Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Аз болж зуд боллоо DNN.mn

Ардчиллынхны дуулдаг

“Аз болж хонх дуугарлаа

Арай ядан нойрноос сэрлээ” хэмээн шүлэглэсэн “Хонхны дуу” хэмээх дуу бий. Тэгвэл яг үүнтэй адил шаварт суусан МАН-ынхан ирэх сонгуулиар ард түмэнд хэлэх үггүй, уулзах нүүргүй улалзаж суутал аз болж зуд боллоо. Зудыг арилгадаг баатар болж бүс тойргоороо явж ард түмнийг аварч байгаа тухай жүжиг тавихад үнэхээр хэрэгтэй зүйл ажээ, энэ их цас, жавар.

МАН эрх барьж байх найман жилийн хугацаанд Монголын нийгэм, эдийн засгийг сөхрүүлсэн. Ямар сайндаа л 2023 оны намар дефолт зарлах эсэхдээ тулах вэ дээ. МАН-ын гай, балаг 2016 оноос эхлэн тоологдоно. Анх мөрийн хөтөлбөрөө татвар нэмэхгүй гэж тодоос тод бичиж, иргэдийн итгэлийг олж үнэмлэхүй олонх болсныхоо дараахнаас л татвар нэмж эхэлсэн. Ажилтан, ажил олгогч тус бүр 10 хувийг төлдөг байсан нийгмийн даатгалын шимтгэлийг жилээс жилд нэг хувиар нэмсээр өнөөдөр 26.7 хувь болсон. Дараа нь бүх хадгаламж эзэмшигчийн хадгаламжид тооцсон хүүгийн хүүгийн орлогоос 10 хувийн татвар авч эхэлсэн. Ингээд зогсоогүй, хувь хүний орлогын албан татварыг шатлалтай болгосон. Суудлын автомашины албан татвар, шатахууны онцгой албан татвар, импортын тамхины татвар, тамхи, согтууруулах ундааны албан татвар… Татвар, татвар, татвар. Иргэд аж ахуйн нэгжийн хосыг нь шувтартал татвар нэмсэн. Ингэж төсвийн орлогыг бүрдүүлсэн. Төсвийн зарлагыг тэлсэн. “Татвар нэмэхгүй гэсэн яалаа” гэсэн сэтгүүлчийн асуултад “тэр амлалт өнгөрсөн сонгуулийнх л даа” гэж хэлээд араас нь даапаалан инээсэн.

Ингээд л төсвийн мөнгөөр намынхнаа угжиж гарсан. ЖДҮ-гээс эхэлье. Засгийн газраа унагахгүйн тулд Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх сангаас гишүүн бүрд 950 сая төгрөгийг тараасан. Өөрөөр хэлбэл, жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд очих, тэднийг дэмжих зээл МАН-ын цулайсан хэдэн нөхдийн халаасанд орсон. Өөдгүй байсан. Ямар ч совестгүй, үхэхээс бусдаар юу ч хийж мөнгө олж мэдэхээр тэр нөхдүүд одоо ч Монгол төрийн өндөр албанд суугаа. Тэд төрд нүүрлэх хулгайн “шанг” татсан. Араас нь боловсролын зээлийн сан, тариалан эрхлэлтийн сан гээд явж өгнө. Нийт 21 сан бий. Эрх мэдлээрээ далайлгаж авгай хүүхэд, ач гуч, найз нөхөд юу байдаг юм бэ тэр бүхэнд иргэдэд очих хөнгөлөлттэй зээл бүхнийг авсан. Зээлээ төлөөгүй мурьсан нь ч бий. Тэр нь Хөгжлийн банкаар илэрсэн. Эрх мэдлээрээ далайлгаж авсан зээл ихэнхийг нь эзэлнэ. Авахдаа яаж далайлгаж, яаж авсан яг тэр хандлагаараа хандсан. Зээлээ төлөөгүй. Бодвол хэзээ нэгэн цагт тэглэчихнэ гэсэн дэврүүн бодлынх биз. Чанаргүй зээл олширсон. Хөгжлийн банк дампуурлын ирмэгт ирсэн. 500 сая ам.долларын бондын эргэн төлөлтөө хийж чадахгүй монголчуудын бүү хэл дэлхий нийтийн өмнө шившиг болонгоо алдсан. Аргаа барсан хэрэг л дээ, УИХ-ын нээлттэй сонсгол, Шүүх хурал болсон. Шүүх танхимд багтахгүй их эзэн холбогдогчид. Арга ядахдаа Улаанбаатар чуулгын байранд тэдний хэргийг шүүн тасалсан. Иргэдийг тавлаад ч байгаа юм шиг, ноёлоод ч байгаа юм шиг тайлбар мэдүүлгүүд. Хамгийн муухай нь зарим улстөрчид олны хэл амнаас айхдаа хэдэн жил, сараар төлөөгүй байсан эргэн төлөлтөө хэдхэн хоногийн дотор төлчихсөн. Тэр нь мянга, саяар бус тэрбум, их наядаар тоологдоно. Шүүхээс тэр хэргийн захын жараахайд хариуцлага тооцосхийгээд эзэн холбогдогч эрх мэдэлтнүүдийг ялаас мулталсан.

Монголын нийгэмд өрнөх хүн айж цочмоор улс төрийн сенсаци үүгээр дуусаагүй. 40 их наяд төгрөгийн нүүрсний хулгай гээд л араас нь гараад ирсэн. Монголчууд тэр аяараа харвах шахсан. Улсын төсөвтэй тэнцэхүйц хэмжээний дүнтэй хулгай. Арай ч 40 их наяд биш байсан юм билээ л дээ. МАН-ын охин нам гэгддэг ХҮН намын даргаас гарч ирсэн тоо. 40 их наядаас дөрөв болж буурсан. Муухай хорчин л доо, энэ арга. Бодвол нийгмийн зарим хэсэг 40 их наяд биш байгаа нь яамай гэж хүлээж авсан ч юм билүү, хэн мэдлээ. Аймшгийн хулгай. Төрийн нууцад оруулж байгаад оффтейк гэрээ хийж байгаад идчихсэн. Зах зээлд 400 гаруй ам.долларын үнэтэй байгаа Монголын нүүрсийг 60, 80 ам.доллараар зарсан. Хоосон машин гаргасан. Хууль бусаар гадаадын аж ахуйн нэгжүүдэд газар эзэмшүүлсэн гэхчлэнгээр хэрэг хөвөрнө. Мэдүүлэг өгөх төрийн өндөр дээд албан тушаалтны урт дараалал ч мөн хөвөрнө.

Араас нь ногоон автобусны хэрэг гарч ирсэн. Мөн улаан, цэнхэр автобусных ч байгаа. Автобус гэх хүйтэн, ноорхой зооринд хөл дүүжилж байгаа нийслэлчүүдийг сонгосон төлөөлөл нь өрөвдөөгүй. Автобусны тендер дундаас завшсан хэрэг дэндүү муухай байсан. Ер нь энэ олон хэргийн дараа монголчууд хулгайг их хулгай, бага хулгай гэж ялгахдаа тулсан. Угтаа хулгай бол хулгай. Хулгайч бол хулгайч. Ийм хүн ичиж үхмээр хэргүүдийн араас сонгуульд оролцоно гэдэг Ардын намынханд үнэндээ хүнд байсан. Бүгд л нэр нүүрээ барчихсан, хулгай зэлгийд орооцолдчихсон, авлига албан тушаалын хэрэгт уначихсан тэд иргэдтэй нүүр тулж уулзана гэдэг маш хүнд даваа байлаа. Гэтэл МАН-ынханд “аз болж” зуд болсон. Шуудай, шуудайны тал хивэг тэжээл, нэг хоёр боодол өвс барьсан улстөрчид Монголыг, зургаан бүсийг өнөөдөр хэрэн хэсэж байна. “Зам боогджээ болохоо байлаа, малчдадаа тусалъя” хэмээн дуу хадаан тэд гүйлдэж байна. Сүр дуулиантай л байна. Далай шиг их цасан дунд амь зууж гарах гэж ядаж яваа малчдад хань бараатай л байна. Гэвч бодитоор тус дэм болж байгаа эсэхийг малчид хэлнэ биз. Сошиалаас зураг, бичлэгийг нь харж суугаа бид яаж мэдэх вэ. Хүрз барьж хөр цас малтсан гүндүүгүй сайхан улстөрчид зуд болж байгааг өчигдөр гэнэтхэн мэдээгүй нь лавтай. Үүнийг тэд мэдэхийн дээдээр мэднэ. Гагц тойргийн иргэдэд очих нүүргүй болсон учраас зуд олз болгож байгаа юм. Гэхдээ зөвхөн ганц удаагийн сонгуулийн очков болгоод л өнгөрөөх гээд байна. Уул нь энэ зудыг далимдуулан нүүдлийн мал аж ахуйг өөрчлөх хэрэгтэй байгаа юм. Хашаа хороог нь стандарттай болгох, тэдэн малтай бол тийм тийм тэжээл бэлтгэх, өвс хадланд гарах гэх мэтийг нь заагаад хуульчлаад өгөх хэрэгтэй байна. Хариуцлагагүй пин саравчгүй өвс тэжээл бэлдээгүй бол 50 толгойгоос дээш мал маллахыг нь хориглодог, чи барахгүй ээ амьтан өлдөөж хөлдөөж ална гэдгийг нь хэлээд болиулах эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх суурь тавих зэргийг шийдээд явмаар байгаа юм. Даанч ганц сонгуулиас цаашихыг харж чадах төрийн бодлоготон байх биш дээ. Дэлхий биднийг ийм олон амьтан өлсгөөд, бас хөлдөөгөөд алчихсаныг мэдвэл бараг мал маллахыг минь хориглох байх аа. Сайн анзаарахгүй дээ л бид ингэж ямар ч сэтгэлгүй хүмүүсийн гараар өчнөөн төчнөөн саяараа бодь галын халуун амь тасалж байгаадаа хариуцлага хүлээхгүй сууцгааж байх шиг байна.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Л.Оюун-Эрдэнэ: Авлигын шүүх дээр “үхсэн муур” технологио дахин хэрэглэж чадахгүй л болов уу DNN.mn

Төрийн өндөрлөгүүд өнгөрсөн долоо хоногт нэг “сэдэв”-ээр дуугарав. Ерөнхийлөгч прокуроруудын зөвлөгөөн дээр очиж, УИХ-ын дарга Газар, ашигт малтмалын лицензийн Түр хорооныхонтой хамт хэвлэлийн хурал хийж, Ерөнхий сайд МҮЭХ-ныхонтой уулзжээ. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх прокурорын байгууллагын удирдах ажилтны зөвлөгөөн дээр очиж ширүүхэн үг хэлсэн байна. Тэрээр “Хууль дээдлэх ёсыг эрхэмлэн дээдэлж, хуульчийн ёс зүйг чанд баримтлан, шударгаар ажиллах нь шударга ёс тогтох суурь нөхцөл болно. Ялангуяа улс төр, бизнесийн явцуу ашиг сонирхолд үйлчлэх, улс орныхоо язгуур эрх ашгаас урвах, хэн нэгнийг хэлмэгдүүлэх, гэмт этгээдэд ял завшуулах, төрийн албаны нэр хүндийг бусдад худалдах, бусдад худалдагдахын эсрэг байхыг анхаараарай. Ард иргэдийн боломжийг хулгайлж, нийгмийн хөгжлийг хойш татсан авлига, албан тушаалын олон арван хэргийг шударгаар шийдвэрлэж чадах эсэхийг монголчууд анхааралтай ажиглаж байгааг сануулъя” хэмээжээ.

УИХ-ын дарга Г.Занданшатар өөрөө Газрын тухай болон Ашигт малтмалын тухай хууль тогтоомжийн хэрэгжилт, газрын зөвшөөрөл олголт, АМНАТ-ийн хувийг тогтоох, төлбөр ногдуулах, тайлагнах, төсөвт төлөх үйл ажиллагаанд хяналт шалгалт хийж санал, дүгнэлт гаргах, хянан шалгах түр хороо байгуулах бэлтгэл хангах үүрэг бүхий Ажлын хэсгийг олон нийтэд танилцуулж “Газар нутгийн асуудал бол Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдал, тэр дундаа оршин тогтнохуйн аюулгүй байдалтай шууд холбоотой. Тухайлбал, нэг иргэн 20-30 газар өмчилсөн тохиолдол цөөнгүй байна. Улаанбаатар хотод гэхэд 49, 72 ширхэг газар эзэмшиж буй аж ахуйн нэгж байна. Иргэдийн тодорхой хэсэг нь хуулиар эзэмших 0.07 га газраа ч эзэмшиж чадахгүй байхад танил тал, авлига, хээл хахууль, бүлэглэлийн шугамаар энэ олон газар авч чадсан байна. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгох хууль бус үйлдлийн талаар дотор нь ажиллаж байсан хүмүүсээс мэдээлэл ирүүлсэн. Нэг аж ахуйн нэгж л гэхэд 60-70 тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж давуу байдал олгосон талаар мэдээлсэн. Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн орд газрыг хэт давуу байдал үүсгэн эзэмшсэн зэрэг мэдээлэл иргэдээс ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, нийтийн ашиг сонирхлыг газрын асуудал хөндөж байна гэдэг нь иргэдээс ирсэн гомдол, өргөдөл, хүсэлтээс харагдаж байна. Бүр тодруулбал, саяхан нийслэлд болсон газын дэлбэрэлт, өнгөрсөн зун болсон үер зэрэг нь хот төлөвлөлт, газар зохион байгуулалттай холбоотой. Цаашлаад хотын утаа, замын түгжрэл зэрэг нь эмх замбараагүй газар олголт, хот төлөвлөлт алдагдсантай холбоотой” гэв.

Харин Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн тухайд МҮЭХ-ныхонтой 2023-2025 оны Хөдөлмөр, нийгмийн түншлэлийн гурван талт хэлэлцээрийн хэрэгжилтийн талаар санал солилцжээ. Тэр үеэр МҮЭХ-ны удирдлагууд “Олон жил авлигад идэгдсэн далд эдийн засаг ил болж, хөрөнгийн урсгалыг ард түмэнд зориулж, цалин хөлс, тэтгэвэр тэтгэмжийг 2023 онд хоёр удаа нэмж, олон жилийн турш МҮЭХ-ноос тавьж байсан бүсийн орон нутгийн нэмэгдэл цалин олгох, иргэдэд хувьцаа олгох, ногдол ашиг олгосон. Тэтгэврийн реформ хийж тэтгэврийг өвлүүлэх, тооцох аргачлал, индексжүүлж, засаглалыг сайжруулах өөрчлөлтүүд хийж, эдийн засгийг сэргээх, валютын ханшийг тогтворжуулсан. Тиймээс авлига, албан тушаалын хэргүүдэд хариуцлага тооцох, алдагдсан боломжуудыг сэргээхэд МҮЭХ шаардаж дэмжиж ажиллана. Цаашид нүүрс, сангууд, банк, тендерийн хулгайг дахин гаргуулахгүй, ил тод шударга байлгах тогтолцоо засаглалыг бий болгох шаардлагатай. Ялангуяа нийгмийн түншлэлийг үл тоодог, хүний эрх, хөдөлмөрлөх эрхийн зөрчил гаргадаг, зарим монополь шахуу аж ахуйн нэгж байгууллагууд үгсэн хуйвалдаж үнэ ханшаа өсгөх, зохиомол хомсдол үүсгэдэг, банк санхүүгийн зээлийн хүүгийн дарамт, ажиллах хүчний гадагшлах урсгал зэрэг асуудалд онцгой анхаарч, өвөлжилтийн хүндрэл зудын нөхцөл байдал түүнийг дагасан хүндрэлийг даван туулах, дагаж гарах асуудалд шуурхай арга хэмжээг авах, малчдын нийгмийн асуудал, эрүүл мэндэд анхаарах, нийслэл хотын орчны аюулгүй байдал хангуулах, осол аваараас сэргийлэхэд МҮЭХ дэмжиж хамтран ажиллана” гэв. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Оюу толгойн хэлэлцээр амжилттай болж, Монгол Улсын 34 хувьд ногдох 2.3 тэрбум долларын өрийг тэглэсэн. Бүх асуудлын тээг нийгмийн Баялгийн хулгайтай цөөн хүн хүртдэг байдлыг таслан зогсоох тэмцэл, ил тод байдлын ачаар нүүрсний, сангийн, банкны, тендерийн гээд буруу замын мөнгөний урсгал төсөв рүү нийтийн сан руу орж валютын нөөц 4.9 тэрбум ам.долларт хүрсэн. Авлигатай тэмцэж, далд эдийн засгийг ил болгосноор бид хэлэлцээрээр хүлээсэн тэтгэвэр, тэтгэмж, цалин нэмэх боломж бүрдсэн. Орон нутагт ажиллаж буй төрийн албан хаагчдад цалингийн нэмэгдэл өгч буй нь үр дүнгээ үзүүлж хот руу гадагшаа урсгал багасаж буцах урсгал бий болсон үр дүн ажиглагдаж байна. Нийгмийн шударга бус байдал дундаж давхаргаа тэлэх, ард түмний ажил орлогыг нэмэх, нийгмийн хамгааллыг хангахад Нийгмийн түншлэлийн хүрээнд МҮЭХ-ны үүрэг оролцоо өндөр байдаг. Цаашид ч бид хамтран үр дүн гаргахын төлөө ажиллана. Хөдөө орон нутаг, салбар дунд анхан шатанд тулгамдаж байгаа асуудлуудаар МҮЭХ-ны төлөөлөл та бүгдийн тавьж буй шаардлага тэмцэл зүй ёсны бөгөөд бид бодит ажил хэрэгч байдлаар холбогдох сайд, орон нутгийн удирдлагуудтай илүү нарийвчлан шийдэл гаргаж Засгийн газар шийдвэр гаргаж ажиллана” гэжээ. Мөн тэрээр өнгөрсөн долоо хоногоос Авлигын шүүх байгуулах талаар дахин хөндөж эхэлсэн байна. Энэ асуудлаар УИХ-ын нэр бүхий гишүүдэд ч ширүүхэн үг хэлээд авчээ. Л.Оюун-Эрдэнэ “Авлигын шүүхийг УИХ-д өргөн барьсны маргаашаас эхлээд л нийгмийн анхаарлыг өөр тийш татах хэд хэдэн үйл ажиллагаа явагдсан. Маш танил технологи явсан. Нөгөө л “үхсэн муур” технологи байсан. Тэрийгээ их ч сайн хийх юм. Гэхдээ энэ авлигын шүүх дээр “үхсэн муур” технологио дахин хэрэглэж чадахгүй л болов уу даа” гэж ярьжээ. Л.Оюун-Эрдэнийн тухайд энэхүү авлигын шүүхийн хуулийг 2023 оны арваннэгдүгээр сарын 30-нд УИХ-д өргөн барьсан. Тэгэхдээ “Авлига гэдэг өөрөө хамгийн эрх мэдэлтэй, хамгийн нөлөө бүхий бүтцийг тойрч ургадаг ургамал. Манай улсын авлигын голомт уул уурхай, нийслэлийн газрыг дагаж цэцэглэсэн. Системийн авлигын улс төр болон эдийн засгийн бүлэглэл, олон улс дамнасан сүлжээний өмнө жирийн шүүгчид маань хүчин мөхөстөж байхыг үгүйсгэхгүй ээ. Монгол төр энэ дархлааг хамгаалах эрх зүйн орчин, тогтолцоог бүрдүүлэх учиртай. Тийм ч учраас Монгол Улсад авлигын дагнасан шүүх байгуулах нь зайлшгүй шаардлагатай хэмээн Ерөнхий сайдын хувьд үзэж байна” гэсэн байда

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ж.Бат-Эрдэнэ: УИХ дээрээ зөв бодлого гаргаад явсан бол өнөөдрийн таван боодол өвсний тусламжаас илүү дээр байх байсан DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Ж.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-УИХ-аас “Ногоон автобус”-ны асуудлаар Хянан, шалгах түр хороог хэзээ байгуулсан бэ. Яагаад энэхүү хороог байгуулах болов?

-Ардчилсан намын гаргасан санаачилга шүү дээ. Ингэхдээ ногоон автобусны худалдан авалтын талаар сонсгол явуулъя гэсэн. Тээврийн хүний хувьд тэрхүү санаачилга дээр нь би гарын үсэг зурсан. Манай намаас ч 10 гаруй гишүүн дэмжсэн. Ингээд энэхүү түр хороог байгуулах шийдвэр нэгдүгээр сарын 17-ны өдөр гарсан. УИХ-ын намрын чуулганы сүүлийн өдөр байсан юм. Ингээд түр хорооны гишүүд хуралдаад намайг даргаар нь томилсон.

-Таныг даргаар сонгосон анхны хурал хэзээ болсон бэ?

-Түр хорооны гишүүдийг 11 хүний бүрэлдэхүүнтэй баталсан. Тэр өдрийн чуулганы хуралдааны дараа анхны хурлаа хийж намайг дэмжсэн.

-Ногоон автобусны худалдан авалтыг хэрхэн шалгах юм бэ. Одоо ажил ямар шатандаа явж байгаа вэ?

-Нэгдсэн чуулганы хуралдаан завсарлаад гишүүд маань нэлээд ажилтай байлаа. Тиймээс бид ирэх долоо хоногийн даваа гаригт хуралдаанаа хийхээр болж байгаа. Үүгээр түр хороо шинжээчдээ томилно. Мөн шинжээч ямар хүрээнд, яаж ажиллах вэ гэсэн дүрмийг батална. Хоёрдугаарт, хянан шалгагч нараа ч мөн томилно. Ингээд нийслэл болон зохих байгууллагуудаас материалаа авна. Харин шинжээчдийг аудитын байгууллага, Төрийн өмчийн хороо, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам зэрэг газруудаас авна. Хянан шалгагчдын хувьд хуульчид, Төрийн худалдан авах газар зэргээс томилно. Тэдгээр хүмүүс маань материалуудтай танилцаад долоо хоног орчим ажиллах болов уу гэж харж байгаа. Одоо бол зөвхөн ногоон автобусны асуудал дээр ажиллах учраас нэг их хугацаа орохгүй байх. Ер нь бол дөрөвдүгээр сард хурлаа зарлаад 2-3 хоногийн дотор асуудлыг дуусгана гэж бодож байна.

-Энэ хэрэгтэй холбогдуулан хувийн хоёр компанийн захирлыг буруутгаад нэгийг нь хорьчихсон байгаа. Тэгвэл энэ хоёр хүн хуйвалдаад ийм хэрэг хийнэ гэдэгт хүмүүс тэр бүр итгэхгүй байна. Үүнд төрийн өндөр албан тушаалтан, эрх мэдэлтнүүд оролцсон байх боломжтой юу?

-Яг үүн дээр би одоо хариулж чадахгүй. Холбогдох материалуудыг бүгдийг нь цуглуулна. Бүгдийг нь үзээд шинжээчид дүгнэлт гаргана. Уг дүгнэлтээр бүх асуудал тодорхой болно. Компанийн оролцоо ямар байсан, сонгон шалгаруулалтыг нь яаж явуулсан, хөндлөнгийн нөлөөлөл нь юу байв, бичиг баримтууд нь яаж гарсан байна вэ гээд олон асуудал тодорно.

 -Түгжрэлийг бууруулах үндэсний хорооны даргаар ажиллаж байсан УИХ-ын гишүүн Ж.Сүхбаатарыг энэ хэрэгтэй холбогдуулан яллагдагчаар татсан гэдэг үнэн үү?

-Надад энэ талаар ямар ч мэдээлэл алга.

-Та саяхан өвөлжилт, хаваржилттай холбоотой пост оруулсан нь нэлээд хэл ам дагуулсан. Ер нь энэ жилийн зуднаар малчид маань өөрсдийн өмч болсон мал сүргээ бүрэн бүтэн авч үлдэх тал дээр юу хэлмээр байна вэ?

-Тухайн үед машин угаалгаж байх хоорондоо бодлоо цахим орчинд бичиж оруулсан. Хоёрдугаарт, би чинь хэдийгээр авто инженер ч гэсэн хөдөө орон нутаг, мал сүрэг, малчдаа дэмжих дээр 2017 оноос эхлэн тасралтгүй ажиллаж байна. Дээрээс нь орон нутгаас сонгогдсон гишүүний хувьд хүссэн хүсээгүй хөдөөгийн амьдралыг сайжруулах асуудлыг бодох ёстой. Гишүүн болохоосоо өмнө Булган аймагтаа би хоёр жил амьдарсан. Бидний хийсэн сургууль, цэцэрлэг, зам дагаж хөгжил гээд олон километр зам тавиад байдаг. Гэтэл эцсийн эцэст ард иргэдийн амьдрал дээшилсэн үү. Бахь байдгаараа байгаа нь үнэн шүү дээ. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүд, Засгийн газар УИХ-аас гарч байгаа бодлого чинь дэд бүтэц, нийгмийн хөрөнгө оруулалтыг л бодож байгаа болохоос биш ард иргэдэд хөрөнгө оруулалт хийхгүй байна. Үе, үеийн Сангийн сайд нараас би чуулганы хуралдаан дээр яг ямар хөрөнгө оруулалтыг ард иргэдийн амьжиргаа, хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй сайжирч, хөл дээрээ босохын төлөө оруулж байгаа гэж асуудаг.

-Тэгэхээр ямар хариулт өгдөг вэ?

-Тэд энэ бол хувийн хэвшил. Мал чинь хувийн өмч. Хувийн хэвшлийн асуудалд төр оролцохгүй. Зах зээлийнхээ журмаар явах учиртай л гэж хариулдаг. Тэгээд л таг болдог. Гэтэл минийхээр бол “Иргэн баян бол улс баян” гэсэн өнцөг. Иргэн нь баян бол улс нь баян байна. Ингэхийн тулд иргэдээ баяжуулах, ажилтай болгох, цалин орлоготой байлгах асуудлыг нэн тэргүүнд бодохгүй бол болохгүй. Би бол “Баяжигтун” гэсэн уриатай л ажиллаад байдаг хүн. Тэгээд энэ хүрээндээ ЖДҮ-ийг хөгжүүлье гэдэг.

-Гэтэл ЖДҮХС-г нь хуваагаад авчихдаг шүү дээ?

-Яг тийм. Тэр үед нь би хөгжүүлнэ гэсэн мөртлөө хамаг ЖДҮ-ийн хөрөнгөө өөрсдөө авчихсан байдаг ийм УИХ тарцгаая гэсэн саналыг хүртэл тавьж байлаа. Малчид, хөдөлмөрчдөө ерөөсөө л хөл дээр нь босгох ёстой. Ингэхийн тулд ямар нэгэн зүйлээр дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Гэтэл би хувиасаа мөнгө гаргаж өгөөд, эсхүл банкнаас хөнгөлөлттэй зээл авч өгөөд байж чадахгүй шүү дээ. Харин хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй зээл, тусламж гаргах боломжтой бодлогыг л гаргаж тавих. Яагаад иргэддээ улсын төсвийн хөрөнгөөр тоног, төхөөрөмж өгч болохгүй гэж. Тэгээд би “Шинэ хөдөө” гэж хөтөлбөрийг санаачилж байлаа.

-Тэр тань хэдэн он билээ?

-“Шинэ хөдөө” хөтөлбөр анх 2017 онд эхэлснээс хойш өнөөдрийг хүртэл 10 гаруй тэрбум төгрөгийн тоног, төхөөрөмжийг иргэдэд олгосон. Трактор, хадлан, ногоо тарьж хураадаг тоног төхөөрөмжүүдийг хамтарсан өрх айлуудад олгож ирсэн. Булган аймгийн Сайхан суманд л гэхэд 20 гэр бүл хамтарч, газраа гаргахаар нь түрээсээр өгчихсөн. Одоо бол өвөлжөө, хаваржаагаа янзлах, ус худаг гаргах, хадлан тэжээлээ тарих, хураах ажлаа хийж байна. Яг л үүнийг нэгдсэн бодлого болгож явуулмаар байгаа юм. Бид өнөөдөр малчдадаа тусална гээд машин өвс ачаад явж байгаа ч нэг айлд очихдоо таван боодол өвс л болж байна. Цаашдаа яах юм. Цас зуд болох бүрд л хандивын аян эхлүүлээд, таван боодол өвсөө бариад гүйгээд байх юм уу. Харин түүний оронд нэгдсэн бодлого гаргаад авч чаддаггүй тоног төхөөрөмжийг нь түрээсээр өгөөд бэлтгэлийг нь хийлгэх хэрэгтэй.

-Зудтай газруудад яг одоо тусламж хүргэж байгаа. Гэтэл энэ тусламжийг хэтэрхий оройтчихлоо гэх хэсэг байна?

-Түрүүн хэлсэн, таван боодол өвсөөр нэгэнт муудсан малыг тэнхрүүлнэ гэж байхгүй. Дээрээс нь тэд чинь ямар өлсөж үхэх гэж байгаа хүмүүс биш. Гурил, будаа, эмнэлгийн тусламж өгөөд байна. Би яагаад жаахан эгдүү хүрээд тэгж пост бичсэн бэ гэхээр УИХ, төсөв дээр энэ асуудлыг ярихаар хэдэн малчдыг давраах гэлээ. Энэ чинь хувийн өмч гээд л эхэлдэг. Азийн хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлж, “Уур амьсгалын өөрчлөлтөд зохицсон мал аж ахуй” гэсэн төслийг ХХААХҮЯ-наас оруулж ирэхэд л 1400 малчинд хашаа барьж өгөх гэж байна гэсээр байгаад унагаасан. Тэгсэн мөртлөө өнөөдөр малчнаас нь илүү малд нь хайртай юм шиг нөхдүүд л гүйгээд байдаг. Уг нь УИХ дээрээ зөв бодлого гаргаад түүнийг нь дэмжээд явсан бол өнөөдрийн боодол өвсний тусламжаас чинь хавь илүү дээр байх байсан.

-Зарим нөхөд зудаар дамжуулан сонгуулийн сурталчилгаагаа бараг эхэлчих шиг боллоо. Та юу гэж бодож байна вэ?

-Би яг л наад өнцгөөс чинь хараад байгаа. Ер нь бид нэг зүйлийг зөв бодох ёстой. Цас зуд болохоор мал нь урууддаг. Тогтоож барих хашаа хороо байхгүй учраас араас нь явж байгаад амь насаа алддаг тохиолдол олон байна. Өмнө нь ч байсан л асуудал. Ингээд ярихаар Өмнөд Монголыг дуурайлаа гээд байгаа. Тийм биш. Бид хөгжлийг дуурайх асуудал болохоос Хятадыг дуурайж байгаа зүйл биш шүү дээ. Бүх зүйл хөгжөөд байхад заавал малаа дагаж явж байгаад эндээд байх шаардлага байхгүй. Байгалийн гамшиг болсон үед малаа хэд хоног дулаан хаших хашаа хороотой байж л хөгжих ёстой. Хагас эрчимжсэн байдлаар мал аж ахуйг хөгжүүлж болно. Өдөрт нь бэлчээртээ гаргаад оройдоо дулаан байранд хашаад байхад болохгүй юмгүй. Ер нь гадны туршлагаас харахад малыг дулаан хашаанд байлгаад байвал өвлийн жин алдагдал огт байдаггүй юм билээ. Одоо болохоор бид үнэхээр туйлдсан хэдэн малаа л арайхийж хавартай золгуулж байна. Өнөөдөр монголчууд бид долоо, наймдугаар сараас эхлэн шинэ мах идэж байгаад 11 дүгээр сард идшээ хийгээд хөргөгчиндөө хийчихдэг. Тэгээд бараг хагас жилийн туршид хөргөгчний мах идэж байгаа нь үнэн биз дээ. Малчид маань малаараа ашиг олох нь л чухал болохоос хээр гадаа дагаад л яваад байх нь тийм чухал биш. Гэтэл бид өмнөөс нь бэлчээрийн мал аж ахуй л хэрэгтэй гээд цахим орчинд бичээд сууцгааж байна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

ТОЙМ: “Газрыг ашиглуулахгүй, эзэмшүүлэхгүй гэхээр хувьчлах уу, түрээслэх үү, бүр зүгээр өгөх юм болов уу” хэмээн өгүүллээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн Ж.Бат-Эрдэнэ “УИХ дээрээ зөв бодлого гаргаад явсан бол өнөөдрийн таван боодол өвсний тусламжаас илүү дээр байх байсан” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Мал өлдөж, тамирдсандаа үхэж, малчид ядарч туйлдсандаа уйлж байна

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Газрыг ашиглуулахгүй, эзэмшүүлэхгүй гэхээр хувьчлах уу, түрээслэх үү, бүр зүгээр өгөх юм болов уу” хэмээн өгүүллээ.

Л.Оюун-Эрдэнэ: Авлигын шүүх дээр “үхсэн муур” технологио дахин хэрэглэж чадахгүй л болов уу

Хуульч П.Эрхэмбаяр “Хуулийг иргэдэд ойлгомжтой сурталчлан таниулдаггүйгээс шоронжсон систем рүү явж байна” гэлээ.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы мягмар гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хоосон шуугиан тайван аж төрөх үндсийг алдагдуулдаг DNN.mn

Цахим орчин Монголын нийгмийг удирдаж байдгийг бид бүгдээрээ мэддэг болжээ. Эрх баригчдад ч юм уу нийгмийн нөлөөтэй хэсгийн эрх ашиг хөндөгдөх, нэр хүндэд нь халтай зүйл болоход түүнтэй зэрэгцэн нэг шуугиан буюу дэмий хоосон зүйл цахимаар давлагаалж бүхнийг мартуулна.
Хүн бүр би хоцорчих вий хэмээн сандчин утсаа шүүрэн авч тухайн шуугианыг хаврын түймрийг өрдөн хөгжөөх салхи мэт цааш нь түгээнэ. Хүн болгоны хар хорын, атаа жөтөөний, сониуч сэтгэлийн гал шингэсэн болохоор уг дэмий хоосон үг маш эрчимтэй хүчээ аван түүнийг уншсан жирийн иргэдийн
Хоосон шуугиан тайван аж төрөх үндсийг алдагдуулдагсэтгэлийг байхгүй болтол үймүүлэх аж.
Бүх зүйлийн үндэс сэтгэл санаа байдаг гэж бурхны шашинд ч, сэтгэл судлал ч нэгэн дуугаар хэлдэг.Сэтгэл санаа тайвангүй нийгэм маш муу нийгэм байж таарна. Энэ бүгдийг бид өөрөө өөрсдөдөө бий болгож байна. Үүнд техник технологи нөлөөлж байна гэж өөрсдөөсөө зайлуулж болох ч энэ нь буйртай үгүйсгэл биш. Технологи бол амьдралын чанарт нөлөөлдөг нь үнэн ч хамгийн гол нь бидний хэрсүү сэтгэл, дагаж хуйлрах дадал, дэмий хоосон үгэнд татагдах алмай байдал голлон нөлөөлж байдаг билээ. Бид хэтэрхий хөнгөн байгаагийн дээр
Бэрлиний хана. 1989 ончанартай мэдээлэл хаанаас авахаа мэдэхгүй, хаанаас авч байснаа мартсанаас болж байгаа юм. Хоосон үг одоогийнхоор бол сошиал шуугиан тайван аж төрөх үндсийг алдагдуулдаг аж. Энэ тухай аль дивангарын үед манай өвөг дээдэс мэддэг байв. Үүний жишээ болгож “Дэмий хоосон үгийг цуурхан аж төрөх үндсийг өөрсдөдөө алдагдахад хүргүүлэхгүй, нам гүм найртай түвшин суухыг” хот зээлийн газраа үүрэг болгож байжээ. Хэн хэлсэн гэж бодож байна 1910-аад оны үед Жалханз хутагт, Хатанбаатар нар баруун зүгийг төвхнүүлж явахдаа гаргаж байв.
Ж.Са нда гдорж

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Н.Доржсүрэн: Манайд дрон ашиглах тухай нарийвчилсан хууль хэрэгтэй DNN.mn

Монгол Улсад ашиглагдаж байгаа дронуудын стандарт, тэдгээрийг ямар дүрэм журмын дагуу ашиглах тухай Монгол Улсын зөвлөх инженер Н.Доржсүрэнтэй ярилцлаа.

-Дроны хөгжил ямар түвшинд явж байна вэ?

-Дрон бол аж үйлдвэрийн IV хувьсгалын нэг тод жишээ. Дэлхийн нэгдүгээр дайны үед 1917 онд Англичууд анх удаа нисгэгчгүйгээр онгоцыг алсаас нисгэх туршилтыг хийсэн. Дроны хөгжил түүнээс хойш тогтвортой явагдаж 1990-2000-аад онуудад нийтийн хэрэглээнд нэвтэрч эхэлсэн. Өнөө үед АНУ-ын өндөр хүчин чадалтай, довтолгооны зориулалттай, шингэн түлш ашигладаг, алсын зайнаас удирдах чадвартай цэрэг тагнуулын дронууд хүртэл бий болсон. Тэдгээрийг хиймэл дагуулын холбоогоор дамжуулаад дэлхий хаанаас ч удирдах боломжтой. Мөн энгийн удирдлагатай дронууд бидний өдөр тутмын амьдралд ч хэрэглээ болсон байна. Тусгай зориулалтаар ашиглахаас гадна чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх арга хэрэгсэл болон өргөн хүрээнд тархаж байна.

-Манай оронд дроныг зөв зүйтэй ашиглаж байна уу?

-Аливаа шинэ технологи сайн муу талтай байдаг. Хүн төрөлхтөнд ашиг тусаа өгөх боловч эргүүлээд ямар нэг байдлаар муугаар ашигладаг

луудаас хэрхэн яаж өөрсдийгөө хамгаалах вэ гэдэг асуудал хөндөгдөж байна.Дроны ашигтай тал их бий. Дрон бий болсноор агаараас зураг авах илүү хямд, амархан болсон байна шүү дээ. Алсаас тандалт, судалгаа хийх, алсын зайнд хүргэлт хийх, өндөр байгууламж, барилгууд дээрх нөхцөл байдлын хяналт, шалгалтыг хийх хялбар болж байна. Тухайлбал Хөдөө, аж ахуйн салбар өргөн хэмжээний талбайд дрон ашиглаж хяналт хийх, бордоо, ургамал хамгаалах бодис цацах, мөн цахилгаан эрчим хүчний өндөр шугамын орой дээр заавал хүн гарах шаардлагагүйгээр тухайн багананд гэмтэл үүсэх эрсдэл бий эсэхийг харах зэрэг олон боломжуудтай болсон байна. Ашигтай талыг дурдвал маш олон жишээнүүд байна.

-Дроны ямар сөрөг талуудаас сэргийлэх вэ?

-Сөрөг талын гол жишээ бол хууль бус ажиглалт, тандалт хийх юм. Таныг хэн ч, хэзээ ч дроноор дамжуулан харах боломжтой болж байна. Хувь хүний аливаа байгууллагын орон зайд халдах, тагнан туршихад өндөр хүчин чадалтай камераар тоноглогдсон дрон ашиглагдах боломжтой. Түүнчлэн дронууд килограммаар ч хэмжигдэх даацтай болсон тул хориотой бараа болон хар тамхийг хил дамнуулан тээвэрлэх эрсдэлтэй. Очих цэгийг нь тохируулаад өгчихвөл дрон аваачаад өгчихөж байна. Мөн агаарын зайд нислэг үйлдэж буй агаарын хөлөг, түүний аюулгүй байдалд дрон ашиглаж сөрөг нөлөө, халдлага үзүүлж болзошгүй юм. Иймээс Олон улсын иргэний нисэхийн байгууллагаас үүн дээр онцгой анхаардаг бөгөөд өндөр түвшинд сэргийлэх арга хэмжээ авахыг зөвлөдөг. Дроныг ашиглаж бусдын эрүүл мэнд, амь насанд халдах оролдлогууд олон улсад гарсан жишээнүүд байдаг. Ийм төрлийн халдлага гарахаас урьдчилан сэргийлэх хэрэгцээ, таслан зогсоох шаардлага тулгарч байна.

-Монгол Улсад дрон ашиглах тухай хууль, эрх зүйн зохицуулалт бий юү?

-Манайд огт хууль эрх зүйн зохицуулалт байхгүй гэдэг нь өрөөсгөл ойлголт. Манай улсын Иргэний нисэхийн дүрмийн 101 буюу Хүнгүйагаарын хөлөг, пуужин, жиро-глайдер болон парасэйлийн үйл ажиллагааны дүрэм зохицуулагдах боломжтой. Манайд дрон ашиглах тухай нарийвчилсан хууль хэрэгтэй. Цаашид дронуудыг бүртгэлжүүлэх шаардлагатай. Гэхдээ ямар үзүүлэлтээс дээших техникийн чадамж бүхий дронуудыг бүртгэх вэ гэдгээ сайн тодорхой болгох. Ямар хэмжээний ачаа зөөх чадвартай, хэр хол, хэр өндөрт нисэх, хөдөлгүүрийн хүчин чадал, ажиллах цаг гэх мэт үзүүлэлтүүдийг нарийвчлан авч үзэж, тодорхой босго тогтоогоод үүнээс дээшихийг заавал бүртгэлжүүлнэ. Удирдан ажиллуулах нисгэгчийг богино сургалтад хамруулна гэх мэт тавигдах шаардлагуудыг тодорхой болгох хэрэгтэй. Иргэний нисэхийн дүрмээр иргэний нисэхийн хяналттай, хяналтгүй агаарын зай, ерөнхий зориулалтын агаарын зай, хориотой бүс, аюултай бүс, улсын нислэгийн агаарын зай гэх мэтээр тодорхойлж өгсөн байдаг. Тийм ч учраас хяналттай орон зайд дроныг нэвтрүүлэхгүйн тулд дрон үйлдвэрлэгчдийн дроны өгөгдлийн санд эдгээр бүсийг суулгаж өгсөн байдаг. Тухайлбал, албан ёсны дрон үйлдвэрлэгчийн ямар ч дрон нисэх буудлын нислэгийн талбай орчимд хөөрөхгүй байх ёстой.

-Хэрхэн дроноос хамгаалах вэ?

-Дроноос хамгаалахын тулд түүний ажиллагааны онцлогийг харгалзан үзэх нь зөв. Дрон болон дроны удирдлага хоёрын хооронд цахилгаан соронзон долгионоор удирдлагын холбоо явагддаг.Тэгэхээр дроныг идэвхгүй болгох, устгах гэж байгаа бол удирдлагын дохионд нөлөөлөх хэмжээний багажтай байх хэрэгтэй. Түүнийг дроны эсрэг буу ч гэж нэрлэдэг. Дронтой тэмцэх хатуу, зөөлөн хэмээх үндсэн арга бий. Хатуу арга нь зориулалтын тортой сумаар буудах, чулуу шидэх, сургасан бүргэдээр дроныг барьдаг газар ч байна. Илүү хүчтэй, хурдтай дронд тор дүүжилж байгаад барьж авах арга ч бий.

-Зөөлөн хүчний арга нь ямар арга вэ?

-Харин зөөлөн хүчний арга нь радио давтамжид нөлөөлөх. Дроны эсрэг буу нь урд хэсэгтээ урагшаа чиглэсэн антеннтай байдаг. Тэр буу нь дроны удирдлагын дохиог саатуулагч радио давтамжтай долгионоор бууддаг. Тиймээс дрон удирдлагагүй болоод шууд газар унана. Удирдаж байгаа хүн ч удирдах боломжгүй болно.

Дараагийн арга нь дроныг өөрийн байршлаа тогтоох боломжгүй болгох юм. Гар утас бүрт GPS гэж хэлж заншсан, эсвэл байршил тодорхойлогч хиймэл дагуулын навигацийн дохионы хүлээн авагч байдагтай адилхан дронд мөн бий. Энгийн үгээр дроныг идэвхгүй болгох өөр нэг арга бол төөрүүлэх юм.Дээрхтэй адилхан буугаар дроны байршил тогтоох хүлээн авагчийг хиймэл дагуулын навигацийн дохиог хүлээн авах боломжгүй болгоно. Түүгээр буудсаны улмаас дрон орон зайн баримжаагүй болж идэвхгүй болдог, осолддог.

Мөн онцгой объектод шаардлагатай бол хамгаалалтын радио тор үүсгэгч хамгаалалтын системийг суурилуулж болно. Энэ нь хяна, илрүүл, хамгаал буюу устга гэсэн зарчмаар ажилладаг төхөөрөмжүүдийн нэгдэл юм. Дроны удирдлагад түгээмэл ашигладаг радио давтамжуудыг байнга хянах, дрон илрүүлэгч радар ажиллуулах, илэрсэн үед радио дамтамжуудыг саатуулж, дроныг ажиллагаагүй болгох зориулалттай цогц систем байдаг.

Түүнчлэн бидэнд дроноос хамгаалах систем чухал шаардлагатай боллоо.

Н.Нарванчин

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

СОНИНЫ АРЫН НҮҮР: Хавар хямд мах идье л гэж байвал одоо малчиддаа тусалъя DNN.mn

Түүхэнд байгаагүй гамшигт үзэгдэл хөдөө орон нутагт тохиож байна. Хамгийн олон буюу 20 гаруй сая мал хорогдсон жил болох эрсдэл бүрдлээ. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл энэ хавар, зун малын үнэ тэнгэрт хадна.

Махсаг монголчууд бензингүй, тоггүй байж чадах ч махгүй бол долоо ч хонохгүй. Хичнээн үнэтэй байсан ч мах идэх гэж олсон орлогоо бүгдийг нь зарцуулж чадна. Тиймээс хавар цалиндаа таарсан боломжийн үнэтэй мах авмаар байгаа бол малчдаа тоохгүй, миний мал биш гэсэн хүниймсэг хандлагатай байж болохгүй. Хүнд хэцүү энэ үед аль чадахараа малчиддаа тусалцгаая. Зун, намрын дэлгэр цагт хөдөө очиж жаргацгаадаг хотын бид хавар, өвөл малчны хот ямар байдгийг тэр бүр мэдэхгүй.

Ажилгүй, анхиагүй хөдөөнийхөн гэж ад шоо үздэг буруу хандлагаа одоо больцгооё. Эцэст нь хямд мах идмээр байгаа бол одоо л малчиддаа тусалцгаая!

Э.МӨНХТҮВШИН

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

С.Отгонгэрэл: Хуулийн шинэчлэлүүдийг ил тод тунгалаг болгох мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлсэн намыг ард түмэн дэмжинэ DNN.mn

Хууль зүйн ухааны доктор, профессор С.Отгонгэрэлтэй ярилцлаа.

-Энэ удаагийн УИХ-ын ээлжит сонгуульд өрсөлдөх намууд мөрийн хөтөлбөрөө хэдийнэ боловсруулаад эхэлжээ. Ингэхэд ямар мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлсэн нам ялалт байгуулах боломжтой вэ?

-Манайх дэлхийд байхгүй системээр сонгуулиа явуулах гэж байгаа. Можаритор системийг бүсчлээд томсгочихлоо. Ирэх сонгуулиар намыг сонгож таарна. Тэр дундаа олонд танигдсан хүн сонгогдох магадлалтай. Олон мандаттай аль нэг бүсийн тойрог байлаа гэхэд тэр дотроо бас жагсах нь байна. Хэн нь нэгдүгээрт байх вэ гэдэг нь чухал болно. Дээрээс нь эмэгтэйчүүдийн квот орж ирж байна. Үндсэндээ МАН найман жил төрийн эрх барилаа. Энэ хугацаандаа Засгийн газар нь 2016-2020 онд хоёр удаа солигдов. 2020 оноос хойш бас хоёр Засгийн газар солигдлоо. Сонгогчид дүн тавих учраас саналд нь нийцсэн, сонгуулийн хуулиндаа захирагдсан мөрийн хөтөлбөр л гаргаж тавих ёстой.

Тэгэхээр сонгуульд өрсөлдөх намууд шударга, авлигатай тэмцдэг, хууль алагчилгүй үйлчилдэг мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлэх хэрэгтэй. Бас хууль шүүхийн шинэчлэлийг оруулахдаа ардчиллын үнэт зүйлийг эрхэмлэх ёстой. Манайх нэг талаараа халамжийн улс болчихлоо. Мөрийн хөтөлбөрт халамжийн бодлого байхгүй бол тухайн нам ялагдах магадлалтай. Судлаачийн хувьд хэлэхэд, хуулиа илүү тодорхой, хүний эрхийг хамгаалсан шударга ёсыг сахиулах хэрэгтэй. Парламент нь олонхи болчихоод гаргаж байгаа хуулиуд нь дандаа Үндсэн хуулийнхаа эсрэг байж болохгүй. Хуулийн шинэчлэлүүдийг ил тод тунгалаг болгох мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлбэл ард түмэн дэмжинэ.

-Нийгэм нэлээд бухимдалтай байна. Ардын нам татвар нэмэхгүй гэчихээд хэд хэдэн татвар нэмсэн. Ардчилсан нам нь хоорондоо хэрэлдсээр байгаад сөрөг хүчнийхээ үүргийг олигтой биелүүлж чадсангүй. Ард түмнийг бухимдалгүй байлгая гэвэл намуудад ямар бодлого хэрэгтэй вэ?

-Манайх бол парламентын засаглалтай орон. Асуудлаа дотроо шийддэг. Цөөнхи буюу эрх бариагүй нам нь үнэлэлт дүгнэлт өгөх ёстой. Эрх баригчид найман жил төр барихдаа юу амлаад, юу нь биелэгдээгүй юм. Мөн Улс төрийн намын тухай хууль 2024 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс хэрэгжээд эхэлчихлээ. Парламентад суудалтай нам Ерөнхийлөгчид нэрээ дэвшүүлдэг. Тэгэхээр парламентад суудалтай сөрөг хүчний намууд энэ үүргээ маш сайн гүйцэтгэх ёстой. Хэрэв тэгж чадахгүй бол эрх баригч нам дахиад сонгуульд ялна. Ардчилсан намын хувьд сөрөг хүчний үүргээ олигтой гүйцэтгэж чадсангүй. Эхний гурван жил хоорондоо хэрэлдээд таарсан. Одоо энэ шинэ намын дарга нь үүргээ сайн гүйцэтгэх ёстой. Бусад жижиг намуудад ч бас хамаатай. Үнэхээр сөрөг хүчнийхэн үнэлэлт дүгнэлтээ сайн өгч ард түмний анхаарлыг хандуулах ёстой.

Эрх баригч нам эхний дөрвөн жилд юу хийв. Дараагийн дөрвөн жилд юу хийснээ дүгнээд ярих ёстой. Авлигатай тэмцэж чадсан юм уу, ажлын байр бий болсон юм уу, татвараа нэмсэн юм уу, мөнгөний ханштай тэмцэж чадсан юм уу гээд энэ болгоныг улс төрийн намын шинээр хэрэгжиж байгаа хуулийн дагуу намуудын дэргэдэх судалгааны хүрээлэнгүүд ярих нь зөв. Тэгэхгүй бол жирийн иргэд тэр болгон мэдэхгүй. Парламентад суудалтай намууд ялангуяа сөрөг хүчнийхэн үнэлэлт дүгнэлтээ сайн өгмөөр байна.

-МАН “5Ш”-ийн ажиллагааны хүрээнд шударга ёсыг сахиулахаар авлигатай тэмцэж байна. Ковидоос хойш эдийн засаг сүрхий өссөн үзүүлэлтэй байгаа. Гэтэл нөгөө талд ард түмэн бухимдалтай байна. Өдрөөс өдөрт өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсөөд, ядуурал нэмэгдэж байна. Судлаачийн хувьд энэ намын явуулж байгаа бодлогод ямар байр суурьтай байна вэ?

-Аль нэг намын явуулж байгаа бодлого бол өөрсдийнх нь үзэл баримтлал байдаг. Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө дэвшүүлсэн. Ард түмэн сонгож олонхи болгосон. Тэр мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлсэн үгүйг парламнетад суудалтай сөрөг хүчин дүгнэх ёстой гэдгийг дахин хэлье. Тэрийгээ сонгогчдод хүргэх ёстой. Парламентад сөрөг хүчний хоёр нам төлөөлж байна. Тоглоомын дүрмийн дагуу сөрөг хүчнийхэн дүгнэлтээ өгч ажиллах ёстой.

Ер нь бол найман жил нэг нам засагладаг байдлаас сонгогчид залхдаг үзэгдэл бий. Польшийн жишээ байна. Тус улсад нэг нам найман жил төрийн эрх барьсан. Сонгогчид залхсан нь сонгуулийн үр дүнгээс нь харагдлаа. Ингээд найман жил эрх барьсан нам нь ялагдчихаж байна.

-Ирэх сонгуулиар олонд танигдсан хүн сонгогдох магадлалтай. Олны танил гэхээр өнөө л дуучид, бөхчид гарч ирэх магадлал өндөр болоод байна уу?

-Дуучид бөхчүүд сонгогдох боломж нь нээлттэй. Парламентын засаглалтай аль ч оронд олны танил хүмүүс гарч ирдэг. Ингэхгүйн тулд манайх сонгогчдынхоо боловсролыг дээшлүүлэх ёстой.

-Энэ удаагийн сонгуулийн нэг онцлог бол Ерөнхий сайдын сонгох байгаа. Монгол Улсын гал тогоог барих хүн хэн байх вэ гэдгийг ард түмэн сонгох ёстой. Сонголтоо маш хариулагатай хийнэ гэсэн үг. Үүнийг сонгогчдод яаж ойлгуулах вэ?

-Энэ сонгуулийн онцлог нь намын даргаа сонгох. Нөгөө талдаа тухайн бүс нутгийн лидерээ сонгох юм. Сонгуульд ялсан намын дарга нь Ерөнхий сайд байна гээд Үндсэн хуулиндаа оруулчихсан. Үүнийг сонгогчид ойлгож саналаа өгөх ёстой. 2019 оны Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр ялсан намын дарга Засгийн газрын гишүүдээ томилж, чөлөөлдөг эрх мэдлийг нь өгсөн. Гэхдээ танхимаа бүрдүүлэхэд гишүүдийн тоо хязгаартай байсан. Өөрөөр хэлбэл, 2022 онд Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрээр парламентын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр ажиллахад тооны хувьд хязгааргүй болгосон. Ингэснээр парламентын гишүүн Засгийн газартаа давхар ажиллахыг Ерөнхий сайд шийддэг. Ирэх сонгууль Ерөнхий сайд буюу тухайн намын даргыг сонгох сонгууль гэдгээ сонгогчид маш сайн ойлгох хэрэгтэй. Нам их чухал болчихож байгаа юм.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Г.Жавхлантөгс: Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад газар ашиглуулахгүй гэдэг нь Монгол Улс хөрөнгө оруулалт болон бизнест хаалгаа бүрмөсөн хааж байна гэсэн үг DNN.mn

Монгол дахь Америкийн худалдааны танхимын Бодлого хариуцсан захирал Г.Жавхлантөгстэй ярилцлаа.

-УИХ-ын дарга Г.Занданшатар Хөрөнгө оруулалтын хууль дахь газрыг гадаадын иргэнд 100 жилээр эзэмшүүлж, ашиглуулахгүй байх хуулийн төсөл санаачилна гэж мэдэгдлээ. Энэ мэдэгдлийг хөрөнгө оруулагчид хэрхэн харж байна вэ?

-Хөрөнгө оруулагчдын зүгээс үл итгэсэн, хүлээж харзнасан байдалтай байна. УИХ-ын дарга мэдэгдэхдээ төрийн гурван өндөрлөг гадаадын хөрөнгө оруулагчдад газар эзэмшүүлж, ашиглуулахгүй гэдэг дээр нэгдсэн байр суурьтай байгаа гэсэн.

Хэрэв энэ үнэн бол Монгол Улс гадаадын хөрөнгө оруулалт болон бизнест хаалгаа хааж байна гэсэн үг. Энэ бол гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдад маш том сөрөг дохио болно.

-Хэрэв энэ хууль батлагдвал хөрөнгө оруулагчдын эрх ашиг хэрхэн зөрчигдөх вэ?

-Энэ хуулийг санаачилж, баталсан нөхцөлд Монгол Улс дахин гадаадын хөрөнгө оруулалт гэж ярих шаардлагагүй болно. Монголд ямар ч гадаадын хөрөнгө оруулагч дахин хөрөнгө оруулахгүй. Уг нь Засгийн газар сүүлийн жилүүдэд “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын хүрээнд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахаар нэлээд ярьж, зарим нааштай алхмуудыг хийж байгаа. Энэ бүхэн ямар ч үр дүнгүй болно гэсэн үг. Одоогоор 2013 оны хуулийн дагуу газар эзэмшиж, ашиглаж буй олон мянган хөрөнгө оруулагчдын эрх ашиг хөндөгдөнө.

-Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хуулийн хүрээнд газар ашиглаж, эзэмшиж байгаа хөрөнгө оруулагчдад бас хамаатай гэсэн үг үү. Газар ашиглах, эзэмших эрхтэй гадаадын хөрөнгө оруулагчдын талаар ямар тоо баримт байдаг вэ?

-Тэгэлгүй яахав. Улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын мэдээгээр 2024 оны нэгдүгээр сарын 3-ны байдлаар Гадаадын хөрөнгө оруулалттай ХХК болон тэдгээрийн охин 953 компанийн эзэмшдэг нийт газрын хэмжээ 757.5 мянган га байгаа. Нийт 439 гадаадын хөрөнгө оруулалттай ХХК газар ашиглах эрхтэй байгаа.

Эдгээр компаниудын эрх ашиг ноцтойгоор зөрчигдөж, шүүх дээр олон зуун өргөдөл, гомдол ирж, Монгол Улсын нэр хүнд шалан дээр унаж, олон улсын арбитрын шүүхэд дуудагдана.

-Газраа эзэмшүүлэхгүй, ашиглуулахгүй гэхээр яаж хөрөнгө оруулалт татах гээд байгаа юм бол?

-Дижитал бизнес л биш бол газар ашиглахгүйгээр хэн Монгол Улсад хөрөнгө оруулалт хийх вэ. Ямар ч хөрөнгө оруулагч газар ашиглаж, оффис, үйлдвэрийн барилгуудаа барих шаардлагатай болно. Энэ бол бизнес, хөрөнгө оруулалт хийхэд шаардлагатай үндсэн эрх.

Гэхдээ бидний зүгээс Засгийн газар гадаадын хөрөнгө оруулагчдаас газар ашиглах эрхийг булаахгүй байх гэж итгэж байна. Саяхан манай худалдааны танхим “Бизнес эрхлэхгүй” сэдвээр хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан. Үүнд ЭЗХЯ-ны Хөрөнгө оруулалтын бодлогын газрын дарга Б.Анар оролцох үедээ Засгийн газар Хөрөнгө оруулалтын хуулийн шинэчилсэн найруулгад хөрөнгө оруулагчдад газар ашиглах эрхийг эдлүүлэхээр тусгасан, үүнийхээ ард тууштай зогсоно гэдгийг мэдэгдсэн. Тиймээс бидний зүгээс бодлого тодорхойлогчид маань ийм бодлогогүй алхам хийхгүй байх гэж итгэж байна.

-Ингэхэд хөрөнгө оруулагчид юу хүсдэг вэ. Хөрөнгө оруулалтын хуулийн шинэчилсэн найруулгад зайлшгүй тусгах асуудлууд гэвэл юу, юу байна вэ?

-Хөрөнгө оруулалтын шинэчилсэн найруулгад манай танхимаас нийт 80 орчим зарчмын бодлогын болон нарийвчилсан саналуудыг тусгуулахаар өгсөн. Тухайлбал, Хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах зөвлөлийн үйл ажиллагааг хуулинд тусгах, хөрөнгө оруулалтын эсвэл татварын маргаан гарсан нөхцөлд заавал арбитраар оролгүйгээр энэхүү зөвлөлөөр хэлэлцэж, шийдвэрлэх гэх мэт асуудлуудыг хөндсөнийг ЭЗХЯ-ны хуулийн ажлын хэсэг хүлээн авч, хуулийн төсөлд тусгасан байгаа. Мэдээж бидний хувьд одоогийн мөрдөгдөж буй хуулийн дагуу тодорхой салбаруудад хөрөнгө оруулсан нөхцөлд олгож буй татварын урамшууллуудыг, тухайлбал гаалийн болон НӨАТ-ын албан татвараас хөнгөлөх заалтуудыг хэвээр үлдээх шаардлагатай гэсэн зарчмын өөр байр суурьтай байгаа.

Монгол Улс хөрөнгө оруулалт татах талаар бусад улс орнуудтай өрсөлдөж буй тул тэднээс илүү таатай, өрсөлдөхүйц хөрөнгө оруулалтын орчин бүрдүүлж, тодорхой урамшууллуудыг санал болгох шаардлагатай гэж хөрөнгө оруулагчид хүсдэг.

-Ямар ч бизнес үйл ажиллагаа явуулахад хамгийн түрүүнд газрын асуудал хөндөгдөнө биз дээ. Гэтэл гадаадын иргэнд газрыг 100 жилээр эзэмшүүлж, ашиглуулна гэхээр баахан хятадууд орж ирнэ гэсэн нийгмийн эсэргүүцэл бий. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид гэнгүүт байгалийн баялгийг ухаж сэндийчих нь гэсэн монголчуудын газартаа харам муухай зан байна. Өөрсдөө ашиглаж чадахгүй хэрнээ бусдад ашиглуулахгүй. Энэ асуудалд хөрөнгө оруулагчдыг төлөөлж та байр сууриа илэрхийлэхгүй юү?

-Тэгэлгүй яахав. Өнөөдрийн өндөр хөгжилтэй бүх улс орнууд, тухайлбал, АНУ, Япон, БНСУ, БНХАУ, Европын холбоо Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт (ГШХО) -ыг татаж байж, хөгжсөн байдаг. Монгол Улс энэ жишгээр явахаас өөр аргагүй. ГШХО орж ирснээр тухайн улс шууд болон шууд бус олон ашиг тусыг хүртдэг. Тухайлбал, шинэ ажлын байрууд нэмэгдэж, шинэ технологи, нөү хау нэвтэрч, мэргэжилтэй ажиллах хүчинтэй болдог. Түүнчлэн эдийн засагт өр үүсгэдэггүй, харин татварын орлого нэмэгдэхээс гадна тухайн бизнесүүдийг даган ханган нийлүүлэгчид, үйлчилгээний салбарын бизнесүүд цэцэглэн хөгжиж, тэр хэрээрээ эдийн засагт шууд бус үр ашгаа өгдөг. Тухайлбал, 2022 онд Гадаадын хөрөнгө оруулалт (ГХО)-тай аж ахуйн нэгжүүд нийт 2.4 их наяд төгрөгийн татвар төлсөн байна. Цаашлаад өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх, ядуурлыг бууруулахад чухал нөлөөтэй. Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан мэдээллээс харахад Монгол Улсад 1990-2023 оны I улирал хүртэлх хугацаанд нийт 41.7 тэрбум ам.долларын ГШХО орж ирсэн байдаг. 2012 онд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын ДНБ-д эзлэх хувь 43 хувь байсан бол 2022 оны дүнгээр 15 хувь болж, гурав дахин буурсан байна. Тиймээс ард нийтээрээ аливаа улстөржсөн байдлаар энэ чухал асуудалд хандалгүй, харин хэрсүү ухаанаар хандаж, ГШХО-ыг дэмжих хэрэгтэй. Хариуцлагатай уул уурхайн үйл ажиллагааг дэмжиж, байгаль орчноо хамгаалах нь зүйн хэрэг.

-Хөрөнгө оруулагчдын зүгээс манай улсын татварын орчны талаар ямар асуудлуудыг дэвшүүлдэг вэ?

-Улс орны дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлтийг нэмэгдүүлэх зорилгоор эдийн засгийг тэлэх, экспортыг дэмжих, мега төслүүдийг хэрэгжүүлэх орчин бүрдүүлэх, бизнес эрхлэх орчныг таатай болгох, гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдад ээлтэй, тогтвортой, тодорхой орчин бий болгох шаардлага үүсээд байна. Энэ хүрээнд хөрөнгө оруулагчдад итгэл өгсөн татварын ойлгомжтой, тогтвортой орчныг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Тиймээс татварын багц хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар хөрөнгө оруулагчдад таатай бизнес, татварын орчныг бүрдүүлэх шаардлагатай байна. Тухайлбал, хувьцаа борлуулсан орлогод ногдох 20 хувийг суутган татварыг бууруулах, Нэмэгдсэн Өртгийн урвуу албан татварыг цуцлах, татварын маргаан шүүхээр эцэслэн шийдэгдэх эсэхээс үл хамааран Нөхөн ногдуулалтын актын торгууль, алданги, хүү зэргийг шууд төлүүлэх практикыг зогсоох хэрэгтэй. Үүний улмаас компанийн дансуудыг хаадаг, үйл ажиллагааг нь зогсоодог. Энэхүү зохицуулалт нь татварын хэт дарамтыг татвар төлөгчдөд учруулаад зогсохгүй, Олон улсын нягтлан бодох бүртгэлийн стандартад нийцэхгүй байна. Тиймээс татварын маргаантай байгаа дүнгийн тодорхой хувиар торгууль, алданги, хүү зэргийг тооцох шаардлагатай. Монгол Улсад байрладаггүй албан татвар төлөгч оршин суугч этгээдийн хувьцаа (болон бусад санхүүгийн хэрэгсэл)-г борлуулсан тохиолдолд, Монгол Улсаас эх үүсвэртэй олсон орлогын нийт дүнгээр 20 хувийн татварыг суутгуулан төлдөг. Анх худалдан авсан үнэ болон бусад худалдан авахад төлсөн баримтаар нотлогдох зардлуудыг хасах боломжгүй байх нь хөрөнгө оруулагчид болон оршин суугч татвар төлөгчдөд татварын хэт дарамт болж байна. Түүнчлэн гадаадаас авч буй ажил үйлчилгээнд НӨАТ-ыг ногдуулснаар дотоодын ААН-ийн үйлчилгээний өртөг зардал өсөж, орлого ашиг нь багасаж цаашдын хөрөнгө оруулалтын хэмжээг бууруулж байна. НӨАТ-ын татварыг дотоод ААН-үүд өөрсдөө хариуцан төлөхөөр татварын дарамтыг өөр рүүгээ шилжүүлэн авдаг. Гаднаас авч буй ажил үйлчилгээнүүд нь голдуу манай оронд эдгээрийг гүйцэтгэх хүн хүч, ажлын мэдлэг, туршлага чадвар байхгүйгээс авч буй мэргэжлийн экспертүүдийн үйлчилгээ байдаг ба энэ нь шууд бус замаараа үндэсний боловсон хүчинд бэлтгэх оюуны хөрөнгө оруулалт, хүний хөгжлийг мөн чөдөрлөж байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Сэтгэл зүйч Б.Пагмадулам: Охид нэгнээ дээрэлхэх үзэгдэл гэр бүлийн хайр халамж дутагдсантай холбоотой DNN.mn

Өсвөр насны охид нэгнийхээ биед халдсан ноцтой бичлэг олон нийтийн сүлжээнд түгсэн. Үе тэнгийн дээрэлхэлт юунаас үүсдэг, түүнээс хэрхэн сэргийлэх талаар сэтгэл зүйч Б.Пагмадуламтай ярилцлаа.

-Үе тэнгийн дээрэлхэлт, тэр дундаа өсвөр насны охидын нэгнийгээ гутаан доромжлох, бүр бие махбодид нь халдах үзэгдэл гарах боллоо. Сэтгэл зүйчийн хувьд энэ үзэгдлийг хэрхэн харж байна вэ?

-Энэ асуудал юунаас улбаатай вэ гэхээр хамгийн анхдагч зүйл гэр бүлийн хараа хяналт сул байх, эцэг эхийн харилцаа хандлага сөрөг, хоорондоо огт харилцаа холбоогүй, хүүхдийнхээ мэдрэмжийг хуваалцдаггүй байх зэрэг хүчин зүйлтэй шууд холбогддог. Өөрөөр хэлбэл, гэр бүлийн хүмүүжлийн асуудал хамгийн түрүүнд хөндөгдөнө.

-Саяхан нэг хүн сошиалд бичсэн байсан. Бид охидын эрх гэж түлхүү ярьдаг. Охидоо эрхлүүлдэг, алган дээрээ бөмбөрүүлдэг. Хамгийн гоё сайхныг эдлүүлж, гоё үгсийг хэлэх гэдэг. Энэ нь эргээд тухайн хүүхдийн сэтгэл зүйг эвдэж, ийм ноцтой үр дагаварт хүргэж байна гэсэн байв. Ийм байж болох уу?

-Манайд жендерийн хэвшмэл нэг ойлголт байдаг нь үнэн. Эмэгтэй хүүхэд эмзэг, хайрлаж хамгаалах хэрэгтэй. Хөвгүүддээ “Охидод битгий гар хүрээрэй” гэж захидаг. Гэхдээ нийгэмд зөвхөн охидыг өсгөөгүй шүү дээ. Хөвгүүд ч өсч торниж байгаа. Гэтэл охидод анхаарч байгаа тэр их анхаарал, халамж буцаад охид хөвгүүд рүү чичилдэг, өөрсдийнхөө хэрэгцээг давуу байдал гэж харахад хүргэдэг.

Жишээ нь, надаас үйлчилгээ авахаар орж ирж байгаа охидыг ажиглахад хүний өөдөөс эгцэлж харж чаддаггүй. Үсээ нүднийхээ урдуур тавьчихна. Хүн юм ярьж байхад гараад явчихна. Энэ нь өөрөө харилцааны доголдол юм. Тийм хүүхдүүдтэй тулаад уулзаад зөвлөгөө тусламж үзүүлээд эхлэхээр хамгийн эмзэг, гэнэн тав, зургаан настай охидын төрх, зан араншин гарч ирдэг. Харамсалтай нь маш их гомдол тээсэн байх нь бий. Ээждээ, аавдаа гомдчихсон, гэр бүл салалтын золиос, хүчирхийллийн хохирогч болчихсон хүүхдүүд байдаг. Ийм хүүхдүүдэд ямар эмчилгээ хэрэгтэй вэ гэхээр хүмүүс маш хүндээр төсөөлдөг. Уг нь маш амархан. “Миний охин ээжтэйгээ хэдэн минут ярилцаж чаддаг вэ” гэхээр хариулах хүүхэд маш цөөхөн. “Чи ээжтэйгээ хэзээ тэврэлдэж унтсан бэ” гэхээр хариулт байхгүй. “Хэзээ хамгийн сүүлд ам бүлээрээ халуун хоол идсэн бэ” гэхэд бас л таг. Танай сониныг уншиж байгаа эцэг эхчүүдээс ч үүнийг асуумаар байна. Ийм асуултуудад хариулж чадахгүй болохоор дараагийн түвшин рүү ороход тун хэцүү. Ингээд эцэг, эхийг нь заавал дууддаг. Томчууд “Хүүхэд болохгүй байна” гэж орж ирдэг. Өөрсдөө бол “Маш их завгүй ажилладаг. Хүүхдийн төлөө ажилладаг” гэж л тайлбарлана. Ядаж долоо хоногт 30 минутыг л хүүхдэдээ зарцуулаад мэдрэмжийг нь сонсоод өгчих хэрэгтэй. Хамгийн ойрхон, хамгийн үнэтэй мөртлөө төлбөргүй сэтгэл зүйчид эцэг эхчүүд өөрсдөө байдаг. Үүнийг эцэг эхчүүдэд хэлдэг. Эцэг эхчүүд хүүхэдтэйгээ ажиллаад ирэхээр хоёр долоо хоног өнгөрөхөд хүүхэд үсээ хойшоо хавчдаг болно, инээнэ, нүүрэн дээр нь ягаан туяа тодроод л ирдэг.

-Эцэг эхчүүдийн харилцаа, анхаарал халамж дутагдсанаас болж охид нэгэндээ гар хүрч, буруу зүйл хийж эхэлдэг гэсэн үг үү?

-Гэр бүлийн анхаарал халамж сул байхаас гадна сөрөг харилцаа, хандлага үе тэнгийн дээрэлхэлт бий болгоход нөлөөлдөг.

Өнөөдөр өсвөр үеэр тогтохгүй зургаан настан ч, цэцэрлэгийн хүүхэд ч нэгнийгээ дээрэлхдэг болчихсон шүү. Хүүхэд гэр бүлийн толь гэдэг энэ шүү дээ. Яг асуудал ярихад эцэг эхчүүд өөрсдийгөө өмгөөлдөг, манай хүүхдийн буруу биш, нөгөө хүүхдийн буруу гээд л зүтгэдэг.

-Сургуулийн орчинд үе тэнгийхний дунд өрнөж байгаа асуудлыг анхаарах, мэдрэх бас нэг субьект нь сургуулийн сэтгэл зүйчид байх ёстой. Гэтэл сургуулийн орчинд энэ төрлийн хэрэг зөрчил, үе тэнгийн дээрэлхэлт байсаар байна шүү дээ. Энэ юутай холбоотой юм бол?

-Хүмүүс сэтгэл зүйч дээр ороход өргөс авчихсан юм шиг болоод гараад ирнэ гэж боддог. Жишээ нь, хүний толгой өвдөөд эмчид хандлаа гэхэд оношилгоо хийгээд тодорхой хугацаанд ууж хэрэглэх эм бичиж өгдөг дөө. Тухайн эмчилгээг хийсний дараа ажиглаж байгаад дараагийн эмчилгээ рүү шилжинэ гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, цаг хугацаа ордог. Үүнийг бид хүлээн зөвшөөрөөд л хийдэг. Сэтгэл зүйн эмчилгээ бас л ийм. Цаг хугацаа шаарддаг ажил.

Нөгөө талаар сургуулийн 2000 хүүхдийн дунд нэг сэтгэл зүйч ажилладаг. Сүүлийн үед Боловсролын яамнаас хийсэн судалгаагаар сэтгэл зүйчид ажлаас халшрах хам шинжтэй болж байгаа гэж гаргасан байсан. 2000 хүүхдийн асуудал, хариуцлагыг ганцхан хүнээс нэхдэг. Гэтэл сургуульд дунд ангид гэхэд хэдэн математик, англи хэлний багштай билээ дээ. Өөр нэг сонин үзэгдэл байдаг нь сэтгэл зүйчдийн үндсэн үйл ажиллагааг хийлгэдэггүй. Улсын сургуулиуд дээр энэ байдал түлхүү ажиглагддаг. Орон нутагт бол бүр сураггүй. Сэтгэл зүйчийг мал тооллогод явуулчихсан тохиолдол ч байдаг. Нийслэлийн төрийн өмчийн зарим сургуулиуд захирлын туслах, нийгмийн ажилтны туслах, жижүүр багш хийлгэдэг нь ч байна. Сургуулийн сэтгэл зүйч гэдэг орон тоо батлагдсан нь сайшаалтай ч ажлын байрных нь тодорхойлолт буруу болчихоод байгаа юм. Ядаж л сургуулийн захирлууд нь өөрсдөө сэтгэл судлалын талаар тодорхой ойлголт мэдээлэлтэй болмоор байгаа юм.

-Охид нэгнээ дээрэлхэж, зодсон бичлэгийг та харсан уу. Сэтгэл зүйн талаас ямар дүгнэлт хийв?

-Детальчилж хараагүй ч агуулгын хувьд ажигласан. Юун түрүүнд нийгмийн эсрэг зан үйл үйлдэж байгаа үйл явдлыг сошиал орчинд нийтэлж байна гэдэг олон нийтийг хүндлэхгүй болоод ирж байна. Төрх үйлийн өөрчлөлт гэж байдаг. Энэ нь архагшаад явбал төрх үйлийн эмгэг болдог. Өөрөөр хэлбэл, гудамж талбай хэрэн хэсдэг, насанд хүрээгүй хэрнээ томчуудын хийдэг үйлдлийг хийх, архи тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэх гэх мэт. Ийм эмгэг эцэг эхийн хараа хяналт хэтэрхий сул болон хэтэрхий чанга тохиолдолд үүсдэг. Мөн үл хайхрах хүчирхийлэл ч хүүхдийг төрх зан үйлийн эмгэгтэй болгох тохиолдол бий. Үүнээс гадна үе тэнгийн нөлөөлөл тодорхой хувиар нөлөөлдөг. Өсвөр насны шинж тэмдэг болох бэлгийн үйлийн өөрчлөлт, даган дуурайх хэв шинж явагдаж байдаг. Насанд хүрэгчдээс илүү найз нөхдөдөө илүү итгэдэг. Сошиал сүлжээнд трэнд болоод байгаа зүйлийг дагахыг хүсдэг. Нэг ёсондоо хүүхдийг найзууд нь юм уу, цахим сүлжээ хүмүүжүүлж эхэлдэг. Та бод доо. Бид хүүхэд байхад ангийн нэг охин үсээ маш гоё сүлжчихсэн байвал яг л түүн шиг сүлжихийг хүсдэг. Хүүхэд ингэж л даган дуурайдаг. Томчууд хүүхдэдээ тавих хараа хяналт, анхаарал халамж чухал гээд байгаа нь энэ.

-Томчууд хүүхэдтэйгээ ярилцаж чадахгүй байна. Дуугаа хураачих юм, өрөөндөө ороод таг болчихлоо гээд л уурлаж бухимдаад эхэлдэг. Магадгүй ийм тохиолдолд хүүхэд эрсдэлтэй нөхцөл байдалд орчихсон, үе тэнгийн дээрэлхэлтэд өртчихсөн. Магадгүй өөрөө ч буруу зүйл хийж явааг тааварлашгүй юм. Тийм тохиолдлыг эцэг эхчүүд яаж таних ёстой юм бэ?

-Эцэг эхчүүд орж ирээд “Манай хүүхэд тав, зургаатай. 10, 11 настай. Манай хүүхэд том болоогүй байна” гэдэг. Гэтэл хүүхэд цаг минутаар өсч хөгжиж байдаг. Томчууд өнөөдөр л хүүхдийнхээ итгэлийг олж авч чадахгүй бол тав, арван жилийн дараа хүүхдээ танихгүй болно.

Ядаж дуугаа хураасан үед, уурлаад өрөөндөө ороод таг болчихсон үед уурлаж бухимдахгүйгээр, юунаас болсныг асуух гэж яарахгүйгээр өрөөнийх нь үүдэнд очоод өөр зүйлийн талаар ярилцаад үз.

Б.ЭНХЗАЯА