагсаалтаар намын бодлого хэрэгжүүлэхээр мэргэжилтнүүд оруулж ирсэн бүтэц бүрэлдэхүүнээрээ энэ дөрвөн жилийн хугацаанд хууль тогтоох байгууллага маань өөрийнхөө үндсэн чиг үүргийг илүү сайн хэрэгжүүлэх болов уу гэж харж байгаа. Одоогоор УИХ-аас 57 ажлын хэсэг байгуулсан, зарим нь ажлаа эхлүүлсэн явж байна. Гишүүд бүгд энэ ажлын хэсгүүдэд хуваагдаж орсон. Миний хувьд 12 ажлын хэсэгт орсон. Хууль, дүрэм, журам гэдэг бол ерөөсөө Монгол Улсад ажиллаж, амьдарч, үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа иргэд, аж ахуйн нэгжийн хоорондын харилцааг л зохицуулж өгч байгаа тоглоомын дүрэм гэсэн үг шүү дээ. Тэгэхээр энэ маань зорилгоо хангаж чадаж байна уу. Хөгжлөө дагаад өөрчлөгдөж чадаагүй нь юу байна. Хоорондын нийцэл талдаа дутуу дулимаг юм байна уу. Эдгээр нь хууль хэрэглээн дээр хүндрэлтэй байдал бий болгож байна уу гэдгийг л олж илрүүлэх нь ажлын хэсгүүдийн гол зорилго юм.

-Гурван нам хамтарсан Засгийн газар байгуулсан. Энэ нь улс төр тогтвортой байх, том төслүүдээ хөдөлгөх ач холбогдолтой гээд байгаа. Гэтэл нөгөө талдаа сөрөг хүчингүй болчихлоо гэх шүүмжлэл байна?

-ХҮН нам хамтарсан засагт орох урилгыг хүлээж авахад гишүүд дэмжигчдээс сөрөг комментууд ирсэн. Гэхдээ яагаад засагт хамтарсан бэ гэхээр нэгдүгээрт, бид намчирхаж, талцаж явсаар байтал бидний хамаг амь амьдрал, улсын хөгжил цэцэглэлт гацчихаад байна. Өөрөөр хэлбэл, сөрөг хүчин байна гэдэг чинь бүхий л зүйлийг эсэргүүцэх гэдэг утга биш. ХҮН намын хувьд сонгуулийн сурталчилгаан дээрээ ч гэсэн намчирхал, талцлыг болих хэрэгтэй гэж хэлж байсан. Ямар ч сайхан санаа байсан нөгөө намаас оруулж ирсэн л бол унагаах ёстой гэсэн хандлага байж болохгүй. Одоо хэдүүлээ шийдэл ярьдаг болох хэрэгтэй. Яагаад үүнийг эсэргүүцэж байгаа юм. Илүү сайн шийдэл нь аль юм гэдэг дээр мэтгэлцдэг болъё. Ажил хэрэгч мэтгэлцээн бол хаана ч байдаг зүйл. Улс төрийн оноо авахын тулд яваад байвал улс орон хэцүүднэ. ХҮН нам анхнаасаа боловсрол, эрчим хүч, эдийн засгийн шинэчлэлийг хийе. Ингэж байж улс орон босно гэдэг мөрийн хөтөлбөртэй орж ирсэн. Харин МАН-аас хамтарсан засагт урихдаа эдийн засгийн реформыг чинь хийе. Та нар салбараа авч яваад боловсролын шинэчлэлээ хий. Тэтгэврийн шинэчлэлийг чинь хамтарч хийе гэсэн. Одоо ингээд харвал Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт хамтарсан гурван намын мөрийн хөтөлбөрөөс хамгийн багадаа 70 хувьтай орсон. Тэгэхээр ХҮН нам найман гишүүнтэй байгаад бүгдийг хөндлөнгөөс шүүмжлээд байх юм бол нөгөө шинэчлэлүүдээ хийж чадахгүй. Харин хамтарсан засагт ороод хяналтаа тавиад, өөрсдийн амлалтандаа хүрээд, үр дүнд хүрнэ гэдэг бол маш чухал. Үүний төлөө л бид засагт хамтарсан.

-Та ХҮН намаас жагсаалтаар гишүүн болсон. Олон нийтийн дунд жагсаалтын гишүүдийг зүгээр нэг кнопчид гэж үзэх хэсэг байна. Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Тойргоос сонгогдсон гишүүд маань поп мэдэгдэл хийж, тухайн тойргийн сонгогчдодоо таалагдах улс төрийн тоглолтууд хийдэг. Төсөв хөтөлбөр яригдаад эхлэхээр тойрог руугаа татах дээр анхаарал хандуулдаг. Тойргийн сонгуульд маш их хөрөнгө, цаг, хүч зардаг. Гэтэл жагсаалтынх гэхээр хэт амархан юм шиг харагдаад байгаа байхгүй юу. Нам нь хүмүүсээ жагсаагаад л хэн ч танихгүй нөхөр гараад ирсэн. Тэд нь кноп дарахаас өөр зүйл хийхгүй гэдэг юм яригдаж байгаа. Гэхдээ жилийн дараагаас л хүмүүс зөв ойлголтыг аваад эхэлнэ. Жагсаалтаар орж ирсэн хүмүүс чинь өнөөдөр чуулганы хуралдаан, байнгын хороон дээр ямар идэвхтэй оролцож байна вэ. Яагаад гэвэл тэд чинь дан мэргэжилтнүүд байхгүй юу. Олонд танигдаагүй ч хийсэн бүтээсэн зүйлтэй, салбартаа тэргүүлэгч мэргэжилтнүүд. Тийм ч болохоор хууль тогтоох тал руугаа илүү төвлөрч ажиллаж байгаа. Яагаад гэвэл тэд хэсэгхэн тойргийн сонгогчдыг татах биш Монгол Улс гэсэн нэг тойргоос сонгогдсон учраас намынхаа бодлого, мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн тулд өөрийн мэдлэг боловсрол, бүх зүйлээ зориулах хүмүүс. Ямар нэгэн популизм хийх шаардлагагүй учраас хийх ёстой ажил дээрээ л төвлөрч байгаа. Энэ нь маш том давуу тал болж байгаа болов уу гэж бодож байна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Өнгөрсөн зургадугаар сард болж өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулийн үр дүнг гарчигтаа хэлж байна. Нэгэнт түүх болон үлдэж. Өнөөдөр орон нутгийн сонгуулийн сүүлийн долоо хоног. Сонгуулийн үйл явц бол УИХ-ын сонгуулиас нэг их дутах юм алга. Хүн хүч, хөрөнгө мөнгө урссан улс төр үргэлжилж байна. Сонголт бол мэдээж хувь иргэний мэдэлд. Ард түмний сонголтыг хүндэтгэж үзнэ. Хүлээн зөвшөөрнө. Хэн ч сонгогдсон байсан төрийн дунд, анхан шатанд төр барина. Ардчилсан нийгмийн гайхамшиг нь энэ. Энэ эрх чөлөөг л монголчууд бид алт болгох хэрэгтэй. Алтан боломж, алдаж болохгүй хөгжлийн жилүүд болгож ажил амьдралаа өөд нь татах ёстой. Ардчилсан нийгмийн үнэ цэнэ, үнэт зүйл ердөө энэ.

Гэвч бид ардчилсан нийгмийг утгаар нь байгуулж байна уу. Ардчиллын үнэт зүйлийг маш товчлон хэлье гэвэл Хувь хүний эрх чөлөө, Эдийн засгийн эрх чөлөө. Монголд өнөөдөр ямар байна. Монголын нийгэм дэх хамгийн нөлөөтэй сэтгүүлч нь шоронд сууж байна шүү дээ. Монголд хөдөлж буй ашигтай бизнес бүхэн рүү төр орж байна. Төрийн өмчит компани, төрийн оролцоотой аж ахуйн нэгжийн тоо буурахгүй байна. Монголын эдийн засаг дахь хамгийн том худалдан авагч нь төр өөрөө байсаар байна. Монголын эдийн засагт байгаа гурван төгрөг тутмын хоёр нь төрийнх байна. Монголын нийт хүн амын ажиллах хүчний 1/3 нь төрийн албан хаагчид байна. Төрийн нүсэр системээ татвар төлөгчид нь, ард түмэн нь даахгүйд хүрлээ. Энэ бүхэн бол ардчилсан нийгэм Монголд цаашид оршин тогтнох уу, үгүй юу гэдгийг асуухаас өөр замгүй болгож байна.

Үүнийг хазаарлах, өнөөдрөөр цэг тавиад ардчиллын үнэт зүйл рүү нийгмээрээ явах тийм боломж бидэнд байна. Тэр нь сонгууль. Ардчиллын нүүр царай болж байгаа АН-д найдахаас өөр сонголт бидэнд байхгүй. АН-д алдаа их бий. Гэвч тэдэнд байдаг нэгэн том үнэ цэнийг тогтож харах ёстой. Тэр нь АН-ын нээлттэй байдал. Алдаа оноо бүгдийг нь ард түмэн харж байдаг болохоор тэд нээлттэй цонхтой улс төрийн хүчин. Тэднийг Монголын төрд яаж ашиглах, ашиглахгүй талаар ард түмэн алган дээрээ тавьсан юм шиг мэднэ. Сайн мэддэг хүнтэй яаж харьцахаа та мэддэг, амар байдаг биз дээ. Яг түүн шиг Монголын ард түмний хувьд Монголын улс төрийн хоёр дахь том хүчин АН нээлттэй. АН бол нээлттэй нийгэм. Тэдэнд итгэж болно. Яагаад гэвэл тэдний ямар үйл хөдлөл, улс төрийн шийдвэр гаргах гэж байгаа нь нийгэмд ил учраас нийгмийн зүгээс дор нь хязгаарлана.

Харин МАН тийм үү. Улс төрийн шийдвэрүүд, үйл явц нь тэр чигээрээ цоожтой хаалганы цаана өрнөдөг. Энэ нь маш ноцтой байсныг басчиг сүүлийн жилүүдэд бүгдээрээ харлаа. Юун авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг вэ. Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөхүйц үйлдэл, үйл явцууд болж байсныг олон дуулиант хэргүүд, түүнд оролцогчид, Төрийн ордноос шорон руу шилжсэн өндөр дээд албан тушаалтнуудаас нь харлаа. Одоо МАН-д бага ч гэсэн салхи орж байна. Ямар ч байсан ард түмэнд гэрэл цохиулсан нь сайн. Авлигачин гишүүдтэйгээ хэрхэн тэмцэж үр дүнд хүрэх нь одоохондоо бүрхэг. Процесс үргэлжилж байна, Шүүх дээр л… гэсэн мэдээлэлтэй байгаа. Гэсэн хэдүй ч ард түмэн анхаарлын төвдөө авсан. Үүний үр дүн нь сая болж өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулиар бүрдсэн хүчний харьцаа юм. Ямар ч байсан ардчиллын салхи салхилсан сонгууль болж өнгөрсөн.

Сонгуулийн өмнөх урьдчилсан прогнозоор Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот Ардчиллын төлөө тууштай сонголт хийхээр байсан. Харин орон нутагт МАН дийлдэхгүй юм байна, тэнд ардчиллын үнэр ч алга гэцгээж байв. Аймаг сумын иргэдийг боловсролгүй, соёлгүй, ардчиллын үнэ цэнийг огтхон мэдэхгүй “малууд” хэмээн бичицгээж байсан хүмүүс олон. Харин нийслэлийн иргэд бол мэдээлэлд ойр, ардчиллын үнэ цэнийг жинхэнэ мэдэрсэн, сэхээтэнлэг хэсэг, АН-ын гол түшиц бааз бол Нийслэлчүүд хэмээн дүгнэж байлаа. Ингээд УИХ-ын сонгууль боллоо. Дүн гарлаа. АН нийслэлд нэг ч суудалгүй салах шахав. Гарын таван хуруунд багтах хэдэн хүнийг Ардчиллаас сонгов. Бусад сонголт МАН. Нөгөө коммунистууд, авлигачид, Монголыг 30 жил элгээр нь мөлхүүлсэн хэдэн олигархи, төрөөс төрсөн тэрбумтнууд, угсаа залгамжилсан хунтайжууд… юу юу гэж ч шүүмжлээд байлаа. Тэр бүхэн нийслэлд өнгөний төдий байсан юм билээ. Харин хөдөөд ардчиллын жинхэнэ үнэ цэнийг мэдэрдэг, Монголын эрх баригчид ерөөсөө биш байна, энэ улс орон нэг л болохгүй байна, өөрчлөх цаг болжээ… гэсэн дэлхийн сэтгэлгээтэй, өвгөдийн ухаантай, олон улстай хөл нийлүүлэн алхсан хүмүүс байдгийг ойлгууллаа. Тэдний ухааныг нийслэлчүүд лав улс төрийн сонголт дээр энэ удаад гүйцсэнгүй. Бодит үнэн гэвэл энэ.

Гэвч боломж нийслэлд бий. Одоо орон нутгийн сонгуулиар нийслэлчүүд маань хөдөөгийнхнөө гүйцэж түрүүлэх хэрэгтэй. Улс төрийн сонголт бол улс орны хөгжлийн эхний шат. Шулуухан хэлэхэд, орон нутгийн сонгуулийнхаа сонголт дээр ухаалаг байх нь ирээдүйд хэрэгтэй байна. Нийслэлийн засаг захиргаа, НИТХ гэдэг бол Монголын “бага” Засгийн газар юм. Хүн амын тал хувь нь нийслэлд байна. Монголын нийт эдийн засгийн 60 хувь нь хотод эргэлдэж байна. Мөнгөн дүн, төсөв, төсөл хөтөлбөр… бүгд Улаанбаатарт төвлөрсөн. Монголчуудын амьдралын баталгаа үндсэндээ Нийслэл учраас төвлөрөл гэрлийн хурдаар явагдаж байна. Ийм эдийн засагтай, хүн амын нягтаршилтай Улаанбаатар хотод ардчиллын үнэ цэнэ хамгийн чухал. АН-ыг хүчтэй сөрөг хүчний байр суурин дээр аваачих нь ч дутуу дулимаг сонголт. Тийм болохоор дутуугаа гүйцээж Нийслэлд ардчиллынханд дүүрэн сонголт хийвэл яасан юм бэ. 2016 оноос хойш Нийслэлийн засаглалд шинэ салхи орсонгүй. Бүтэн найман жил МАН дангаар Монгол Улсын “бага” Засгийн газарт эзэн сууцгаалаа. 2012-2016 оны хооронд Ардчиллынхны босгосон Чингис бондын хөрөнгөөр хотын замыг засч, хэдэн мундаг уулзварыг хийж эхлүүлсэн авто замын шинэчлэлээс өөрөөр хотод юу шинээр хийгдэв. Хувийн хэвшлийнхний хөрөнгө мөнгө, концессоор боссон хэдэн байшин барилгыг нэрлэх үү. Сая ашиглалтад орсон Яармагийн шинэ гүүрээр өнөөдөр өдөрт 100 машин зорчиж байна уу. Хотын төв рүүгээ ороод нэг урсгалтай зам дээрээ нам гацах болсноор тэр гүүрээр зорчих иргэд байхгүй байна. Харинчиг хотын төвөөс Яармаг, Нисэхийн чиглэлийн зам хамгийн хурдан урсгалтай байсныг үгүй хийв. Шинэ гүүр рүү эргэдэг дээр гэрлэн дохио тавьснаар тэр урсгал нам гацаа болж хотын түгжрэл нэгээр нэмэгдлээ. Яривал, бичвэл энэ мэт кейс маш их байна. Нийслэлчүүд бүгд л харж, бухимдацгааж байдаг. Гэвч улс төрийн сонголт нь бахь байдгаараа…

Тийм болохоор нийслэлчүүдээ бод, сайн бодож сонголтоо хийцгээ. Өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулиар Монголын ардчилал Нийслэлчүүдэд их найдлага тавьж байсан шүү.Гэвч бүх зүйл илбэдүүлсэн мэт эрх баригчид руу шилжсэн. Ингээд нэг нам гурав дахь удаагаа Монголыг удирдах боломж бүрдсэн. Олонх л бол олонх. Хамтарсан гэх ойлголт ямагт хоёрдугаарт явна. Одоо орон нутгийн сонгууль арай өөр сонголттой байх биз ээ.

Б.Нямаа

Өнөө жилийн УИХ-ын сонгуулиар “Шинэ хоршоо чинээлэг малчин” хөтөлбөрийг эрх баригч МАН-аас Монгол орон даяар нийт малчдад гол уриалгаа болгож явуулсан. Санаачилж зохион байгуулсан хүн нь одоогийн УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан. Малчид нэгдэж тухайлбал, есөөс дээш өрх айл нэгдэж хоршоо байгуулаад нэг малчин өрх нь жилийн зургаан хувийн хүүтэй 50 сая хүртэлх төгрөгийг 3-5 жилийн хугацаатай авсан.

“Шинэ хоршоо” хөдөлгөөнд 60 орчим мянган малчид гишүүнээр элсэж, улсын хэмжээнд 5637 хоршоо байгуулагдсан гэх тоо баримт гарсан. Үүнээс 14.381 малчны 3.467 хоршоонд 495 тэрбум төгрөгийн зээл олгоод байна. Нэг жилд 500 тэрбум төгрөг төлөвлөсөн гэж мэдээлж байсан ч цаашид малчдад энэ жилдээ лав зээл өгөх боломжгүй гэдгийг банкны зүгээс мэдэгдсэн. 495 тэрбум төгрөгийн зээлийн 78.8 хувийг Төрийн банк, 21 хувийг Хаан банк олгожээ. Зээл зогссонд Д.Амарбаясгалан дургүйцсэн.

Тэрээр “УИХ, Засгийн газар энэ хөтөлбөрийн нийт санхүүжилтийг таван их наяд гэж баталсан. Ийм байхад төрийн байгууллагууд малчдад хүнд суртал үүсгэж зээл олгохгүй хүлээлгэж байна” гэсэн бол УИХ-аас томилогдсон ажлын хэсгийн гишүүд зээл хэрэгжүүлэх гэрээнд гарын үсэг зурсан арилжааны банкуудын зээл олголтыг идэвхжүүлэх шаардлагыг Төв банкны удирдлагад тавьсан. Ямартаа ч 495 тэрбум төгрөг малчдын халаасанд оржээ.

Хоршооны гишүүн болж зээлд хамрагдсан малчид төрөөс энэ их мөнгийг зүгээр үнэгүй тараагаад өгч байгаа юм шиг тийм гэнэн сэтгэхүйтэй байна. Нийт малчдын ярьж буйгаар бол “Бид “Шинэ хоршоо хөдөлгөөн”-ий гишүүн болсон. Бидэнд зургаан хувийн хүүтэй зээл өгсөн. 30-50 сая төгрөг гар дээрээ авлаа. Эхний жилдээ зээлийн хүүгээ л төлнө. Мөн малчдын өмнөх зээлийг нэг жилээр хойшлуулсан. Төр засаг малчдаа харж үзлээ. Амарбаясгалан дарга, Ардын нам маань ивээлээ” гэх утгатай үг хэлж, хөөрцгөөж байна.

Гэвч “Шинэ хоршоо чинээлэг малчин” хөтөлбөрийг Ардын намын сонгуулийн пиар, Монголын мал аж ахуйд хамаарагддаг 300 хүний саналыг авахын тулд хийсэн ажил гэдгийг улстөрчид, эдийн засагчид хэлж байгаа. Ерөнхий сайд асан Р.Амаржаргал “Таван их наяд төгрөгийн “Шинэ хоршоо” хөдөлгөөнийг сонгуулийн сэдэв болгон МАН сэвлээ. Улс төрийн асуудал болохоор хэн нэгэн субьект нь хожно. Нөгөө нэг нь хохирно. Яг нарийндаа мал аж ахуйн талаарх бодлого ямар байхдаа биш, харин уг бодлогыг тойрсон улс төр яаж өрнөх нь ярвигтай асуудал үүсгэнэ. Сонгуулийн халууралдаа хөтлөгдөөд эдийн засгийн бүхэл бүтэн салбараар ингэж тоглож болохгүй” гэдгийг айхтар анхааруулсан бол эдийн засагч Л.Оюун мөн сонгуультай холбоотойг хэлсэн.

“Хоршоотой холбоотой уг асуудлыг яалт ч үгүй сонгуулийн саналыг худалдаж авах нэг арга гэж харсан. Их яаруу сандруу, гэнэт л сонгуулийн өмнө ярьж эхэлсэн нь тийм сэтгэгдэл төрүүлсэн. Уул нь жаахан ул суурьтайгаар асуудлыг авч үзэж, малчид хоршоогоо яаж хөгжүүлэх вэ гэдгээ урьдчилан төлөвлөж, түүндээ зориулж энэ зээлийг авах ёстой байсан юм. Түүнээс зүгээр тарааж байгаа юм шиг ингэж өгнө гэдэг өөр ойлголт” хэмээн эдийн засагчид өөрсдийн байр суурийг маш тодорхой илэрхийлсээр ирсэн.

Яг одоогийн нөхцөл байдал зээл зогссон, 495 тэрбумыг малчдад өгсөн гэх мэдээлэлтэй байна. Хоршоонд элсэж зээл авсан малчидтай холбогдоход “Энэ жил зээл төлөхгүй, зөвхөн хүүгээ төлнө. Таван га газартаа бид нийлж үйлдвэрлэлээ явуулна” гэхээс өөр тоймтой хариултгүй байна. Хоршоо байгуулаад үйлдвэрлэл явуулж байгаа, ажил нь эхэлчихсэн, орлого олж байгаа газар ховор байна. Тэгэхээр энэ асуудал эдийн засагчдын, тулхтай улстөрч ард иргэд, бизнесийнхний хэлээд байгаачлан ёстой ярвигтай асуудал болж хувирах нь. 50 сая төгрөг авсан малчин хүүгээ төлөөд энэ жилийг давдаг юм аа гэхэд ирэх жилээс зээлээ төлж эхэлнэ. Зургаан хувийн хүүтэй 50 саяын зээлийг тухайн иргэн дөрвөн жилийн хугацаанд 56 сая 400 мянга төгрөг болгож төлнө. Энэ мөнгийг жилээр нь тооцвол жил бүр 14 сая гаруй төгрөг төлнө. Сараар нь тооцвол сар бүр 1 сая 200 мянга орчим төгрөг төлнө.

Сар бүр 1 сая 200 мянган төгрөг төлнө гэдэг бол энгийн нэг малчин өрхөд тийм ч амар даваа биш. Өмнө нь малчны зээлтэй байсан бол бүр ч амаргүй нөхцөл үүснэ. Малчны зээлтэй байсан малчдын 1.2 их наяд төгрөгийг Засгийн газар арилжааны банкуудтай яриад нэг жилээр хойшлуулсан. Үндсэндээ сонгуулийн жил малчид өр зээлгүй юм шиг байгаа. Ирэх жилээс өр зээлийн ямар том буулга нуруун дээр чинь ирэхийг мэдэж байгаа болов уу. Шинэ хоршоогоор малчдад зээл өгөхдөө Засгийн газрын зүгээс байж боломгүй амлалтыг өгсөн. Энэ нь 20 хүртэлх сая төгрөгийн зээлийн ямар ч барьцаагүйгээр өгнө гэдэг журам. Үндсэндээ барьцаа зээлийн хөрөнгөгүйгээр иргэд зээл авч болно гээд тавиад туучихсан.

Энэ бол маш аюултай зүйл гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой. Дээрээс нь малчдын зээлийн өр төлөх асуудлыг тухайн хоршооны дарга, удирдагч, өөр хэн нэгэн хариуцахгүй, зөвхөн тухайн малчин өөрөө хариуцна гэдгийг зааж өгсөн байдаг. Үүнийг маш ойлгомжтойгоор хэлэхэд, тухайн хоршоог байгуулсан дарга нэртэй нэг нөхөр, мөн уг ажлыг санаачилсан Ардын нам, Д.Амарбаясгалан үүссэн асуудлыг хариуцахгүй гэсэн үг. Мөнгөний хэрэг гараад хоршоонд элсэж хэдэн төгрөгийн зээл авчихаад дараа нь түүнийгээ төлж чадахгүй, хэдэн малаа банкны барьцаанд маш хямдаар алдах, гэр орноо битүүмжлүүлэх, бүр цаашилбал дээлээ нөмрөх асуудал гарах вий дээ. Ирэх жил ХАА-н салбарт чанаргүй зээлийн асуудал хөндөгдөж магадгүй гэж Банк санхүүгийн академийн эдийн засагч Ч.Сосорбарам мэдэгдсэн. Албаны хүний аюултай үг.

Малчид ингэж хамтарч хоршоолж байгаа нь хуучны коммуныг санагдуулж байна. Хуучин цагт хамтрал коммун нэрээр эд хөрөнгө, мал хуйгаа нийлүүлж хэн дуртай нь өдөр бүр тарган хонь хагалж идээд ёстой дур зоргоороо авирласан байдаг. Үзэл суртлын нийгэм байсан болоод ч тэр үү, үүнд хэн ч хариуцлага хүлээгээгүй. Харин одоо бол тийм биш. Иргэн та гарын үсгээ зурж баталгаажуулаад банкнаас зээл авсан бол түүнээ заасан хугацаанд нь нэг хоног ч хэтрүүлэлгүй төлөх үүрэгтэй. Хэрвээ төлж чадахгүй бол хуулийн хариуцлага хүлээнэ. “Чинээлэг малчин” нэртэй хөтөлбөр нэрэн дээрээ сайхан боловч нидэр дээрээ хатуухан буух байх шүү. Малчид, иргэд та бүхэн минь бодолтой хандаарай даа. Ер нь манай монголчууд дарга хэлсэн юм чинь гээд юуг ч хамаагүй хуйвалдаж хариуцлага, зарчим гэдгийг мэдэхгүй тэнэглэцгээдгээ одоо болих хэрэгтэй. Тухайн цагт эрх мэдэл бүхий дарга нь өөгшүүлж, түүний үгэнд ороод жигтэйхэн баатар болох гэсэн биш эцэст нь хар толгойгоо шаах цаг ирдгийг хаа хаанаа бодох ёстой.

Тэр жил Бөхийн холбоог А.Сүхбат тэргүүтэй нөхөд авна гэж улайрч дайрахад гэмгүй явсан залуу тэдний нөлөөнд, дарга дагасан хөөрөлдөө автан бөхийн өргөөний хаалгыг цөм өшиглөсөн. Үүнийхээ төлөө албан газрын эд хогшлыг санаатайгаар гэмтээсэн гэх заалтаар шоронгийн хаалга татсан. Өөгшүүлж турхирсан Сүхбат тэргүүтнүүд ямар ч гэмгүй үлдсэн. Ийм жишээ захаасаа аваад бий. Тэгэхээр аливаад хэрсүү, ухаантай хандах ёстой. Сонгуулийн халууралд автсан малчин залуус өнөөдрийн таван төгрөгийг бодож хөнгөн хөвсгөрхөн хандсаныхаа гороор байдаг хэдэн мал, хөрөнгөө банкинд тавьж туугаад, эцэстээ шоронгийн хаалга татах өдөр ирэх вий гэдгийг бодож үзээрэй. Банк санхүүгийн асуудал гэдэг бол хэн нэгэн даргын хэлсэн үгээр амар хялбар шийдэгдчихдэг юм биш. Тэгэхээр малчид нь хянуур, бодолтой байж үйлдвэрлэлээ сайн явуулж, өр зээлээ цаг тухайд нь тушаахаа хариуцлагатай санах ёстой. Энэ удаагийн “коммун”-ыг тэр жилийн коммун шиг илээд өнгөрөхгүй шүү гэж сануулаад байгаа минь ийм учиртай.

Та нар анзаарсан уу, улс төр наанаа аядуу тайван, Орон нутгийн сонгууль л жамаараа явж байгаа мэт харагдах ч цаанаа бол улайсч байгааг. Ингэх гээд байсан юм гэдэг үг ч, кино ч байдаг даа. Тэрэн шиг юм тэсэрч байна. УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ хоёрыг өнгөрсөн долоо хоногийн сүүлчээс эхлээд гөвлөө. Гэм нь тэр нь сэтгэгдэл биш, сэтгүүл зүй бүр биш хачин налиг шалиг үгээр бичигджээ. Гэхдээ тэр бичвэрүүд нь угтаа улс төрийн маш далд өрнөлийг л илчиллээ. Тэнд бичсэн юмыг энд буулгахад бол ичисхиймээр үгтэй. Санаа нь Д.Амарбаясгалан УИХ-ын дарга болоод ярьж эхэлсэн Гурван төгөлдөршил, Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайд болсноосоо хойш ярьсан Шинэ сэргэлт хоёр бол худлаа шүү гэж байна. Гэхдээ асуудлын гол нь Гурван төгөлдөршил, Шинэ сэргэлтдээ биш, Д.Амарбаясгалан, Л.Оюун-Эрдэнэ хоёртоо юм байна. Энэ хоёрт өгч байгаа алганы амт бололтой. Тэд сүүлийн үед ах нарынхаа үгэнд орохоо больсон. Түүгээр үл барам үе насны ялгалт хийгээд эхэлсэн. Түүнээс илүү айхтар нэг юм ард нь бий. Гурван жилийн дараа болох Ерөнхийлөгчийн сонгуультай холбоотой нэг юм нэлээд их яригдах болсон. Алсуураа Тогтолцооны гулсалт болох тэр юм дээр л энэ хоёр залуу хөдлөхгүй сууж эс үйлдэл гаргаснаар ийм алганы амт авч байх шиг байна. Ийм ил тодорхой байтал нөгөө хоёр нь гарч ирээд Элбэгээ ингэж байгаа юм гэж балайтах вий дээ. Дотроосоо, дэргэдээсээ гэдэг нь дэндүү тодорхой байна шүү.

Ерөнхийдөө одоо явж байгаа Орон нутгийн сонгууль ч гурван жилийн дараахь Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг угтсан бэлтгэл ажил болж байна.

Орон нутгийн сонгуульд Засгийн газарт хамтарсан гурван намын дарга сонгууль шувтрах дөхөж байгаа ч сураггүй л байна. Харин төлөөний хүмүүс л сонгуульдаж, өрсөлдөөд байна. Хамгийн тод байгаа нь МАН-ын Х.Нямбаатар, АН-ын Х.Баттулга хоёрын дундах өрсөлдөөн. Уул нь Х.Баттулга Монгол Улсын Ерөнхийлөгч байсан хүн. Зэрэг жаахан доошлоод гишүүн болчихоод байгаагаас Монголын түүхэн дэх ердөө тав дахь Ерөнхийлөгч шүү дээ. Гэсэн ч тэрбээр энэ удаагийн Орон нутгийн сонгуульд онцгой ач холбогдол өглөө. Тэр дотроос НИТХ-д илүү анхаарч буй. Хүүхэд хөгжлийн дэвтэр гэж яриад гарч ирсэн. Одоо хэвлэлүүдэд ярилцлага өгөөд сүйд. Энэ сонгуулийн санхүүг ч хангалттай, УИХ-ынхаас илүү гаргаж байгаа дуулдана. Х.Баттулгын ингэтлээ НИТХ руу дайраад байгааг нь, Сэлбэ дэд төв гэж том бүтээн байгуулалт болно, төсөв мөнгө нь шийдэгдчихсэн, тэрэнд шунаж байгаа юм гэцгээв. Яг үнэн хэрэгтээ Х.Баттулга Сэлбэ дэд төвийн 500 сая ам.долларын санхүүжилтэд шунасан гэхээсээ сүүлхнээс яригдаж эхлээд байгаа 2027 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд бэлдэж байгаа юм гэсэн нь илүү үнэнд ойртоод явчихлаа. Х.Баттулгыг монголчууд мэднэ. Х.Нямбаатартай хэрэлдэн барин явах улстөрч биш. Энэ зэргийн сонгууль дээр өөрөө гарч ирээд гүйгээд байхгүй. Тэр тал дээр хүнд улстөрч. Гэвч Орон нутгийн сонгуулиар хүүхдэд зориулсан дэвтэр яриад гарч ирсэн нь сонин биш гэж үү. Ядахад тэр дэвтэр Орон нутгийн сонгуульд яагаад ч нөлөөлөхгүй. Харин УИХ дээр яриад хэлэлцэх процесс нь явбал 2027 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуультай яг давхацна. АН нийслэлд хэд хэдэн удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд үнэмлэхүй ялалт авдаг. Тэр талаасаа Х.Баттулга энэ удаагийн Орон нутгийн сонгуулиар намынхаа бүтцэд өөрийгөө дэмжих залуусыг түлхүү оруулж ирэхээр, ирэх Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хөлөө нийслэлийн бүх шатанд хийж авахаар зорьсон нь харагдаж байна.

Ер нь Ерөнхийлөгчийн 2027 оны сонгуульд УИХ-д суудал авсан таван нам нэр дэвшүүлнэ. МАН бол ойлгомжтой. АН ингээд Х.Баттулга сонирхлоо эрт зарлачихлаа. Нэр дэвших өөр хүмүүс байгаа. Х.Баттулга хэрэв 2021 оны хавар Цэцийн дүгнэлтээр мултарсан нь хэвээрээ байвал Н.Алтанхуяг, С.Ганбаатар хоёрыг гаргаад нэр дэвшүүлчихнэ. Тэд нэг баг. Түүнээс гадна УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжин өөрийнхөө багийг аваад орон нутагт ажиллаж байна. Тэрбээр 2027 оны Ерөнхийлөгчид горилогчдын нэг. УИХ-ын гишүүд урьд нь ингэж Орон нутгийн сонгуульд анхаарч байсан түүх үгүй.

ХҮН намын хувьд ч хүчтэй үзэж байна. Нийслэлд л дэмжигчидтэй гэж яригддаг ХҮН намынхан хөдөөгүүр яваад жигтэйхэн. Аймаг бүрт тугаа хатгаад тун сүрхий явж байна. ХҮН намд боловсролтой залуус АН-ынхаас ч олон юм. Тэр хэрээрээ ХҮН нам орон нутагт МАН, АН-ын хэмжээнд нэр нь дээшилж ирж байна. Ойрын үед гадаад талдаа ч анхаарч байгаа бололтой, Монгол дахь барууны Элчин сайд нартай байнга уулзах болов. Тус намынхны ард Датакомын Д.Энхбат, Де Факто Д.Жаргалсайхан, Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхан нар зөвлөдөг. Эднээс Де Факто Д.Жаргалсайхан 2027 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд үзэхээр бэлтгэлээ хангаж байх талтай. Тэр нь түүний цахим орчин дахь Монголд Ерөнхийлөгчийн ардчилсан сонгуульд болох эсэхэд эргэлзэж байгаагаа шулуун илэрхийлсэн байр суурь, ойрын үеийн нийтлэлүүдээс ажиглагдаж байна.

ИЗНН одоохондоо тийм ч нөлөөтэй хөдөлгөөн хийхгүй байгаа. Гэхдээ С.Зоригийн хэргийг илрүүлэх тал дээр санаачилга гаргаж, тэр дагуу УИХ-аас ажлын хэсэг байгуулсан. С.Зоригийн хэргийг тойрсон сэдэв улам халуун болж байгаа. Ойрын үед нэг тйиш болох талаар ч ярьж эхэлсэн байна. Түүнийг дагаад ИЗНН-д ирэх Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэрхэн оролцохоо томьёолох боломж үүснэ.

Үндэсний эвсэл бол дараагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн том өрсөлдөгч мөн. Нэр дэвшигч нь бэлэн, үгүй гэвэл хэнийг ч гаргаж ирээд дэвшүүлэх боломжтой суурь бүтэц үүсгэсэн. Энэ удаагийн Орон нутгийн сонгуульд оролцож байгаа байдал нь Х.Баттулгынхтай дэндүү ижил байгаа нь мөн л 2027 оныг харсан байх магадлалыг өндөрсгөж байгаа. Нэгэнт Засгийн газарт хамтарсан гурван нам орон нутагт илүүрхэж байхад Үндэсний эвсэл яг ижилхэн зорилго тавиад бүтэхгүй гэдгийг Н.Номтойбаяр хамгийн сайн мэдэх улстөрч.

Ингээд ажаад байхад улстөрчид Орон нутгийн сонгуулиар халхавчлаад Ерөнхийлөгчийн сонгуулийнхаа бэлтгэлийг хангаж байна. Зургаан жилийн хугацаатай хоёр дахь Ерөнхийлөгчийг гуравхан жилийн дараа сонгоно. Ийм сонгуульд гурван жил гэдэг ойрхон хугацаа. Таван намын том өрсөлдөөн болно доо.

Ажиглагч

А.Батболд

Жил жилийн сонгуулиар хуучирдаггүй, бүр зарим намын улс төрийн том акци мэтээр явдаг ганц сэдэв бий. Тэр нь Ц.Элбэгдорж, Ч.Сайханбилэг хоёрыг Монголын нийгмийн заналт дайсан мэтээр зүхсэн агуулгатай пост, мэдээлэл хөвөрч эхэлдэг. Энэ хоёр хүн монгол төрийн, эрх баригч намын, монголчуудын дайсан болтлоо яг юу хийсэн юм бэ гэдгийг эргэн бодоцгооё. Тэд Оюу толгойн төслийг хөдөлгөж, Эрдэнэт үйлдвэрийн Оросын өмчлөлийн хэсгийг Монголд худалдаж авсан. Ингээд Эрдэнэт үйлдвэр Монголын зуун хувийн хөрөнгө болов. Түүний 49 хувь нь монгол компанийн өмч, үлдсэн 51 хувь нь монгол төрийн өмч хэвээрээ үлдсэн. Тэдний энэ түүхэнд гарч байгаагүй чухал үйл хэргийн яг юу нь буруу болохыг гайхаад бардаггүй юм. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам тэдний үйл хэрэг цагаа олж хөдөлсөн олон тохиолдохгүй, нүдээ олсон маш зөв зүйл байсан гэдэг нь тод харагдаж байна шүү дээ.

Ч.Сайханбилэгийн үед Оюу толгойн төсөл ямар байсныг эргэн санацгаая. Гэрээ, татвар гэсэн шалихгүй маргаанаас үүдэж хөрөнгө оруулагчид Оюу толгойг царцаан хааж хаалгаа лацдаад Монголоос гараад явчихсан үе л дээ. Монголын эдийн засаг юун 30, 40 их наяд төгрөгөөр тоологдох. Үүнийг харсан гадаадын хөрөнгө оруулагчид бүгд нүүр буруулсан үе байв. Тарчигхан эдийн засагтай ч байлаа. Тухайн үеийн Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг Арабын Нэгдсэн Эмират Улсад айлчилж, Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын гэрээг байгуулж, төслийг урагшлуулсан. Ийн Дубайд хийсэн гэрээ учраас “Дубайн гэрээ” хэмээн нэрийдсэн гэдгийг хэн хүнгүй мэдэх байлгүй. Тэр төслийг урагшлуулсны буруу нь юундаа байгаа юм бэ.

Өнөөдөр Оюу толгойгоос өөр төр, хувийн хэвшлийн хамтарсан, гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалттай ийм жишиг төсөл Монголд байхгүй шүү дээ. Тэгээд ч Монголын эдийн засаг, нийгэмд Оюу толгой шиг өндөр өгөөжийг өгч байгаа төсөл ч ховор. Энэ нь тоон мэдээлэл, удаа дараагийн судалгаануудаар батлагддаг.

Жишээ нь, СЭЗДС-ийн хийсэн судалгаанд “1990 оноос хойш Монгол Улсад орж ирсэн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 87 хувь нь Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт байна. 1990 оноос хойш Монголд 46.6 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирснээс 40.5 хувийг зөвхөн Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт эзэлж байна” хэмээн дурдагдсан судалгаа нь бий.

Өөр нэг тоон илэрхийлэл. МУИС-ийн багш Хашчулуун, Гэрэлмаа нарын судалгаанд “Монголын эдийн засагт Оюу толгойн шууд оруулж буй нэг төгрөг нь худалдан авалт, татварын зарцуулалт, шинэ ажлын байрыг үүсгэх замаар буюу шууд бус болон дам байдлаар 1.43 төгрөгийн үнэ цэнийг бүтээж байна” гэж дурдагдсан байдаг.

Түүнчлэн “Оюу толгой” 2010-2023 оныг хүртэлх хугацаанд 10.3 их наяд төгрөгийн татвар хураамж, бусад төлбөрийг Монголын эдийн засагт төвлөрүүлсэн байдаг. Үүнээс гадна Монголд ажлын байр бий болгож байгаа, гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг тахалж байгаа өөр төсөл юу байна вэ. Монголын нийгмийг нуруун дээрээ чирж яваа Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтыг татах нь буруу байсан гэж үү. Та бүхэн юу гэж бодож байна? Монгол төрийн дайснууд ийм юм хийдэг юм уу. Элбэгдорж, Сайханбилэг гэж хоёр төрийн зүтгэлтний бараг арваад жил зүхүүлж, төрийн дайсан гэж цоллуулж байгаа ажил нь энэ юм. Тэр хоёр яалт ч үгүй үүнийг гардан хийсэн л дээ.

Тэдний зүхүүлдэг бас нэг гол ажил түрүүн дурдсан Оросын өмчлөлд байсан Эрдэнэтийг худалдаж авсан явдал. Эрдэнэт үйлдвэрийн ногдол ашгийг монголчууд нийтээрээ хүртэж байна. Эрдэнэтийг худалдаж аваагүй байсан бол яах байсныг төсөөлөхөөс ч халгам. Том татвар төлөгчийн газрын дарга С.Төгсжаргал “Ковидын үе том татвар төлөгчдөд нөлөөлөл үзүүлсэн. Манай улс уул уурхайгаас хамааралтай. Хил гааль хаагдахад уул уурхайн бүтээгдэхүүний гаралт эрс багассан. Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ-ын тухайд 2021 онд улсын төсөвт 790 орчим тэрбум төгрөгийг төлснөөр том ангиллын шилдэг татвар төлөгч болсон. Нийт айл өрхүүдийн цахилгааны төлбөр нь тухайн компанийн ашгаас төлөгдсөн. Энэ нь татвар ногдох орлогоос хасагдах хуулийн зохицуулалт байхгүй” хэмээн ярилцлага өгсөн байдаг.

Эдгээрээс харахад Оюу толгойн төсөл, Эрдэнэт үйлдвэрийг Оросоос худалдаж авсан нь цаг үеэ олсон зөв ажил байсан. Цар тахлын хүнд үед Эрдэнэт Монголынх биш байсан бол яах байсан бол. Цахилгааны төлбөрийг хэн даах байсан бол. Төсөвт ямар ачаалал ирэх байсан бол. Бас Эрдэнэт Оросынх байсан бол юун ийм мөнгө олох, юу ч олохгүй сууж байх байв.Украин, Оросын дайнаас болоод Орос улс дэлхийн эдийн засгийн хоригт орсон. Орос улсаас дэлхий юм худалдан авахдаа маш болгоомжтой ханддаг болсон. Хятад, Энэтхэг, Турк зэрэг цөөхөн орон л ил далдаар худалдаа хийж байгаа. Манай оронд буй Эрдэнэтийн зэсийн хүдэр хамгийн түрүүн эдийн засгийн хоригт орж таарна. Монголын талын зэсийг аваад орос зэсийг авахгүй гэхгүй нь мэдээж. Бид өдийд хаалгаа хаачихсан, хоригт орчихсон ядуу тарьчиг, хоорондоо хэрэлдээд л хоосон сууж байх байлаа.

Тиймээс тэднийг энэ хоёр үйл хэргээр буруутгаж, нийгмээр зүхүүлэх нь буруу. Сонгууль болохоор гаргаж ирэх юм. Улс орныг удирдаж байгаа хүний хувьд тэдний үйл хэрэг маш зөв байсан. Энэ нь ч дээрх судалгаануудаас ил харагдаж байна. Ер нь энэ хоёр хүний хүчинд монголчууд идэх хоолтой яваа гэдгээ ойлгох цаг болж.

Тэдний үйл хэргийг давж гарах бодлогын зөв шийдвэрийг өнөөг хүртэл хэн ч гаргаж чадаагүй байна. Зоримог, улс оронд ач тусаа өгсөн шийдвэр гаргасанд, тэрийг нь давж чадахгүйгээ мэдээд эрх баригчид атаархаад байдаг юм уу. Байнга л Монголын дайсан мэтээр ухуулах юм. Улс орныг, төрийг удирдахад яг ийм бодлогын шийдэл,цагийг нь олж гаргах хэрэгтэй байдгийг тэд өөрсдийн үйл хэргээрээ харуулсан. Одоо Хууль зүйн яам, прокурорын газраас энэ хоёр улстөрч гэмт хэрэгтэн биш гэдгийг зарлах хэрэгтэй байна. Лав л монголчуудыг хорлоогүй гэдэг нь гэгээн цагаан өдөр шиг ил тод байна. Өөр тэгээд хэнийг хорлочихсон гээд гэмт хэрэгтэн болгон зарлаад интерполоор хайгаад ч бил үү байгаа юм бэ.

Р.ЖАРГАЛ