Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Ардчилсан намын Боловсролын асуудал хариуцсан нарийн бичгийн даргаар томилогдсон Э.Энхпүрэвтэй ярилцлаа. Түүнийг монголчууд “Электрон жаал” гэдгээр илүүт мэддэг бөгөөд 12 настайдаа их сургуульд элсэж, 24 насандаа Боловсрол судлалын докторын зэрэг хамгаалж байжээ. Мөн БСШУ-ны сайдын зөвлөх, Боловсролын хүрээлэнгийн захирлаар ажиллаж байсан юм.

-Таны хувьд намынхаа Боловсролын салбар хариуцсан нарийн бичгийн даргаар сонгогдсон. Ажлаа хэзээ хүлээж авав?

-Ардчилсан намын Боловсрол хариуцсан нарийн бичгийн даргаар томилогдсон. Тушаал нь өнгөрсөн жилийн 12 дугаар сарын 29-ний өдөр гарсан. Харин он гараад ажлаа хүлээж авлаа. Надтай нийлээд залуучуудын хөгжил, бизнес, гадаад харилцаа, инноваци хариуцсан гээд таван нарийн бичгийн дарга томилогдсон. Дандаа 1990-ээд оны залуучууд байгаа.

-Та бүхнийг хэт залуу, туршлагагүй гэсэн шүүмжлэл давхар явж байна. Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Хүмүүс янз бүрээр л хэлж байна. Харин эдгээр залуус маань бүгд л салбар, салбартаа ажиллаж байсан, нэлээд хэдэн жилийн туршлагатай. Миний хувьд эрт төгсөөд, сургуулиа байгуулаад явсан учраас боловсролын салбарт 20 гаруй жил ажилласан. Төрд ч, хувийн салбарт ч, гадаад, дотоодын олон төсөл хөтөлбөр дээр ч ажиллаж байлаа. Хэдийгээр намын боловсрол хариуцсан нарийн бичиг болсон ч гэлээ боловсролын салбарыг улстөржүүлж болохгүй гэж миний хувьд үздэг. Харин өөрийн туршлага, мэдлэгээр олон нийтийн санаа бодол, хүсэлтийг намынхаа мөрийн хөтөлбөрт тусгах байдлаар ажиллана. Нам бус маш олон эрдэмтэн судлаач, багш нар байдаг. Тэднийхээ ч гэсэн санал, санаачилгыг намынхаа бодлогод хүргэх гүүр болно гэж бодож байгаа.

-Танай намын дарга өмнө нь энэ салбарын сайд байсан. Тэгэхээр ойлголцож ажиллахад дөхөм байх уу. Намын нарийн бичгийн даргаар ажиллах саналыг хэн тавьсан бэ?

-Л.Гантөмөр даргыг БСШУ-ны сайд байхад нь би зөвлөхөөр нь ажиллаж байсан. Хамт ажиллаж байсан учраас бүрэн ойлголцоод явна. Саналыг бол намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Одбаяр тавьсан. АН-ын даргын дэргэд өнгөрсөн хавар Боловсролын зөвлөл гэж байгуулагдсан. Энэ зөвлөлд одоо салбартаа ажиллаж байгаа маш олон залуу бий.

-Намынхаа мөрийн хөтөлбөрт салбарынхаа ямар асуудлуудыг түлхүү оруулж өгөх хэрэгтэй гэж харж байгаа вэ?

-Миний хувийн хүслийн жагсаалт бол нэлээд бий. Салбартаа олон жил ажилласан болохоор асуудал нь юундаа байгааг би мэднэ. Гэхдээ бид өнөөдөр байгаа нөхцөл байдалдаа дүн шинжилгээ хийсэн. Эхнээсээ шийдлүүдээ гаргаж, туршаад явж байна. боловсролын салбарыг ер нь илүү том зургаар нь харах хэрэгтэй. Манай салбар сүүлийн 30-аад жилийн хугацаанд боловсролын үзэл баримтлалаа тодорхой болгож чадаагүй.

-Гаднын маш олон хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байсан шүү дээ?

-Уг нь салбараа сайжруулахын төлөө л тэдгээр хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байгаа юм. Гэхдээ сайн, сайхан хэрэгжихэд цаг хугацаа, орон зай гээд олон зүйлээс шалтгаална. Ер нь монгол хүүхдийг ирээдүйд хэн болгох вэ гэсэн баримтлах ерөнхий чиг шугамаа гаргаж ирж чадахгүй л яваад байна. Харин бид монгол хүүхдүүдийг амьдрахуйн ухаанд сургасан байх хэрэгтэй. Энэ нь аливаа зүйлс асар хурдтайгаар хувьсан өөрчлөгдөж байгаа цаг үед суралцахуйд суралцсан, юунд ч бэлэн байх чиг шугамыг бий болгох шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Үүнийг дан ганц бид хэлээд байгаа юм биш. Өнгөрсөн 2022 онд ЮНЕСКО-гоос том хурал хийсэн. Энэ хурал дээр суралцахуйд суралцсан байх нь маш чухал гэдгийг хэлсэн. Харин манай монголчууд эрт дээр үеэсээ л бие даасан, асуудалд прагматик шинжтэй ханддаг ард түмэн. Энэ өв уламжлалдаа суурилсан, шинэ зууны технологийн дэшлийг нэмсэн буюу уламжлал, шинэчлэлийг хослуулсан арга барилаар явбал монгол хүний ирээдүйн дүр төрхийг гаргаж болно. Ингэх юм бол заавал гаднаас хайгаад байх биш үндэсний өв уламжлал, соёл, амьдрахуйн ухаанаасаа гаргаад ирэх боломж байгаа. Би өөрөө ч энэ сэдвээр докторын зэргээ хамгаалсан учраас ийм итгэл үнэмшил бий. Монгол хүний онцлогт суурилсан сургалтын арга барилыг нэвтрүүлж, суралцагч бүр маань амжилттай сурч байж бид дэлхийтэй өрсөлдөнө. “Хүүхдийг бүрэн хөгжүүлье” гээд бид 2012 онд гаргаж ирж л байсан. Үүнийгээ дараагийн шатанд гаргаж ирээд ажиллахад ямар ч асуудалгүй гэж ойлгож байгаа.

-Япон хүн, хятад хүн гэсэн өөр, өөрсдийн онцлог нь харагдаад байдаг. Түүн шиг “Монгол хүн”-ийг бий болгох хөтөлбөр, арга барилыг түлхүү оруулж өгнө гэж ойлгох уу?

-Бидний хайгаад байгаа арга зам нь монгол хүндээ өөрт нь байгаа юм. Дээр үеэсээ уламжилж ирсэн амьдралын хэв соёл, философи дотор нь бидний чанартай боловсрол олгох гэсэн чиг шугам нь байна. Тэгэхээр шинэ арга зүй, технологиор дамжуулаад хүүхэд нэг бүрийг шинэ зууны монгол иргэн, хаана ч амьдрах, суралцах чадвартай иргэн болгохыг зорино.

-УИХ-аас ноднин Боловсролын багц хуулийг баталсан. Та харсан байх, хэр хууль болсон гэж бодож байгаа вэ?

-Үнэхээр ач холбогдолтой хууль. Яагаад гэхээр бид салбараа багцаар шийдээд, УИХ-аас баталсан нь төр засгаас боловсролын салбарт ач холбогдол өгч байгааг харуулж байна. Тэгэхгүй бид чинь боловсролын салбар гэхээр л байшин барилга, хүртээмжийн асуудал ярьдаг. Хоёр, гурван ээлжээр хичээллэх л тухай өнгөрсөн жилүүдэд яриад байсан болохоос биш боловсролын асуудлыг багцаар нь ярьж байсангүй. Тиймээс л зөв зүйтэй хууль гэж яриад байгаа юм. Гэхдээ дотор нь эргэж харах, засаж сайжруулах зүйл, заалтууд байгаа. Түүнийгээ цаашид шинэчлээд явж болох байх. Харин ерөнхий том зургаараа бол дажгүй хууль. Нэг л зүйл байна, тэр нь нөгөө л яриад байгаа боловсролын үзэл баримтлалаа тусгаж, гаргаж ирж чадаагүй. Хэтэрхий өнөөдөр байгаа асуудлуудаа яаж шийдэх вэ гэдэг дээр анхаарсан. Энэ салбарт асуудлууд байгаа, үнэн. Түүнийгээ шийдэх ч ёстой. Харин урт хугацааны бодлого, үзэл баримтлал, чиг баримжаагаа багтаасангүй. Түүнээс биш цахим технологи, багшийн хөгжил гээд олон зүйлийг багтааж өгсөн.

-Багшийн нэр хүнд нэлээд унасан. Дээрээс нь багшийн ёс зүйн асуудал, хүүхэд зоддог, ялгаварладаг гэдэг. Тэгэхээр нэр хүнд, ёс зүйг дээшлүүлэх тал дээр юу хийвэл дээр вэ?

-Ерөнхий боловсролын сургуулийн дунд, түүнээс доош сурлагатай хүүхдүүд багш мэргэжлийг сонгож байна гэдгээс эхлээд янз бүрийн л юм ярьдаг. Гэхдээ бид багшгүй бол яах юм. Харин ч багш гэсэн энэ мэргэжлийг сонгоод, түмний хүүхдүүдийг сургаад явж байгаа хүмүүстээ бид жаахан хүндэтгэлтэй хандах хэрэгтэй. Багш гэдэг чинь маш хүнд хөдөлмөр. Хөдөлмөрийн зах зээлтэй нь уялдуулж, хийж байгаа ажлыг нь цалинтай нь харьцуулбал тэнгэр, газар шиг зөрүүтэй. Ийм байхад нь хэн дуртай нь элдэвлээд л байх юм бол ирээдүйд хүчээр ч ажиллах хүн олдохгүй болно. Тиймээс бид багш нартайгаа хамтраад багшийнхаа үйл ажиллагааг зөв арга зам руу нь чиглүүлэх ёстой. Ингэж байж багш нарын ур чадвар, нэр хүндийг дээшлүүлнэ. Мөн багш нарт үнэхээр том дарамт болдог бичиг цаасны ажил нь өнөөдрийг хүртэл байсаар л байна. Хүүхдэд хичээл заана, бие даах чадварыг нь хөгжүүлнэ гэхээсээ илүү нөгөө цаастайгаа зууралдсаар ажлын цаг нь дуусдаг. Тэр бүү хэл гэртээ хариад ч түүнийгээ үргэлжлүүлэхээс өөр аргагүй байдалд хүрдэг. Энэ бүхэн нь багш нарын хүсэл эрмэлзлэлийг мохоодог, стресстүүлдэг гол хүчин зүйл болж байна. Багшийн хөгжил гэхээр л бид ширээ сандал, зөөврийн компьютер ярьдаг.

-Багшаар ажиллах хүн олдохгүй, хүний нөөцийн хомсдолд орсон гэдэг дээр юу хэлэх вэ?

-Тийм зүйл бараг байхгүй. Алс хязгаарын сумдад бол байгаа. Хомсдолд орохуйц нөхцөл байдал байна шүү гэсэн судалгааны үр дүнгүүд бол бий л дээ. Гэхдээ л нийт массаар нь аваад үзвэл харьцангуй гайгүй. Мэдээж үүнд нөлөөлдөг хамгийн чухал хүчин зүйл нь цалин. Харамсалтай нь өнөөдөр шууд май гээд өгөх 1000 ам.долларын эдийн засгийн чадвар бидэнд алга. Нэгэнт цалинг нь нэмж чадахгүй юм чинь багшийн хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх хэрэгтэй. Бичиг цаасыг нь болиулаад, үнэлгээг нь шударга болгох ёстой. Багшийн гүйцэтгэлийн үнэлгээг хүний оролцоогүй болгомоор байгаа юм. Хүн оролцоод ирэхээр л болохоо байчихаад байна. Удирдлагуудтайгаа сайхан харьцаатай ч чадваргүй нь гайгүй үнэлгээ авдаг. Үнэхээр хүүхдийн төлөө ажилладаг, сурагчдаа чадавхжуулж чаддаг ч удирдлагатайгаа муу харилцаатай нь муу үнэлгээ авдаг байж болохгүй. Ийм төрлийн гомдол, бодит жишээ олон бий. Бид үнэхээр цахим үндэстэн болно л гэж байгаа бол энэ мэт ажлаас эхлэх хэрэгтэй.

-Улстөржүүлж болохгүй салбар гэж та түрүүн хэлсэн. Гэтэл босоо удирдлагатай, нийслэл, дүүрэг, аймгийн Боловсролын газрын дарга нараас элдэв шийдвэр, албан бичгээр багш нарыг дарж байдаг байдал одоо ч хэвээрээ байх шиг. Үүнийг өөрчилж, улс төр, даргаас ангид байлгаж болох уу?

-Ардчилсан нам өөрөө үнэт зүйл, эрх чөлөө хувь хүний хэрэгцээ шаардлагыг хүндэтгэдэг улс төрийн хүчин. Тийм ч болохоор манай намын бодлого, монголчуудын үзэл санаа, уламжлалт соёл, философитой нийцдэг юм шиг санагддаг. Бид ардчилалд их нийцтэй, асуудалд прагматик ханддаг, их хэрсүү ард түмэн гэж ойлгодог. Гэвч энэ салбарыг улстөржүүлж, дарга нарын тушаал шийдвэрээр явуулаад байгаа тохиолдол байгаатай санал нэг байна. Улсын хөгжлийн хамгийн чухал зүйл нь хувь хүний хөгжил. Харин хүнээ хөгжүүлэхийн тулд нам гэж талцаж, улстөржих огт шаардлагагүй. Зарим улс орнууд мэргэжлийн зөвлөлүүд байгуулсан байдаг. Тэдгээр нь тулгамдаад байгаа асуудлууд, сургуулийн захирал нь хэн байхыг шийддэг. Минийхээр бол төр гол бодлогоо гаргадаг. Түүнийг нь хэрэгжүүлэх илүү нээлттэй байвал улстөржихгүй болно. Төрийн зарим чиг үүргийг ч хувьд шилжүүлэх ёстой. Хувийн сургуулиуд чинь зах зээлийн зарчмаар явдаг учраас хэрэглэгчээ татах шаардлагатай. Ингэхийн тулд чанартай үйлчилгээ үзүүлэх хэрэгтэй. Чанартай байхын тулд гадна, дотнын маш олон төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг, туршлагууд нэвтрүүлж байдаг. Тиймээс тэдгээрийн туршлага, инновацийг төрийн өмчит сургуулиудад нэвтрүүлж болно.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

ОБЕГ-ын дэд дарга, бригадын генерал Б.Ууганбаяртай ярилцлаа.

-Япон улсад хэдхэн хоногийн өмнө газар хөдлөлт болж, цөөнгүй хүн амиа алдлаа. Түүгээр зогсохгүй онгоцны томоохон осол болж, олон улсыг цочирдууллаа. Тэмдэглүүштэй нь энэ аюултай нөхцөл байдлыг хохирол багатай даван туулж байна. Ялангуяа онгоцны ослын үед 90 секундэд 300 гаруй зорчигчийг аварсан ажиллагаа гайхамшигтай байлаа. Манайх ч дотооддоо шагшиж л байна. Монгол Улсын Онцгой байдлын байгууллагыг удирдаж байгаа гол хүмүүсийн нэг та энэ нөхцөл байдлыг арай өөрөөр харсан байх?

-Японы хоёр онгоц мөргөлдөөд маш богино хугацаанд зорчигчдоо гаргаж чадсан нь дэлхий даяар гайхширал төрүүллээ. Ослын үед хариу арга хэмжээ авах талаар онгоцны багийн бүрэлдэхүүн сургагдаж бэлтгэгддэг. Олон улсын хэмжээнд ч тэр, Монгол Улсын хэмжээнд ч тэр ялгаагүй. Хэрэвзээ тийм осол тохиолдвол онгоцны үйлчлэгчээс эхлээд нисэх багийн бүрэлдэхүүн хэрхэн ажиллах тухай аюулгүй ажиллагааны журам гэж байдаг. Түүний дагуу л нисэх бүрэлдэхүүн ажиллана. Монголд ийм том осол тохиолдож байгаагүй.

Японы энэ осол дэлхийн улсуудад өндөр хэмжээний сахилга бат, зохион байгуулалт, ур чадвар, бэлэн байдал зэргийг харууллаа. Эндээс манай үндэсний нисэх бүрэлдэхүүн олон зүйлийг олж харж цаашид аюулгүй байдлаа хангах тал дээр том сургамжит үйл явдал боллоо гэж харсан.

Эндээс харин цаашаа өргөн цар хүрээтэй харвал гамшгийн соёл гэдэг ойлголтыг сүүлийн үед их ярьдаг боллоо. Гамшгийн соёлын хамгийн тод үлгэр жишээ улс бол Япон. Японы ард түмэн маш дэг журамтай, зохион байгуулалттай, эх оронч. Ямар ч хүндрэл бэрхшээл тохиолдсон үед бид гэдэг, гэр бүлээрээ амьдарч, улс үндэстнээрээ зүтгэдэг онцлогтой улс. Тэр нь ч энэ аюулт ослын үеэр харагдлаа.

-Гамшгийн соёл гэдгийг задлаад хэлбэл юуг онцлох бол. Япончууд гамшгийг хохирол багатай даван туулдаг гол чанар нь юу юм бэ?

-Аливаа гамшиг, осол тохиолдсон үед түүнийг хохирол багатай даван туулах ганц арга зам бол зохицуулалт, зохион байгуулалт байдаг. Хэрэвзээ зохицуулалт алдагдах юм бол хор хохирол асар их хэмжээгээр нэмэгддэг. Харин зохицуулалтын үндсийн үндэс ерөөсөө л ард түмэн. Ард түмэн хэр бэлтгэгдсэн, сургагдсан, сахилга дэг журамтай, зохион байгуулалттай, хариуцлагатай, эх оронч байна, тэр хэмжээгээр хохирол бага даван туулах боломж бүрддэг. Япончууд гамшгийн соёл өндөртэй. Дэг журамтай, бусдадаа тусалдаг. Олон ч газар хөдлөлт, цунами гээд гамшигт өртөж хүний амь нас эрсдэж, их ч сургамж авсан, яаж амьд үлдэх вэ гэсэн арга ухаанд суралцсан байх. Гамшгийн соёл нь өөрийн амь насыг хамгаалахаас гадна бусдын амь насыг хамгаалах, эх орноо хамгаалах, хүндрэл бэрхшээл, зовлонгийн өмнө сөхрөхгүй тэмцэх зан заншил, ёс суртахуун, эх оронч үзлийг хэлээд байх шиг.

-Онгоцны энэ ослоос үүдэж тэгвэл бид ямар байгаа вэ гэдэг асуултыг олон нийт нэлээд өргөн хүрээнд тавьж харагдана лээ. Тэр асуултыг танд уламжилъя?

-Монгол орны хувьд ард иргэдээ сургаж бэлтгэх тал дээр Онцгой байдлын байгууллага бусад байгууллагатай хамтраад өргөн цар хүрээтэй ажил зохион байгуулж ирсэн. Гэхдээ энэ сургалт, заавар зөвлөмжийг дагаж мөрдөнө гэдэг өөр ойлголт. Өнгөрсөн хугацаанд, ялангуяа ковидын хоёр жил миний бие хүний мөс чанарын бэрхшээлтэй тулсан. Ний нуугүй хэлэхэд тэр үед монгол хүний зан чанарыг таньсан. Монгол хүн гэдэг “Би болж байвал бусад нь хамаагүй” гэдэг үндсэн том философиор амьдардаг хүмүүс юм билээ. Өчнөөн удаа хэлж сануулаад байхад л амиа л хичээгээд дайраад байдаг. Нийтийн өмнө хүлээх хариуцлага байдаггүй. Хэрэв яг ийм үзэл хандлагатай, ийм сахилга, дэг журам, боловсролтойгоор цаашаа Монгол Улсаа хөгжүүлнэ гэвэл мухар гудамж шиг л болно.

-Судлаачид, философичид яг таны энэ үгийг хэлдэг болсон. Одоо Онц гой байдлын байгууллагын бригадын генералын амнаас дахин сонсож байгаад гайхаж бас айдас төрж байна?

-Улс үндэстэнд гамшиг, ослоос гадна дахиад ч өөр хүндрэл бэрхшээл тохиолдоно. Та бүхэн дэлхий нийтэд болж байгаа бүх зүйлийг харж байгаа. Цэрэг дайны ажиллагаа өрнөж байна шүү дээ.

Эх орныхоо тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг хангах баталгаа бол ард түмэн. Ямар ард түмэн байна тийм л улс үндэстэн байна гэдэг үг байдаг даа. Улс үндэстний аюулгүй байдлын том баталгаа, шалгуур бол ард түмэн өөрөө байхгүй юу. Бидний өмнөөс ирж зовж зүдрэх, хот хүрээ байгуулж, хийж бүтээж, бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж өгөх ямар ч улс дэлхий дээр байхгүй. Монгол Улсын газар нутаг дээр болж байгаа хүндрэл бэрхшээлийг бид хамтдаа л давна. Хөгжил цэцэглэлтэд бид хамт л хүрнэ. Одоо Бигээс Бид гэдэг зарчим руу ормоор байна.

-Ковидын хоёр жилийн карентин манайдаа л онцгой нөхцөл байдал байлаа шүү дээ. Тэр үеийг нэг бүрчлэн тэмтэрч хэлэх гол хүн нь та. Монгол хүн довоо л шарлуулдаг тийм аминч үзэлтэй гэж танд бүр бат нот суужээ?

-Монгол хүний мөс чанар муудсан юм билээ. Бидэнд үндэсний дархлаа гэж байхгүй болсон. Шулуухан л хэлье. Дэлхий нийтэд хамгийн муу үлгэр жишээг монголчуудаар зүйрлэдэг болчихоод байна. Би үүнийг олон хүний амнаас олон газарт очоод сонсож байгаа шүү. Гаднынхан бидэнд итгэхээ больсон. Монгол хүнтэй ажил ярьж болохгүй, зарчим дээрээ байдаггүй, эргэж буцдаг, худалч, цаг барьдаггүй, хулгайч гэгдэж байна. Үүний төлөө сэтгэл минь их шаналж байна.

Ковидын хоёр жилд монгол хүний мөс чанар яагаад ингэж тартагтаа тултал муудаад улс үндэстнээ, хүй элэгтнээ, бусдыгаа, тусгаар тогтнолоо боддоггүй юм бол оо гэж бодогдох олон тохиолдолтой тулгарсан. Зах зухаас жишээ болгож хэлье л дээ. Зөвхөн тусгаарлах байрныхаа мөнгийг төлөөгүй өчнөөн хүн үлдсэн шүү дээ. Бусад нь төлөөд байхад ганцаараа төлөхгүй гүрийсээр үлдэх хүмүүс олон байлаа. Хижээл насны хоёр эмэгтэй бүр хэрэлдээд дийлдээгүй. Хууль хяналтын байгууллага тийм хүмүүсийн өөдөөс шаардлага тавьж чаддаггүй юм билээ. Аргаа бараад Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагаас өр барагдуулах хүн хүртэл авчирч байлаа. Өө тэр, хоол ундаа голох юу ч биш.

-Хилийн чанадад цар тахал хяналтаа алдаж байхад эх орондоо ирнэ гэдэг амь аврагдлаа л гэсэн үг байсан биз дээ?

-Зочид буудалд буугаад л бэлтгэсэн цагаан хэрэглэл, цахилгаан эд хэрэгслийг бүгдийг нь ухаж төнхөөд л. “Гар нь өтчихсөн юм шиг” гэдэг шиг бүгдийг нураагаад эвдлээд, зурагтыг нь хагалаад, цагаан хэрэглэлтэй орон дээр гуталтайгаа гарч хэвтээд, дээр нь хүүхдүүдээ шээлгээд матрасыг нь норгоод л. Хоол унд голно шилнэ гэж юу ч биш.

Цагаан хэрэгсэл солихгүй байна гээд гомдол гаргаад байхаар нь судлаад үзтэл өөрийнх нь гэрт цагаан хэрэглэл байгаагүй тохиолдол байсан. Хүний амьдрал их сонин юм билээ. Хэл ам хийгээд байгаа хүн болгоны ард өөрсдөө маш их асуудалтай хүмүүс байдаг. Бусдыг шүүмжлээд байдаг мөртлөө ардаа яг тийм асуудалтай. Үүнийг би бүр гайхсан. За тэгээд гаднаас цэвэр усны саванд архи оруулах, тортон дотор, варианы шилэнд архи дарс хийх юу ч биш.

Тэгээд зогсохгүй хамгийн их хүний эрх гэж ярьдаг. Би нэг тохиолдлыг бүр тод санаж байна. АНУ-аас нэг залуухан гэр бүл ирж тусгаарлах байранд байрласан юм. Хүүхдүүд нь АНУ-д төрсөн болохоор тэндхийн иргэншилтэй байсан байх. Монголд ирчихээд “Хүний эрх зөрчигдөөд байна, ийм байранд байхгүй, АНУын Элчин сайдын яам руу мэдэгдэнэ” гээд лайв хийгээд байна гэж манай хүмүүс орж ирлээ. Миний уур маш их хүрсэн. Чадан ядан байр бэлтгээд, эх оронд нь авчирчих юмсан гэж сэтгэл зовж байхад. Хариуд нь “Хэртэйхэн байгаарай, маргааш тэр АНУ руу чинь онгоцоор буцаагаад өгье. Тэндээ очоод хүний эрх яриарай. Би туурга тусгаар улсын төрийн албан хаагч, түшмэл байна. Би энэ улсад хууль дүрэм сахиулж байна. Намайг тэгж байна гэж хэлээрэй” гэж хэлүүлсэн. Хэн нэгэн захын хүн ирчихээд биднийг дайрч доромжлоод байдаг ямар учиртай юм бэ. 80 настай хөгшин хүртэл худлаа яриад л, “Хүүхэд өвчтэй” гээд уйлаад суугаад байхаар  хүүхдийг нь татаад иртэл эв эрүүл залуу давхиад л орж ирдэг юм билээ. Хэн нэгэнд эх орноо дэвслүүлж чадахгүй.

Өнөөдөр социализмын үеийг шүүмжлээд л, эрх чөлөөт нийгэм байгуулаад хөгжил цэцэглэлтэд хүрэх гээд байна гэж дур зоргоороо яриад байх шиг байна. Тэр үед чинь харин монголчууд мөс чанартай байсан шүү. Хүн хүнээ хайрладаг, хүн хүндээ тусалдаг байсан. Өнөөдрийнх шиг араатан болоогүй. Өнөөдөр хүний мөс чанар гэдэг араатан шиг болчихсон. Тэр тусмаа гарч ирж байгаа залуу үе бүр илүү араатанлаг зан чанартай болчихсон. Намайг ингэж хэллээ гээд шүүмжилнэ үү, гомдоно уу хамаагүй.

-Таны хөндөж ярьдаг үндэсний сөрөн тэсвэрлэх даван туулах чадавхын тухай манай сонин өмнө нь ярилцаж байсан. Дахиад ч энэ тухай яримаар байна. Сөрөн тэсвэрлэх чадварыг бид яаж нийтээрээ бий болгох вэ?

-Аливаа бэрхшээл, гамшиг, осол бусад үед оршин тогтнох нэг том үндэс бол үндэсний сөрөн тэсвэрлэх даван туулах чадавх. Энэ чадавхын гол үндэс нь ард түмэн байдаг. Хэрэвзээ өнөөдөр бүгдээрээ хоорондоо хэрүүл уруултай, хот айлаараа, гэр бүл дотроо, уул амаараа бүгд хуваагдчихсан байгаа үед хүндрэл тохиолдвол бид нэгдэж байгаад давж чадах уу. Саяын Японы жишээг та хар даа. Онгоцны цонхоор гал дүрэлзэж байхад үйлчлэгчийн зааврыг хараад  сууж байгаа япончуудыг. Манайх бол аль хэдийнэ ухасхийгээд нэгнийгээ түлхэж унагаад нэгэн дээрээ овоороод 300 гаруй хүн бүгд шатаж дуусна. Дараа нь хэн нэг хүн рүү дайраад л суух байсан. Тэгэхэд тэнд ямар том сахилга дэг журам, эх оронч хүний мөн чанар гэдгийг харуулав аа.Үүнийг л гамшгийн соёл гэж яриад байгаа юм.

Бид ард түмэнд гамшгийн соёлыг эзэмшүүлэх гэж хичээгээд байгаа. Ярьж байгаа яриаг нэг чихээрээ оруулаад нөгөө чихээрээ гаргана гэгчээр тоохгүй юм аа. Бид газар хөдлөлтийн аюул заналаас урьдчилан сэргийлэх, бэлэн байдлыг хангах сургалтууд их л хийх юм. Сүүлийн үед Монгол Улсын газар хөдлөлтийн тоо давтамж нэмэгдэж байгаа. Сая Японд болсон газар хөдлөлт 7.6 магнитуд гэдэг ес орчим балл. Улаанбаатар хот газар хөдлөлийн мужлалаар найм, долоон баллын дотор л байгаа. Түүнээс дээш бол бид бүгд сүйрнэ. Тийм аюул тохиолдсон үед бүгд хоорондоо хэрэлдээд, уйлж хашгираад, энд тэндгүй хулгай зэлгий хийгээд, дээрэмдээд, учир зүг нь олдохгүй, удирдлагад орж өгөхгүй, хэлснийг ойлгохгүй, хүмүүнлэгийн тусламжийг булаацалдаад. Энд тэндгүй хашгиралдаад, амиа бодоод байвал яаж улс үндэстэн оршин тогтнож үлдэх юм бэ. Хэчнээн ядуу зүдүү байж болно. Туурга тусгаар улс минь байна, төр минь байна. Ядуу зүдүү ч гэсэн ард түмэн байна. Одоо бидэнд хамгийн их дутагдаж байгаа зүйл бол хүний мөс чанар. Яг энэ янзаараа удах юм бол бид мөхөл рүүгээ мөлхөж байна л гэсэн үг шүү.

Хүүхэд багачуудаас эхлээд эх оронч хүмүүжил олгох, соён гэгээрүүлэх хувьсгал хийх хэрэгтэй.

-Хүн ардын хувьд гамшгийн соёлын тухай нэлээд түүхий мэдлэгтэй гэж ойлгогдлоо. Онцгой байдлын байгууллагын хувьд хэр сайн чадавхжиж байна вэ?

-Миний зүгээс нэг зүйлийг баттай хэлнэ. Ямар ч хүндрэл бэрхшээл тохиолдоход онцгой байдлын байгууллагын хэдэн албан хаагчид бид ажилладгаараа л ажиллана. Гэхдээ өнөөдрийн Япон, АНУ, ОХУ, БНХАУ-ынх шиг тийм өндөр түвшинд хүрчихсэн, олон хүнтэй, хүчин чадавхтай биш. Зохих түвшний багаж хэрэгсэл байгаа. Багаж хэрэгсэл, машин техник, тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлийг 20 жилийн өмнөх Онцгой байдлын байгууллагатай харьцуулахад эрс өөрчлөгдсөн. Хүний нөөцийг иж бүрнээр бэлтгэхэд анхаарч байна. Багаж хэрэгсэл байлаа гээд хүмүүсээ сургаж бэлдээгүй бол ажиллаж чадахгүй. Тийм учраас онцгой байдлын байгууллагаас хүний нөөцөө чадавхжуулах бодлого барьж байгаа. Үүнээс гадна Монгол Улсын ард иргэд өөрсдөө чадавхжих нь өргөн цар хүрээтэй асуудал болчихоод байна.

Бид сүүлийн 10 жил дэлхийн улс орнуудад нэвтрүүлж байгаа ослын удирдлагын тогтолцоог нэвтрүүлэхээр олон чиглэлээр үзэж байна. Энэ чиглэлээр АНУ-ын Ойн албатай хамтарч байгаа. Сая өнгөрсөн оны зургадугаар сард Ерөнхийлөгч үүрэг өгсний дагуу Стратегийн команд штабын сургууль гэж том сургууль хийсэн. Тэр сургуулиар ослын удирдлагын тогтолцоо, онцгой байдлын ажлын удирдлагын төвийг туршиж үзсэн юм. Энэ бол цаашид их боломжтой юм билээ. Тийм учраас энэ тогтолцоог нэвтрүүлнэ. Байгууллагууд хоорондын уялдааг хангах, бүх шатанд хийх ажил тодорхой болно.Цааш яривал их зүйл байгаа.

-Та өнгөрсөн жил Туркэд болсон газар хөдлөлтийн дараах эрэн хайх ажиллагаанд багаараа үүрэг гүйцэтгэсэн. Ковидын хугацаанд штабыг удирдлаа. Өмнө нь ч олон осол гамшгийн үед ажилласан байж таарна. Ослын удирдлагын тогтол цоог манайх хэрэгжүүлэхэд бэлэн гэж ойлгож болох уу?

-Ковидын үед Шуурхай штаб ослын удирдлагын тогтолцоогоор ажилласан юм. Би хувь хүний зүгээс сургалт хийж судалсаар байгаад жаахан дөртэй болчихгүй юу. Түүнийгээ ашиглаад ажилласан. Яг болсон. Олон байгууллага цугларсан үед тэр олон хүмүүсийн үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах гэдэг хамгийн эхний ажил байдаг. Туркэд үүрэг гүйцэтгэхээр очиход эхний гурав, дөрвөн өдөр миний ажигласнаар тэнд учраа олохгүй байсан. Хаана нь удирдлага яваа нь мэдэгдэхгүй бужигнаад байсан. Тав, зургаа дахь хоногоос эхлээд Батлан хамгаалахын сайд, Дотоод хэргийн сайд, Эрүүл мэндийн сайд зэрэг хүмүүс ирээд удирдлагыг бий болгож аажмаар бүх зүйл хяналтад орж эхэлсэн. Үүнийг хөндлөнгөөс ажиглаж л явлаа. Яг үзсэн номон дээр байдаг зохицуулалт гэдэг хамгийн чухал юм аа гэдгийг Туркэд очоод өөрийн биеэр харсан. Гамшгаас хамгаалах тухай хуульд онцгой байдлын байгууллага бол ямар ч гамшиг, осол тохиолдсон үед үндэсний хэмжээнд зохицуулалтаар хангана гэдэг үүрэгтэй. Зохицуулалт ямар чухал юм бэ гэдгийг энэ хоёр том кейс дээр мэдэрсэн учраас албан хаагчдаа сургаж бэлтгэх нь их чухал байгаа юм. Ерөөсөө хяналтгүй хаячихаж болохгүй. Маш хурдан хяналтад аваад ард иргэдтэй ойлголцоод урагшаа явах тактик байхгүй юу.

-Сөрөн тэсвэрлэх чадавхыг яаж бий болгох тухай та дурдсангүй?

-Үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавх бүхэл систем. Ард иргэдээ тулгуурласан нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчин гэсэн гурван тулгуур баганатай, эх оронч үзэл, эв нэгдэл, соёл, ёс суртахуун, нөөц, хууль эрх, тогтолцоо, стандарт, хариу үзүүлэх хүсэл эрмэлзэл юм. Нэг жишээ хэлье. Японд нэг удаа газар хөдлөлт болсны дараа хүмүүнлэгийн тусламж ирээд ус тараасан байгаа юм. Япончууд бүгд нэг шугамд жагсаад ус авч байсан. Дунд нь ус нь дуусчихсан. Ус авах гэж ирсэн хүн “Уучлаарай, би танд төвөг болчихлоо” гэсэн. Тэгсэн нөгөө ус түгээж байсан  хүн нь ч “Би бас танд төвөг удчихлаа. Маргааш ирээд ус аваарай” гэхэд “За” гээд л яваад өгсөн. Үүнийг л товчхондоо үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавх гэх юм уу даа. Гэтэл манайд эсрэгээрээ.

-Монгол сэтгэхүйд буулгахад хэцүү юм…?

-Ямар ялгаа байгаа юм бэ. Адилхан толгойтой, гартай хүн шүү дээ. Ямар өндөр түвшний хариуцлага соёл ухамсар тэгж төлөвшдөг байна аа.

“Мандал даатгал” ХХК-иас надад гурван ном явуулсан байсан. Тэдгээрээс би “Менежментийн психилоги” номыг уншаад дуусч байна. Түүн дотор яг миний ажил төрөлтэй ойр, тэр зарчмыг хэрэгжүүлж явж байгаа том асуудал байна лээ. Тэр бол нөхцөл байдлын анализ, баримтлах бодлого, хэрэгжүүлэлт гэсэн гурван араа байгаа юм. Гамшгийн удирдлагыг хэрэгжүүлэхэд энэ зарчмаар ажилладаг юм.

Ер нь Монгол Улс хэрэв цаашид оршин тогтноё гэвэл өнгөрсөн 30 жилийнхээ амьдралд маш сайн дүн шинжилгээ хийх хэрэгтэй. Харин та иргэдэд яаж сөрөн тэсвэрлэх чадавх суулгах вэ гэж том систем дотроос жижиг зүйлийг асуугаад байна. Би жижиг зүйлд хариулт өгөхөөр өчүүхэн зүйл сэтгэх гээд байна. Бүхэлд нь дүн шинжилгээг бүх шатандаа, салбарт хийх хэрэгтэй. Үүнийг улс төрийн ямар нам хүчин байсан хамаагүй хийх ёстой. Цаашдаа нөхцөл байдлын анализыг бодитоор хийгээд, ямар бодлого баримтлах, үүнийгээ яаж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг гурван зүйлийг ярих цаг нь болчихсон. Гагцхүү үнэнийг ярих хэрэгтэй.

Бид бол өчнөөн сургалт хийж байна. Одоо тоож байгаа ч амьтан алга. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд цаг агаарын мэдээг бид бүх мэдээллийн хэрэгслээр анхааруулж, таны гарт хүртэл мессэжээр очиж байгаа. Хэлсээр байхад зориуд, санаатай юм шиг цасан шуурганаар гараад явчихдаг. Өдөр бүр манайд хүн төөрч осгоод нас барчихлаа гэдэг мэдээлэл ирж байгаа. Дайн байлдаан болоогүй энхийн цагт өдөр бүр нэг эрдэнэт хүний амь нас үрэгдэж байна. Яагаад монгол хүний үнэ цэнэ шалдаа уначихсан, хэнд ч хэрэггүй болчихсон юм бэ. Бид ер нь яг юу болчихоод байгаа юм бэ. Үүнийг л асууж байж урагшилна.

-Нэг зүйл сонирхол татаж байна. Үндэсний дархлааг бууруулах, ард иргэдийн сөрөн тэсвэрлэх чадварыг алдагдуулахад олон нийтийн сүлжээ хамаатай юу?

-Үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавх дотор нэг анхаарал хандуулах асуудал бол олон нийтийн сүлжээгээр дамжуулж тухайн улс үндэстний ард иргэдийн тархийг угаах ажил явагддаг. Чадавхгүй болгох олон тактикийн нэг нь энэ. Миний хамгийн их шаналж байгаа зүйл бол энэ улсын ирээдүй. Бид ямар ч хэрэггүй хов живээр хөөцөлдөөд, нэг гэр бүлийн хоёр саллаа гэхэд улсаараа хоёр хуваагдаж байгаад хэрэлдэж байна. Тэгсэн хэрнээ яг үнэ цэнэтэй, газар шороо тусгаар тогтнол дээр юу ч дуугардаггүй.

Монгол Улсыг зориуд ингэж хэврэгшүүлж, тархай бутархай байлгаж, хөөсрүүлж амьдруулах гаднын том эрх ашиг яваад байна уу гэж сүүлийн үед бодоод байгаа. Энэ нийгмийн амьдрал, улс үндэстэн, аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолтой холбоотой дуугарсан бүхнийг дэвсэлж байна. Одоо бол хяналтаа алдчихсан. Сүүлийн үед эх оронч үзэл, үндэсний дархлаа ярихаас зугтаад байгаа юм шиг. Улс үндэстэн мөхөхгүй байх үндэс Японы энэ онгоцны осол байлаа. Япон хүн ингэж л эх орныхоо төлөө зүтгэдэг юм байна. Саяхан нэг хүн надад сонирхуулж сонин жишээ ярьсан. Японы газар нутаг далайд живж байгаа. “Хэрэв улс маань живээд газар нутаггүй болчихвол та нар өөр улс орон руу нүүх үү” гэсэн санал асуулга Японд явуулж л дээ. Тэгэхэд санал асуулгад оролцсон иргэдийн 90 гаруй хувь нь “Улстайгаа хамт живж дуусна” гэсэн байдаг. Ийм жишээгээр яриагаа өндөрлөе дөө. Монголчууд маань нэгийг тунгаана биз ээ.

Манай төрийн түшээд, улс төрийн өндөр албан тушаалтнуудад нэг сонин үзэл байдаг. Хятадын эрлийз гэж хэлүүлэхээс үнхэлцгээ хагартал айцгаана.Хэрэв тэд хятад гаралтай болчих юм бол нэр хүнд, карьер нь уначихна гээд жигтэйхэн их ичиж, эмээх юм.Тийм болохоор улстөрчид нэг нэгнийгээ байсхийгээд л эрлийз, хурлийзаар нь “намнах” явдал түгээмэл.Архив ухаад “Тэр, тэр хятадын эрлийз юм байна шүү” гэж гаргаж тавиад нийгмээр зүхүүлдэг бохир улс төрд гаршсан хүмүүс ч бий. Тэднийхээр бол Монголын төрд хятадын эрлийз өчнөөн олон хүн сайд, дарга хийж байна гэдэг. Анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатаас өгсүүлээд Р.Гончигдорж, М.Энхсайхан, Да.Ганболд. С.Баярцогт, М.Энхболд гээд бүгд л хятадын эрлийз юм байх.Нөгөөдүүл нь ч ингэж дуудуулсандаа эмзэглэж, нүүр хийх газаргүй болж бантангуутаа буруу нүүдэл хийж орхидог. Жишээлбэл, Р.Гончигдоржийг Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж байхад хятадын эрлийз гэж баахан шуурсан даа. Сүүлдээ эхнэр нь хятадын эрлийз болж, ийм хүн тэргүүн хатагтай байж болохгүй гэсэн хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарч байв. Харин П.Очирбат гуай хятад эцэгтэй гэх олны хэл амнаас ухаалгаар мултарч Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байсан түүхтэй. Тэгвэл М.Энхболдыг хятадын эрлийз гээд чичлэнгүүт нөгөөх нь пайнагт орж гөлийсөөр байгаад улс төрийн карьераа дуусгасан. Түүнийг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөж байхад нь хятадын эрлийз гэх яриа идэвхижсэн дээ. Тэгэхэд Хүрэлсүх шадар сайд байхдаа “Эрлийз адуу уралдуулахгүй” гэсэн хоёрдмол утгатай юм гаргаж ирэн өрсөлдөгчийг нь ялуулж байв. Дараа жил нь М.Энхболдыг хятадын эрлийз гэж дахиад л давшлахад айгаад хөдөлж чадахгүй байсаар байгаад УИХ-ын даргаасаа бууж, улс төрөөс явсан. Сая Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Цахим сүлжээнд намайг хятадаар яриуллаа” гээд хоёр хүнийг шоронд хийчихэв. Ер нь анзаараад байхад энэ улстөрчид хятадын эрлийз болчихоор амьдрал нь дуусна гэж боддог юм шиг.Ийм яриа гарсны дараа заавал ялагддаг кэйс ч олон.

Монголчуудыг хятадын эрлийз гэж гадуурхаж, жигших үзэл социализмын үеэс эхтэй. Гэхдээ социализмын бүх цаг үеийн түүхэнд биш шүү. Ю.Цэдэнбалын үеэс л монголчуудыг эрлийз, хурлийз гэдэг ялгаварлал хүчтэй дэлгэрсэн. Харин 1960-аад он хүртэл Монгол Хятад хоёр улс ах дүүгийн найрамдалт харилцаатай явж ирсэн юм. Тэгж яривал “Дорно зүгээс наран мандлаа. Дорнод Хятадаас Мао төрлөө” хэмээх мөртүүдийг хүн болгоныг цээжлүүлэн дуулуулдаг байсан гэдэг. Улаанбаатар хотыг энэ дөчин мянгат, их дэлгүүр, 120 мянгат гээд хятад ах дүү нар барьж өгсөн юм гээд л хуучны ном сонин дээгүүр дүүрэн байгаа. Эндээс харахад манай хоёр улс үнэхээр зузаан нөхөрлөж ирсэн. Ю.Цэдэнбалын үед хятадын эрлийз гэгдээд буруудаж, албан тушаалаасаа унадаг байсан нь орчин цагт огт өөр болсон шүү. “Тэр намайг хятад гэж хэллээ” гээд айж чичрээд байх хэрэггүй. Энэ бол үнэхээр хоцрогдсон, тэнэг айдас.

Оны өмнөхөн Ч.Хүрэлбаатарыг хятадын эрлийз болохыг нь дэлгэлээ гээд л дээр, дооргүй амтай болгон нь ярих шив. “Бурхан минь Ч.Хүрэлбаатар чинь хятадын төд дэх үеийн хүүхэд байжээ. Ийм хүнийг өдий болтол сайд, дарга хийлгээд явж ирсэн байна шүү дээ.Даанч яав даа” гэж нийгэм даяараа халаглацгааж байгаа харагдав. Ядаж байхад Ч.Хүрэлбаатар нь хүртэл өөрөө сандарч гүйгээд барьц алдаад байх юм. Хашир улстөрч хүн байж “Би эрлийз биш” гээд дэвхцэж, цовхчиж байгааг нь харахад цочмоор байлаа. Яг үнэндээ түүнийг эрлийз гэж цоллосон хүнээс нь ч илүү энэ үйлдэл нь сэжиглэмээр санагдав. Шинэ оны эхний өдөр архивын байгууллагыг тэр чигт нь ажиллуулж, өөрийнхөө намтар түүхийг дэлгэж, мэдэгдэл хийх Ч.Хүрэлбаатарыг хүн бүхэн гайхаж харж байсан. Энэ эрлийз гэдэг яриаг нийгэмд гаргаж тавьдаг нэг нөхөр байдаг юм шиг байна. Олны ярианаас сонсоход Женко гэцгээж байна. Орчин үед эрлийз гэж ингэж хүчтэй маргалдаж байгаа хүн Женко гэгч та хоёроос өөр байгаа юм уу. Женкогийн хувьд урьд нь олон хүнийг ингэж хятадын эрлийз хэмээн зарладаг байсан нь үнэн бол ёстой бүдүүлэг байна.Тэгээд ч гаргаж тавилаа гээд яадаг юм бэ.Тоохгүй л байвал болоо юм биш үү. Та нар өөрсдөө ингэж эмзэглэж гүйгээд байхаар чинь улам л элдэв юм ухаж гаргаж ирээд ялсан баатар болж бах тав нь ханах үндэс болоод байгаагаа хардаггүй хэрэг үү. Ингэхэд та нарыг хятадын эрлийз гэдгийг тоогоод сүйд болж байгаа газар байна уу. Энэ бол дэлхий ертөнцөд энгийн үзэгдэл болсон. Жишээлбэл, Английн Ерөнхий сайд Р.Сунак гэж тус улсын колони байсан Энэтхэг гаралтай хүн байна.Тэрбээр Английн анхны өнгөт арьст Ерөнхий сайд.АНУ-ын Ерөнхийлөгч асан Брак Обамаг кени гаралтай гэдгийг бүгд мэднэ. Бас Латин Америкийн оронд япон хүн төрийн тэргүүнээр бүхэл бүтэн 10 жил ажилласан жишээ ч бий. Перу улсын ерөнхийлөгч асан Алберто Фүжимори нь тус улсад цагаачилж ирсэн япончуудын хүүхэд байв. Энэ мэтчилэн африк гаралтай америк, герман гаралтай америк, хятад гаралтай америк, япон гаралтай америк гэдэг шүү дээ. Ингээд харахаар эрлийзгүй хүн хаана байгаа юм бэ. Энэ арьс өнгө, цус ярьдаг үзэл дэлхийд байхаа болиод удаж байна. Яахав вэ, бүдүүлэг тосгон хавьцаа бол иймэрхүү яриа явж байхыг

үгүйсгэхгүй. Манайхаар бол өнөө оркууд хавиар л ийм яриа байх ёстой. Яахав вэ, хоцрогдсоноороо Женко гэдэг нь л улсуудын эрлийз хурлийзыг дэлгэж л байдаг юм байгаа биз. Тэр улс төрийн байгаа оноод ашгаа хийдэг болохоор л гаргадаг байх. Үүнийг нь та нар өөрсдөө тоохоо больчихвол хэн дахиж өдөх юм бэ. Энэ тоож байгаа цочрол чинь гаргаж байгаа хүнээсээ доор шахам эвгүй харагдаж байна. Арай ч Засгийн газрын гишүүний түвшний хүн ийм байх гэж. Монгол Улсын Эдийн засаг, хөгжлийг хариуцсан сайд хүн ингэж аашлах нь дэндүү жижигхэн харагдуулаад байна. Шууд утгаараа Ч.Хүрэлбаатар нь хятадын эрлийз байхаасаа аймар ичиж байгаа юм байна гэж ойлгогдохоор. Та ингэж ичиж байгаа бол яаж Хятад руу очиж хэлэлцээр наймаа хийх гээд байгаа юм бэ. Хятад чинь дэлхийд эдийн засгаараа ноёлж байгаа, хөгжилд хүрсэн хүчтэй том гүрэн. Гэтэл хөрш орны зэргэлдээ Монгол Улсын Эдийн засаг, хөгжлийн сайд нь “Би хятад хүн биш” гэж орилоод, архив самарч тайлбар хийж байхыг өнөө хятадууд нь хараад сууж байгааг боддоггүй юм уу. “Бидний нэг байхаасаа энэ хүн яасан их ичдэг юм бэ. Бид дэлхийд тийм ичмээр үндэстэн юм болов уу” гээд өнөө хятадууд боддоггүй юм уу. Хэн ч гэсэн тэгж бодно л биз дээ. Дэлхий ертөнц даяаршсан өнөө цагт аль нэг орны дотоод асуудал нөгөө оронд ил тод байдаг болсон. Сонирхсон асуудлуудынхаа хүрээнд мэдээллийг цензургүй авах бүрэн боломжтой цаг үе. Тэгэхэд Ч.Хүрэлбаатар сайд нь ингэж дөвчигнөдөг нь буруу байна. Түүний энэ зан үнэхээр илүү байлаа. Дээрээс нь Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх өөрийнх нь дүрсийг ашиглаж хятадаар үг хэлүүлсэн хоёр нөхөр түүнийг англи юм уу оросоор яриулсан бол хорих байсан болов уу. Хятадаар яриуллаа, үндэсний аюулгүй байдалд халтай юм боллоо гээд л дэвэн дэлхийгээр нэг шуугиад л эгээ л зурагтаар хэлээ угааж үзүүлээгүй дээ. Манай Ерөнхийлөгч байсгээд л Хятад руу элдэв тусламж хамтын ажиллагаа гээд л очдог. Цаадуул нь “Бидний хэлээр ярихыг доромжиллоо гээд иргэнээ хорьж байгаа хүн манайд ирлээ дээ” гэж бодохгүй юу. Тийм байж элдэв хөрөнгө оруулалт, гэрээ хэлцэл хийе гээд гуйвал эдийн засгийн хамтын ажиллагаа чинь бүтэлтэй байх уу. Ийм энгийн наад захын асуудлуудаа хардаггүй хэрэг үү. Манай төрийн удирдлагууд юун ч хөөргөн, эмзэг болчихсон юм бэ.

Дээдчүүд нэгийгээ эрлийз хурлийз гэж дуудах нь Монгол Улсын нийгмийн харилцаанд их сөрөг нөлөөтөй байдаг. Яагаад гэвэл тэрийг нь доодчууд хүчтэй хүлээж аваад дуурайгаад нэгнийгээ пүү паа болж жигшдэг. Энэ нь нийгмийн доод давхаргад асар хорлонтой үргэлж хооронд нь дайсагнуулсан байдалд байлгавал яах юм. Ер нь дээрээ ингэж арьс, өнгө, угсаа гарлаар биенээ ялгаварлан гадуурхахаар ард түмний хоорондын харилцаанд муу уршигтай.Тэд “эрлийз байх нь гэмт хэрэг” гэж үзнэ. Улам дэвэргэнэ. Энэ хийрхэл манай эдийн засгийг боомилохоос өөр ямар ч нэмэргүй. Тэгээд ч ингэж арьс өнгө, гарал угсаа, яс үндсээр ялгаварлах үзэл дэлхийд хориотой байдаг.Одоо та нар наад хятадын эрлийз гэх хоцрогдсон айдсаасаа салах хэрэгтэй.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Нар орой дээр гарлаа. Ихэвчлэн үүрийн гэгээ, өглөөний нартай уралдаад чоно гүйдэгсэн. Заримдаа нар гарсны дараа нэлээд оройхон чоно гүйдэг гэлцдэг. Ямартай ч энэ өдөр нар голлотол дурандсан бидэнд чонын бараа сураг харагдсангүй. Харин хоёр, гурваараа шогших хар сүүлт л олж харлаа. Дөргөний тал, Суудал, Мөнгөн Аяга уул орчим том том жалга, сайр ихтэй учир хар сүүлт элбэг юм. Тээр доор бөхөнгийн сүрэг ч амар амгалан идээшилж байсан. Харин зорьсон ан маань бараагаа харуулсангүй. Биднийг ирэхээс хэдхэн хоногийн өмнө яг энэ л газарт таван чоно явж харагдсан гэж байгаа. Бид уулнаас буугаад буцаад өвөлжөө рүүгээ хөдлөх зууртаа мөнөөх таван чонын чиг, баримжааг өөр хоорондоо хэлэлцэн явлаа. Бааяа “Биднийг дурандаж суухад шувуу огт үзэгдсэнгүй. Уг нь шувуу үзэгдвэл бас ч гэж бараа харахад ойрхон байдагсан. Одоо тэгвэл хэдүүлээ жаахан дээгүүр үзье дээ” гэлээ. Дээгүүр гэдэг нь уул руугаа гүн орж үзье гэсэн үг. Ингэж ойр зуур ярьж явсаар Бааяагийн өвөлжөөнд ирээд гэрт нь орж цай, хоол болцгоолоо. Нутгийн зарим залуучууд биднийг чоно авлах сургаар ихэнх нь ирчихсэн байв. Хэдэн малаа боохойд авахуулсан малчдын хувьд бидний үйл хэрэг буян мэт л санагдсан байх. Дээр нь ан авд сонирхолтой залуучууд хонио өөд бэлчээчихээд хэрэгт дурлан ирсэн нь энэ байх. Бааяагийн өвөлжөөнөөс дээшлээд Ханант хэмээх газар бий. Тэнд бидэнтэй явсан Т.Ганхуягийнх өвөлжиж байгаа. Тэднийхээс дээшлээд айлгүй зэлүүд уулаар явна. Үхэр, адууны бэлчээр л дээ. Тиймээс доогуур айлууд ихтэй байгаа учир боохойнууд дээшилсэн гэж бид үзлээ. Гэрийн эзэгтэй мах чанаж, бууз жигнэлээ. Тэр хооронд Бааяа хоймор дахь жаазны араас нэг шил хатуу эд гарган ирж, сэржим өргөлөө. Хотоос хүмүүс ирчихсэн дээр нь Засаг дарга явж байгаа. Бүр хотыг нь эргээд малыг нь тогтоохгүй байгаа боохойг цөөлөх гэж байгаа болохоор нутгийнхан бидэнд их л хүндэтгэлтэй хандаж байв. Бидэнд ч гэлтгүй дээ. Манай малчид, хөдөөнийхөн маань ямар ч хүн ирсэн аль байдгаараа л дайлж цайлдаг зан соёлтой ард түмэн дээ. Энэ соёл алс хязгаар нутгийнханд л жинхэнэ утгаараа оршин байна.

ЧОНЫН СУРАГ ДУУЛГАСАН ХҮРГЭН ЗАЛУУ

Үдээс хойших нь доо. Биднийг элдэв юм ярьж суутал Т.Ганхуягийн үхэрт явсан хүргэн нь орж ирлээ. Т.Ганхуяг “Миний хүү үхрийнхээ сургийг гаргав уу” гэв. Хүргэн залуу “Сураг ч дуулсангүй. Хэд хоногийн өмнө арын худаг дээр ус уух гэж ирсэн байхыг Дархаа жаажаа харсан байна” гэлээ. Т.Ганхуяг “Тэгвэл цасаа бараадаад доошилж дээ. Гэхдээ биднийг өглөө Суудал хайрхнаас дурандахад үхэр огт харагдаагүй юмсан” гэв. Хүргэн нь залгаад “Та хэдийн ажил бүтэмжтэй юу. Нөгөөхөө олж харж чадав уу” гэж байна.

Бид ч барааг нь олж харсангүй гэдгээ хэллээ. Тэгтэл мань хүн “Түрүү нь Дархаа жаажаатай уулзахад чоно харагдсан талаар ярьж байна” гэв. Хажуу бөөрөө наалдаж суусан бид чонын сураг сонсоод бүгд суудлаа засаад яриаг нь анхааралтай сонслоо. Хүргэний хэлснээр бол хэдэн чоно өнөө өглөө арын шилээр даваад цаашаа Сонгинотын даваа өгссөн сурагтай. Түрүү нь Бааяагийн хэлсэнчлэн дээшээ уул руугаа нөгөө хэд маань орсон нь үнэн боллоо. Нэгэнт сураг сонссон учир Бааяа униндаа хавчуулсан утсаа шүүрээд “сүлжээнд гарчихаад ирье” гээд мордлоо. Удсан ч үгүй эргээд ирлээ. Бааяа “За би сая Дархаа жаажаа руу ярилаа. Тэдний арын даваагаар өглөө явж байсан гэж байна. Хэдүүлээ тэдний өвөлжөө рүү машинтайгаа хөдлөөд цаашаа мориор яваад даваан дээр гарч дурандъя” гэлээ. Бид ч ухасхийгээд хувцаслаад Засгийн машинд сууж хөдөллөө. Эднийхээс Дархаа жаажаагийнх 15 орчим км зайтай аж. Уул хадан дундах зам учир хоёр цаг гаруй гэлдэрсээр очлоо. Дархаа жаажаа хониндоо явж. Бид цай балгачихаад шууд л даваан дээр гарахаар мордлоо. Зарим нь “мотоцикльтой эвийг нь олоод гаръя” гэв. Ингээд нар жаргах алдад Сонгинотын даваа дээр гарч дурандлаа. Бүүр дээгүүр Их давааны энгэрт хэдэн янгир идэж байна. Доогуурхан шиг адуу, үхэр ч харагдлаа. Бидний дурандаж суусан газрын баруун доогуур юмдаг уу даа. Хуучин Дархаа жаажаагийн өвөлжөөний яг хажууд нөгөө тав чинь хэвтэж байна шүү. Түүнийг нь анх Т.Ганхуяг олж хараад бидэнд хэллээ. Бид ч бүгд дурандаад таван чоно байгааг олж харав. Яагаад ингээд тавуулаа нэг дор хэвтиж байгаа нь сонин. Өдийд нар жаргах гэж байгаа үе. Тэдний хувьд гэгээ тасрахыг хүлээж ийн хэвтэж байна гэсэн үг. Учир нь дээхэн талд нь бэлчээрлэх янгирын сүрэг болон хэдэн үхрийн байр байдлыг хэдийнээ мэдчихээд гэгээ тасрахыг хүлээж байгаа нь энэ аж. Чоно бол байгаль дээрх хамгийн шилдэг анчид юм. Сүргийн зохион байгуулалт, ан хийхэд чоно тус бүр өөр өөрийн гэсэн үүрэгтэй гэлцдэг. Нүүдэлчин монголчууд чонон сүргийн ан барих арга барил, ов мэхийг дайн байлдаанд ашиглаж, дайснаа ялан дийлж ирсэн түүхтэй. Биднийг дурандаж суутал ойр орчим хэрээ, тас шувууд эргэлдэх нь ихэслээ. Тэд бол чонын хамгийн сайн туслахууд. Хэрээ чоныг ан байгаа газарт хүргэж өгдөг бол тэд хариуд нь хоолныхоо үлдэгдлийг өгөхийг зөвшөөрдөг. Нэг ёсондоо харилцан ашигтай хамтарч ажилладаг гэсэн үг.

ХАЙГААД БАЙСАН ҮХРҮҮД НЬ ТАВАН ЧОНЫН ЯГ ДЭЭР НЬ БЭЛЧИЖ ЯВНА

Таван чонын байр байдлыг хэсэг дурандан суулаа. Тэдний ан ав нь ойрхон байгаа учир огт хөдлөхгүй оршино. Угтаа бусад үед чонон сүрэг ингэж хэвтэхдээ нэгэнтэйгээ тоглож, ноцолддог. Харин одоо анд гарах гэж байгаа учир тэд дор бүрнээ биеэ хяран чимээгүйхэн гэгээ тасрахыг хүлээнэ. Чоно их гэр бүлсэг амьтан гэж сонсож байсан. Тэгвэл бидний харсан таван чоно нэг гэр бүл байх магадлалтай гэдгийг Бааяа хэллээ. Гэхдээ энэ тавд нэг ч өлөгчин чоно харагдахгүй байгаа нь сонин. Угтаа азарган чоно өлөгчин чоно хоёр нийлсэн л бол нэгэнтэйгээ үхтэл хамт байдаг онцлогтой. Харин энд өлөгчин чоно байхгүй нь тэднийг ямар нэгэн байдлаар салгасан байх магадлалтай юм. Магадгүй ангийн учир мэдэхгүй хүмүүсийн тэнэсэн суманд өртөж үхсэн байхыг үгүйсгэхгүй юм. Түүнээс биш ороо хөөцөлдөө нь эхлэх гэж байгаа энэ үед харин ч хамт явах учиртай. Хэрэв бидний таамаглаж байгаа шиг өлөгчин чоно нь үхсэн бол эдгээр таван эр чоно айлын малыг сүйд хийх сүрэг мөн юм. Сүүлийн хоёр сарын турш эл нутгийнхны хоттой хониноос өдөрт л тав, арваар нь барьж идсэн сүрэг эднээс өөр байхгүй гэдгийг Бааяа хэллээ. Тиймээс хамгийн том, хөгшин азарган чоныг нь эхлээд унагая. Дараа нь хамгийн бага биетэйг нь гэх мэт авлая. Тэгээд хамгийн голд нь хэвтэж байгаа залуу азарган чоныг үлдээе гэж ярилцлаа. Учир нь удахгүй ороо хөөцөлдөөний цаг болно. Энэ өвөл дулаахан байгаа учир оны сүүлээр ороо нь эхлэх болов уу. Учир нь азарган чонын эр бэлгийн эс боловсорч ороо нь жигдрэхэд хасах 25 хэмийн хүйтэн орчин бүрдэх шаардлагатай. Тиймээс залуу азарган чоныг нь үлдээвэл удахгүй өлөгчин чонотой нийлж нэгэн гэр бүл болох учиртай. Чоно гэдэг нэг талдаа мал амьтны дайсан ч гэсэн нөгөө талдаа байгаль дэлхийд хамгийн хэрэгтэй махчин амьтан. Чонын тоо толгой хэт цөөрөвөл малын гаралтай өвчин ихэснэ. Тэр утгаараа малчдад ч гэсэн хэцүү болно. Тиймээс нутгийн иргэд чонотой жил мал өвддөггүй гэж ярьцгаадаг. Харин байгаа нутагтаа тоо нь хэтрээд ирэхээрээ эсрэгээрээ малчдад дайсан болж үзэгддэг. Тиймээс үүнийг зохицуулахын тулд зөв зохион байгуулалттай анг зөвшөөрөх нь аль аль талдаа ашигтай билээ.

ТАВААС НЭГИЙГ НЬ…

Сонгинотын даваанаас шууд буудчихъя гэхээр арай дэндүү хол байв. Тиймээс энэ таван чононд сэжиг авахуулахгүйгээр болгоомжтой жаахан дөхье гэв. “Зарим нь эндээ үлдээд дурандаж суу. Хоёр буутай нь доошоо бууя” гэлээ.

Ингээд Бааяа, Т.Ганхуяг хоёр буугаа аваад уруудлаа. Үлдсэн гурав нь байсан газраасаа дурандаж ажиглахаар болов. Манай хоёр яах ийхийн зуурт сэжиг авахуулахгүйгээр наад талын хамар дээр очлоо. Буудахад бас л хол харагдана. Нүдэн баримжаагаар 800 орчим метр байх гэж ойлгосон. Бааяагийн барьсан буу нь “7х64”. Гэхдээ дуран хараагүй. Харин Т.Ганхуягийн барьсан буу бол дурантай “Remington 700”. Хоёулаа л туссан байгаа нам авах л хүчтэй буу. Ашигтай тусгал нь 400 метр гэж байгаа. Харин ан маань 800 түүнээс ч хол байх магадлалтай байдаг. Гэлээ гэхдээ тэр хоёр цааш явах ямар ч боломж байхгүй. Тэр хамраа даваад хөдлөх л юм бол нөгөө тав шууд л үнэр, чимээгээр нь мэдчихнэ л дээ. Тэгэхээр яг энэ хамраасаа л хол байсан ч буудах л болж байгаа юм. Манай хоёр туршлагатай хүмүүс учир түүнийгээ мэдсэн бололтой буудах байрлалаа эзэллээ. Бид ч наана нь сэтгэл түгшин дурандаж суув. Удалгүй манай хоёрын нэг нь амаараа зурам шиг дуугарлаа. Гэтэл нөгөө тавын нэг нь сэрт гээд л босоод ирлээ шүү. Байр байдлыг нь харвал нөгөө хөгшин азарган чоно бололтой. Бидний зүг анхааралтай харж зогстол буун дуу тас хийлээ. Өндөр Алтайн уулс дунд буун дуу ч ёстой сүртэй. Тээр дээр идэж явсан янгирын сүрэг чимээ аваад Их давааг давж одлоо. Наана нь байсан үхэр, адуу тоосон шинжгүй л иднэ. Харин нөгөө тав аль хэдийнээ босон дөрвөн зүгт таран харайлаа шүү. Бидэн рүү харж зогссон хөгшин чоно газар дээрээ нам унажээ. Уул толгод дунд дөрвөн зүгт зугтсан чоныг дахин буудна гэдэг бараг боломжгүй. Ингээд зугтсан дөрвийг хаяад бид унагасан ан дээрээ очлоо. Бууны сум дал хавсраад орж. Ингэж оногдсон ямар ч ан газар дээрээ нам л даа. Нэг талдаа амьтан зовоолгүй, маш сайн буудлаа. Уг нь хоёулаа буудсан. Т.Ганхуяг дуран хараатай буутай байсан болохоор яг л барьсандаа авч. Харин Бааяагийн буу овоо хараатай ч дурангүй учир тэр хол угаасаа яаж ч онох билээ. Ингээд ангаа ганзагалаад буцаад Бааяагийн өвөлжөөнд иртэл аль хэдийнээ одод түглээ. Бид ч саяны хийсэн ангаа өөр хоорондоо ярилцаж, маргаашийн мандах нарнаар үлдсэн дөрвөн чонын барааг харах төлөвлөгөөгөө давхар хэлэлцэн хонолоо.

Зорьсон хэргээ бүтээсэн бид маргааш өглөө хотын зүг жолоо заллаа. Буурлын буян заяа оршоосон Бумбат хайрхны өвөр бэлээс алтайн хишгийг хүртсэндээ талархан буцав. Суудал хайрхны өвөрт чонын гүйдэл тосон суусан хэдхэн хоног нүд ирмэх төдийд өнгөрч одлоо.

Э.МӨНХТҮВШИН

Шаргын говь, Хүйсийн говь, Дөргөний хүрэн тал гэхээр зүүн эсвэл урагшаа говь руу гэж бодож магадгүй. Эдгээр алдарт говиуд таширлаад Говь-Алтай, Ховдын нутаг буюу Монгол Алтайн нурууны төв хэсэгт бий. Мөн Дөргөний хүрэн тал хэмээх өвс, ургамал, ан амьтан, нуур далайгаар баян нутаг гагцхүү Ховд аймгийн Чандмань, Дөргөн сумд оршино. Мөнөөх Дөргөний талаас баруун дээшээ явахаар Алтайн нурууны салбар уулс болох Бумбат, Жаргалант хайрхан тусгаарлан сүндэрлэнэ. Чандманьчууд эл хоёр хайрхнаа “Хос Алтай” хэмээн нэрийдэж, үе удмаараа шүтэн дээдэлдэг. Хотоос Ховд руу аялж, зугаалж үзсэн олон хүн бий байх. Тэгвэл Зэрэг сумын нутагт орших алдарт Алтан Тээлийн хөндийгөөр нэвт баруун тийшээ чиглэх засмал зам Дарви, Зэрэг, Манхан сумыг дайрч өнгөрөөд Ховд хот ордог доо. Энэхүү замд буюу Дарви, Зэрэг сумын хооронд явахаар зүүн талдаа Алтайн нуруу тасралтгүй үргэлжилнэ. Ингэхдээ мөнх цаст Сутай хайрхан ханагар нурууны цаанаас дүнхэлзэн харагдах нь сүртэй. Ёстой уулсын цаана оргил сүндэрлэнэ гэдэг шиг. Харин баруун талаараа Дөргөний хүрэн тал залгаад Бумбат, Жаргалант хайрхан хөхрөн харагдана. Дээр хэлсэнчлэн Бумбат, Жаргалант хайрхныг Алтайн нуруунаас салангид оршоож байгаа нь Алтан Тээлийн хөндий ажээ.

Бидний очсон цэг болбоос Ховд аймгийн Чандмань сумаас урагшаа 60 орчим км-т орших Бумбат хайрхны зүүн үзүүр Суудал хэмээх уул билээ. Эл газар бол Ховдын Чандмань, Дарви сумын нутгийн хил зааг. Харин Бумбат хайрхны баруун үзүүр нь Чандмань, Зэрэг, Манхан сумын хил заагт ордог сунайсан урт хайрхан юм. Бумбат хайрхны баруун үзүүрээс хойшоо Хөтөл-Ус хэмээх хөндийгөөр Жаргалант хайрхны зүүн үзүүр эхэлнэ дээ. Жаргалант хайрхны өвөр бэлд Хар-Ус хэмээх үзэсгэлэнт нуур мэлтэлзэн оршино. Тус хайрхны баруун хойд үзүүрт Үүдэн далай, түүнээс хойшоо буюу Завхан чигтээ Хар нуур, залгаад урагшлахаар Дөргөн нуур бий. Нэг тийм уулс, нуурууд, говь, талын тойрог мэт сонсогдож буй. Үнэндээ тийм. Хос Алтай, холбоо гурван нуурын дунд Чандмань хэмээх сум оршин байдаг. Ийм байгалийн өвөрмөц нутагт идэр есийн үеэр очиж, чонын авд мордох шиг эр хүний жаргал хаана ч үгүй биз.

 МАЛЫГ НЬ ТОЙРЧ ЧОНО УЛИАД, ШӨНӨ БҮР ХОТ РУУ ДАЙРААД БАЙХАД МАЛЧИН АМАР ТАЙВАН СУУЖ ЧАДАХ УУ

Өнгөрсөн өвөл Ховдын ихэнх сум зудтай байснаас болж хавар мал хүндэрсэн. Онд орж чадаагүй, орсон ч зулгаах өвсгүйгээс болоод олон ч мал үхсэн. Харин энэ өвөл өнтэй сайхан байгаа ч байгалийн бас нэгэн бэрхшээл Ховдын ихэнх сумдаар тохиож, малчдын аж амьдралд сөргөөр нөлөөлж байгаа гэнэ. Тэр нь мэдээж “Уулын эзэн”, “Хангайн өвгөн”, “Боохой”. Малчдын ганц хөрөнгө болсон мал сүрэг нь аюулд учраад байгаа талаар аймгийн малчдын зөвлөгөөнөөр ярилцсан байна. Үүнд анхаарч өгөөч, сүүлийн 20 жил чонын ав, бэлтрэг суйлах ажил хаягдлаа. “Хот руу довтлох чоныг бид дийлэхээ болилоо” хэмээх гомдол малчдаас их ирэх болж. Малын хотыг нь тойроод 10 гаруй чоно улиад, шөнө бүр хот руу дайраад байхад малчин амар тайван сууж чадахгүй. Яг ийм байдал Ховдын ихэнх сумын малчдад адилхан зовлон болж буй. Тиймээс Ховд аймгийн ИТХ-ын шийдвэрээр нэг хугацаанд нийт нутгаар чоно авлах тухай тогтоолыг баталжээ. Зохион байгуулалттайгаар чонын бэлтрэг суйлах ажил сүүлийн 20-иод жил хийгдээгүй. Үүнээс болж чонын тоо толгой эрс өссөн. Малчдын гол амин зуулга болсон мал чонын хоол болсноор онд орохоо больсон. Малчид өвлийн хүйтэн, хаврын хавсарга, зуныг халууныг туулан төл авч мал сүргээ өсгөдөг. Гэтэл гарсан төлийг нь хээрийн амьтан зооглочихоор яаж мал сүргээ өсгөх билээ дээ. Зэрэг, Чандмань сумынхан бол өдөрт л арав гаруй хонио хотноосоо идүүлж байна гэх. Ийм аймшигтай нөхцөлд ганц, хоёроороо малаа маллаад аж төрж байна гэхээр монголчуудын зориг тэвчээр үнэхээр тулчихсан байгаа юм шүү. Чөдрийн морь, саалийн үнээ, хоттой хонио чононд сийчүүлсэн малчдад хэн туслах вэ. Угтаа малчид хот эргээд буй боохойг зайлуулахын тулд ганц нэг буу дуугаргадаг. Гэтэл төр, засгийн шийдвэрээр зөвшөөрөлгүй гэх нэрийдлээр хамаг бууг нь хурааж авсан байна. Үүнээс болоод орой шөнө хоттой хонийг нь эргэх чонын тоо толгой эрс өсчээ. Нэг үгээр чоно хүнээс айхаа больсон гэсэн үг. Тиймээс энэ нутгаар чонын тоо толгой байх ёстой хэмжээнээсээ хэд дахин өсчээ. Нөгөөтэйгүүр хөдөө орон нутагт анчид цөөрсөн, ганц нэг ан авд морддог хүмүүсээ хардаж сэрдээд үйл хөдлөл бүрийг нь хянахаас наагуур болдог гэнэ. Ийм дарамт дунд хэн буу үүрээд явах билээ. Хааяа нэг залуучууд нийлж чонын авд морддог байна. Гэвч залуу хүмүүс хаана, ямар чоно агнах вэ гэдгээ мэддэггүй. Түүнээс болоод хангайн амьтныг улам догшруулдаг. Улмаар малчид бидэнд л тус болохоосоо илүү гай болдог гэдгийг нутгийн иргэд ярилаа. Үнэхээр хурдан машин, хүчтэй буугаар хаа таарснаа усгадаг нөхдийг анчид гэхгүй, алуурчид л гэнэ. Тиймээс аймгийн ИТХ-ын ан ав хийх тухай тогтоолыг сум орон нутгийн албаныхан хэрэгжүүлэхдээ баг болгоноос хашир туршлагатай хоёр хүнийг сонгон авч чонын авд мордуулсан юм.

ЧОНО БИДНЭЭС ИЛҮҮ ТЭВЧЭЭРТЭЙ БАЙЛАА…

Чандмань сум зургаан багтай. Баг бүрээс хоёр хүн гэхээр нийт 12-15 хүн хоёр хэсэгт хуваагдан чонын авд мордлоо. Ингэхдээ бид урагшаа буюу Бумбат хайрхнаас чоно авлах багт нэгдэн явсан юм. Сумын төвөөс ойр зуур бэлтгэлээ базаагаад Засаг даргын албаны унаанд тавуулаа суугаад урагшаа хөдөллөө. Чоно авлана гээд байсан газарт нь очоод шууд буудаад унагаачихгүй нь тодорхой. Эхний өдрөө Бумбат хайрхны Талынбулаг багт өвөлжиж буй нутгийн айлд очиж хаагуур чоно гүйж байна, хэд орчим байгаа болон бусад зүйлийг судлан ярилцлах шаардлагатай болов. Бид сумын төвөөс урагшаа 50 орчим км яваад Суудал хайрхны ар бэлд өвөлжих нутгийн малчин Б.Баянмөнхийнд ирлээ. Түүнийг нутгийхан Бааяа хэмээн дуудна. Бааяа өдгөө 40 гаруй настай өндөр биетэй, улаан шар хүн. Хар багаасаа аав, ах нарыгаа дагаж ан гөрөөнд явж өссөн учир ангийн байр байдлыг хэнээс ч дутуугүй мэдэх нэгэн. Хэдхэн хоногийн өмнө Бааяагийн хотноос арав гаруй хонь чононд бариулжээ. Тэгэхээр нь мань хүн маргааш үүрээр Суудал хайрхан дээр гарч дурандахад Дөргөний талд таван чоно олж харсан байна. Тэр таван чоно доошилчихоод буцаад дээшээ уул руугаа орох гэж яваа байж. Доод тал руу тэгэж олуулаа явж байгааг харвал дандаа эр чоно байсан гэв. Учир нь энэ жил дулаахан, төдийлэн хүйтрээгүй тул чоно Дөргөн нуурын мөсөн дээр очиж суугаад буцдаг байна. Нөгөөтэйгүүр талд бэлчих адуун сүрэг болон бөхөн, хар сүүлтээр амаа цусдаж, ходоодоо баярлуулж буцаад уул руугаа явж байгаа нь энэ аж. Дараа өдөр нь Бааяа дахин Суудал хайрхан дээр гарч дуран тавихдаа нөгөө таван чоныг олж харжээ. Ингээд буцах замыг нь тосон хүлээж байтал оройхон талаас өгссөн чонын бараа харагдсан байна. Ингээд мань хүн рүү тавуулаа чиглэн ирж, дөрвийг нь өнгөрөөгөөд хамгийн сүүлд явааг нь буудсан боловч алдсан гэнэ. Буудлагын газар нь дэндүү хол, бас овоо хараатай дундын буугаар буудснаас болж алдсан гэдгээ хашир анчин Бааяа бидэнтэй хуучлан ярилаа. Ямартай ч Бааяагийн өвөлжөөтэй ойрхон таван чоно байгаа нь түүний ярианаас тодорхой болов. Тиймээс түүний сууж дурандсан Суудал хайрхан руу маргааш үүрээр гарч дуран тавихаар тохиролцлоо. Өвлийн богино өдөр яах ийх зуургүй шувтарч Суудал хайрхны ар бэлд харанхуй нөмрөв. Шөнө гадаа саргүй байлаа. Харин тоолж баршгүй олон оддын гэгээ шөнийн харанхуйг үргээх шиг. Ингээд бид үүрийн таван цагт Бааяаг нэмж суулгаад Суудал хайрхан руу хөдөллөө. Биднийг дагаж нутгийн хоёр залуу мотоцикльтой давхилаа. Дуран тавих газар эдний өвөлжөөнөөс холгүй оршино. Гэхдээ автомашинаар явах зам нэлээд бартаатай, хад чулуу ихтэй юм. Цаг гаруй хугацаанд гэлдэрч явсаар Суудал хайрхны өвөр бэлд очоод автомашинаа зогсоолоо. Дээшээ бид явган алхаж хайрхны орой дээр гарч ирлээ. Суудал хайрхнаас урагшаа Мөнгөн Аяга хэмээх уул харагдана. Харин зүүн хойд зүгт Дөргөний хүрэн тал нүдэнд торох бараагүй цав цагаанаар цавцайна. Талын доод хэсгээр Дөргөн нуураас савсан уур будан татуулан хөшиглөнө. Тэр будангийн үзүүр бидний сууж байгаа Суудал хайрхны энгэрт жавартай хамт нүүж ирээд хацар хайруулах шиг. Үүрийн жавар ёстой тачигнаж байна. Заримдаа Бааяагийн өвөлжөөнөөс дээшээ Бумбат хайрхны дунд хэсэг хүртэл битүү будан татдаг гэнэ. Энэ нь нуурын мөс цөмөрснөөс болдог бололтой. Мөнгөн Аяга уулын наад захаар хэд хэдэн адуун сүрэг амар тайван идэж харагдана. Дурангаа бага зэрэг зүүн тийш явуулахад Дөргөний талд ч энд тэндгүй адуун сүрэг харагдав. Гэгээ бага багаар нэмсээр ойр орчим бүхэлдээ нүдээр харагдах хэмжээнд хүрлээ. Энд чонын хоёр ч гүйдэл байдаг гэв. Нэг гүйдэл нь Суудал хайрхнаас Мөнгөн Аяга уул руу явдаг байна. Харин нөгөөх нь Дөргөний талаас Суудал хайрхан руу аж. Үүрийн таван цагаас хойш өглөө нар мандтал дурандаж суухад хоорондоо элдэв янзын зүйл л ярьдаг нь анчдын нэгэн жаргал. Манай багийн хамгийн туршлагатай хэмээх анчин нь Бааяа болон Т.Ганхуяг нар юм. Т.Ганхуягийн өвөлжөө Ханантад. Бааяагийн өвөлжөөнөөс холгүйхэн гэсэн үг. Т.Ганхуяг ахын аав, өвөө, ах дүүс нь бүгд анчин хүмүүс аж. Бумбат хайрханд жилийн дөрвөн улирал буйр сэлгэн нүүж, олон зуун жилийн турш нутаглан амьдарч байгаа нэгэн. Одоо ч үр хүүхдүүд нь өвөг дээдсийнхээ нутагт, өвлөгдөн ирсэн ёс заншлаа даган аж төрж л байна. Алтайн хишгийг олон хүртсэн гэнэ. Чоно хот руу нь орох бол энүүхэн асуудал. Түүнээс ч том, сүрдэм амьтан манай ууланд бий шүү дээ. Ёстой жинхэнэ уулын эзэн гээд яриагаа түр дуусгаад тамхиа сорж, доод талаа үргэлжлүүлэн дурандлаа. Би наанаас нь тэр уулын эзэн гэдэг нь ямар амьтан бэ гэж асуув. Т.Ганхуяг ах “Ирвэс, ирвэс” гэлээ. Та ирвэстэй тулж таарч байв уу гэтэл “Тааралгүй хаачих вэ. Хэдэн жилийн өмнө уулаар ганц нэг тарвагачилж явлаа. Гэтэл Богдын наад талаар аргалийн сүрэнг ус уугаад гарч байна шүү. Наанаас нь дурандаад Алтайн сайхан амьтныг тоолмооршүү аятай сууж байтал нөгөөдүүл чинь гэнэт дээрээсээ үргээд урууддаг байна шүү. Барагцаагаар 100 гаруй аргаль өндөр уулын зайвраар тайван өгсөж явснаа гэнэт бөөнөөрөө сүр сар гээд үргэхээр айхтар чимээ гардаг юм билээ. Хаа холоос дурандаж суусан надад хөлнийх нь гишгэгдлээр нурж байгаа чулууных нь чимээ хажууд юм шиг сонсогдсон шүү. Золигнууд чинь юунаас ингэтлээ их үргээд нисчихэв ээ гээд дурангаа жаахан дээшлүүлтэл өндөр хаднаас доош хийсчихэв үү гэлтэй нэг цоохор юм зурс гээд өнгөрдөг юм байна. Сандраад дурангаа доошлуулаад хартал айхтар сунасан амьтан газрын уруу гулгаж байгаа юм шиг л давхиж байсан нь ирвэс байж л дээ.

Ёстой уулын эзэн нь юм болохоор хаана яаж гишгэж, ямар хурд авахаа мэддэг бололтой. Тэр их өндөр эгц хадтай уруу ирвэсээс өөр амьтан тэгж хурдан харайлгахгүй дээ. Ирвэс ямаа барьж идэх санаатай довтолгож байгаа нь тэр. Хэд хэдэн тэхийн сүрэг нийлчихсэн байсан болохоор арай багахан шиг тамир муутайгийнх нь нэг дээр үсрээд л наалдсан даа. Ээ… ёстой сүртэй харагдсан гэж. Саяхан Мөнгөн Аягын хойд хэсгээр адуугаа хайж яваад Гансүхийн хаваржаанд очлоо. Тэднийх хүн бүл цөөтэй болохоор хаваржаанаасаа гэрээ нүүлгээгүй юм билээ. Гэтэл гэрийнх нь хойд орой нурчихсан байхаар нь морьтойгоо өнгийгөөд хартал зээрийн хуучирсан зэг үзэгдсэн. Бодвол ирвэс барьчихаад тэдний гэр дээр гарч нөгөө зээрээ тухтай зооглосон байх л даа. Үүгээр чоно их сүрэглэж явдаг, баахан чонотой таарч ангаа тухтай зооглохоор гэр дээр үсрээд гарсан гэж бодож байгаа юм. Ер нь их сонин зантай амьтан. Заримдаа хүний дуу, адуу малын чимээг хаа холоос сонсчихоод тэр чигтээ үзэгдэхгүйгээр алга болно. Заримдаа олон морьтой хүмүүс өөрийг нь харчихаад өөдөөс нь яваад байхад үргэхгүй таг хярчихдаг. Хүнээс айдаг юм болов уу гэхээр үгүй ч юм шиг” гэлээ. Суудал хайрхан дээр бид сонирхолтой яриа өрнүүлж, тал тал тийшээ дурандаж суусаар өглөөний наран мандлаа. Чонын бараа харагдахгүй л байв. Угтаа хэдхэн хоногийн өмнө тав, арваараа явж байсан чоно өнөө өглөө бараа сураггүй. Байгаль дэлхий өөрийн гэсэн зөн совинтой мэт. Чоно элбэг, бараг айлын гэр рүү орох нь холгүй байна гэсэн атлаа яг зориод харъя гэхээр бараагүй болчих нь сонин. Үнэндээ ан ав гэдэг бол тэвчээр. Хэн илүү ухаан гаргаж, хэн илүү тэвчээртэй байсан нь ялна. Энэ удаа бид чонын бараа олж харсангүй. Өнөөдөртөө чоно биднээс илүү тэвчээртэй байв уу гэлтэй…

Үргэлжлэл бий…