Category: туслах-ангилал

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох

П.Цагаан: XXI зууны ардчилсан улсад хуурамч баримтаар иргэнээ хэлмэгдүүлдэг төр байж болохгүй DNN.mn

“Ачит Ихт” компанийн хувьцаа эзэмшигч Пунцагийн Цагаантай сонгуулийн эргэн тойронд болж өнгөрсөн явдлаар ярилцлаа.

-Таны бие сайн уу. Гадаадад хийлгэж буй эмчилгээ хэр үр дүнтэй байна даа?

-Өвчин хэлж биш, хийсэж ирэх юм. Тоохгүй явж байгаад хүндрүүлчихсэнээ ойлгосон. Одоо бие сайн, дэглэмээ сахиж байна.

-УИХ-ын сонгуулийн өмнө танай компанийг тойрсон дуулиан хүчтэй дэгдсэн. Нэгжлэг хийлээ л гэнэ, сонгууль санхүүжүүлсэн л гэнэ, экс Ерөнхийлөгч Та хоёрын вайбер чат ч олдлоо, танай үйлдвэрийн ус, цахилгааныг тасаллаа, лацадлаа гээд юу юу ч болоод өнгөрөв. Тухайн үед юу бодогдож байв?

-Санаанд ч оромгүй, оргүй худал зүйлийг гэнэт сонсоод мэл гайхаж, цэл хөхөрсөн. Хамгийн түрүүнд, Ерөнхий сайдыгаа ийм үндэслэлгүй мэдээллээр хангадаг төрийн байгууллага зөвхөн Монголд л байдаг болов уу? Сонгуулийн хар пиар тул эрүүл байвал учир нь олдоно биз гэж бодсон. Алх барьсан хүнд бүх зүйл хадаас шиг харагддаг гэдэг зүйр үг үнэн ч юм уу гэж бодогдож байсан.

-Экс Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж та хоёрын гэх вайбер чатыг жирийн иргэд ч үнэн, худал гээд баахан шуугьсан?

-Тэрхүү вайбер чат гээд байгаа юм нь 100 хувь хуурамч, болхи эвлүүлэг. Эрүүгийн эрх зүйд гэмт хэргийн нотлох баримтыг судлан шинжилдэг криминалистикийн шинжлэх ухаан гэж бий. Харин энэ чиг үүргийг мөрдөгчид биш, жирийн иргэд биелүүлж гэх үү, тун гярхай ажиглаж, олон талаас нь хуурамч гэдгийг баталж нийгмийн сүлжээнд тавьсныг харсан. Жаахан тогтож харахад л цаг хугацаа, орон зай, утга агуулга, бичлэгийн гээд олон алдаатай, хуурамч нь илт харагдаж байгаа.

Түүнээс гадна бэлээхэн алиби ч байна. Чатын агуулгыг нь харахаар сонгуулийн өмнө, энэ жил, Монголд болсон мэт. Мөн чатыг сүүлийн хоёр жил очоогүй үйлдвэрээс, миний огт танихгүй ажилтны хамгаалалттай, тусгай тохируулгатай компьютероос “олж илрүүлсэн” нь бас гайхалтай. Гэтэл би өнгөрсөн онд эмчилгээ хийлгэхээр гадагшаа яваад, энэ жил Монголд ерөөсөө байгаагүй. Элбэгдоржтой ямар ч холбоо харилцаагүй явж ирсэн.

Гэтэл энэ бүгдийг хуулиар шалгах, нягтлах үүрэг хүлээсэн цагдаа, прокурорын албан тушаалтан шалгахгүй, хөшүүн хойрго хандаж, өмгөөлөгчийн хүсэлт, өргөдлийг хүлээн авахаас үндэслэлгүйгээр татгазаад хагас жил болж байна.

-Сонгууль өнгөрчихсөн тул “чат” үүргээ гүйцэтгэсэн гээд тоохгүй байгаа юм болов уу?

-Харин л дээ. Тэр хуурамч чатыг дөрөөлж, цагдаагийн байгууллагынхан Элбэгдоржийг Ачитын хувьцаа эзэмшигч хэмээн зарлачихаад, нотолгоо олохоор улайран зүтгэж байгаа учраас би тэгж бодохгүй байна. Уг нь аль таван жилийн өмнө, Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн үед, нэр бүхий ах дүү хоёрын гүтгэлэг, матаасаар, тухайн үеийн Хууль зүйн сайдын цохолтоор хуулийн байгууллагууд хамтарч манай компани, гэр орныг нэгжиж, миний гишгэсэн мөр бүрийг шалгасан. Олон сар шалгасны эцэст, Элбэгдоржийн оролцоогүй гэдгийг ч тогтоосон, эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс ч татгалзсан. Тухайн үед ч талбайн хажуугийн банкны салбараас хувьцаа эзэмшигч Ц.Элбэгдорж руу доллар шилжүүлсэн мэтээр хуурамч гүйлгээний баримт үйлдсэн байсныг нь сүүлд олж мэдсэн. Мэдээлэл нь худал, баримт нь хуурамч гэдэг нь нотлогдоод уг гүтгэлгийн хэрэг бүрэн мухарлагдсан гэж ойлгож явсан маань эндүүрэл байжээ.

-Ер нь таны энэ яриад байгаа тийм ноцтой хуурамч баримт гүтгэлгийг хэн үйлдэх вэ. Хэн зохиох вэ?

-Жирийн иргэн үйлдэх боломжгүй, тийм хэрэгцээ шаардлага ч байхгүй. Хуурамч баримт үйлдэх нь манай улсын Эрүүгийн хуульд заасан хүнд гэмт хэрэг. Бусад улсад ч ижил, зарим улс хуурамч баримт үйлдсэн этгээдийг 20 хүртэлх жилээр хорих, хэрэв хохирогч цаазлуулсан бол уг этгээдийг цаазалдаг юм байна.

-Хуурамч баримтыг хуулийн байгууллага санаатай үйлдэх үү. Эсвэл өөр сонирхолтой этгээд үйлдэж, хуулийн байгууллагаар чулуу хөөлгөсөн байж болох уу?

-Арай ч үгүй байх. Шударга ёс, төрт ёсны эсрэг хүнд гэмт хэрэг болно. Буруу бодолтой хүн, сайхан сэтгэлтэй хүмүүсээс урьтаж бодож, хурдан гүйж, илүү хорон ажилладаг нь нийгмийн парадокс. Гэхдээ эрт орой хэзээ нэгэн цагт үнэнд гүйцэгддэг жамтай.

-Сонгуулийн үеэр Элбэгдорж гуайг танай компанид хувь оролцоотой юм байна л гэж нийгэм ойлгосон, ойлгуулсан ч юм уу?

-Хардаж болно, гүтгэж болохгүй. Энэ сонгуулиар өнөөх л хар пиар, гүтгэлэг нь давтагдлаа. Энэ удаад Элбэгдоржийг манай компанийн хувьцаа эзэмшигч, өмчлөгч болгоод түүн рүү олон сая доллар шилжүүлсэн гэх илтэд худал мэдээллийг цагдаагийн байгууллага олон нийтэд цацаад, одоо өөрсдөө нотолж чадахгүй байна шүү дээ. Оргүй худал зүйл яаж ч нотлогдох билээ.

Миний хувьд, Монгол төрдөө хоёргүй сэтгэлээр ажилласан, хувь хүнд зүтгээгүй. Төрийн тэргүүнд миний хуримтлуулсан мэдлэг, туршлага л хэрэгтэй тул ажиллуулсан гэж ойлгодог. Сүүлдээ үзэл бодлын хувьд зарим зүйлд санал нийлэхгүй, ажил нь хий эргээд байхаар нь бүрэн эрхийнх нь хугацаа дуусахаас нэг жилийн өмнө сайн дураараа ажлаа хүлээлгэж өгөөд явсан. Ажлаа өгснөөс хойш ч бидний хооронд ямар нэгэн хувийн харилцаа, өр авлага байхгүй тус тусын амьдралын мөрөө хөөцгөөсөн.

Гэтэл хаа хамаагүй хоёрыг холбосон эрүүгийн зохиомол хэрэг үүсгэж, олон хүнийг яллагдагчаар татаж, хэлмэгдүүлж, бизнест саад тотгор учруулж байна. Манай компанид Элбэгдорж гэдэг хүний оролцоо хумхын тоосны чинээ ч байхгүй гэж зурагдсан пянз шиг мөн ч олон удаа хэллээ. Угаасаа байхгүй болохоор худал гүтгэлэг гээд тоолгүй орхисон маань буруу байж. Намайг анх улс төрд орж байхад, нутгийн нэг буурал “Хол явах хүн хуцсан нохой болгон руу эргэж хараад чулуу шидээд байвал газар хордоггүй юм. Чамайг муулах, сайлах хүмүүс зөндөө л учирна. Тэднийг ажрахгүйгээр ажлаа л сайн хий” гэж захиж байсныг дагаж ирсэн.

-Сонгуулийн үеэр та хоёрыг бас Солонгосын нэг иргэнд алтны лиценз зарсан, залилсан, хахууль авсан, сонгуульд ашигласан гэсэн ТВ-ийн нэвтрүүлэг цацагдсан. Тэр тухайд?

-Бас л үндэслэлгүй гүтгэлэг, эвлүүлэг. Энэ хэрэг надтай огт холбоогүй. Миний санаж байгаагаар, таван жилийн өмнө АТГ-ын зүгээс хохирсон гэх Солонгосын иргэний асуудлыг шалгаж, мухарласан ба хэргийн эзэд нь тухайн үед тодорхой л юм шиг санагдсан. Яагаад шийддэггүй юм бол оо гэж гайхаж байна.

-Танай компаниудыг мөнгө угаасан, татвараас зугтсан хэргээр шалгаад байгаа гэсэн үү?

-Тийм ээ. Татварын албыг, цагдаагийнхантай зуузай холбоод хүрээд ирэхээр нь татвар төлөгчдөө хамгаалах болов уу гэж бодсон чинь эсрэгээрээ, эрүүгийн хэрэгт холбох, торгох, дарамтлах ажлыг хамтран шуурхай гүйцэтгэсэн. Гэхдээ ихэнх нь, уучлаарай дээрээс өгсөн даалгавар гэж гэмшингүй байгаа сурагтай. Насаараа чин шударга хөдөлмөрлөж, бүхнээ төр, түмний төлөө зориулсны эцэст “мөнгө угаасан, татвараас зугтсан” гэж гүтгүүлж байгаадаа үнэхээр гутах юм. Уг нь мөнгө угаах гэмт хэрэг нь хууль бус орлогыг хууль ёсны болгох үйлдэл. Манай компани үйлдвэрлэл эрхэлж, бүтээгдэхүүний борлуулалтаас олсон орлого нь хууль ёсны орлого учраас мөнгө угаах гэсэн ойлголтод хамрах ёсгүй.

Татвараас зугтаасан өчүүхэн ч үйлдэл бидэнд байхгүй. Манай компанийг 2015 оноос хойш Монгол Улсын Засгийн газар, МХАҮТанхимтай хамтран шилдэг татвар төлөгч, ТОП-100 ААН-ээр тогтмол шалгаруулж байснаа, гэнэт энэ жил “татвараас зугтаагч” болгоод төрөл арилжуулчихсан. Уг нь манайхан жил бүр татвар, санхүүгийн тайлангаа хөндлөнгийн олон улсын аудитын байгууллагаар хянуулж, татвараа цаг хугацаанд нь үлгэр жишээ төлж ирсэн.

-Тэгвэл яг юунд буруутгаад байгаа юм. Тодорхой жишээ байна уу?

-Хоёр жишээ хэлье. Орчин цагт уул уурхайн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч, эцсийн хэрэглэгчид бие биеэ мэддэггүй, мэдсэн ч худалдан борлуулахдаа тохиролцож чаддаггүй учраас дунд нь худалдааны компаниуд зуучилдаг. Монгол Улс ДХБ-ын гишүүн. Ийм учраас ДХБ-ын Гадаад Худалдааны Ерөнхий Нөхцөл, олон улсын жишгээр бүтээгдэхүүний нэр төрөл, чанар, тоо хэмжээ, зарах цэг, зах зээлийн үнийн чиг хандлага, санхүүжилт, тээвэр, төлбөрийн нөхцөл, даатгал, маркетинг зэрэг олон хүчин зүйлийг харгалзан худалдааны компанид үнийн хөнгөлөлт олгодог. Энэ бол худалдааны алтан дүрэм. Манай катодын зэсийн хувьд, ЛМБиржийн үнийн нэмэх, хасах 5 хувийн хөнгөлөлт олгодог. “Ачит Ихт” ХХК-ийн олгож байгаа үнийн хөнгөлөлт нь дундаж түвшинд л байгаа. Гэтэл үүнийг мөнгө угаасан, татвараас зугтсан гэж гүтгэж, олон хүнийг яллагдагчаар татсан. Ийм жишиг тогтвол, маргааш өглөө Эрдэнэт, ОТ, гадаад худалдаа эрхэлж байгаа бүх компани ялтнууд болж хувирна. Бид ер нь хаашаа явж байна вэ? Эрүүл саруул ухаанаа арай гээчихсэн юм биш байгаа даа?

Саяхан, Улаанбаатар хотод ажлаар ирсэн Лондонгийн Металлын Биржийн Гүйцэтгэх Захирал Монгол Улсаас ганц гишүүн, манай компанитай уулзсан. Худалдааны хөнгөлөлтийн талаар үүссэн дээрх асуудлыг сонсоод чихэндээ итгээгүйгээр барахгүй хамтран ажиллаж, ойлгуулахад нь туслахаа илэрхийлсэн гэсэн. Дэлхий дахины тогтсон жишигт нийцсэн ердийн үйл ажиллагааг гэмт хэрэг гэж үзээд эхэлбэл Монгол Улс яаж хөгжих вэ?

Өөр нэг жишээ. Олсон орлогоосоо татвараа төлөөд, олон хүний мөрөөдөл биелүүлсэн, төрийн ачааг нимгэлсэн “Степпе арена” мөсөн өргөөнд оруулсан хөрөнгө оруулалтыг “татвараас зугтаасан”, “мөнгө угаасан” гэж буруутгаж байгаа гэсэн. Татвараа төлсөн л бол мөнгөө Мөсөн өргөөнд байна уу? Хойд мөсөн далайд байна уу, дэлхийн хаана ч хөрөнгө оруулах, захиран зарцуулах нь Үндсэн хуулиар баталгаажсан хүний эрх, өмчийн эрх юм. Энэ эрх рүү ингэж бүдүүлгээр халдаж, хууль ёсыг завхруулж болохгүй.

-Сонсоход сонин жигтэй л юм. Ачит Ихтийн 34 хувийг асуухгүй өнгөрч болохгүй нь. 34 хувийн хувьцаагаа Эрдэнэтэд анхнаасаа өгчихсөн бол ийм хэл ам дагуулахгүй байсан болов уу. Таны бодлыг сонсъё.

-Үнэндээ эхнээс нь өгөх гээд бараагүй. Үйлдвэр туршилтаар ажиллаж эхэлмэгц л манай компани, хувьцааны 34 хувийг эзэмшиж, ТУЗ-ийн хоёр гишүүнээ томилно уу гэсэн хүсэлтээ албан ёсоор хүргүүлж гэрээний үүргээ биелүүлсэн боловч Эрдэнэт үйлдвэр үйлдвэрийг судлаад, олон эрсдэлтэй төсөл гэж үзээд хувьцаа эзэмшихээс татгалзсан. Оронд нь хэрэв үйлдвэр ажиллаж бүтээгдэхүүн гарч байвал борлуулалтын орлогоос нь тусгай төлбөр авна гэж тохиролцон гэрээ байгуулсан. Ер нь бол балансаас хасагдаж, нар салхинд олон арван жил гандаж, уусч, үнэт чанараа алдаж байсан овоолгоос цэвэр зэс ялгаж авах эрсдэлтэй төсөл амжилттай үргэлжилж явна гэдэгт Эрдэнэт үйлдвэр бүү хэл төслийг санхүүжүүлж, хувь эзэмшиж байсан Голомт банк ч эргэлзэж, санхүүжилтээ зогсоож байсан. Манай бизнесийн томчуул, Хөгжлийн банк бүгд татгалзаж байсан. Эцэст нь гадаадын компаниас хатуу нөхцөлтэй, өндөр хүүтэй зээл авч, үйлдвэрээ ашиглалтад оруулсан. Төслийг бүрэн санхүүжүүлэх үүргээ биелүүлээгүй Голомт банкнаас хувиа эргүүлэн худалдан авч, банкнаас авсан зээл болон хүүг хугацаанаас нь өмнө бүрэн төлж барагдуулж байсан гээд яриад байвал урт түүх болно.

Өнгөрсөн хугацаанд 34 хувийн асуудлаар Эрдэнэт үйлдвэрт гэрээнд өөрчлөлт оруулж, хамтарч ажиллах саналаа 12 удаа албан бичгээр өгсөн байдаг. Борлуулалтын орлогоосоо ашиглалтын тусгай төлбөр төлөхөө больж, хувьцааныхаа 34 хувийг өнөөдөр ч эзэмшүүлэхэд бэлэн байгаа. Түншийн нэг нь гараа сунгаад, нөгөө нь гараа өгөхгүй бол гар барилцаж болдоггүй юм байна.

-Шийдчихээр л асуудал дээр яагаад цаг алдаад байдаг юм бол?

-Өмнө хууль эрх зүйн орчин тодорхойгүй байсан болов уу. Одоо Үндэсний баялгийн сангийн хууль батлагдсан ч төрийн өмчийн үйлдвэрийн шийдвэр гаргах процесс нь нарийн төвөгтэй, бас сүүлд буруудахаас эмээдэг нь шууд ажиглагддаг. Хамтарсан Эрдэнэт үйлдвэрийн үед мэргэжлийн Ажлын хэсгийн дүгнэлтийг үндэслэж хамтын шийдвэр гаргасан өмнөх захирал нь буруутгагдаж байхад арга ч үгүй биз ээ.

-Танай үйлдвэр сая хэр удаан зогсов. Үйлдвэрлэл зогсохоор, улс татварын орлогоороо хохирно биз. Чат худал хуурамч байж гэж бодъё. Гэвч Та сонгуульд зориулж Элбэгдорж гуай руу тэр олон сая долларыг ч юм уу, аль эсвэл ямар нэгэн мөнгө шилжүүлсэн үү. Одоо хэлж болно биз дээ.

-Та нэг амьсгаагаар хоёр ондоо асуулт асуулаа. Үйлдвэр гурван сар гаран зогссон. Үйлдвэр зогсохоор зөвхөн зарлага л гарна. Орлого олоогүй болохоор, эхний ээлжинд, улс татвараар, Эрдэнэт үйлдвэр ашиглалтын төлбөрөөр, компанийн ажилтнууд урамшууллаар хохирсон. Бүтээгдэхүүн нийлүүлэх гэрээ тасалдаж, компанийн нэр хүнд олон улсад унасан. Гадаадынхан Ачит Ихт гэхээс илүү Монголын компани л гэнэ шүү дээ.

Хоёр дахь чухал асуултын тухайд гэвэл, Элбэгдорж руу шилжүүлсэн гэх тэр 13.5 сая гэдэг тоо нь өнгөрсөн жилүүдэд худалдааны компанид олгосон үнийн хөнгөлөлтийн нийлбэр дүн болж байх шиг байна. Арай л дэндүүлсэн шүү. Элбэгдоржид үнэндээ сохор зоос ч шилжээгүй, өмнө нь ч шилжиж байгаагүйг хариуцлагатай хэлчихье.

-Та тухайн үед У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгчид хандаж нээлттэй ил захидал бичсэн. Олон хүнд хүрсэн. Ямар нэг хариу авсан уу?

– У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч шинээр бүрэлдсэн УИХ-ын нээлтийн чуулган дээр хэлсэн үгэндээ, хуулийн байгууллагуудын удирдлагад хандаж, гэм буруугүй нэг ч хүнийг хэлмэгдүүлж болохгүй гэж анхааруулсан. Нээлттэй захидлын минь хариу, бизнес эрхлэгчдийг өмөөрч хамгаалсан үг нь дотно сонсогдсон.

-Төгсгөлд нь танд нээлттэй асуулт тавья. Ер нь яагаад танд ямар нэгэн хэрэг тохох гээд байгаа юм бол?

-Би хууль эрх зүйн мэргэжлээр олон жил суралцсан, бичиг цаастай нухалдсан хүн. Үндэсний болон олон улсын хууль эрх зүйг эрх биш гадарлана. Бас Дэлхийн өрсөлдөх чадварын төвтэй хамтарч улс орнууд хэрхэн өгсөж, уруудаж байгаа талаар арав гаруй жил судалгаа хийж байна. Миний эргэн тойронд болж байгаа дуулиан, хэрэг гэгч нь хүний жудаг, шударга ёсонд харш, Үндсэн хууль болон бусад хуулийг ноцтой зөрчсөн, улс орны хөгжил дэвшилд хор хөнөөлтэй, Монголыг муухай харагдуулах олон муу үр дагавартай зохиомол, хүчирхийллийн үйл ажиллагаа.

Хуурамч баримтаар иргэнээ хэлмэгдүүлдэг улс ХХI зуунд байж болохгүй. Ийм бүдүүлэг, бурангуй үйлдлийн үүд хаалгыг эрт хааж, цоожлохгүй бол бидний цөөхөн монголчуудыг хэлмэгдүүлсэн өнгөрсөн зууны хар түүх давтагдах аюул нүүрлэж байгааг, Цагаатгалын комиссын ажлыг хариуцаж байсан хүний хувьд сэрэмжлүүлж байна.

Монгол Улс маань зүгээр л хөгжих, өрсөлдөх чадвартай болох хэрэгтэй байна шүү дээ. Ингэхэд ард иргэд нь айх аюулгүй амгалан тайван орчинд амьдарч, эрх чөлөөтэй, ажил, бизнесээ эрхлэх таатай орчин бүрдүүлж, хууль бус халдлагаас хамгаалах нь л анхдагч нөхцөл, төрийн үүрэг гэдгийг судлаачийн хувьд хэлье.

Монгол төрд хөгжлийн төлөө зүрх сэтгэлтэй, хүний эрх, хуулиа дээдэлдэг нь хувиа хичээгч, шимигчдээс хавьгүй олон гэдэгт би итгэдэг.

Мөнх хөх тэнгэр минь Монголыг минь ивээж байх болтугай.

-Ярилцлага өгсөн танд баярлалаа.

Ц.ГАНБОЛД

 

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох

Б.Цацрал: Та бүхнийг дээрээс шийтгэ гэсэн гэж хэлдэг DNN.mn

Эрх чөлөөний эвсэл намаас энэ удаагийн УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшсэн 40 нэр дэвшигч хандивын данс нээгээгүй гэдэг шалтгаанаар зөрчлийн хэрэг нээн шалгаж байгаа аж. Энэ асуудлаар тус намын дарга Б.Цацралтай ярилцлаа.

-Танай намыг шүүхэд өгсөн гэдэг асуудал яригдаад байна. Энэ тал дээр тайлбар өгөхгүй юу?

-Энэ удаагийн УИХ-ын ээлжит сонгуулийн тайлан мэдээ гараад Үндэсний аудитын газраас есдүгээр сарын 25-ны өдөр Сангийн яам руу явсан байна. Хуулийн хүрээндээ л энэ бүхэн хийгдэж байгаа. Гэвч Эрх чөлөөний эвсэл намаас нэр дэвшсэн 40 нэр дэвшигчийг сонгуулийн зардлын данс нээгээгүй, бүртгүүлээгүй. Бүртгүүлээгүй дансан дээр аудит тайлангаа Үндэсний аудитын газар хүргүүлээгүй гэх зөрчлийн хэрэг, хүн тус бүр дээр гурван хэрэг нээгээд нийтдээ 120 хэрэг нээчихсэн явж байна. Уг хэргүүдийн зөрчлийн шийтгэлийн нийт хэмжээ нь 1.6 тэрбум төгрөг болох юм байна. Эхнээсээ хоёр ч нэр дэвшигч шийтгэлийн хуудас авсан. Харин бидний зүгээс Захиргааны хэргийн шүүхэд нэхэмжлэл гаргана гэсэн байдалтай байна. Бидний хувьд дотоод зохион байгуулалтаа өөрсдөө хийгээд сонгуульд хэрхэн оролцохоо шийдээд төв намаасаа сонгуулийн сурталчилгааны үйл ажиллагааг зохион байгуулахаар болсон.

Нам дээрээ хандивын данс нээгээд хуулийн дагуу явцын тайлангаа бүртгүүлээд, аудитлагдсан тайлангаа мөн бүртгүүлээд явсан. Гэтэл бидний энэ бүх баримтыг үл харгалзан нэр дэвшигч тус бүр дээр данс нээсэнгүй гэх зөрчлийн хэрэг үүсгэсэн. Одоо 21 аймаг, есөн дүүргийн татварын байцаагч, эрх бүхий албан тушаалтнууд байцаалт явуулж байна. Нэмээд Төрийн сангийн байцаагч нар шалгалт явуулж байгаа. Бидний зүгээс бүхий л нотлох баримтуудаа өгөөд явж байна. Сонгуулийн тухай хуульд нам нь нэр дэвшигчийнхээ зардлыг хариуцаж гаргаж болно гэх заалт байгаа. Гэтэл энэ заалт бидэнд үйлчлэхгүй байна. Заавал данс нээсэн байх ёстой гэж тулгаагүй байхад зөрчлийн хэрэг нээгээд шалгаж байгаа юм. Ер нь энэ бол төрийн байгууллагуудын хоорондын уялдаа холбоогүй, алдаатай байдлаас шалтгаалсан.

-Үндэсний аудитын газраас гомдол гаргасан гэсэн үг үү?

-Үндэсний аудитын газрын гомдлоор Татварын ерөнхий газраас зөрчил үйлдсэн гэдгийг чинь тогтоосон учраас та хэдийг шийтгэнэ гэсэн байр суурьтай байгаа. Энэ бол байцаагч нарын л үг. Төрийн гэх нэрийн дор ажлаа хйиж байгаа хүмүүсийг бид буруутгахгүй. Эсрэгээрээ төрийн байгууллагуудын уялдаа холбоогүй байдал биднийг залхаан цээрлүүлэх, дарамт шахалт үзүүлэх, айлган сүрдүүлэх харилцаа хандлагатай байгаад бид шүүмжлэлтэй хандаж байна. Үүнийг шийдээч гэдэг шаардлага бид хүргүүлсэн. Гэвч одоогоор ямар нэгэн хариу ирээгүй л байна.

-Нэр дэвшигч данс нээж ч болно, нээхгүй ч байж болох юм байна. Гэвч данс нээлгээгүй гээд буруутгаад байгаа хэрэг үү?

-Энэ хэд маань ажлаа сайн хийгээд өмнө нь гарч байсан алдаануудаасаа сургамж авдаг байсан бол өнгөрсөн 2016, 2020 оны сонгуулиудаар данс нээхтэй холбоотой асуудал гарч ирж байсан байна. Нөгөөтэйгүүр сонгуульд оролцохдоо заавал зардал гаргана гэсэн зүйл байхгүй. Үүнийг хуульчилсан заалт байхгүй. Хүн өөрийн итгэл үнэмшилтэй, үзэл баримтлалтай, эвлэлдэн нэгдэх эрх чөлөөгөө хэрэгжүүлэхийн тулд зардал гаргах шаардлага байхгүй. Бид үүнийг л хэлж байгаа. Тиймээс Эрх чөлөөний эвсэл нам дээр явуулж байгаа энэ үйл ажиллагааг залхаан цээрлүүлэлт гэж ойлгож байна.

-Ямар нэг хүн, нам, эвслээс захиалгатай гэж үзэж байна уу?

-Хардах биш, бүр нотлогдож байна л гэж хэлмээр байна. Татварын байцаагч нар биднээс байцаалт авахдаа хувийн шинж чанартай асуулт асуудаг. Сонгуульд нэр дэвших саналыг танд хэн тавьсан бэ гэж асууж байгаа. Энэ асуулт данс нээгээгүйтэй ямар холбогдолтой вэ гэдгээ тайлбарладаггүй. Та бүхнийг дээрээс шийтгэ гэсэн гэж хэлдэг. Тэр нь хэн юм бэ. Энэ нь тодорхой болчихвол х уулийн маргаанаа үргэлжлүүлээд явж болж байна.

Мөн шууд бусаар оролцож байгаа нэг газар нь прокурор. Прокуророос ийм чиглэл өгсөн л гэдэг байдалтай байна. Энэ дабль стандартыг эсэргүүцэхээр буцаагаад бидэнд давхар стандартаар шийтгэж байгаа юм уу. Дарангуйллыг эсэргүүцэхээр буцаагаад дарангуйллын хэлбэрээр айлгаж ичээгээд байгаа юм уу гэдгийг асуумаар байна.

Т.Хөвсгөл

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох улс-төр

Ж.Баярмаа: Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахтай холбоотой хяналтын сонсголын эхний үр дүн гарсан DNN.mn

Төрийн ордонд өнөөдөр (2024.11.20) хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахтай холбоотой хяналтын сонсгол “Эрүүдэн шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахаас ангид байх хүний эрхийн хэрэгжилт” сэдвээр зохион байгуулагдана. Энэхүү сонсголыг санаачлагч, УИХ-ын гишүүн Ж.Баярмаатай ярилцлаа.

-Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 1 дүгээр зүйлд “Хүн бүр төрөхөөсөө эрх чөлөөтэй, нэр төр, эрхийнхээ хувьд адил тэгш байна” гэж онцлон заасан. Өнөөдөр монгол хүний эдгээр эрх бүрэн хангагдаж байна уу гэдгээс ярилцъя?

-Хүний эрх хэр хангагдаж байгааг бид өдөр тутамдаа мэдрэхээс гадна олон улсын байгууллагууд дүгнээд байгаа шүү дээ. Олон улсын байгууллагууд улс орнууд дахь Ардчиллын төлөв байдлын индексийг тогтоохдоо хүний эрх, эрх чөлөө, хэвлэлийн эрх чөлөө, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, жагсаал цуглаан хийх эрх чөлөө хэр хангагдаж байгаа вэ, шүүхийн засаглал хэр хараат бус байна вэ, сонгууль нь хэр чөлөөтэй бөгөөд шударга явагддаг вэ зэргийг гол шалгуураа болгодог. Эдгээрээс хамгийн чухлуудын нэг бол хүний эрх, эрх чөлөөний асуудал. Угаасаа Монгол Улсын шинэ Ардчилсан Үндсэн хуулийн гол үзэл санаа бол хүний эрх, эрх чөлөө юм. Өөрөөр хэлбэл, Монголд хүн дээрх эрхүүдийг хуулиар эдлэх эрхтэй болсон явдал юм. Мэдээж үүн дээр өмчийн эрх гээд нэмэгдэнэ. Харамсалтай нь, эдгээр эрхийн хэрэгжилт хангалтгүй байгаа учраас манайх байр ухраад байгаа юм. V-dem гээд олон улсын хүрээлэнгээс гаргадаг судалгаагаар дэлхийн 180 орчим орноос Монгол 2022 онд 61 дүгээр байранд байсан бол 2023 онд 77 дугаар байранд, 2024 онд дахин 4 байраар ухарч 81 дүгээр байранд орсон.

Мөн хамгийн ноцтой нь, дэлхийд ардчиллаас маш эрчимтэй ухарч байгаа долоон улсын нэг болсон. Эндээс Монгол Улсад хүний эрх хэрхэн хангагдаж буй нь харагдаж байгаа юм. Нарийвчлаад яривал, ялангуяа сайн дураараа орж, гарах эрхээ түр хязгаарлуулсан хүмүүсийн асуудал бүр амаргүй нөхцөл байдалд байгаа нь үйл явдлуудаас харагдаад байгаа шүү дээ.

-Олон нийтийн сүлжээгээр хүний нэр төрд халдаж, гутаан доромжилж, бүр “яллах” байдал цөөнгүй гарч байгаа нь хүний эрхийг ноцтой зөрчиж буй нэг хэлбэр. Та энэ талаар ямар бодолтой явна вэ?

-Хэнбугай ч хэний ч нэр төр, алдар хүндэд халдах ёсгүй. Энэ нь өөрөө бас Хүний эрхийн Түгээмэл Тунхаглал болон Үндсэн хуулиар хамгаалуулсан байдаг. Тиймээс хүнийг гүтгэн доромжилж, нэр хүндэд нь халдана гэдэг яавч зөв зүйтэй зүйл биш. Гэхдээ гүтгэсэн, доромжиллоо гээд гэмт хэрэгт тооцож, эрүүгийн ялаар шийтгэж болохгүй. Учир нь бүх зүйл хоёр талтай гэдэг шиг үүгээр далимдуулж иргэдэд мэдээлэл дамжуулах, ялангуяа төр засаг, эрх баригчдыг шүүмжлэх урсгал хаагдах эрсдэлтэй. Хэрвээ гүтгэсэн нь нотлогдвол Иргэний хуулиар тохирсон торгууль л ногдуулж байх нь зөв болов уу.

-Монгол Улсад цагдаа, шүүх, прокурорын байгууллага дээр хүний эрх зөрчигддөг жишээ олон. Сэжигтэнийг эрүүдэн шүүх, хийгээгүй хэргийг нь хүлээлгэдэг ч тохиолдол байна. Үүн дээр таны бодол?

-Мэдээж эрүү шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий харьцах нь НҮБ-ын Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалаас гадна Эрүү шүүлтийн эсрэг конвенц, манай Үндсэн хуулиар хүртэл хориотой байдаг. Гараад байгаа зөрчлүүдийн дийлэнх хувь нь хууль сахиулах байгууллагууд дээр байна. Цагдаа, өөрөөр хэлбэл мөрдөн байцаах ажиллагаа, түр саатуулах явцад илүүтэй тохиолдож байна. Өнгөрсөн зун 461 дүгээр ангид нэг ноцтой асуудал үүссэн. 21 настай амь хохирогч эрүү шүүлтэд өртсөн тухай гомдол гаргасан байдаг. Энэ асуудалд санаа тавьж, хууль сахиулах, прокурор зэрэг холбогдох байгууллагуудаас мэдээллүүд авахаар албан шугамаар хандаж байгаа. Гэхдээ харамсалтай нь, хамгийн сүүлийн энэ хэрэг дээр гэхэд л “Авлигатай тэмцэх газар шалгаж байгаа” гэх ч одоо хүртэл яаж шийдэгдсэн нь, хэн нэгэнд хариуцлага тооцсон эсэх нь тодорхойгүй байна. Хуулиараа мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцад хамаардаг тул тэр бүр мэдээлэл өгдөггүй. Талийгаач нэг сард гомдол гаргаснаас хойш асуудал шийдэгдэхгүй арай л удаж байна. Уг нь Эрүүгийн хуулиар “Эрүү шүүлт тулгаж авсан нотлох баримтыг нотлох баримтаар тооцохгүй” гэж байдаг ч ингэж авдаг тохиолдлууд байсаар л байх шиг байна. Энэ бол гэмт хэрэгтэй огт холбоогүй. Тэр хүн ямар ч хэрэг үйлдсэн бай эрүүдэж, байцааж хэрхэвч болохгүй л гэсэн санаа. Энэ үзэгдэл эгнэгт байхгүй болох ёстой.

-Эрүүгийн хуулийн 13.14.1 дэх заалт Үндсэн хуулиар олгогдсон “Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх” эрхтэй зөрчилдөж байна. Энэ хэрээр ялангуяа сэтгүүлчдийн ажил үүргээ гүйцэтгэх эрх хязгаарлагдаж байна. Эрүүгийн хуульд гүтгэх, доромжлох гэж хоёр тусдаа заалт байсныг “илт худал мэдээлэх” гэж ерөнхийлсөн заалт болгож оруулсныг өөрчлөх хэрэгтэй гэдэгтэй та санал нийлж байна уу?

-Энэ заалтыг өөрчлөх шаардлагатай. Би ноднин сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн асуудлаас болоод үүнийг өөрчлөх шаардлагатай гэсэн итгэл үнэмшилтэй болсон. Түүнээс гадна ХЭҮК-ынхонтой энэ асуудлаар уулзаж байхад НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлөөс байнга “Энэ заалтыг Эрүүгийн хуулиасаа аваач ээ, Иргэний хуульдаа оруулаач” ээ гэж анхааруулдаг юм билээ. Эрүүгийн хуулинд “гүтгэх” гэж байгаад, 2015 онд Ардчилсан нам засаглах үед Эрүүгийн хуулиас аваад, Зөрчлийн хуулинд оруулсан байна. 2017 онд Ардын нам засаглаж байхдаа буцаад хүрээг нь томруулаад, “илт худал мэдээлэх” гээд, том малгай дор бүгдийг нь чихээд, үүнийг зөрчсөн гэж эрүүгийн ял хүлээлгэж байгаа нь буруу гэж үзэж байна. Үүнийг зөвхөн дан ганц сэтгүүлчид, хувь улстөрчид хүсээд байгаа юм биш. Түрүүн хэлсэнчлэн НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлөөс үүнийгээ болиоч ээ гэж зөвлөөд байгаа юм. Үүний гор яаж гарч байна вэ гэвэл, манайх хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр илтэд ухарч байна. 2023 оноос хойш нэгхэн жилийн дотор бүхэл бүтэн 21 байраар ухарчихлаа. 92 дугаар байранд байж байгаад, 109 рүү ороод ирсэн. Дүнгээр харьцуулж яривал 5, 4, 3, 2, 1 гэдэг шиг ангилал байдаг юм байна. Үүнээс Монгол 2-ын дүн авсан буюу “Difficult” гэх ангилал руу шилжчихсэн байна. Энэ нь хэвлэлийн эрх чөлөөний байдал “хүнд, хэцүү” гэсэн ангилал юм. Энэ нь Эрүүгийн хуулийн 13.14 дүгээр заалтаас болж хэвлэл мэдээллийнхэн асуудалд орооцолдоод байгаатай холбоотой болов уу.

-Таны эрх өнөөдөр ямар нэг байдлаар зөрчигдөж байна уу?

-Эрхээ мэддэг тул учиртай. Юун төлөө Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхүүд байгаа билээ. Ямар нэгэн эрх зөрчигдөх аяс илэрвэл эрхийнхээ төлөө тэмцэнэ. Ямар ч байсан хуулийн хүрээнд хаана ч, ямар ч газар үг, үзэл бодлоо илэрхийлж, эрхээ эдэлсээр л явах болно. Гэвч Үндсэн хуулиар олгосон эдгээр үндсэн эрхүүдээ мэдэхгүй иргэд зөндөө байгаа нь харамсалтай. Жишээ нь, хөдөө орон нутагт фэйсбүүкээр сум орон нутгийн удирдлагаа шүүмжилсэн постонд лайк дарвал ямар нэгэн байдлаар өөрөө, эсвэл ар гэр нь дарамтлуулдаг тохиолдол элбэг гэдэг. Мөн Улаанбаатар хотод ч гэсэн сошиал платформоор үг, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлснийх нь төлөө цагдаагийн байгууллагаас утасдаж, “Постоо авна уу” гэсэн шаардлага тавьсан тохиолдлууд байдаг.

-Та “Эрүүдэн шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахаас ангид байх хүний эрхийн хэрэгжилт” сэдэвт сонсголоос ямар үр дүн хүлээж байна вэ?

-Бид том зургаараа бол энэ сонсголын үр дүнд эрүү шүүлт, хүнлэг бус харьцаанд өртөж хохирч ирсэн иргэдийн үнэн байдлыг ил гаргах, тэдний эрхийг хамгаалах үүрэгтэй төрийн алба, албан тушаалтнуудын үүнтэй холбоотой үйл ажиллагаанд цогц дүгнэлт хийх, хууль эрх зүйн хувьд ямар ч хүний эрхийг бодитоор нь хамгаалж чадах системийг бүтээх асуудлуудыг цогцоор нь шийдэх шийдэлд хүрэхийг зорьж байна. Энэ бол зөвхөн бидний биш, нийт монголчуудын хүсэл. Монголд өөрийн дураараа гарч явж болдоггүй 840 гаруй байгууллага байдаг. Энэ удаагийн сонсголоор хорих ангиуд, цэргийн анги, заставууд, түр саатуулах газрууд зэрэг байгууллагадуудад төвлөрч байгаа. Товчхондоо энгийн үгээр хэлбэл, эцсийн үр дүн бол эрүү шүүлт, хүнлэг бус хэрцгий хандлагаас ангид байх хүний эрхийн зөрчил тулгараад байгаа эдгээр объектууд дахь хүний эрхийн зөрчил арилах ёстой. Улмаар бусад газрууд болох Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв, Хүүхдийн асрамжийн төв, Ахмадын асрамжийн төв зэрэг байгууллага дахь хүний эрхийн хэрэгжилт сайжрах ёстой.

-Нэлээн сайн үр дүн гарна гэсэн итгэлтэй байгаа бололтой?

-Энэ сонсголыг долдугаар сард санаачилснаас хойш илэрхий үр дүн харагдаж байна. Би түрүүн хэлсэнчлэн, ХЭҮК, цагдаа, прокурор зэрэг холбогдох байгууллагуудад асуудал юу болж байгаа талаар асуулга, асуулт тавиад явж байгаа. Тэдний хариултаас харахад, эрүү шүүлт, хүнлэг бус харилцаа арилахгүй байгаад байгаа асуудлыг хүчтэй ярьж, сонсгол санаачлах болсноос хойш ХЭҮК гэхэд хяналт шалгалтаа нэлээн сайн эрчимжүүлээд байгаа нь харагдсан. Холбогдох байгууллагуудаар явж байгаа юм байна. Цагдаагийн байгууллага ч дутуу байсан газруудаа камертай болгох зэргээр ажлаа сайжруулж, эрчимжүүлж байгаа гэж ойлгосон.

-Камер нь ажилладаггүй гэсэн асуудал гарч байсан. Эвдэрч хэмхэрсэн камеруудаа бүгдийг нь зассан байна уу?

-Яг тийм, бүгдийг нь засаж янзалсан гэж ойлгосон. Тухайн байгууллагуудад энэ сонсголд бэлдэх ажиллагаа бас явагдсан байна шүү дээ. Маргааш болох сонсголын эхний үр дүн, нөлөө ийм маягаар гарч байна гэж бодож байна. Камергүй цагдаагийн байгууллага байхгүй болсон байх. Сонсгол дээр тийм мэдээ сонсоно гэж бодож байна. Гарах үр дүнгийн тухайд, шаардлагатай хууль тогтоомжуудад ямар өөрчлөлт оруулбал урьдчилан сэргийлэх ажиллагаа сайн явагдах вэ гэдэг дээр бид нэлээн анхаарал хандуулах ёстой. Аливаа асуудлыг “Ниргэсэн хойно нь хашгирав” гэгчээр араас нь тийм ч зөрчил үүслээ гэж явах биш, урьдчилан сэргийлэх ёстой гэдэг дээр илүү их ач холбогдол өгнө. Яг тэрэндээ шаардлагатай хууль эрх зүйн орчныг нь сайжруулах дээр ХЭҮК-ын, Эрүүгийн болон Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, Цагдаагийн байгууллагын тухай хуульд өөрчлөлтүүд нэн даруй орох байх гэж бодож байна.

Д.ЭРДЭНЭТУЯА

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

ТОЙМ: Нэрт нийтлэлч нэрт нийтлэлч Б.Цэнддоогийн “Түгжрэлийг хэрхэн шийдэх вэ?” нийтлэл хэвлэгдлээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы пүрэв гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Улсын их хурлын гишүүн, Инноваци, цахим бодлогын байнгын хорооны дарга Ж.Золжаргал “Чайна Энержи”-д худалдах нүүрсээ хугацаа, хүчин чадлаа
бодож байгаад ямар харьцаатайгаар өгөх вэ гэдгээ тодорхой шийдэх ёстой” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

  • Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржийн өдрийн тэмдэглэл нийтлэгдлээ.

Ачит Ихт” компанийн хувьцаа эзэмшигч П.Цагаан “XXI зууны ардчилсан улсад хуурамч баримтаар иргэнээ хэлмэгдүүлдэг төр байж болохгүй” гэв.

  • Ерөнхийлөгч 2025 оны Төсвийн тухай хуульд бүхэлд нь хориг тавилаа

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч нэрт нийтлэлч Б.Цэнддоогийн “Түгжрэлийг хэрхэн шийдэх вэ?” нийтлэл хэвлэгдлээ.

ЦЕГ-ын дарга асан, хошууч генерал Ч.Амарболд “Долдугаар сарын 1-ний хэрэгт хууль бусаар ялласан учир прокурорт өргөдөл гаргаад хүлээж байна” гэлээ.

Кибер халдлага, зөрчилтэй тэмцэх нийтийн төвийн захирал С.Жавхлан “Кибер халдлагын тавхан хувь нь технологийн асуудалтай холбоотой” хэмээн ярилаа.

АРЫН НҮҮР : Дэлгүүр дотор

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

 

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Н.Энхбаяр: Мөнгө нь бэлэн болоогүй, ажиллах хүчээ хаанаас авахаа ч мэдэхгүй төслүүдийг эхлүүлээд байна DNN.mn

Эдийн засагч Н.Энхбаяртай ярилцлаа.

-УИХ Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хуулийн төслийг Засгийн газраас өргөн мэдүүлсний дагуу зарлага 35 их наяд төгрөг, тэнцвэржүүлсэн орлого 33.8 их наяд төгрөг, төсвийн тэнцвэржүүлсэн алдагдал 1.9 их наяд төгрөг байхаар баталсан. Эдийн засагчдын “хэт тэлэлттэй” гэж анхааруулсан энэ төсвөөс үүдэн гарах үр дагаврын талаар ярихгүй юу?

-Өнгөрсөн хавар бид судалгаа хийгээд, орон зайтай хязгаарлалт өгсөн. Ирэх гурван жилд бид эдийн засгаа авч явахдаа өнгөрсөн жилүүдэд савлагаа, хазайлт ихтэй байснаа бодох хэрэгтэй талаар зөвлөсөн. Харамсалтай нь, манай гишүүд тэрийг ер нь мэдэхгүй байна. Тэрхүү хазайлтыг багасгах нь зүйтэй. Эдийн засаг савлагаа ихтэй бол муу. Бидний тооцоогоор, 3.1 хувиас доош буувал манай эдийн засаг хэцүүднэ, төсвөө хумих шаардлага гарна. Хамгийн боломжтой өсөлт бол ирэх онд 6.7 хувь. Энэ хооронд бид эдийн засгаа авч явахад төсөв дээр хэт тэлэлт хийхгүй, төсвөө танахгүйгээр төсвийн байгууллагуудаа санхүүжүүлээд явах бололцоотой гэсэн хязгаарыг өгсөн. Энэ хязгаар дотор байхад манай эдийн засаг хэвийн байна.

Олон улсын валютын сан бүсийн тойм дээрээ манай эдийн засгийн өсөлтийг 7 хувь гэж таамагласнаа мэдээлсэн бол Дэлхийн банк 6.5 хувь гэж тооцоолсон. Тэгэхээр өсөлтийг 8 болгох гэж тэмүүлэх ямар ч шаардлага байхгүй. Тэр боломжгүй бөгөөд сөрөг үр дагавартай, эдийн засаг хямарна. Жишээлбэл, Монголбанкны захирлууд хэлээд байгаа. Нэгдүгээрт, Засгийн газар төсвөө боловсруулахдаа тэлсэн, хоёрдугаарт, төсвөөс их хэмжээгээр том бүтээн байгуулалтад зарцуулахаар хувийн хэвшил дээр зам ч юм уу, барилга эрчим хүч гээд очно. Тэгэхээр худалдан авалт, тоног төхөөрөмжийн 70аас доошгүй хувь нь импортоор орж ирдэг. 10 мянга, 100 мянган айлын төсөл хөтөлбөр гэх мэт. Тэр нь импортоо дэмждэг.

-Оны эхний есөн сарын байдлаар манай импорт 26 хувийн өсөлттэй гарсан. Үүний нөлөө хаана тусах вэ?

-Импорт дахин өсөхөөр гадаад худалдааны тэнцэл алдагдал руугаа явна. Ийм болоод Монголбанк санаа зовж байна гэж хэлээд байгаа юм. Айхтар том эрсдэлүүд бидэнд сайн үр дагавраасаа илүү сөрөг үр дагавар авчирдаг учраас бид мөнгөний бодлого, гадаад худалдааны салбараа маш сайн бодож байж эдийн засгийн төсөөллийг гаргах ёстой. Түүнээс төсвийг тэлэхийн тулд эдийн засгийн өсөлтийг тэлж болохгүй. Төсвийн зарлагаа эхэлж бодчихоод, тэрэндээ нийцсэн өсөлт тавиад байж болохгүй. Энэ бол маш буруу.

-Ирэх онд 83 сая тонн нүүрс, 1.8 сая тонн зэсийн баяжмал экспортолж, гадаад худалдааны нийт эргэлтийг 32.8 тэрбум ам.долларт хүргэхээр тооцсон. Энэ хүрээнд “бодлого”-оо зөв бодож уу, алдаа гаргаж уу?

-Зүгээр 80, 90 сая гэдэг тоо хэлэх, төсвийн орлогоо бодох биш, хэдэн сая тонныг гаргаж байж Монгол Улсын нүүрсний үнэ хамгийн оновчтой байх вэ гэдэг бодлого хэрэгтэй байхгүй юу. Бид үүнийг гаргаж үзсэн. 2022 онд Монгол Улсын нүүрсний экспорт хамгийн үр ашигтай байсан байна, 50 орчим сая тоннд хүрсэн. Тэгэхэд нэг тонн нүүрснээс олсон орлого хамгийн өндөр байсан. Хоёрдугаарт, нэг тонн нүүрснээс татварын орлогоор төсөвт орж байгаа орлого хамгийн өндөр буюу 6000 гаруй төгрөг байсан. Одоо тэр нь буурсан яваа. Ихсэх тусам өгөөж нь буурч байна шүү дээ. Нэг тонн нүүрсний үнэ, төсөвт орох орлого буурч байна. Тэгэхээр хамгийн өндөр байх хэмжээ хэд вэ гэдэг нь бодох ёстой бодлого. Тэр бодлогыг бодож байж дараа нь тэр тоог хэлэх байсан. Тэрийг ганцхан Сангийн яам, Эдийн засгийн хөгжлийн яамны хоёр, гуравхан хэлтэс сууж байгаад бодчихдог ажил биш.

Гадаад худалдааны бодлогоо бодно. Бид түүхий эдийн өндөр хамааралтай улсын хувьд цаашдаа их хамааралтай болохгүйн тулд энэ бодлого маш чухал. Бид 20, 30 жил нүүрсээ гаргая гэж байгаа бол аль болохоор тэндээс илүү өгөөж хүртэх хэрэгтэй. Өнгөрсөн 20 жилийн сургамж, тэгж чадаагүй байна. Унасан үед нь орлого унаад, дөнгөж өссөн цөөхөн жилд нь орлого олж, хуримтлуулсан ч зүйлгүй явчихаад байна. Цаашдаа ийм савлагаатай бодлогоор явж болохгүй. Аль болох өмнөх туршлага дээрээ тулгуурлаад, нүүрсний үнийг тогтвортой байлгах, жишээлбэл, нүүрсний үнийг нэг тонныг нь 100 ам.доллараас буулгахгүй байх бодлого хэрэгтэй. Ингэж байж бид илүү үрэлгэн зардал гаргахгүй, маш их хэмжээний тээвэр хийхгүйгээр төсвийн орлогоо бүрдүүлж чадна.

-Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлөөс төсвийн төсөл дээр маш тодорхой, чухал зөвлөмжүүд өгсөн байсан. Бодлого боловсруулагчид төдийлөн “авч хэлэлцсэнгүй”. Цаашдын үйл ажиллагаандаа юуг анхаарч ажиллаарай гэж та хэлэх вэ?

-Бидний өгсөн зөвлөмж хоёр талаараа ялгаатай. Нэгдүгээрт, бид хавар макро эдийн засгийн төсөөллөө хийсэн. Түрүүний ярьдаг, дээд доод хязгаар гээд. Шинэ хуулиар Засгийн газар, Сангийн яам, Эдийн засгийн хөгжлийн яам хавар төсвийн хүрээний мэдэгдэл боловсруулахдаа энийг үндэслэх ёстой. 100 хувь биш ч гэсэн, ямар нэг хэмжээгээр. Манай зөвлөл эдийн засгийн өсөлтийг 6.7 хувь гэсэн, Эдийн засгийн хөгжлийн яам 8 хувь гэж байгаа бол тэрийгээ УИХ дээр очиж тайлбарлах ёстой. Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн төсөөлөл бага байна, бид ийм учраас 8 хувь гэж төсөөлсөн юмаа гэж тайлбараа өгч байж хэлэлцэх ёстой. Нэгдүгээрт энэ. Хоёрдугаарт, бид “ тооны зөрүү байна”, “төсвийн зарцуулалт буруу байна” гэдэг дүгнэлтээс гадна шалтгааныг олох гэж хичээсэн. Төсвийн хөрөнгө оруулалт яагаад үрэлгэн байна, яагаад үр ашиггүй байна вэ гэдэг дээр бид 23 янзын зөвлөмж өгсөн. Энийг Засгийн газар хүлээж ав гэдгээ хэлсэн. Нэгд, төсвийн танилцуулга дотор дурдагдаж байгаа. Жилдээ улсын төсвөөс 1200-1300 төслийг санхүүжүүлье гэж. Энэ нь тав, арван жилийн өмнөхтэй харьцуулахад асар их, бараг хоёр, гурав дахин их өссөн байна. Мөнгөтэй байсны зовлон. Энэ жил Засгийн газар бодлого, зорилтоо тодорхойлоод, том төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлээд явъя гэж байгаа нь сайн хэрэг. Гэтэл энэ дээр нөгөө 1000 төсөл чинь явж байгаа байхгүй юу.

-Тэгэхээр төсөв дээр ирэх ачаалал маш их байх нь ойлгомжтой?

-Бараг даац нь хэтэрчихсэн. Одоо яаж байна гэхээр, сонгуулийн холимог тогтолцоо болгоод, жижиг тойрог дээр байгаа асуудлаа болиод, том юм явуулъя гэж байна. Тэгвэл улсын хөрөнгө оруулалтын бодлого дээрээ яг үүнийгээ тусгах хэрэгтэй. Сонгуулийн хуулиа өөрчлөөд, холимог тогтолцоогоор сонгууль явуулсан шигээ улсын хөрөнгө оруулалтын хуулиа өөрчлөөд явах хэрэгтэй. Манайд одоо яг ийм хууль байхгүй. Тэгэхээр Төсвийн тухай хуульд тодорхой заалтууд орох ёстой. Бусад услын сайн жишээ нь, ийм хууль гаргаад, ямар хэмжээний төсвийг УИХ авч хэлэлцэх вэ, арай бага, нэг их хөрөнгө зардал шаардахгүй, нарийн төвөгтэй биш жижиг объектууд болох соёлын төв, сургуулийн дотуур байр, спорт заал зэргийг аймаг дээр байгаа барилгын компаниуд барьж болно шүү дээ. Үнийн дүн нь гурван тэрбум дотор байхгүй юу. Тэгэхээр орон нутгийн төсвөөр энийг хийж болох юм. Ингэж бид хөрөнгө оруулалтаа орон нутаг, аймгийн түвшинд шийдэж болдог, салбарын сайдын түвшинд шийдэх ёстой, тэгээд улсын төсвөөр гэж ялгаж болно.

-Ингэсэн тохиолдолд дараа жилийн төсөв дээр, Сангийн яаман дээр ирдэг төсвийн жагсаалтын тоо цөөрөх болов уу?

-Тэгнэ. Энэ жил Сангийн яамны Хөрөнгө оруулалтын хэлтсийн дарга “Манай дээр найман сард 1000 төсөл ирсэн. Бид шүүсээр байгаад, 538 төслийг нь эрэмбэлж авсан” гэж тайлбарласан. Энэ чинь угаасаа хүний хүчин чадлаас давсан ажил байсан. Хоёрдугаарт, ийм ялгавар байхгүй болохоор бид 12 тэрбум төгрөгийн өртөгтэй жижиг спорт заал, соёлын төв гээд бүх юмаа УИХ дээрээ хэлэлцээд сууж байна шүү дээ. Бид урьд нь ийм урт, 70 хуудас хөрөнгө оруулалтын жагсаалт хэзээ ч хэлэлцэж байгаагүй. Хуучин бол төсвийн хөрөнгө оруулалтын жагсаалт 10 гаруй хуудаст л байсан. Одоо мөнгө нь их болоод, ялгамж байхгүйгээс хаа байсан алслагдсан сум дээр байгаа жижигхээн объектын төсвийг батлах уу, үгүй юү гээд сууж байгаа нь утгагүй юм. Тэнд зарах төсвөөрөө тулгамдсан асуудал болох эрчим хүч, Улаанбаатарын үеийн байгууламж, авто зам зэрэг асуудлууд дээрээ түлхүү хөрөнгө оруулах хэрэгтэй.

-Том төсөл яриад ирэхээр цаг хугацаа, мөнгөн дүн хоёулаа өснө. Санхүүжилтийн бэрхшээл гарахгүй гэх баталгаа байхгүй. Ямар зохицуулалт хийх боломжтой гэж та бодож байна вэ?

-Сургуулийн барилгыг Төсвийн тухай хуульд зааснаар бид гурван жилд барьж дуусгана. Сунжраад дөрвөн жил болно. Том төсөл болохоор долоо, найман жил болж байна. Тухайлбал, Дарханы зам, Сайншандын Газрын тос боловсруулах үйлдвэр гээд. Энэ дээр санхүүжилтийн бэрхшээл гарч ирнэ. Зургаан тэрбумыг хоёр, хоёр тэрбумаар нь гурван жилпд тавьчихаж болно. Төсвөөс ямар нэгэн байдлаар “дусааж” байгаад ч гэсэн гаргачихна. Тэгвэл арван жил, найман жил үргэлжилж байгаа төсөлд ингэж мөнгө гаргаж чадахгүй. Тэрийг баттай гаргана гэж хэлж чадахгүй. Түүхий эдийн үнэ савласаар байна шүү дээ. Тэгэхээр урт хугацааны албан бус санхүүжилт хийхгүй бол санхүүжилтийн дутагдлууд гарч эхэлнэ. Эс бөгөөс нөгөө том төсөл чинь гацаад, дундаа царцсан, саатсан барилга гэдэг чинь гарч ирнэ. Жишээ нь, одоо Дарханы зам дээр ажлаа хийсэн ч мөнгөө авч чадахгүй явж байна шүү дээ. Саатал гаргахгүйн тулд төслийн санхүүжилт дээр цоо шинэ ойлголт гаргаж ирэх хэрэгтэй. Зөвхөн улсын төсвөөс санхүүждэг биш, өөр эх үүсвэрээс санхүүждэг. Хоёрдугаарт, манай төсвийн хөрөнгө оруулалтын санхүүжилт яг урсгал төсөвтэйгөө адилхан энэ сард орж ирсэн мөнгийг шууд төрийн сан дээр хуваарилдаг. Тэгэхээр мөнгө дутсан үед ийшээ гарах мөнгө байхгүй л болно гэсэн үг. Хөрөнгө оруулалт дээр тэгж болохгүй, чухал объект. Сайншандын газрын тос боловсруулах үйлдвэр маш чухал төсөл. Ирэх жил ашиглалтад орно, энэ жил ажил нь дуусах ёстой. Ийм чухал төсөл мөнгө байхгүй зогсож болохгүй учраас төслийн санхүүжилт гэдэг ойлголтоор, эх үүсвэр нь тасралтгүй байх сан бүрдүүлэх ёстой гэж бид зөвлөсөн. Өөр арга зам, өөр санхүүжилийн тогтолцоо бий болгооч ээ гэж. Тэгвэл төсөв дээр тулгарч буй нэлээн олон асуудал цэгцэрнэ.

-“Засгийн газар 14 мега төслөө хэрэгжүүлээд яваг” гээд дэмжээд өгвөл яадаг юм бол. Болохгүй зүйл байхгүй биз дээ?

-14 мега төсөл хэрэгжүүлэх гэж байгаа нь зөв боловч хэзээ, ямар нөхцөлд танилцуулах вэ гэдэг дээр зөрүүтэй ойлголт байгаад байгаа юм. Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтөө бид урт, дунд хугацааны бодлого, жилийн төлөвлөгөө гээд гурав ангилсан байгаа. Тэр дотор нь ямар бичиг баримт, юу юу байх вэ гэдгийг нарийн заачихсан. Тэрийгээ баталгаажуулж бид таван жилийн төлөвлөгөө баталсан, ирэх онд дуусна. Нэг жилийн үндсэн төлөвлөгөөгөө баталдаг. 2025 оны төлөвлөгөөгөө сая баталж дууссан. Тэр 14 том төсөл чухал гэдэг нь эхлээд түүн дотор тусгагдах ёстой. Тэгж байж энэ төслийн санхүүжилтийг хийх чухал юм байна гэдэг нь төсөв дээр гарч ирнэ. 2025 оны үндсэн чиглэлийг зургадугаар сард УИХ баталлаа. Тэр дотор 14 төсөл тусгагдлаа. Тийм учраас 2025 оны төсөвт тусгана гэж Сангийн яам мөрдлөг болгодог. Төсвийг боловсруулахдаа Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, дунд хугацааны хөгжлийн бодлого төлөвлөлтөд тусгасан төслийг уялдуулан тусгана гэсэн заалт бий. Гэтэл үүнийгээ ойлгоогүй, зөрчөөд яваад байна. Чухал нь чухал, гэхдээ дараалал, процедурын хувьд буруу яваад байна. Найман сард гэнэтхэн 14 төсөл танилцуулахаар төсөвт ямар ч хамааралгүй болчихож байгаа юм. Тэр тусмаа төсөв өргөн барих үед. Яг санхүүжилт явагдахаар миний түрүүний хэлдгээр, хөрөнгө оруулалтын төслийн санхүүжилтийн бэрхшээлүүд тулгарна. Манайд өмнө нь тулгарч байсан жишээ бий. Хөшигтийн хөндийн нисэх онгоцны буудал дээр нэлээн бүдүүлэг алдаа гаргасан.

-Ямар алдаа вэ?

-Нисэх буудлын аэродром байгуулах, бууж хөөрөх зурвасыг Японы зээлийн хөрөнгөөр байгуулчихсан. Төслийн менемжент нь тусдаа. Гэтэл эрчим хүч, зам, бусад байгууламжуудыг бүгдийг Засгийн газрын хөрөнгөөр байгуулсан. Энэ бодлогуудаа уялдуулаагүйгээс хугацааны зөрүүтэй байдал үүссэн. Нисэх буудал нь 2018 оны үед дуусчихсан шүү дээ. Гэтэл бид бусад ажил нь дуусаагүйгээс гурван жил ашиглаж чадаагүй. Арай гэж бусад байгууламж нь дуусаад, 2021 оны зун хүлээж авсан. Харамсалтай нь, ийм зөрүүтэй байдалд ордог, ялангуяа гадаадын хөрөнгө оруулалттай төслийн хувьд. 2017 онд бид Японы Засгийн газраас зээл авсан. Урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээл учраас таван жилийн дараа үндсэн өрөө төлнө. Гэтэл нисэх буудал ашиглалтад ороогүй байхад бид үндсэн өрөө төлөөд эхэлсэн. Ийм байж болохгүй. Төсөл цаг хугацаандаа дуусаад, үр ашгаа өгч байх ёстой. Төслийн менежмент дээрээ алдаа гаргасан учраас орлого нь орж ирээгүй төслийн төлөө Засгийн газар, Сангийн яам зээлийн төлбөр төлж эхэлсэн. Одоо Сайншандын газрын тос боловсруулах үйлдвэр дээр бас ийм алдаа гарах гэж байна. Сунжраад л байна.

-Засгийн газар Энэтхэгийн Засгийн газрын зээлээс төлж эхэлсэн болов уу?

-Бараг энэ жилээс төлж эхэлсэн байх шүү. Төслийг эхлэхэд бэлэн болсон уу, үгүй юү гэдгээ бүгдийг судалж байж, ялангуяа эх үүсвэр талаа баталгаатай болгож байж эхэлдэг. Гэтэл манайх улс төрийн шалтгаанаар, тууз хайчлаад л эхэлж байна шүү дээ. Мөнгө нь бэлэн болоогүй, ажиллах хүчээ хаанаас авахаа ч мэдэхгүй төслүүдийг эхлүүлээд байна. Үүнээс болоод төслийн өртөг сунжраад, илүү үнэтэй болчихож байна. Сайн бэлтгэж байгаад, 2026 оны хавар эхлүүлж болох байхгүй юу. Тэгвэл хугацаа хожимдохгүй, цагтаа, төсөвлөсөн дүнд нь багтаад дуусгаж болно. Үүнийг ялангуяа манай улстөрчид ойлгохгүй байна. Миний бодлоор үүнийг хуульчлан баталж өгөх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол төслийг дурын нэг улстөрч шийдэж эхлүүлж байна. “За тууз хайчилчихъя”, “За сонгууль боллоо” гээд. Энэ бол утгагүй алдаа. Хамгийн наад талын А үсэг нь “төсөл бэлэн болсон үед л эхэлнэ”. Төлөвлөж, бэлтгэлээ хангаж байж хугацаандаа дуусна. Тэгэхгүй бол жижигхээн сургуулийн төсөл хийсэн сэтгэхүйдээ баригдаад байна.

Д.Эрдэнэтуяа

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Улсаасаа баян компаниудтай байж л бид хөгжинө DNN.mn

Улсаасаа баян иргэнтэй байж болно, харин Ерөнхийлөгчтэй байж болохгүй гэж Г.Дашрэнцэн олон жилийн өмнө бичиж байлаа. Ямартаа ч өнөөдөр улсаасаа баян удирдагч урган төлжиж болохгүйг хаа хаанаа ойлгохтойгоо болжээ. Харин “Улсаасаа баян хүн байна” хэмээн ад үзэж, нийгмээрээ зүхэж байгаа нь буруу шүү. Энэ бол хэтийдсэн туйлшрал. Харинчиг улсаасаа баян иргэдтэй, аж ахуйн нэгжүүдтэй болж гэмээнэ Монгол Улс хөгжинө. Энэ бол маш энгийн ойлголт. Өнөөдөр улсаасаа баян байна хэмээн ад үзэгдэж байгаа хүмүүсийн гол дүр нь манай үндэсний компаниуд болох МАК, MCS… гээд томоохон татвар төлөгчид, хэдэн мянган ажлын байр бий болгогчид байх шиг байна. Ер нь бол Монголын хэдэн том компанийн эзэд “Улсаасаа баян иргэд”-ээр нэрлэгдэж байгаа бололтой.

Тэгвэл тэд ямар ч байсан төрөөс төрсөн тэрбумтнууд биш. Яг үнэндээ Нямтайшир, Оджаргал… нарын Монголын хэдэн “том”-уудын хувьд үеийнхэн нь унтаж, амарч байхад хөдөлмөрлөж байсан хүмүүс. Тархи толгойгоо ажиллуулж байсан хүмүүс. Түүнийх нь үр дүнд өнөөдрийн “Цагаан суварга”, “Нарийн сухайт”, Евроцемент… гэсэн томоохон бүтээн байгуулалтууд бий болсон. МАК-ийн Евро цементийн үйлдвэр бол сая тоннын хүчин чадалтай. Өнөөдөр Дорноговийн Даланжаргалангийн нутагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа цементийн үйлдвэрийн суурь бааз болох тэрхүү хадтай мөргөцөг бол Монголын хээр талын байдаг л нэг дов толгод. Монголоор дүүрэн байгаа ийм уул, гүвээ бүрийг ашиглавал ихэнх нь эрдэс баялагтай байгаа. Гэхдээ тэр бүгдийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, хөрөнгө оруулалт татах, тэгээд бизнес болгодог нь Нямтайшир шиг, Оджаргал шиг хүмүүсийн хийдэг ажил. Ийм хүмүүс л эх орны эдийн засгийн түүчээ болдог. Бүх тивд, бүх улс оронд шүү. Нэг том үйлдвэрийг ашиглалтад оруулахын тулд ямар их хүч хөдөлмөр, хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа, нерв стресс зарцуулдаг гэж бодож байна. Хийж бүтээж үзээгүй хүмүүс бол мэдэхгүй. Хээр талд хэдэн малаа хариулахаас өөр ид шидгүй хүмүүс бол бүр ч мэдэхгүй. Өвөг дээдсээс минь өвлүүлж ирсэн тэр их баялгийг ухаж төнхлөө, улс орныг сөнөөлөө хэмээн тэмцэцгээх. Ерөөсөө өвөг дээдэс маань нэг их алт мөнгө бэлдээд газрын хөрсөнд булчихсан юм шиг ярьцгаах, ойлгоцгоох. Тийм биш шүү дээ. Тэрийг чинь баялаг болгох, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, үйлдвэрлэл явуулах гэдэг бол хүний нэг насанд ч ахдах шахуу үйл хэрэг байхгүй юу. Үүнийг ядаж улстөрчдийн зарим нь ч болтугай ойлгох хэрэгтэй. Ойлгосон цагт л төр засгийн бодлого зөв хэрэгжинэ. Бид энэ бүгдийг мэддэггүй, мэдэхийг ч хүсдэггүй. Өөрсдөө юу ч хийж бүтээхгүй, хөдөлмөрлөхгүй байж, хийж бүтээсэн, үр шимийг нь хүртэж яваа хүмүүстээ атаархдаг. Атаархал нь зүхэхийн муухайгаар зүхэж, доромжлохын дээдээр доромжлох хэлбэрээр илэрдэг. Ийм л утга учиргүй болчихсон Монголын нийгэмд утга учиртай амьдрах гээд зүтгэж яваа үндэсний хэдэн компанийнхаа эздийг хайрлах хэрэгтэй. Тэднийг нийгэмд муухай харагдуулах ажлыг эрчимжүүлж буй нь Монголын ирээдүйг гэрэл гэгээгүй болгож байгаа юм.

Бид өөрсдийгөө хөгжсөн улс орнуудтай харьцуулах дуртай. Тэр жишгээр Монголтой хамгийн ойр дотно болох БНСУ-ыг харцгаая. LG, Самсунг, Хьюндай, ДЭҮ гэсэн улсаасаа баян дөрвөн том хөрөнгөтнийхөө хүчинд энэ улс хөгжсөн. Тухайн улсын ерөнхийлөгч Пак бол өглөөний цайгаа зөвхөн энэ дөрвөн том группийн босстой ууж, улс орныхоо хөгжлийн төлөвлөгөө, томоохон бүтээн байгуулалтын зураглалуудаа гарган, улстөрчдөөр батлуулдаг байсан. Хийж гүйцэтгэдэг нь энэ дөрвөн компани, тэдний бий болгосон аж ахуйн нэгжүүд, туслан гүйцэтгэгчид байсан нь Солонгосын хөгжлийн түүх болон өнөөдөр бичигдэж байна.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан П.Жасрайн гуайн нэгэн гоё тодорхойлолт бий. Тэрээр “Даяарчлал гэдэг бол хөгжсөн орны үндэсний томоохон компаниуд хил хязгааргүй тэлэхийг хэлж байгаа юм. Тухайн групп нь дэлхийн хэчнээн улс оронд салбартай байна, тэр хэрээр өөрийнх нь улс орны хөгжил тодорхойлогддог” гэж. Энэ бол галзуу тодорхойлолт. Японы хөгжлийн хурдасгуур нь Тоёота шүү дээ. Тоёотагаа дагаад л хөгжиж, цэцэглэж яваа. Хятадын мянган жилийн суут 10 хүний дотор Күнзээс эхлээд Мао Зэ Дун хүртэл орно. Тэрхүү суут 10 хүн дотор нь Алибаба компанийг үндэслэгч Жак Ма бий. Нэгийг хэлээд байгаа биз. Элон Маскийн нийт хөрөнгө дэлхийн 70 орчим улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг нийлүүлсэнтэй тэнцэнэ. Энэ дэлхий 200 гаруй улс оронтой. Тэгэхээр харж байгаа биз, улсаасаа баян иргэн бүү хэл, дэлхийгээсээ баян бизнесмэнтэй болчихсон цаг үед бид амьдарч байна.

Дэлхий ийм болчихоод байхад бид хандлагаа, харах өнцгөө өөрчлөх цаг болсон. МАК, МАКС, MCS, АПУ… өөр ямар компаниуд байна, бүгд улсаасаа баян болцгоох хэрэгтэй. Тив дэлхийд гарцгаах хэрэгтэй. Монголчууд муу муу гэхэд улсаа худалдсан түүх байхгүй. Цаг өнгөнд хувьсаж, өөрчлөгдөж явсан нь бий л байх. Гэхдээ түүхэнд улсаа худалдсан хүмүүс гэж нэрлэх дээрээ хүрвэл гацах байлгүй. Тийм болохоор бид тэдэнд итгэх хэрэгтэй.

Өнөөдөр үндэсний хэмжээний томоохон компаниуд гэгдэж байгаа хэдэн том группээ өндөрт өргөе, өөд нь татъя, хир битгий халдаа. Зүгээр л саад бололгүй өөрсдөөр нь явуул. Тэд нэг их удахгүй дэлхийд биш гэхэд тивдээ нэр нь дуулдацгаах болно. Монголын гэсэн брэндийг бий болгох хүсэл мөрөөдөл, эр зоригоор тэд жигүүрлэж яваа. Жишээ нь, МАК бол олон улсад нэлээн өндөр авсан компани шүү. Зах зээлд шилжээд нэг их удаагүй байгаа Монгол Улсын нэг хувийн компани болох МАК-д Европын Сэргээн босголт хөгжлийн банк аль эрт 2011 онд 869 сая ам.долларын зээл өгсөн нь нэр хүндийн асуудал юм. Маш том итгэл юм. Энэ мэтчилэн олон улсад санхүү, бизнесийн сайн түүхтэй хуруу дарам хэдэн компаниа Монгол Улс түшиж, тулж, дэмжиж байж хөгжинө. Хөгжлийн маш энгийн логик бол энэ.

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох улс-төр

Б.Лхагважав: Монгол Улс Зүүн Хойд Азийн хөгжлийн гол бөглөөс болчихоод байна DNN.mn

Бизнесийн ухааны доктор, эдийн засагч Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

-Монгол Улсын макро, микро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд өнөөдрийн байдлаар ямар байна вэ?

-Макро тоо сүүлийн долоо, найман жилээ бодоход, ялангуяа ковидын дараа доошоо нэлээн унасантай харьцуулахад дажгүй байна. Макро тоон дээр гол нөлөөлж байгаа зүйл бол манай шорооны буюу байгалийн баялгийн борлуулалтын үнэ. Түүнийг хасчихвал бусад нь бас таатай биш байна. Нийт 8.1 сая мал хорогдсон хөдөө аж ахуйн салбар, уул уурхайгаас бусад үйлчилгээ, үйлчилгээний бус бүх салбар хэцүүхэн байна. Уул уурхайгаа дагаад тээвэр, түүнийг дагасан шатахуун, туслах материал, үйлчилгээний гээд тодорхой салбарууд гайгүй байна. Микро эдийн засгийн хувьд бид ковидын хоёр жил, дайны гурван жил гээд аж ахуйн нэгж, хувь иргэд өөрийн санхүү, чадамжаа нэлээн барсан үе байна. Үүнд дахиад сэргэлт өгч чадахгүй байна л даа. Харин манай улстөрчид макро тоон дээрээ тулгуурлаад, бүх юмыг гоёор хараад байна.

-УИХ-ын гишүүд кноп эвдэрсэн шалтгаанаар, гар өргөж байгаад Монгол Улсын 2025 оны төсвийг баталлаа. Хэт тэлэлттэй, түүхэнд байгаагүй их алдагдалтай төсөв бараг анх оруулж ирснээрээ батлагдахад танд юу бодогдов?

-Саяхан л сонгууль болж, макро тоонуудыг цэгцтэй болгоё, төрийн оролцоог бууруулъя, төсвийн зардлаа 25 хувьд барья гээд амлалтууд өгөөд орж ирсэн. Хамтарсан нэрийн дор яг түүнийхээ эсрэг үйлдлүүд хийгээд эхэлсэн.

УИХ төсөв батлах өөрийн онцгой эрхтэй. Түүнийхээ дагуу шинээр орж ирсэн гишүүд, урьд жилүүдийг бодвол нүдэн балай дагадаг биш, сүүлд асуудлуудыг гаргаж тавилаа л даа. УИХ ирэх арванхоёрдугаар сард зардлын тодотгол дахиж хийхээр ирэх оны төсвийг баталсан.

Шинэ гишүүд төсвийн тодотгол дахиж орж ирэх үед харин ч бүр а, б-гүй үзэх байх гэж найдаж байна. УИХ сая онцгой эрхээ анх удаа эдлэх гэж оролдсон. Яг нарийндаа УИХ-ын чуулган энэ долоо хоногт төсвөө батлах байсан, өнгөрсөн долоо хоногт гэнэт яаруу хуралдлаа. Ерөнхий сайд ч чуулган дээр төсвөө батлуулах гэж байсангүй. Их хурлын даргын үйлдэл ч нүдэн дээр ил, гишүүдийг техник эвдэрсэн гэх шалтгаанаар, харцаараа “заналхийлж”, саналыг нь авах зорилготой байлаа. Энэ юу хэлж байна вэ гэхээр тэд их айдастай байна л даа.

-Юуны айдас билээ?

-Ерөөсөө эрх барьж байгаа албан тушаалтнууд төсөв задрах вий гэсэн их айдастай байна. Одоо яах вэ, нэг сар харъя. Наана нь, Ерөнхийлөгчид хориг тавих бүрэн эрх нь бий.

-Тооцоо, судалгаа муутай ийм төсөв алс ирээдүйд ямар сөрөг нөлөө үзүүлнэ гэж та бодож байна вэ?

-Олон тоо хэлбэл хүмүүс будилж магадгүй, хоёр тоо хэлье. Сүүлийн хоёрхон сарын дотор улсын төсвийн зардлаа найман их наяд төгрөгөөр нэмчихсэн. Төсвийн тодотгол гэж өнгөрсөн есдүгээр сард орж ирэхэд гурван их наядыг нэмж орж ирсэн. Сая өмнөх жилээс 5 их наядаар илүү нэмээд ороод ирлээ. Найман их наядаар нэмэхээр орлого 8 их наядаар өснө гэж хараад байна. Энэ дээр л алдаа хийж байна гэж би бодож байна. Ний нуугүй хэлэхэд, төсвийн татварын орлогын бүрдэлт 2016 оноос хойш найман жил НОӨАТ-ын шинэ системийн хүчинд татварын бусад орлого нэмэгдсэн. Орлогын ханалт дээд цэгтээ хүрсэн шүү. Энэ цаашаа унана. Дараа жилээс энэ жилийнх шиг татварын орлого орж ирэхгүй. Аливаа юмны ханалтын цэг тулдаг. Тэр цэг таарч. Нөгөө талаас манай нүүрс, зэсийн баяжмалын үнэ өдөр тутам унаж байна, дараа жил энэ хэвээр нэлээн үргэлжлэх байх.

-Төсвийн алдагдлыг 1.9 их наяд төгрөг буюу ДНБ-ий 2 хувьтай тэнцүү байхаар баталсан?

-Алдагдалтай л ажил хийж байна гэсэн үг. 1.9 их наяд гэдэг их тоо. Жил болгон ингэж оруулж ирдэг. Энийг алдагдалгүй байлгах хүсэл, тэмүүлэл гол нь алга байна.

-Төсвийг батлахад 126 гишүүн үүргээ сайн гүйцэтгэж чадсангүй гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-126 гишүүний 81 нь шинэ. Аравдугаар сарын 1-нээс л ажил нь эхэлсэн. Энэ богинохон хугацаанд 25 гишүүн энэ төслийг буцаая гэж хүсэлт тавьсан. УИХын бас онцгой эрх, төсвийг батлахгүй байж болно шүү дээ. Тэр эрхээ эдэлье гэж, шинийг харж байгаа өнцгүүд сайн байна. Толгой эргүүлсэн гол тоглолтууд Сангийн яам дээр хийгдэж байна. Үүнийг нэлээн задална гэж найдаж байна. Тэгж чадвал энэ нь шинэ гишүүдийн хувьд амжилт. Гэхдээ ер нь шинэ гишүүдэд хандаж хэлэхэд, төсөв бол УИХ-ын онцгой эрх шүү. Үеийн үед буюу 30 жилд УИХ энэ онцгой эрхээ эдэлж чадаагүй, дандаа Засгийн газрынхаа тоглолтод ордог байсан. Сенсаци давхацдаг. Би нэг ярилцлагадаа ярьж байсан. Сенсациар гол юмуудыг нуудаг гэж. Тэр яг л давтагдаж байна. Одоо шинэ гишүүдээ харъя. Манай зарим нэг хуучин улстөрчдийн тоглоом, намын дүрэм хэрэгжсэнгүй гээд, хуучин арга барилаараа энэ залуусыг явуулахгүй байна. Тийм юм байхгүй. Энэ чухал.

-Монгол Улс түүхэндээ төсвөө хэдэн удаа тодотгож байсан бэ?

-Тухайн үед эдийн засгийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж тодотгол хийх тохиолдлууд байсан. Ер нь тодотгол хийнэ гэдэг Засгийн газар ажлаа муу хийсний л үр дүн. Жишээ нь, ковидын жил буюу 2020, 2021 онд төсвийн алдагдал нийт найман их наяд байхад тухайн Засгйн газар тодотгоогүйг би их гайхдаг. Орлого байхгүй, алдагдалтай байгаад байхад Хүрэлбаатар зүтгэсээр байгаад авч гарч байсан л даа. Ковидын үед макро хэмжүүрүүд олон хасах үзүүлэлттэй байхад тодотгол хийгээгүй. Одоо УИХ нэг заль хэрэглэж магадгүй. Жишээлбэл, дотоодын нийт бүтээгдэхүүн багасна ч гэдэг юм уу, эсвэл инфляци ихэснэ гэх юм уу. Тиймэрхүү нөхцөл бүрдэхгүй байна гээд Жавхлан бас молигодож магадгүй. Гэхдээ яах вэ, УИХын төсөв тодотгох тогтоол гарсан, учраас Засгийн газар хуулиа биелүүлэх л ёстой.

-УИХ 2025 оны төсвөө тодотгохдоо юуг зайлшгүй анхаарах шаардлагатай вэ. Төсвийн төслийг уншихад таны анхаарлыг татсан ямар тоонууд байв?

-Макро тооныхоо 8 их наяд дээр л анхаарах ёстой. Сүүлийн хоёр сард гэнэт орж ирсэн. Дээр нь орлогоо төлөвлөсөн байдал. Энэ хоёр дээр анхаарах хэрэгтэй. Нөгөө талаас төр данхайж, 226 мянган хүн тэжээж байна. Буцаагаад манай Ардын намын 200 мянга, Ардчилсан намын 100 мянган хүн ч гэдэг юм уу, 500-600 мянган хүнийг тэжээх нь Монголын төрийн өөрийн зовлон болчихоод байгаа юм. Хуучин 200 мянга байх үед болоод л байсан. Сая гаруй хүн чинь энэ 500 мянгаа тэжээж чадахгүй унах гээд байна шүү дээ. Тоон утгаараа манайх татварын тоог, нэмж хасаж өөрчлөөгүй. Татварын орлогыг дараа жилд 5.6 их наядаар ч юм уу нэмэгдэнэ гэж тооцоолж байна. Энэ бол буруу. Яагаад вэ гэвэл орлого бүрдүүлж буй, микро эдийн засаг дээр буй аж ахуйн нэгж, иргэдийн орлого, зах зээл нэлээн хүнд байдалд, бүр дахиж орлого олох нь битгий хэл зардлаа нөхөж чадахгүй болж байна.

-Эрчим хүчний үнэ тарифын шинэчлэл, түүнийг хэрэгжүүлэхэд юу саад тушаа болж байна гэж боддог вэ?

-Засгийн газар реформын 14 төсөл яриад байгаагийн гурав, дөрөв нь эрчим хүч. Энэ төслүүд явах үндсэн шалтгаан нь үнэ тарифаа чөлөөлөх. Одоогийн байгаа зардлаасаа хоёр дахин хямд, хүчээр барьж байгаа үнэ дээр тэр дөрвөн төсөл явахгүй гэсэн үг. Өнөөдөр ямар ч аж ахуйн нэгж, иргэн тодорхой ашиг олохын төлөө л явж байна. Гэхдээ зам тээвэр, цахилгаан эрчим хүч гэх мэт нийтийн юманд зарцуулж байгаа байгууламж боловч ашигтай байх ёстой. Тийм учраас үнэ чөлөөлөх нь яах аргагүй чухал асуудал.

-Эрчим хүчний төслүүдэд гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид хойрго ханддаг. Шалтгаан нь юунд байдаг юм бол?

-Худлаа суурь үнэ. Бид 1996 онд чөлөөт үнэд оруулчих байсан. Социалист бусад орнуудтай хамт капитализм руу орсон. Тэдгээр улс эдийн засгийн реформоо 1990-ээд онд бүгд хийсэн. Манайх шиг тог тасалдаг гэх мэт зовлон тэр үед бүгдэд нь байсан. Польш улсад гэхэд тогны заалтуурыг жишээ нь яаж аргалах вэ гээд, тоолуур дээрээ ажиллахаас эхлээд тог хулгайлдаг 100-200 янзын арга байсан юм билээ. 1992 онд хувьчлаад, чөлөөлснөөр одоо тийм асуудалгүй байна, нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт, бид хүчээр барьж байснаар 1983 ондоо л үлдсэн. Сүүлийн 30 жил ганцхан станцтай, хар л даа. Шинэ станц бариагүй. Дамжуулалтын сүлжээнүүдээ орчин үеийн технологийн дагуу шинэчилж чадаагүй. Ийм болохоор ийшээ хөрөнгө оруулалт хийх сонирхол алга байна.

-Саяхан бид Бөөрөлжүүтийн 150 мВт станцыг барьсан шүү дээ?

-“Голомт”-ынхон үнэ дээрээ арайхийн тохирч байж, бараг 12 жилийн дараа төсөл нь бий болж байна. Энэ ерөөсөө л тэр чигээрээ суурь үнэ. Иймд нэгдүгээрт, үнэ чөлөөлөхөөс аргагүй. Хоёрдугаарт, манай зах зээл өөрөө орос технологи, хуучин бүтцээ дагаад мафижсан гэж хэлж болно. Тиймээс шинээр технологи оруулдаггүй. Жишээ нь, Оюу толгойн бүх цахилгааныг хийсэн “ABB” компани Монголын зах зээл рүү орох гэхээр болдоггүй. Яагаад гэхээр, ЗХУ-ын үед хэрэглэж байсан хуучин технологи, хуучин менежмент, хуучин хүмүүстэй. Шинэ хүмүүст ажиллах нөхцөл бий болгодоггүй, хэзээ ч зах зээл рүү оруулдаггүй. УИХ дээр эрчим хүчний реформ хийх Ажлын хэсэг өргөн бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдсан. Дотор нь ажиллаж буй. Тэд үнэ зохицуулалтаасаа гадна технологи, хүний менежмент гээд бүх юмыг нэлээн задалж өгөх хэрэгтэй.

-Эрчим хүчнийхэн дотроо зах зээлээ булаацалддаг гэдэг юм билээ?

-Хэдхэн нөхөд үнээс гадна нэгнийхээ ажлыг явуулдаггүй тал бас байгаа юм. Мафийн гинжин холбоог тас цохиж чадсан хүн бол Сономпил сайд. Цэргийн хүн, тэс өөр бүрэлдэхүүн оруулж ирээд, хүмүүс учраа олоогүй байх үед Амгалангийн дулааны станцыг бариулчихсан. Гэхдээ шанд нь шоронд суусан. Ямар ч байсан өөр салбарын нэг лидер очуутаа менежментийг нь зөв хийгээд, станц барьж чадсан. Энэ гал тогоон дотор өөр салбарын хүн орж ирэх их чухал. Тэгэхээр УИХ дээр бүрдсэн ажлын хэсэгт үнэ тарифаас эхлээд бүгдэд сайн дүн шинжилгээ хийж үзээрэй гэж уриалах байна. Үнэ зохицуулалтын тусгай газар бий. Би МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч байхдаа таван жил тэр зөвлөл рүү хүн явуулаад аваагүй. Уг нь хуулийнхаа дагуу танхимаас нэг хүн байх хэрэгтэй юм. Дараа нь өөрийгөө дэвшүүлээд ч аваагүй. Яагаад гэвэл тэр есөн хүн үнэхээр “азаргалчихсан” байдаг. Тийшээгээ ямар нэгэн гадны хүн оруулдаггүй. Өөрсдөө зах зээлийн үнэ тогтоосон нэртэй, эрчим хүч дагасан бизнесийнхээ хуваарилалтыг хийдэг хүмүүс л харагдсан. Үүнийг задалж, идээ бээрийг нь гаргаж ирэхгүй бол болохгүй.

-Засгийн газар 120 их наядын 14 мега төсөл хэрэгжүүлэхээ мэдэгдсэн. Ямар тохиолдолд эдгээр төсөл хэрэгжих боломжтой вэ?

-Эрчим хүч, цахилгааны 3-4 төслийн хувьд үнэ чөлөөлсний дараа хэрэгжинэ. Тэрийг хийхгүй тохиолдолд дотоод, гадаадын ямар ч хөрөнгө оруулалт орохгүй. Нөгөө талаар Монгол Улс яг нарийндаа өвөг дээдсийн буянаар эрчим хүчний эх ундарга дээр сууж байна. Нар, салхи, нүүрсний, тэр битгий хэл уран, занарын гээд. Өөрөөр хэлбэл, эрчим хүч гаргаж авах бүх эх сурвалж нь Монгол Улсад байна. 2011-2012 онд эдийн засаг 17 хувиар өсч байх үед тодорхой нэг төслүүдийг Японы компаниудтай ярьж эхэлж байсан. Яваандаа эрчим хүчний гол экспортлогч улс болъё гэдэг асуудлыг тэр үед тавьж байсан. Яагаад вэ гэвэл бидэнд үндсэн нүүрс нь, уран нь, занар нь ч байна. Даанч ийшээ орж чадаагүй. “Алтан дээр суусан гуйлгачин” гэдэг шиг бид эрчим хүчний гал голомтон дээр суусан л хүмүүс болоод байна. Энийгээ задлаад, ийшээгээ оръё гэсэн хүмүүстээ ханд. 14 төсөл, эрчим хүч гээд яриад байгаа. Яг нарийндаа яривал Төв Азид дэд бүтцээр хамгийн хоцрогдсон ганц улс Монгол болчихоод байна. Эрчим хүч, зам тээврээр хоцрогдсон. Ерөөсөө Зүүн Хойд Азийн хөгжлийн гол “бөглөөс” нь Монгол Улс болчихоод байна. Тэдгээр улс Монголын ядаж дэд бүтэц, бусад юмнуудыг хамтдаа хийе. Учир нь, энд эдийн засаг эрчтэй эргэж байх нь чухал байна гэж үзэж байна.

-Ерөнхий сайд БНХАУ-ын Засгийн газраас олгож буй нэг тэрбум ам.долларын зээлийн ерөнхий хэлэлцээрийн хүрээнд нийт 11 төслийг санхүүжүүлэхээ мэдэгдээд байна. Эрсдэл нь юу байх вэ?

-Бид 2004 оноос өмнө зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд ороогүй байсан. ЗХУ-д есөн тэрбум ам.долларын өртэй байсан. Тийм учраас хэн ч хамтран ажилладаггүй, ганцхан Япон улс хүмүүнлэгийн тусламж өгдөг байсан. 1990 оноос хойш санхүү, зах зээл жаахан нээгдсэн. 2012 оноос хойш улс төр барьж байгаа, нам хамаагүй эрх баригч нар бэлэн, том мөнгөөр тоглох маш их сонирхолтой байсан. Ер нь том мөнгийг ямар ч хөдөлмөргүйгээр олж ирээд, тухайн үедээ ашигласан болоод, хойч үедээ өр үлдээж байгаа юм. Бид 2012 оны нэг тэрбум ам.долларын өрийг сая л төллөө шүү дээ. Засгийн газрын авчирч байгаа бонд бол ирээдүйд татвар төлөгчид л төлөх өр. Тийм учраас энэ бондыг хяналт дор зөв ашиглах хэрэгтэй. Ийм процесс жишээлбэл, 1900ээд оноос өмнө социалист улсуудыг капиталист улс болгохоор бэлэн мөнгө өгдөг, хөрөнгө оруулалт, технологи биш, том дарга нарт нь их мөнгө өгдөг, дараа нь юу ч байдаггүй. Одоо бид тэр зам руу эрчтэй гулгаж ороод байна. Манай дотоод өр 34 тэрбум ам.доллар байхад дахиад тэрбумаар өр нэмэгдэж байна, үр өгөөж нь ямар байх вэ гэдэг тодорхой. Хувийн аж ахуйн нэгжид түүний хорь гаруй тэрбум нь ноогдож байна. Энэ асуудалд Эдийн засгийн хөгжлийн яам их бодолтой хандах хэрэгтэй.

-Төсвийн төсөл дээр Эдийн засгийн хөгжлийн яам сайн ажилласангүй гэж эдийн засагчид шүүмжилж байна. Та тэдэнтэй санал нэг байна уу?

-Тэр яам байгаа нь өмнө нь ч мэдэгдсэнгүй, сая ч мэдэгдсэнгүй. Бид яг яривал мөнгөний нягтлангийнхаа эрхэнд орсон байна.

-Ирэх оны төсөвт “Оюу толгой”-н гүний уурхай бүрэн ашиглалтад орно, нүүрсний гаралт сайн байна гэж тооцсон. Санаснаар нөхцөл байдал сайн байх болов уу?

-Хамгийн гол нь түүхий эдээ тээвэрлэх нь дэд бүтцийн асуудал. Дээр нь шатахуун, технологи, цахилгааны асуудал бий. Энийгээ шийдэж чадвал 80 сая тонныг ч авч чадна. Гэхдээ дэд бүтэц дийлэх үү гэдэг нь асуудал. Өнөөдөр Тяньжин дээр 4000 гаруй чингэлэг хөдлөхгүй, бусад салбарын чингэлгүүд зогссон байна.

Д.Эрдэнэтуяа

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

ТОЙМ: Нэрт нийтлэлч Баабарын “Хойд насандаа л уулзаж ярилцахаас даа” хэмээх нийтлэл хэвлэгдлээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн Ж.Баярмаа “Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахтай холбоотой хяналтын сонсголын эхний үр дүн гарсан”  хэмээв.

Эрх чөлөөний эвсэл намаас энэ удаагийн УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшсэн 40 нэр дэвшигч хандивын данс нээгээгүй гэдэг шалтгаанаар зөрчлийн хэрэг нээн шалгаж байгаа аж. Энэ асуудлаар тус намын дарга Б.Цацралтай ярилцлаа

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч Баабарын “Хойд насандаа л уулзаж ярилцахаас даа” хэмээх нийтлэл хэвлэгдлээ

Эдийн засагч Н.Энхбаяр “Мөнгө нь бэлэн болоогүй, ажиллах хүчээ хаанаас авахаа ч мэдэхгүй төслүүдийг эхлүүлээд байна” гэлээ.

Өндөр төлбөртэй “Интермед” эмнэлгээр үйлчлүүлдэг 280 мянган иргэний хувийн мэдээлэл эрсдэлд орсон асуудал нийгмийн анхаарлын төвд байна. Ер нь манай орны мэдээллийн аюулгүй байдлын хамгаалалт ямархуу байдаг талаар мэргэжлийн хүний байр суурийг хүргэж байна. Мэдээлэл, технологийн менежментийн зөвлөх, Зам тээврийн салбарын инноваци, мэдээлэл технологийн холбооны тэргүүн Г.Мөнхсүхтэй ярилцлаа.

Жижиг “Таван толгой”-н Ч.Гүнждагва шүүхийг уландаа гишгэж явааг мэдсэн үү, Н.Учрал сайд аа

Нарансэвстэйн боомтын асуудал улстөрчдийн мөн
чанарыг харуулж байна

Хуульч, өмгөөлөгч А.Пүрэвдулам: Төрийн нууцтай холбоотойгоор албан тушаалтнуудад хариуцлага яригдахгүй, сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгт л ял оноож буй нь хуулийн алагчлал гэх хардлага төрж байна

Арын нүүр: Монгол орон даяар “Даралтны аппарат” аян өрнүүлье

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

 

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

 

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

 

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

 

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

 

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох

Монголын нийгэмд нөлөөтэй хүмүүсийн үр хүүхэд бөөнөөрөө сонгогдсон шинэ парламент DNN.mn

Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулснаар бид энэ удаагийн парламентдаа 126 гишүүн сонгосон. Холимог тогтолцоогоор явагдсан сонгуулийн үр дүнд бүрэлдсэн шинэ парламент өөрөө олон онцлогтой. Тэр дундаа энэ удаагийн Их хуралд хоёр нийгэм дамнуулан Монгол Улсын улс төр, эдийн засаг, урлаг соёл, нийгэмд өөрийн гэсэн том орон зайтай явж ирсэн хүмүүсийн удам угсаа, үр хүүхэд чамгүй олон сонгогдсон юм. Өндөр хөгжилтэй орнууд, барууны улсуудын парламентын жишиг ч гэсэн ийм л байдаг. Аль тэртээ 1900-гаад оноос үүсэлтэй Лордуудын парламентад удам дамжсан эрхмүүд өдгөө ч сууж л байгаа. Харин 126 гишүүнтэй болсноор манай улсын парламентад энэхүү байдлын эхлэл тавигдаж байна уу гэж үзэж болохоор байгаа юм.

Тухайлбал, Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан П.Жасрай гуайн зээ охин А.Ариунзаяа МАН-ын жагсаалтаар гишүүн болсон. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын хүү Э.Батшугар, төр, нийгмийн зүтгэлтэн, Батлан хамгаалахын сайд асан Ш.Жадамбаа агсны хүү Ж.Энхбаяр, төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, БНМАУ-ын сайд асан Д.Салдан агсны охин С.Одонтуяа, Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржийн үеэл дүү Б.Пүрэвдорж, Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн дүү У.Отгонбаяр, УИХ-ын дэд дарга асан Р.Гончигдоржийн охин Р.Уянгахишиг, УИХ-ын дэд дарга асан П.Батхүү агсны дүү П.Батчимэг, Эдийн засаг хөгжлийн сайд асан “Фортуна” Н.Батбаярын охин Б.Жаргалан, УИХ-ын гишүүн асан Ц.Шинэбаяр агсны хүү Ш.Бямбасүрэн, Эрчим хүчний дэд сайд асан Ө.Пүрэвбаатарын хүү П.Мөнхтулга зэрэг улстөрч удамтай хүмүүс хэд хэд байна.

Тэгвэл Монгол Улсын Төрийн хошой шагналт, нэрт зохиолч Ч.Лодойдамбын зээ охин Л.Энхнасан, Төрийн шагналт, Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав агсны зээ хүү С.Лүндэг, Монгол Улсын Ардын багш, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, хэл бичгийн ухааны доктор, профессор С.Дуламын хүү Д.Бум-Очир, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Л.Чаминчулууны хүү Б.Баярбаатар, гавьяат хуульч, сэтгүүлч Ширчингийн Сүхбаатарын хүү С.Эрдэнэболд, төрийн соёрхолт, гавьяат жүжигчин Д.Сосорбарамын төрсөн дүү Д.Жаргалсайхан гээд нийгэм, соёлын салбарын алдар цуутай хүмүүсийн удам угсаа шинэ бүрэлдсэн парламентад ард түмнээ төлөөлөн сууж байна.

Мөн МАК компанийн үүсгэн байгуулагч, гавьяат уурхайн Б.Нямтайширын хүү Н.Номтойбаяр, Гацуурт компанийн захирал, хөдөлмөрийн баатар Л.Чинбатын охин Ч.Номин, Их засаг их сургуулийг үүсгэн байгуулагч, Монгол Улсын Гавьяат багш Н.Ням-Осорын хүү Н.Учрал, Өсөх зоос компанийн эзэн Ч.Чинбатын охин Ч.Ундрам гээд бизнесийн салбарт өөрийн гэсэн нэр, мөртэй яваа эрхмүүдийн хүүхдүүд ч ард түмнийхээ итгэлийг хүлээн энэ парламентад сонгогдон ажиллаж байна.

Мэдээж бүх хүмүүсийг тэр бүр сайн мэдэх боломжгүй учраас зарим нэгнийг нь орхигдуулсан байж мэднэ. Гэвч ард түмний эдгээр сонголтууд зүгээр нэг тохиолдлын зүйл биш. Монголчууд эртнээс нааш “Сайн хүний үр, Сүүт гүүний унага” хэмээн удам угсааг нь хэлэлцэн ярилцдаг. Тийм ч учраас эдгээр гишүүдийг түмнээ төлөөлөн төр барилцаж чадна хэмээн итгэж сонгосон хэрэг. Гэхдээ сайн эцгийн нэрийг гурав худалдаж иддэгийн үлгэрээр нэг удаа сонгогдсон байж болно. Харин нэгэнт сонгогдоод гарч ирсэн учраас өөрийнхөө хэн гэдгээ, ямар хэмжээний эрдэм мэдлэг боловсролтой болохоо, эх орон элгэн садныхаа төлөө хэрхэн сэтгэлтэй ажиллахаа харуулах л хэрэгтэй. Мэдээж улс төрийн хувьд туршлага дутаж мэднэ. Гэвч өөрсдийн гаргасан шийдвэр, ард түмний сонголтод буцах эрх байхгүй учраас энэ дөрвөн жилд өөрсдийгөө харуулж, ажиллах ёстой болж байна.

Т.ДАРХАН

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Б.Нарантулга: Хүүхдүүд томчуудаас өөрийг нь ойлгохыг л хүсдэг DNN.mn

Дэлхий нийтэд 11 дүгээр сарыг “Уй гашууг даван туулж байгаа хүүхдүүдийг ойлгуулах сар” гэж тэмдэглэдэг. Үүнтэй холбогдуулан урлагийн сэтгэл засалч, сэтгэл судлалын магистр Б.Нарантулгатай ярилцлаа.

-Та сэтгэл зүйн ямар чиглэлээр түлхүү ажилладаг вэ?

-Би 2015 оноос хойш сэтгэл зүйчээр ажиллаж байна. Голчлон сэтгэцийн эмнэлгүүдээр ажиллаж байсан. Одоо урлагийн сэтгэл заслын чиглэлээр мэргэшин ажиллаж байна. Урлагийн сэтгэл засал гэдэг бол уй гашуу тохиох үед хайртай дотны хүндээ хэлж амжаагүй үгээ бүтээлээр дамжуулан гаргах, сэтгэл хөдлөл мэдрэмжээ илэрхийлэх, тайтгарах боломжийг өгч, хөндий хоосон, дутуугийн мэдрэмжийг бууруулдаг. Тийм ч учраас тархийг амрааж, бие махбодыг сэргээдэг онцлогтой.

–Уй гашуу гэдэг зөвхөн хайртай дотны хүнээ алдах мэдрэмжээр хязгаарлагддаггүй гэдэг. Ямар ямар хэлбэртэй байдаг вэ?

-“Greaf and loss” гэсэн үг байдаг. Энэ нь монгол хэлнээ уй гашуу, хагацал гэсэн утга илэрхийлдэг. Бид уй гашуу гэдгийг хайртай дотны хүнээ алдсан үед тохиолддог зүйл гэж ойлгодог. Гэвч энэ нь ямар нэгэн байдлаар маш үнэтэй зүйлээсээ хагацах, үнэтэй зүйлээ алдах үеийн мэдрэмж юм. Хүн дуртай ажлаасаа гарах, хайртай тэжээвэр амьтнаа алдах, хайртай хүнээсээ салах, дурсамжтай зураг, бичлэгээр дүүрэн гар утсаа алдах зэрэг үед уй гашууг мэдэрдэг.

Ямар нэгэн байдлаар хагацал үзээд, “Loss” буюу алдагдал мэдэрсэн хүнд хүмүүс “Чи ямар сүртэй юм бэ” гэж хэлэх тохиолдол түгээмэл байдаг. Гэтэл тухайн хүний сэтгэл зүйн асуудлыг бусад хүн гаднаас нь хараад тодорхойлох боломжгүй. Өөрөөр хэлбэл, тэр хүний юу мэдэрч байгааг өөрийнхөө мэдэрч байгаатай жишиж, тэнцүүлэх ямар ч боломжгүй. Уй гашууг даван туулах үедээ хүн хоосон мэдрэмжийг маш ихээр авдаг бөгөөд уур бухимдал, гомдол, сэтгэл гутралыг мэдэрдэг.

-Уй гашуу бага насны хүүхдэд илүү хүнд тусдаг байх. Хүүхдүүд уй гашууг хэрхэн даван туулах талаар танд хандаж, зөвлөгөө авдаг уу. Тэдэнд ямар төрлийн уй гашуу хамгийн түгээмэл тохиолддог вэ?

-Монголчууд “Уй гашуу бол амьдралын нэг хэсэг” гэж өөртөө маш хатуу хандах замаар энэ үеийг давдаг болох нь ажиглагддаг. Ойр дотны хүнээ алдсан хүүхдүүд ихэвчлэн сэтгэл зүйчид ханддаг. Жишээ нь, хамгаас хайртай ээж нь нас барчихаад байхад хүүхдэд үнэнийг хэлэхгүй байх тохиолдол түгээмэл байна. Томчууд тэдэнд ээжийг нь “Хол явчихсан, бурхан болсон” гэж хэлдэг. Бурхан болох гэдэг ямар утгатай үг болохыг хүүхдүүддээ тайлбарлаж хэлдэггүй. Нас барсан хайртай хүнээ гэнэт хүчтэй санадаг нь хүүхдийн онцлог. Насанд хүрэгчид уй гашууг далайд живж байгаа мэтээр мэдэрдэг бол хүүхдүүд мартах үедээ мартаж, санах үедээ санадаг. Бага насны хүүхэд уй гашууг зөв даван туулаагүй нь 3-4 жилийн дараа сэтгэл гутралын өвчнөөр өвдөх, сэтгэл зүйн асуудалтай болох, зан үйлд нь өөрчлөлт орох, хорт бодис хэрэглэх зэргээр илэрдэг.

Хүний тархи аливаа асуудлыг урт хугацаанд ухамсаргүйгээр төлөвлөдөг. Жишээ нь, бага насны хүүхдүүд “Миний аав намайг насан эцэс болтол, эсхүл хөгшин болтол надтай хамт байна, аав минь хөгшин болоогүй учраас үхэхгүй” гэж боддог. Өөрөөр хэлбэл, хүүхдэд аав нь хөгшин харагддаггүй бол нас барсан гэдгийг тархи нь хүлээж авдаггүй.

-Хүүхдийн амсаж, мэдэрч болох хамгийн хүнд хэцүү уй гашуу юу вэ. Өвдөх, өнчрөх хоёр л зовлон бий. Бусад нь түр хугацааны сорилт байдаг гэдэг…

-Хамгийн хэцүү хагацал бол ээжээсээ хагацах. Хүүхдийн аав нь нас барвал ээж гэдэг маш том итгэл найдвар үлддэг. Гэтэл ээж нь байхгүй болчихвол хүүхэд хорвоо ертөнц дээр ямар ч асран хамгаалагчгүй үлдэж байгаа мэт мэдрэмж авдаг. Өөрөөр хэлбэл, хамгаалагдсан мэдрэмж нь үгүй болдог. Би нэг уй гашууг даван туулж байгаа 10-15 хүүхэдтэй сарын хугацаанд ажилладаг. Тэдний 70 хувьд нь хайртай дотны хүн нь нас барсан тухай хэлддэггүй болох нь ажиглагдсан. Энэ нь хүүхдэд хайртай дотны хүн нь хэзээ ирэх бол гэсэн байнгын хүлээлтийг үүсгэдэг. Хамтдаа хийж байсан үйлдлээ хийх үедээ тэр хүнээ илүү ихээр санадаг. Жишээлбэл, хүүхэд орой бүр ээжтэйгээ хамт шүдээ угаадаг байсан бол шүдээ угаах бүрдээ “Ээж хаачсан юм бол” гэдэг асуултыг өөрөөсөө асууж, “Ээж минь ороод ирэх болов уу” гэсэн хүлээлттэй байдаг. Энэ нь урт хугацааны турш үргэлжилбэл хүүхдийг энергийн хувьд маш их ядралд оруулдаг.

-“Нэг л өдөр ирнэ дээ” гэсэн хүлээлтийг нь зогсоохын тулд үнэнийг хэлэх хэрэгтэй гэсэн үг үү?

-Тийм. Хүүхэд учраас мэдэхгүй, ойлгохгүй гээд хайртай дотны хүн нь нас барсан гэдгийг хэлж өгдөггүй. Дээрээс нь хүүхэд айна гэж бодоод оршуулгад нь явахыг хориглодог. Хүүхэд юунаас, яагаад айна гэж. Аав, ээжээсээ айх юм уу, үгүй. Харин тэр хүүхдийг авч яваад, ээжийгээ тэвэрмээр байвал тэврүүлэх хэрэгтэй, үнсмээр байвал үнсүүлэх хэрэгтэй. Эс тэгвээс бид тэр бяцхан хүүхдийн хүслийг харгисаар хорьж байна шүү дээ. Хүүхэд хэчнээн бага балчир байсан ч оршуулгын ёслолд оролцохоор тархины бор гадаргад нь “Амьд байсан хүний бие ямар нэгэн хөдөлгөөн хийж чадахгүй болохоор ийм болдог юм байна. Тэгээд тэр хүнийг маань шатаасан, эсвэл газарт булсан” гэсэн танин мэдэхүйн үйл явц явагддаг. Ингэснээр тархи нь “Ээж минь ороод ирнэ” гэсэн итгэл найдвар, хүлээлтийг зогсоодог. Тиймээс тухайн хүүхдэд хайртай хүн нь байхгүй болсон гэдгийг ойлгуулаад, хүлээлтэд нь цэг тавьж өгөх нь чухал.

-Өөд болсон хүний араас уйлах муу гэж хориглодог. Томчууд хүүхдэд сэтгэлээ онгойлгох боломж олгох ёстой юу?

-Хүүхдүүд томчуудаас өөрийг нь ойлгохыг л хүсдэг. Хүүхдэд нь уй гашуу тохиоход зарим эцэг эхчүүд тэдэнд хэтрүүлэн анхаарал тавиад байдаг. Энэ нь тухайн хүүхдэд өмнө нь ийм байгаагүй хэрнээ одоо яагаад ингээд байгаа юм бол гэсэн асуулт үүсгэдэг. Эсвэл “Би сул дорой юм байна” гэсэн мэдрэмж төрүүлдэг. Эсрэгээр нь, огт тоохгүй байх нь хүүхдийн орхигдсон, хоосон мэдрэмжийг тэлдэг. Томчууд “Энэ хүүхдэд миний тусламж хэрэгтэй байна даа” гэж анзаарсан үедээ тэдэнтэй ярилцаж, дотрыг нь ухаад байхаас илүүтэйгээр гарыг нь бариад, нурууг нь илээд, хажууд нь суух хэрэгтэй. Энэ үед хүүхдэд “Энэ хүн миний хэцүү мэдрэмжийг хуваалцаж байна” гэсэн ойлголт төрдөг. Боломжтой бол хүүхдээр нас барсан хүнийх нь тухай бага багаар яриулах хэрэгтэй. Эсвэл “Аав” гэдэг үгийг өөрийнх нь амаар хэлүүлэх, аавдаа юу хэлмээр байсныг нь яриулах зэрэг нь энгийн юм шиг хэрнээ маш чухал байдаг.

Нас барсан хүний хойноос уйлвал тэр хүн нь их зовдог гэх мэтчилэнгээр томчууд хүүхдийн уйлахыг хориглодог. Өөрөөр хэлбэл, тухайн хүүхдэд өөрийнхөөрөө гашуудах боломж олгодоггүй. Мөн эхнэр, нөхөр хоёрын нэг нь нас барчихвал үлдсэн нь “Би хүчтэй байх ёстой” гэж бодоод хүүхдийнхээ хажууд уйлдаггүй, шаналж буйгаа харуулдаггүй, хамтдаа шаналдаггүй. Энэ нь тухайн хүүхдэд “Аав уйлахгүй байгаа юм чинь би ч бас уйлж болохгүй. Хэрэв уйлвал би их сул дорой харагдах юм байна” гэсэн ойлголт, мэдрэмж төрүүлдэг. Нас барсан хүний тухай яриа маш хаалттай, хүнд хэцүү сэдэв мэтээр хүлээн авч, тэр хүний тухай харилцан ярилцдаггүй. Мэдээж нээлттэй ярьдаг гэр бүл олон бий.

-Уй гашууг даван туулах үе шат, цаг хугацаа гэж бий юу?

-Кюблер-Росс гэдэг эрдэмтэн үхэхээ хүлээгээд хэвтэж байгаа хүмүүстэй 20 жил ажилласан байдаг. Ажиллаж байхдаа хүмүүст сэтгэл зүйн түгээмэл өөрчлөлт гардаг болохыг анзаарч, уй гашууг даван туулах үе шатыг тогтоосон. Би удахгүй үхнэ гэдгээ мэдсэн хүн болон хайртай дотны хүмүүсээ алдсан хүн дараах үе шатыг даван туулдаг. Эхнийх нь шокын үе. Энэ үед хүмүүс өөрийгөө хүнд өвчтэй гэдгийг сонсоод цочролд ордог. Гэхдээ уй гашуу тохиолдож байгаа хүн бүр шоконд ордоггүй. Хоёр дахь нь харууслын үе, гурав дахь нь уур бухимдлын үе, дөрөв дэх нь тухайн хүнийг хэсэг амраадаг. Энэ үед “Би ингэсэн ч болоосой, тэгсэн ч болоосой” гэж боддог. Тав дахь үе нь сэтгэл гутралын үе. Энэ үе маш урт хугацаанд үргэлжилнэ. Хамгийн сүүлийн үе шатанд хүлээн зөвшөөрөх үйл явц явагддаг. Энэ үед хүн “Энэ хүн хэзээ ч ирэхгүй юм байна. Энэ хүнийг санах мэдрэмж хэзээ ч дуусахгүй юм байна” гэдгийг ойлгосны дараа эдгэрэлт явагдаж, тэр хүнийг бага багаар тавьж явуулдаг.

-“Үхэж байгаа нь биш, үлдэж байгаа нь үхдэг” гэж хүмүүс ярьдаг шүү дээ?

-Тийм. Үхэж байгаа хүний зовлон ямар нэгэн байдлаар дуусч байдаг бол үлдэж байгаа хүмүүсийн зовлон эхэлж байдаг. Монголчууд бэлгэдэлт сэтгэлгээтэй ард түмэн учраас үхэл хагацал, уй гашуу гэдэг үгээс маш их дөлдөг. Ингэлээ гээд таны амьдралд энэ зүйл тохиолдохгүй гэсэн баталгаа байхгүй. Аав нь нас барчихаад байхад юу ч болоогүй юм шиг ажил явдлыг нь хийгээд, бүх зүйлийг нь зохицуулж гүйгээд, ерөөсөө уйлдаггүй хүмүүс байдаг. Ийм хүнийг хүмүүс хараад “Энэ ямар хатуу сэтгэлтэй хүүхэд вэ” гэж боддог. Яг үнэндээ энэ хүн хатуу сэтгэлтэйдээ биш, тэр хүнд мэдээг сонсоод шоконд орсон байхыг үгүйсгэхгүй. Шокын үе явагдаж байна гэдэг бол тархины хамгаалах механизм ажиллаж байна гэсэн үг. Тархи бол хүнийг хамгаалах үүрэгтэй эрхтэн. Хайртай хүн нь нас барсан гэдгийг сонсоод тухайн хүн “Энэ мэдрэмжийг яг одоо даван туулах боломжгүй” гээд шокын байдалд ордог. Тэр хүн ямар ч мэдрэмжийг мэдрэхгүй. “Хайртай хүн чинь нас барчихлаа” гэдэг үг яг л сандал, аяга, цонх гэж хэлж байгаа мэт нөлөөлдөг. Энэ тохиолдолд тэр хүн ухамсартайгаар уйлах гэж оролдсон ч уйлж чаддаггүй.

-Та ямарваа нэгэн уй гашууг туулаад явж буй, сэтгэл зүйчээс зөвлөгөө авч чадахгүй байгаа бага насны хүүхдүүдэд хандан сэтгэлийн үгээ хэлж болох уу?

-Дэлхий нийтэд 11 дүгээр сарыг уй гашууг даван туулж байгаа хүүхдүүдийг ойлгох сар гэж тэмдэглэдэг. Энэ сарыг манай улс ноднин жилээс тэмдэглэж эхэлсэн. Энэхүү сарын нэр “Итгэл найдварын цэнхэр эрвээхий”. Эрвээхийн өсөлт хөгжлийн хамгийн хэцүү үе нь авгалдайн үе байдаг. Энэ үеийг давсны дараа эрвээхий ямар үзэсгэлэнтэй болдгийг бид мэднэ. Уй гашууг давж буй хүн үүнтэй яг адилхан.

Таны судсаар ээж, аавын тань цус гүйж, булчин шөрмөсөнд тань аав, ээжийн тань эд эс байгаа. Тиймээс хайртай дотны хүний тань бие нь байхгүй болсон ч таны дотор амьд байгаа гэдэгт итгээрэй. Хүний итгэл найдвар хэзээ ч мөхдөггүй. Хүн үхэх үед л итгэл найдвар нь тасардаг шүү дээ. Цэнхэр өнгө уй гашуу, нулимсыг бэлгэддэг. Чи дотроо хэчнээн гунигтай байсан ч өөрийнхөө дотор байгаа хайртай хүнтэйгээ эрх дураараа эрвээхий мэт нисч болно гэдгийг хэлмээр байна. Чамд одоо хэцүү байгаа ч бүх зүйл алсран холдоно. Мөн хайртай хүмүүстэйгээ холбоотой бүтээл хийж байгаарай гэж зөвлөмөөр байна.

Ө.Анхзаяа