Category: туслах-ангилал

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх өнгөрсөн долоо хоногт Польш улсад албан ёсны айлчлал хийсэн. Тус айлчлалын үр дүн, цаашдын ач холбогдлын талаар УИХ-ын гишүүн, Инноваци, цахим бодлогын байнгын хорооны дарга, Монгол-Польшийн парламентын бүлгийн дарга Ж.Золжаргалтай ярилцлаа.

---

-Таны хувьд энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн айлчлалын багт багтаж, Польш улсад очсон. Тус айлчлалын гол утга агуулга, үр дүн юу байв?

Тус айлчлалын үеэр Иж бүрэн түншлэлийн тунхагт хоёр улсын Ерөнхийлөгч гарын үсэг зурсан. Энэ нь улс төр, нийгэм, эдийн засаг, боловсрол, соёл гээд бүх түвшинд л улам их итгэлцэж, хамтарч ажиллана гэсэн үг шүү дээ. Монгол Улс газар зүй, түүхийн хувьд угаасаа л хоёр их хөрштэй, тэдэнтэйгээ эн тэнцүү харилцаатай байдаг учраас гуравдагч хөршийн орон зай бол зайлшгүй шаардлагатай. Энэ гуравдагч хөршүүд дундаа зүүн болон төв Европт нөлөө нь сүүлийн үед улам томорч байгаа Польш улстай харилцаагаа нэг шат дээшлүүлсэн нь маш чухал. Олон талын ач холбогдолтой ч гэж үзэж байгаа. Тус айлчлалын хүрээнд УИХ-ын болон Засгийн газрын гишүүд нэлээд өргөн бүрэлдэхүүнтэй ажилласан. УИХ-ын гишүүд Польшийн парламентын гишүүдтэй уулзалтууд хийсэн. Засгийн газрын сайд нар болоод төрийн байгууллагынхан хамтын ажиллагааны гэрээ, санамж бичгүүдэд гарын үсэг зурсан. Энэ дотроо ихэвчлэн боловсрол, соёл урлаг, шинжлэх ухаан, түүх гэсэн нийгмийн чанартай, зөөлөн бодлогын хүрээн дэх баримт бичгүүд байсан. Энэ нь цаашдаа нийгмийн болоод эдийн засгийн улам идэвхтэй харилцааны бас нэгэн өдөөгч суурь болох болов уу гэж бодож байна. Айлчлалын үеэр хийгдсэн “Бизнес форум”-д Монгол, Польшийн олон төлөөлөгч оролцсон нь ч үүний эхлэл болсон байх гэж харж байгаа. Нэмж хэлэхэд, айлчлал зохион байгуулалт сайтай, сайхан болсон. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, Гадаад харилцааны яам, Элчин сайдын яамны хүмүүс маань маш хариуцлагатай ажилласан.

Айлчлалын үр дүн их өргөн цар хүрээтэй, олон салбарыг хамарсан байдлаар гарна гэдэгт итгэлтэй байна. Гадаад харилцаан дээрээ бид нэг ойлголттой, нэгдсэн байр суурьтай байх нь Монголын хувьд маш чухал. Тэр ч утгаараа Ерөнхийлөгчийн айлчлалд нам, намын төлөөлөл багтаж оролцсон нь гадна талдаа сайн, зөв харагдсан байх гэж бодож байна.

-Ер нь манай улс Польш улстай хэдийнээс, хэрхэн хамтран ажиллаж ирсэн юм бэ?

-Монгол Улс ХХ зууны эхэнд тусгаар тогтнолоо сэргээн зарлахад л бидэнд хамгийн анх нааштай хандсан улсуудын нэг бол яах аргагүй Польш. Ардчилсан хувьсгал ялснаас хойш буюу 1990-ээд онд ч ялгаагүй Польшийн Эв санааны нэгдэл хөдөлгөөнийхөн Монгол Улсад дэмжлэг болж ухуулах тараах материалыг өөрийн улсдаа монгол хэлээр хэвлэж төмөр замаар аваачиж өгч байсан гээд хоёр улсын хамтын ажиллагааны сонирхолтой түүх их байдаг. Социализмын үеэсээ л монголчууд тус улсад боловсрол эзэмшдэг, манай улсад барьж өгсөн үйлдвэр, уурхай, геологи хайгуулын том ажил гээд зөндөө зүйл бий. Гэвч энэ хамтын ажиллагааны идэвх сүүлийн 10 гаруй жил нэлээд буурчихсан байж байгаад 2024 онд Монгол Улсад Элчин сайдын яамаа дахин сэргээж нээгээд идэвхжсэн. Үр дүнд нь манай улсын Ерөнхийлөгч сая Польшид айлчиллаа. Хэд, хэдэн аймагт хаягдал ус цэвэршүүлэх байгууламжийг Польшийн Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр хэрэгжүүлж байна. Эрдэнэт хотод хатуу хаягдлыг шатаах, устгах төсөл хэрэгжиж байгаа. Өнгөрсөн хоёр өвөл болсон зуднаар Польшоос тусламжаар өгсөн онцгой байдлын болон түргэн тусламжийн тоноглосон, туулах чадвар өндөр машинууд үр нөлөөгөө маш сайн үзүүлсэн. Мөн соёл, археологи, палеонтологийн чиглэлээр ч олон ажил хийгдэж байна.

-Монгол, Польшийн парламентын бүлгэмийн даргаар та ажилладаг. Тус улстай харилцаагаа сайжруулж, хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргасан нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Парламентын гишүүдээ ахлаад Польшийн парламент дахь Монгол-Польшийн бүлгийн гишүүдтэй уулзалт хийсэн. Мэдээж хууль тогтоох байгууллагад ажиллаж байгаа хүмүүсийн хувьд парламентын ардчиллыг яаж бэхжүүлэх вэ. Парламентын үйл ажиллагаа яаж олон намын, тэнцвэртэй, тогтвортой хөгжих вэ. Дүр эсгэсэн биш, аль нэг нам нь давамгай болчихоод бусад нь дагавар байдлаар явахгүй. Эсрэгээрээ Европын олон жил болсон парламентууд шиг тогтвортой байдал руу оруулах вэ гэдэг асуудлууд дээр бидэнд сурах зүйл их бий. Энэ тал дээр эрх зүйн орчныг сайжруулах, санал бодлоо солилцох ажлуудыг цаашид хийнэ. Хоёрдугаарт, хоёр улсын хамтын ажиллагааг цаашид илүү их эдийн засагжуулах шаардлага байгаа. Одоо ч чамгүй их буюу 100 сая ам.долларын худалдааны эргэлттэй байгаа. Саяхан Монгол Улсаас БНПУ-д суух Элчин сайдаар Н.Оюундарь томилогдоод ажилдаа орсон. Элчин сайд маань хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн харилцааг огцом нэмэгдүүлэх тал дээр анхаарч ажиллана гэсэн байр суурьтай байна лээ. Үүн дээр нь хоёр орны парламентын бүлгийн гишүүдтэйгээ хамтран дэмжлэг үзүүлж ажиллана.

-Хоёр улсын худалдааны эргэлтийг сайжруулах, эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах тухай та ярьж байсан. Энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Одоогоор хоёр орны эдийн засгийн харилцаа гэвэл үндсэндээ худалдаа л байна шүү дээ. Манай импортлогч нар түлхүү ажилладаг. Польшийн бараа бүтээгдэхүүнийг Монголын зах зээл дээр илүү сайн мэдэх байх. Польш бол үйлдвэрлэгч улс. Тиймээс уул уурхай, ажил үйлдвэрийн салбарт тус улсаас хөрөнгө оруулалт татах тал дээр анхаарах хэрэгтэй байгаа юм. Гэвч манай улсын сул тал бол өртөг өндөртэй, тээвэр логистик муу. Харин нөгөө талдаа том зах зээлд ойр. Тэгэхээр боловсруулсан бүтээгдэхүүн экспортолж байх юм бол татвараас зоригтой хөнгөлж өгөх шаардлагатай. Үүнийг Польшийн хөгжлийн загвар дээрээс харж, санаагаа баталгаажуулж авлаа. Тус улс нийт газар нутгаа 14 эдийн засгийн хэсэгт хуваагаад, бүгдийг нь өөр, өөр татварын хөнгөлөлттэй болгосон байна. Миний хувьд айлчлалын дараа Катовицийн эдийн засгийн тусгай бүсэд очиж ажилласан. Ингэхэд тусгай бүсүүдийн гол зүйл нь та хөрөнгө оруулаад оруулсан хөрөнгийнхөө 50 хувьтай тэнцэх хэмжээний татвараас чөлөөлөгдөнө гэдэг юм билээ. Бүр тодруулбал, 25 сая ам.доллараар хөрөнгө оруулаад 14 жилийн хугацаанд 15 сая ам.долларын татвараас чөлөөлөгдөж байгаа юм. Яах гэж ингэж байгаа юм гэхээр үйлдвэрлэлээ хөгжүүлье, экспортод гаргая л гэж байгаа хэрэг. Улс орон нь тэр чигээрээ ийм бүс болчихсон. Ингээд 1990-ээд оны эхэнд 20 гаруй тэрбум байсан Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн нь өнөөдөр 800 тэрбум ам.доллар болчихсон. Удахгүй их наяд ам.долларын ДНБ-тэй болох гэж байна. Тэгэхээр энэ жишгийг Монголд нэвтрүүлэх хэрэг байна. Үнэхээр бид үйлдвэрлэлээ хөгжүүлье гэж байгаа бол ерөөсөө татвараас хөнгөлж байж л хөрөнгө оруулагчдыг татна. Тэгэхгүй бол хөрөнгө оруулагч гэдэг чинь ашигтай ажил дээр л ирдэг.

-Гадаадад байгаа монголчуудынхаа сонгуульд санал өгөх эрхийг хангах, баталгаат шуудан болон цахим шуудан ашиглан санал өгүүлэх талаар та ярьж байсан. Энэ талаараа тус улсад очихдоо уулзсан гэж ойлгосон. Манайд ер нь ийм боломж байна уу?

-Зөвхөн Польш ч биш, Чех улсад бид энэ талаар ярилцсан. Ер нь гадаадад байгаа монголчууд маань сонгуульдаа оролцож, саналаа өгөх сонирхолтой. Гэвч хол замыг туулж Элчин сайдын яамны байранд ирж өгнө гэдэг хэцүү. Дээрээс нь санал өгөх процессоо сайн ойлгодоггүй. Үр дүнд нь бид 220 мянган хүний 8 мянга нь л саналаа өгч байна. Тийм болохоор Инноваци, цахим бодлогын байнгын хорооноос бид ажлын хэсэг гаргаад УИХ-ын гишүүн Д.Бум-Очироор ахлуулж, гадаадад байгаа монголчууд маань цахимаар сонгуульд оролцох ямар боломж байна вэ гэдгийг судлаад санал, дүгнэлт боловсруулахаар ажиллаж байгаа. Энэ бол маш чухал зүйл. Чех улс 2024 онд баталгаат шуудангаар санал авах тухай хуулийг шинээр баталсан байна. Цахимаас айдаг хүмүүст баталгаат шуудан гэдэг сонголт байж болно. Хамгийн гол нь гадаадад байгаа, эх орондоо өөр газар байгаа хүмүүс сонгуульд саналаа өгөх боломжтой л байх ёстой. Үүнийг л бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй. Тиймээс Чехийн тус хуулийг судлахаар ажиллаад эхэлсэн байгаа.

-Цаашид бид тус улстай харилцаа, хамтын ажиллагаандаа хэрхэн анхаарч ажиллах шаардлагатай гэж та үзэж байна вэ?

-Соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан зэрэг салбарт бол хамтын ажиллагааны түүх сайтай. Цаашдаа ч үргэлжлээд явна. Хамгийн гол нь уул уурхай, аж үйлдвэр, эрчим хүчний томоохон тоглогч нартай нь Монголд хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэх, хөрөнгө оруулалт татах шаардлагатай байна. Польшууд бол зэсийн олборлолтоор дэлхийд тэргүүлэгчдийн нэг. Одоо чинь 1000 гаруй метрийн гүнтэй уурхайнууд тус улсад олон бий. Нүүрсний далд уурхайн хамгийн сайн технологитой улс. Манай улсын том уурхайнууд нэлээд доошоо суучихсан. Удахгүй эхнээсээ далд уурхай болоод эхэлнэ. Гэтэл далд уурхайд метан, газ гардаг, дэлбэрдэг. Өндөр технологи, мэдлэг боловсрол шаарддаг. Энэ тал дээр хамтарч ажиллах маш их боломж бий.

 

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт зохиолч, судлаач шүүмжлэгч, сэтгүүлч Доктор,Профессор До.Цэнджавтай ном уншихгүй бол ямар хор уршигтай болох талаар ярилцлаа.

---

–Орчин үед Монголын нийгэмд ном уншдаг хүн цөөхөн болжээ. Үүнийг зарим хүмүүс технологитой холбон тайлбарлаж байна. Та үүнд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Ном уншихгүй байна гэдэг ямар ч цаг үед хөгжил дэвшлээс хоцорч буйн том илрэл байсаар ирсэн. Миний мэдэж буйгаар 1960, 1970 онуудад манай нийгэмд гайхамшигтай уншигчид олон байлаа. Тэр үеийн уншигчдыг нэг ёсондоо сэтгэгчид гэж хэлж болно. Эгэл жирийн малчин, тариаланч, жолооч, тогооч хүртэл ном уншдаг. Жолооч нар гэхэд машиндаа бүхэл бүтэн номын сантай байсан цаг үе. Ямар гайхалтай гэж санана. Шүлэг цээжлээгүй хүн гэж бараг үгүй. Тухайн үеийн уншигчид зохиолчдоосоо илүү уншдаг, сэтгэдэг сэхээтнүүд байсан гэж хэлэхэд хилсдэхгүй. Яагаад гэвэл тэд өдөр бүр ном уншдаг, маргалддаг, хэлэлцдэг байсанюм. Түүнээсээ амьдралыг таньдаг, ертөнцийн юмс үзэгдлийг эргэцүүлдэг байлаа. Ном уншина гэдэг эцсийн эцэст өөрөө өөрийгөө таних үйл явц шүү дээ. Сургуулийн сурагч, цэргийн анги, сангийн аж ахуйн бүхий л хүмүүсээс шилдэг ном уншигчийг шалгаруулж Д.Нацагдоржийнтэмдэг олгодог байлаа. Яг одоогийн нийгэмд ийм номын соён гэгээрэл үнэхээр дутагдаж байна. Одоогийн залуучуудын сэтгэхүй, бодож байгаа зүйлс, бичиж буй байдал нь тэр чигтээ сошиал орчиндоо хашигдчихсан.

–Үүнийгээ хөгжил гэж андуураад байна уу?

-Өнөөдөр хөгжөөд байна гэж бүгд ярьцгаадаг. Гэтэл хөгжил гэдэг чинь өөр зүйл байдаг юм. Оюун санааны хувьсгал. Одоо бол хэн дуртай нь чанга хашхирдаг хоосон толгойтнууд олширчээ. Үүнийг хөгжил гэж нэрлэвэл бид хөгжих нь битгий хэл уналтад орсны илрэл шүү. Сошиалд юм бичдэг хэт сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй хүмүүсийг эрүүл гэхэд үнэхээр хэцүү. Оюун санааны хувьд шүү дээ. Ном уншиж ертөнцийг, өөрийгөө, хүн байхын мөн чанарыг таньж, даруу төлөв болохыг хэн ч эрхэмлэхгүй, ухаарахгүй байгаа нь үнэхээр харамсалтай. Чи энэ ертөнцийн хувьд хэн юм бэ. Хүн болж төрснийх ядаж энэ асуултад хариулт ол. Хариултыг ганцхан номоос л олно.

–Ном уншдаггүй хүнд илэрч болох хамгийн муу үр дүн юу байдаг вэ?

-Ном, сонин, сэтгүүл бол энгийн сэхээтнийг сурган хүмүүжүүлэх Их сургуулийн дайтай том талбар юм. Өглөө бүр цаасан хэвлэл уншихын оронд нөгөө  фэйсбүүкээ ухаад суудаг эрин үетэй бид нүүр тулжээ. Үүний үр дүнд бид тэнэг, мангараараа дуудуулдаг орон болсон. Ном унших дадалд суралцаагүйн үр дүнд өөрсдийг нь доромжилж, ёжилсон бичвэрийг ч хараад ойлгох ухаантай хүн алга. Ядаж өдөр бүр 20 минут ном уншдаг дадалтай болчих хэрэгтэй.

–Эцэг эхчүүд хүүхдэдээ ном уншуулахын оронд ухаалаг утас авч өгч байгаа нь сөрөг хүчин зүйл болж байна уу?

-Гар утасны хэрэглээ бол утгаа алдсан. Би автобусны хүн л дээ. Одоо автобусаар дүүрэн ухаалаг утсандаа оюун санаагаа захируулсан хүмүүс. Ерөөсөө бүгд утасны дэлгэц ширтээстэй. Одоо гэр бүлээрээ өдөр бүр ном унших дадалд суралцах сэдвийг ярих цаг болжээ. Гэр бүлийн гишүүд хоорондоо харилцахгүй, утас ширтээстэй. Энэ чинь нэгнээ хүндлэхгүй байгаагийн жишээ. Эцэг эхчүүд ном бол сэтгэлгээний зэвсэг гэдгийг ойлгох ёстой. Ашиглаж чаддаг хүндээ гайхалтай хүч чадал, шинэ ертөнц. Гэтэл манай орон хэрүүл, хараал, хар энергиэр дүүрчээ. Бид шинэчлэл хийх ёстой. Толгойноосоо өөрөөрхэлбэл, төрийн өндөрлөгүүдээсээ эхэлж ном уншдаг дадал хэвшилтэй болох ёстой. Сэтгүүлчид нь гишүүдээсээ “Та ямар ном, сонин, сэтгүүл уншсан бэ” гэж асуудаг байх ёстой. Худал, үнэн нь мэдэгдэхгүй том, том их сургууль төгссөн хүмүүс.Түүний оронд шууд уншсан номыг нь асуувал арай үнэнд дөхөх байх. Харин Боловсролын яамны сайд П.Наранбаярнэг ярилцлагадаа “Би уран зохиолын хичээл заах хэмжээний ном уншсан хүн” гэсэн байдаг. Би тэр хүнтэй нүүр учирч үзээгүй ч баяр хүргэмээр байна. Уран зохиолын хичээл заах хэмжээнд ном уншсан сайдыг амьдралдаа харсангүй ээ.

–Өнгөрсөн жил олон улсын PISA үнэлгээгээр манайхаас судалгаанд хамрагдсан хүүхдүүдийн 64 хувь нь уншсан зүйлээ бүрэн ойлгодоггүй гэх үнэлгээ гарчээ.

-Эх хэл дээрээ уншаад ойлгохгүй байна аа гэдэг маш том эмгэнэл. Бүр талаас илүү хувь нь эх хэл дээрээ уншаад ойлгохгүй байхад бидэнд ирээдүй байна уу. Уншихаа боливол сэтгэхээ болино гэж үг бий. Ер нь ном уншдаггүй хүн өөрийгөө олигтой илэрхийлж, танилцуулж чаддаггүй. Хүн нийгмийн харилцаанаас зугтах боломжгүй. Гэтэл өөрийгөө ганцхан чанартай, даацтай өгүүлбэрээр илэрхийлж чадахгүй байна гэдэг тухайн хүнийг ямар сул дорой, арчаагүй байгааг илтгэнэ. Одоо залуучуудыг хараад байхад харц, биеийн хэлэмж, ярианы өнгө, үгний сонголтууд нь ерөөсөө зүгшрээгүй. Ном, тэр дундаа уран зохиолын ном уншдаг хүн бол маш цэгцтэй байдаг. Төгс ярина. Үгээ олж ядаад л, гацаж, ээрч муурахгүй. Номын мөртүүд шиг л өгүүлбэр өгүүлбэрээр харилцана. Ийм хүнтэй ярихад үнэхээр урамштай.

А.Даваадулам 

“Өдрийн сонин”-ы баасан  гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт П.Батчулуун эмчийн охин Б.Хонгорзул “Үнэхээр аавынхаа эрүүл мэндэд санаа зовж байна” гэснийг II нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

• УИХ-ын гишүүн Д.Энхтуяа “Редакц сайн ажиллаж, зарчим, ёс зүйтэй байвал дөрөв дэх засаглалд хэн ч халдаж чадахгүй” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Хятад улсад дайсагнасан үйл ажиллагааг таслан зогсоох хэрэгтэй” хэмээн өгүүллээ

• Хүний Эрхийн Үндэсний комиссын Судалгаа, дүн шинжилгээний хэлтсийн дарга С.Тунгалагтамиртай ярилцлаа.

Гүйцээн бичиж чадсан хүний инээмсэглэл тийм байдаг байх аа!

Ном ярьж өгье: Лувсандоржийн Өлзийсайханы “Парламентын шинэтгэл” номын тухай

---

 

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  мягмар гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

БШУЯ, Боловсролын ерөнхий газар, “Карьер хөгжлийн төв” хамтран “Ухаалаг ирээдүй” төсөл хэрэгжүүлж эхэлжээ. Энэ талаар “Карьер хөгжлийн төв”-ийн захирал Ц.Булгантай ярилцлаа.

---

-“Ухалааг ирээдүй” төслийн хамрах хүрээ, зорилго юу вэ?

-Монголд анх удаа хэрэгжиж буй энэхүү төслийн хүрээнд нийслэлийн долоон дүүргийн 20 сургууль сонгон авч, сурагч, багш, эцэг эхэд мэргэжил сонголтын сургалт орж байна. Өнөөдрийн 9, 10, 11, 12 дугаар ангийн хүүхдүүд хөдөлмөрийн зах зээлд бидний компанид ажиллахаар ирэх Монголын ирээдүйн боловсон хүчнүүд. Одооноос тэднийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй өөрсдийгөө танихад нь, сонирхлоо олж мэдээд зөв салбартаа амжилттай ажиллах иргэдийг бэлдэх зорилготой төсөл юм. Үр дүнд нь сургууль болгон өөр, өөрсдийнхөө хүүхдүүдийг ямар мэргэжилд сонирхол нь давамгай хөгжөөд байна вэ гэдгийг тодорхойлсон дататай болчихно. Мэргэжил сонголт гэдэг бол ганцхан багшийг бэлдээд зогсчихдог зүйл биш. Багш, сурагч, эцэг эх гээд оролцогч талуудад мэдлэг мэдээлэл өгч, хамтад нь бэлтгэж шинжлэх ухаанчаар хүүхдийг үнэлэх нь зөв шийдэл. Багш нар хүүхэд бүрийн үнэлгээнд тулгуурлаж зөвлөгөө өгөх тэр арга зүйг нь төслийн хүрээнд зааж, сургаж байгаа. Сургуулийн зүгээс хүүхдүүдийнхээ сонирхол нь хаашаа илүү чиглэж байгааг олж мэдсэнээр тэр төрлийн хичээлийн цаг, багшийн туршлага зэрэгт анализ хийж, сургалтынхаа стратеги хөгжлүүлэлтэд тусгах юм.

-Манайхан хөдөлмөрийн зах зээл дээр илүүдэлтэй байгаа жүжигчин, дуучин, хуульч, өмгөөлөгч, эдийн засагч гэсэн салбар руу хошуурдаг. Ихэнх хүүхдүүд эцэг, эхийнхээ шахалтаар тухайн мэргэжлийг эзэмших нь бий. Төслийн хүрээнд хүүхдүүд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй мэргэжлээ сонгоно гэлээ. Үүн дээр эцэг эх, багш нарын үүрэг оролцоо ямар байх вэ?

-Мэргэжил сонголт нь хувь хүний асуудал юм шиг хэрнээ тухайн гэр бүлийн санхүү мөнгөтэй холбоотой. Эзэмшсэн мэргэжлээрээ насан туршдаа хөдөлмөрийн зах зээлд гол хүч нь болж байдаг. Мэдээж сурагч, багш, эцэг эх, асран хамгаалагчид өөрсдөө тус бүрийн үүрэгтэй. Хүүхдүүд “Одооноос яаж зорилготой суралцах юм. Сурах гэдэг ажилдаа хэрхэн хариуцлагатай хандах юм. 9, 10, 11, 12 дугаар ангидаа ямар зорилготойгоор суралцах юм. Надад ямар ур чадвар, сонирхол байна. Байхгүй бол хэрхэн яаж хөгжүүлэх юм. Ямар хичээлүүддээ түлхүү анхаарах ёстой юм” гэдгээ тодорхойлж харж, өөртөө зорилго тавьж суралцана. Мэдээж тэднийг зөв салбарт жаргалтай ажиллах зөв хүнийг бэлтгэхэд чиглүүлж туслах нь эцэг, эхчүүд бидний үүрэг. Ингэж хүүхдүүдээ зөв чиглүүлж туслахаас гадна зөв мэргэжилд хөрөнгө оруулж, санхүүжүүлмээр байна. Хиймэл оюун ухаан, технологийн хөгжил дэвшилтэй холбоотойгоор нөгөө л бидний мэддэг хуучин мэргэжлүүд байхгүй болж байна. Үүнийг дагаад маш олон ажлын байр алга болно. Бид бүгдийн мэдэхгүй шинэ ажлын байрууд түрэн гарч ирчихээд байна шүү дээ. Дэлхийд ирээдүйн мэргэжлийн чиг хандлага хаашаа явж байгаа талаар судалгаатай байж, шинэ мянганыханд мэдлэг мэдээлэл өгч, чиглүүлэх нь багш бидний үүрэг. Улмаар хүүхдүүдийнхээ идэвхтэй, чин хүсэл эрмэлзэлтэй суралцах очийг нь асаах хүмүүс бол яах аргагүй багш нар юм.

-Гадаадын ахлах ангийн сурагчид сонирхож буй мэргэжлээрээ яг ажлын байран дээр гарч дадлага хийж үзэхийн тулд Монголд нэлээд мөнгө төлж ирдэг болжээ. Тэгэхээр манай хүүхдүүд эзэмших мэргэжлээ сонгохдоо ингэж судалж, дадлагажих боломжууд нээлттэй биз дээ?

-Орчин цагт хүүхдүүд ирээдүйн мэргэжлээ судлахдаа маш бага цаг зарцуулж байна. Уг нь ирээдүйд эзэмших гэж байгаа мэргэжлийнхээ талаар тандан судлах хэрэгтэй. Ямар мэргэжил ирээдүйд эрэлттэй болох юм. Ямрууд нь устаад алга болох юм. Үнэхээр би тэр мэргэжил дээрээ сонирхлын хувьд юм уу дадлын хувьд нийцэж байна уу. Энэ мэргэжлийг эзэмшлээ гэхэд ирээдүйд хөдөлмөрийн зах зээл дээр байх уу, байхгүй юу. Байлаа гэхэд хэдэн төгрөгийн цалин аваад хаана юу хийж байх вэ гэдгээ тодорхойлохын тулд одооноос тэр мэргэжлүүдийн талаар нэлээд нарийн судлах хэрэгтэй. Цаашлаад мэргэжлийн хүмүүстэй уулзаж, мэргэжлийн байгууллага дээр очиж дагалдан ажиллаж үзэх нь чухал байна л даа. Тав, арван жилийн дараа одоо байгаа ажил мэргэжлийн гуравны хоёр нь бүрэн устана гэдэг статистик бий. Тэгэхээр оронд нь шинэ мэргэжлүүд төрөн гарах гээд байна. Ирээдүйд боловсрол, эрүүл мэнд, бүтээн байгуулалтын буюу инженер, IT технологи зэрэг салбарууд эрэлттэй мэргэжлээр нэрлэгдэж байгаа. Тэр мэргэжлүүдэд би тохирох юм уу гэдгийг хүүхдүүд маань одооноос сайн бодож, өөрийгөө сорих ёстой. Магадгүй сэргээгдэх эрчим хүчний инженер болох сонирхолтой хүүхэд энэ салбарын компани дээр очоод дагалдан ажиллаж үзэж болно. Жишээлбэл, “Энэ мэргэжил юу хийдэг юм. Би сэргээгдэх эрчим хүчний инженер болж чадах юм уу” гэдгийг нарийн судалж үзэх нь чухал. Ер нь хүүхдүүд ямар ч байгууллага дээр очоод “Таны ажил мэргэжилтэй танилцах гэсэн юм. Таныг дагалдаад ажил хийж үзмээр байна” гэхэд Монголын бүх албан газрууд нээлттэй. Гагцхүү манай хүүхдүүд эрэл хайгуул хийхгүй байна. Байгууллагуудаар дагалдан хийж, эзэмших мэргэжлээ судлах санаачилга гаргахгүй байгаа нь том алдаа. Гэтэл гадны хүүхдүүд “Ажлын байран дээр нь ажиллаж үзэх боломжтой улс нь Монгол байна” гээд мөнгө төлөөд амралтаараа ирж дадлагажиж байна шүү дээ.

-Ирээдүйн мэргэжлүүд хүнээс ямар ур чадвар шаардах вэ?

-Ирээдүйд хүүхдүүд ямар мэргэжил эзэмшиж, ямар ажлын байран дээр очсон ч академик “Hard skill” буюу хатуу ур чадвараас гадна “Soft skill” болох зөөлөн ур чадвараараа ялгарах юм. Зөөлөн ур чадвар гэдэг нь хүнтэй харилцдаг, хамтран ажилладаг, баг болж чаддаг, бусдыг ойлгодог, тусалдаг зэрэг чанарууд юм. Яагаад гэвэл маш олон ажлын байр хиймэл оюун ухаан, автоматад шилжээд роботуудыг бүтээнэ гэж байгаа. Тэгэхээр хар ажлуудыг роботууд хийгээд эхэлчихээр хүн төрөлхтөн роботоос ялгарахын тулд хүнтэй харилцаж чаддаг, хүнтэй хамтарч чаддаг, хүнийг хайрлаж чаддаг зөөлөн ур чадвартай байх ёстой гэсэн үг. 2050 онд харилцааны ур чадвар хамгийн эрэлттэй байна гэдгийг эрдэмтэд тодорхойлчихсон. Ялангуяа тод ярьдаг, зөв бичдэг, уншдаг, уншиж ойлгосноо анализ хийгээд, дүгнэлт бичдэг чадвартай хүмүүс ирээдүйд чухал. Тэгэхээр өнөөдрийн есдүгээр ангийн хүүхдүүд 2050 онд хөдөлмөрийн зах зээл дээр 40 настай идэвхтэй ажиллаад явж байх залуучууд болсон байна. Тэгвэл хоёрдугаар ангид сурч байгаа найман настнууд тэр үед 33-тай залуучууд болно. Одоо энэ насныхан цахимжсан ертөнцөд гар утсаар их тоглож, хэтэрхий дэлгэцийн хамааралтай болсон. Үүнээс болж ярих чадвар маш муу. Өөрийгөө зөв бүтэн илэрхийлж чаддаггүй. Тультраа юм уу гэхээр тийм биш. Бага ангиудад ярихдаа муу хүүхдүүд олон байна. Эндээс дэлгэцийн хамаарал ихтэй, ном, сонин уншихгүй байгаагийн агуулга харагдаж байгаа. Дээрээс нь Боловсролын яамны сургалтын хөтөлбөрт унших, бичихийн хичээлийн цагийг байхгүй болгосонтой холбоотой гэж багш нар хэлж байна лээ. Тэгэхээр энэ талыг судалж үзэх хэрэгтэй.

-Өнгөрсөн жил олон улсын PISA үнэлгээгээр судалгаанд хамрагдсан хүүхдүүдийн 64 хувь нь унших чадвар эзэмшээгүй гэж гарсан. Өөрөөр хэлбэл, уншаад ойлгодоггүй гэсэн дүгнэлтийг мэргэжлийн улсууд хийж байсан. Хүүхдүүдийг унших дадалд яаж сургах вэ?

-Хүүхдүүд ерөөсөө ном уншихаа больчихсон юм байна. Эцэг, эхчүүд хүүхдүүдээ ном уншуулахгүй байна. Хэтэрхий их утасны хамаарал нь хүүхдийг сэтгэн бодох чадвар, ой тогтоолтод сөргөөр нөлөөлдөг. Хүний харилцааны суурь чадвар ярих. Тэгэхээр уншиж байгаа хүн бичдэг, ярьдаг, илтгэдэг. Харин ном, сонин уншихгүй хүн үгийн баялаг муутай байна. Уншдаггүй хүн сэтгэхгүй. Уншиж чадахгүй байгаа хүн өөрийгөө бүтэн өгүүлбэрээр илэрхийлж, хүнтэй бүтэн өгүүлбэрээр ярьж чадахгүй. Тэгэхээр гэр бүлээрээ 20 минут тогтмол ном уншдаг дадлыг бий болгох хэрэгтэй. Хүн болгоны унших хурд, ойлгоц харилцан адилгүй. Унших тусам энэ байдал засарч, сайжирдаг. Энэ янзаараа ирээдүйд уншаад мэдээлэл цуглуулж тэрнээсээ анализ дүгнэлт бичиж чаддаг хүн ховор болно. Зөв бичгийн дүрмээр алдаагүй бичдэг хүн ховордчихлоо гэдэг нь яалт ч үгүй харагдаж байна. Тэгэхээр таван жилийн дараа хөдөлмөрийн зах зээл алдаатай бичдэг хүүхдүүд гарч ирэх нь гэдэг аюул байна.

-Стрессээ удирдаж чадахгүй бүхэл бүтэн үе бий боллоо гэж судлаачид сануулж байгаа. Яах ёстой вэ?

-Хүүхдүүд сэтгэл хөдлөл, стрессээ удирдаж чадахгүй байгаа нь тоглодог тоглоом, үздэг контенттой холбоотой. Хүүхдүүдийн массаараа цахимд холбогдоод тоглож байгаа тоглоомууд нь шууд сэтгэл хөдлөлийн эмоцоо илэрхийлж, бухимдлаа гаргадаг. Энэ нь тухайн хүүхдийг их стресстүүлдэг. Эцэг, эхчүүд хүүхдүүдээ яг юу тоглоод байгаа юм. Тэр зүйлээсээ юу авч байгааг нь харж хяналт тавихгүй байна. Тийм болохоор аав, ээжүүд маань хүүхдүүдтэйгээ нээлттэй байж, “Миний хүү яг ямар тоглоом тоглодог юм. Эндээс юу сурдаг юм, давуу тал, сул тал нь юу юм бэ” гэж асууж, ярилцаж баймаар байна. Ерөөсөө л хүүхэдтэйгээ ярилцах гэдэг ажлыг тогтмол хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Бага насны ч тэр, ахлах ангид орсон ч гэсэн хүүхэдтэйгээ тасралтгүй ярилцах нь чухал. Тухайлбал, “Миний хүү сурах ажилдаа хариуцлагатай хандаарай. Чи сурах гэж сургуульд явж байгаа шүү. Чи чадна шүү, хичээгээрэй” гэдэг ч юм уу. Өсвөр насны хүүхдээ тэвэрдэг, үнсдэг, хайрладаг, энхрийлдэг байдал багасчихаар тэд том хүний тоглоомоор тоглох кейсүүд эхнээсээ гарч байна л даа. Ахлах ангийн хоёр сурагч үерхээд аав, ээж болсон байх жишээтэй. Энэ бол маш том алдаа юм. Хүүхэдтэйгээ ний нуугүй ярилцах нь юу юунаас чухал. Хүмүүс хүүхэдтэйгээ ярилцахгүй байгаа учраас асуудал томроод байна л даа.

-Хүүхдүүдийг урмын үгээр усалж байх хэрэгтэй гэж зөвлөдөг юм билээ. Үнэхээр урмаар тэтгэгдсэн хүүхэд шилдэг болох уу?

-Монголчууд “Урмыг нь хугалахаар ууцыг нь хугал” гэдэг дээ. Хүүхдэдээ “Чи чадна, хичээгээрэй. Ээж, аав нь чамд итгэж байна” гээд хүүхдээ байнга хурцалж өгөх хэрэгтэй. Томчууд бид хүүхдэдээ ингэж хэлдэггүй нь алдаа болоод байна. Хүүхдүүд “Ээж, аавтайгаа ярилцах гэхээр өөдөөс загнадаг. Загнаад байхаар нь дахиж юм ярихаа больчихдог” гэдэг зүйл ярьж байна. Тэгэхээр аав, ээжүүд хүүхэдтэйгээ ирээдүйнх нь талаар, мэргэжил сонголтынх нь талаар сайхан ярихгүй байна гэсэн үг. Ямар сургуульд явмаар байгааг нь ярилцаж зөвлөн чиглүүлэх хэрэгтэй. Тэрнээс загнаж, зандрах бол шийдэл биш. Зөвлөн чиглүүлэгч, туслах нь байх ёстой байтал загнаж, зандарч, шийтгэдэг, айлгадаг хүн нь байхаар чинь хүүхдүүд ээж ааваасаа нууж явсаар буруу зүйлд уруу татагдах эрсдэлтэй. Дээрээс нь энэ үеийнхний цахим хэрэглээнд хяналт тавихгүй бол хүүхдүүд цагийн зөв менежмент хийж чаддаггүй. Аливаа нэг юманд тууштай байх зорилгоо тодорхой тавьчихаад тавь-сан зорилгодоо хүрсэн нэгэн байхын ач холбогдлыг тэдэнд ойлгуулж, чиглүүлэх ёстой. Тэгэхгүй бол одооны хүүхдүүд дөрөв, таван том зорилго тавьчихдаг. Цагийн зөв менежмент хийж чадаагүйгээс болоод гүйцэтгэл муутай байдаг онцлогтой.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Төв аймгийн Засаг дарга Л.Төмөрчөдөртэй ярилцлаа.

---

-Засаг даргаар томилогдон ажлаа авснаасаа хойш ямар ажлууд дээр анхаарч байна вэ?

-Олон түмэн маань бид бүхэнд итгэл хүлээлгэж, энэ удаад сонгосон.

Ажлаа хүлээж аваад дөрвөн сар гаруй хугацаа өнгөрч байна.

Энэхүү хугацаанд ИТХ маань бодлогын бичиг баримт, энэ онд хийгдэх ажлуудынхаа төсөв хөрөнгийг баталлаа. Мөн 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө батлуулж авсан. ИТХ хурал маань гурван удаа хуралдлаа. Бид бүхэн нэлээд томоохон зорилтууд тавьж байгаа.

-Тэдгээр зорилтууд нь юу байгаа вэ?

-Төв аймаг маань инженерийн дэд бүтэц нэлээд муудсан. Ойрын жилүүдэд энэ талын засвар хийгээгүй. Сольж чадаагүй тал байна. Тийм болохоор иргэдийг ая тухтай амьдруулах тал дээр онцгойлон анхааръя гэж байгаа юм. Ер нь бид 100 жил тэмдэглэсэн аймаг, сум юм бол иргэдийнхээ анхан шатны хэрэгцээг хангасан, нийгмийн олон салбарын дэд бүтцийн асуудлыг хөндөж, асуудлыг шийдэх хэрэгтэй. Нийт төсвийнхөө 60-70 хувийг аймгийнхаа төв дээр тавьсан. Бидэнд тулгамдаж байгаа гол асуудлуудын нэг нь халаалтын уурын зуух байна. Энэ жилийн хувьд харьцангуй дулаахан өвөл болсон тулдаа гайгүй даван тууллаа. Ер нь өнгөрсөн жилүүдийнх шиг хүйтрэх юм бол бүх тогоонууд хөлдөх, аймаг тэр чигтээ хөлдөх ч эрсдэл бий болсон. Тиймээс байгаа төсөв мөнгөнийхөө нэлээд хэсгийг шугам, сүлжээний асуудал дээр тавьсан. Мөн аймгийн төвийнхөө авто замыг дөрвөн эгнээ болгохоор зорьж байна. Үүнээс гадна манай аймгийн төв усны хатуулаг чанар нэлээд өндөр. Тиймээс шинээр барьж байгаа орон сууцнуудыг хэрэглээний хүйтэн усныхаа хоолойг зэс хоолойгоор хийх шаардлага тавьж байна. Дээрээс нь дулааны станцаа яаралтай ашиглалтад оруулах шаардлага бий. Манай аймаг 2000 айлын орон сууц барина гээд төлөвлөчихсөн ч дулаан хангамжийг нь яаж шийдэх вэ гэдэг асуудал болчихсон. Яагаад бид долоо хоногийн бямба, ням гаригуудад л хэрэглээний халуун устай байх ёстой юм. Үүнийг л ирэх дөрвөн жилд шийдэхээр зорьж байна. Манай аймгийн Уурын зуух, дулаан гээд орон нутгийн өмчит үйлдвэрийн газар маань муу түлш авч ирдэг. Өрөнд орчихсон, хоёр тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллачихсан гээд асуудлууд үнэхээр бий.

-Төв аймаг зарим хэсгээ энэ жил газаар халаасан гэсэн үү?

-Дулааны инженерийн шугам сүлжээний асуудал үнэхээр хүндэрсэн гэдгийг хэлсэн. Тиймээс аймгийнхаа IV баг буюу Зүүндэлгэрийг энэ өвөл LPG буюу газан холболтод холбож үзсэн. Туршилт нь үргэлжлээд явж байна. Хэрэв энэ маань үнэхээр амжилттай болох юм бол Төв аймгийг тэр чигт нь газан холболтод шилжүүлэх хэрэгтэй юм уу гэж харж байгаа. Мөн өөр технологийн шийдлүүдийг судалж байна. Одоо бол гурван барилга бариад л хажууд нь уурын зуух барьдаг байдалтай л байгаа шүү дээ. Тиймээс энэ асуудлыг яаралтай шийдэх цаг нь болсон. Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын эхний ээлжийн 150 мегават нь ашиглалтад орсон. Ирэх намар гэхэд дараагийн 150 нь ашиглалтад орно. Ингэх юм бол Төв аймаг цахилгааны хараат байдлаас гарах боломжтой болно.

-Төв аймагт спортын комплекс барина гэж байсан. Үүнийгээ энэ жилдээ эхлүүлэх үү?

-Хуучин социализмын үед баригдаж байгаад ашиглалтад оруулж чадаагүй дулааны станц байдаг. Үүнийгээ нураагаад “Төв арена” гэж томоохон хэмжээний спорт комплекс барих гэж байгаа. Зарим хүн 20 мянган хүнтэй Зуунмодод ийм зүйл барих шаардлага байна уу гэдэг л юм. Гэхдээ энэ бол Төв аймгйинхандаа зориулан хийх ёстой. Хоёрдугаарт, эдийн засгийн том эргэлт болно гэж тооцоолж байгаа. Учир нь энүүхэн хойно 1.6 сая хүн байна. Улаанбаатар хотоос хүмүүс ирж урлаг, спортын арга хэмжээ зохион байгуулах, найз нөхөд, албан байгууллагаараа ирж тоглодог болно. Ингэснээр аймгийн төвд эдийн засгийн маш том боломж бололцоо бий болно гэж харж байгаа. Энэ маань 2200 хүний суудалтай, олон улсын жишигт нийцсэн спорт заал байна. Урлаг соёл, спортын арга хэмжээг зохион байгуулна. Дотроо бэлтгэлийн заал, фитнесс клуб, худалдааны хэсэг, кофе шоп гээд бүхий л зүйлийг нь нэг дор багтаасан спорт комплекс байх юм. Олон улсын стандартад нийцсэн учраас тив, дэлхийн спортын үйл ажиллагааг зохион байгуулах боломжтой болно. Энэ бүхэн эргээд аймагт хөрөнгө оруулалт болно. Үүнийгээ дагаад манай хоолны газрууд, зочид буудлуудын орчин, үйлчилгээний чанар сайжирна. Үүнийгээ ирэх 2027 онд ашиглалтад оруулахаар зорьж байна. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийхээр төлөвлөж байсан ч бага сага асуудлууд бий. Тийм болохоор хувийн хэвшлийнхэнтэйгээ хамтраад хийсэн нь дээр юм гэж үзээд хувийн хэвшлийнхэнтэйгээ эхний уулзалтуудыг хийж байна. Үүнээс гадна Солонго цогцолбор гэж бий. Хуучин 2012-2016 оны үед кино театрт нь хүмүүс кино үздэг их сайхан газар байсан. Одоо бол үйл ажиллагаа нь зогссон. Тийм болохоор үүнийгээ засаж сайжруулж, шинэчлээд Улаанбаатар хотод гарч байгаа кино тэр өдөртөө гардаг байх боломжийг бий болгоно. Монгол туургатан театрынхаа үйл ажиллагааг ч сайжруулах тал дээр анхаарна.

-Танай аймаг бол газар тариалангийн бүс нутаг. Тиймээс энэ салбартаа хэрхэн анхаарах вэ?

-Саяхан манай ИТХ-ын даргаар ахлуулсан ажлын хэсэг ОХУ-ын Красноярск хотод очиж ажилласан. Ингэхдээ газар тариалангийн салбарыг хэрхэн сэргээх вэ гэдэг дээр анхаарч, анхны уулзалтуудаа хийгээд ирсэн. Ингэхдээ хувийн хэвшлийн төлөөллүүдээ аваад явсан. Төмс хүнсний ногоо, улаанбуудайн сортыг сайжруулах, шинэчлэх алхмуудаа хийчихээд ирлээ. Хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр үр тариа, төмсний шинэ сорт оруулж ирэхээр тохирсон. Одоо чинь килограмм төмс 400 төгрөг болчихоод байна. Ингэхдээ тариаланчид маань ченжүүдийн амыг л хардаг болсон. Тиймээс үүнээс гаргах хэрэгтэй гэж үзсэн. Ингэхийн тулд дундын зооринууд барихаар төлөвлөж байна. Бид яагаад түргэн хоолны газруудын төмсийг нийлүүлж чадахгүй байгаа юм. Тэдний хэрэглэдэг сортынх нь төмсийг авч ирж тариалах хэрэгтэй. Тэгэх юм бол үйлдвэрлэгчээсээ шууд хэрэглэгчид очих үүд гарц нээгдэнэ. Энэ ажил дээр нийтдээ нэг тэрбум төгрөг төсөвлөсөн. Тийм болохоор нэлээд ажлуудыг хийх боломжтой гэж харж байгаа. Дээрээс нь үр тарианы буюу тэжээлийн ургамлын тарьцыг сайжруулахад 880 сая төгрөг тавьсан. Үүгээрээ сумдын дундын техник авъя гэж байгаа юм. Төр засгаас эрчимжсэн мал аж ахуйг чухалчилж, Шинэ хоршоо зэрэг төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байгаа. Тиймээс эдгээртэй аль болох уялдуулах хэрэгтэй гэж үзсэн. Гэвч эрчимжсэн мал аж ахуй, хоршоог дэмжиж байгаа ч бэлчээрийн мал аж ахуйг түүгээр нь л явуулна. Манай аймгийн урд хэсгийнхэн бол бэлчээрийн мал аж ахуй зонхилдог. Харин малчид маань тэжээлийн ургамал дэргэдээ тарьдаг болчих юм бол хатуу ширүүн өвөл, хаврыг эрсдэл багатай давах болно. Энэ талаас нь дэмжиж, газрын асуудлыг нь шийдэж өгье гэж байгаа. Мөн эрчимжсэн мал аж ахуй тал дээр ч хийх ажлууд байна. Жижиг, дунд үйлдвэр дээр энэ жил улсаас урьд өмнө нь байгаагүй их мөнгө болох найман тэрбум төгрөг тавиад өгчихсөн. Одоо бид төсөл сонгон шалгаруулалтаа зарлаад нэгдүгээр ээлжнийх нь явж байгаа. Хоёрдугаар ээлж нь удахгүй зарлагдана. Тун удахгүй жижиг дунд үйлдвэрлэл, хоршоо эрхэлж байгаа хүмүүстэйгээ уулзалт хийнэ. Үүгээр олон зүйл тодорхой болох байх. Бид бүхэн энэ жилийг “Бизнесийн хөгжлийг дэмжих жил” болгон зарлаж байгаа. Гэхдээ жил бүр өөр, өөр зүйл дэмжихээр зарладаг бус энэ дөрвөн жилд бизнес эрхлэгчдээ дэмжих бодлого барина. Ингэж байж иргэдийн өрхийн орлогод шууд нөлөө үзүүлнэ гэж харж байгаа.

-Сүүний цех байгуулна гэх шиг болсон. Энэ талаар ямар ажил хийх юм бэ?

-Тийм, Батсүмбэр, Цээл сумуудад энэ жил жижиг сүүний цех байгуулахаар төлөвлөж, аймгийн төсвөөс 600 сая төгрөг тавьчихсан байгаа. Ингэснээр хоршоо, фермер хийж байгаа хүмүүс маань энэ цехдээ сүүгээ авч ирж өгөөд эцсийн бүтээгдэхүүн болгох ажлыг орон нутагтаа хийх ёстой. Тэгэхгүй бол хэдэн компани танкаа аваачиж тавьчихаад иргэдээс хямдхан аваад байдаг. Үүнийг болиулж нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн болгох ажлыг хийнэ. Цаашдаа ийм сүүний цехүүдийг олноор нь байгуулахаар төлөвлөсөн. Бид тун удахгүй БНХАУ-ын ӨМӨЗО-той хамтын ажиллагааны гэрээ хийх гээд удирдлагуудтай нь ярьж байгаа. Мөн Гуанжоу хотод болдог томоохон үзэсгэлэн худалдаанд бизнес эрхлэгчдээ оруулахаар төлөвлөөд ажлаа хийж байна. Бид юм үзэж харж байж, тэднээс суралцаж байж хөгжинө. Харин тэднийг холбож өгөх ажлыг хийх ёстой.

-Таны хувьд Ерөнхийлөгчийн Чех, Польш улсуудад саяхан хийсэн айлчлалын багт багтсан байсан. Тус айлчлалын хүрээнд ямар, ямар ажлуудыг амжуулав?

-Энэ айлчлалын багт багтаж явснаар бид бүхэн Польш улстай хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулсан. Соёл, боловсрол, хөдөө аж ахуй, технологи, аялал жуулчлалын салбарт хамтарч ажиллана. Зөвхөн гэрээ байгуулаад орхидог биш ажил хийдэг байх талаас нь явна. Польш улсад өмнө нь манайх эрүүл мэндийн салбарынхнаа ихээр сургадаг байсан. Энэ уламжлалыг сэргээнэ. Эрүүл мэндийн боловсон хүчнүүдээ тэнд сургана. Хөдөө аж ахуйн тоног төхөөрөмжүүдийг оруулж ирэх, жуулчдыг олноор нь татах гээд олон ажлууд төлөвлөж байна. Ер нь цаашдаа хамтын ажиллагааны гэрээтэй улс, хотуудтайгаа бодит ажил хийх тал дээр онцгойлон анхаарч ажиллана.

-Төрийн албаны сахилга хариуцлага, урамшууллын системийг хэрэгжүүлнэ гэсэн. Энэ талаараа дурдахгүй юу?

-Манай улсын хувьд дээр дооргүй л сахилга хариуцлага ярьж байгаа. Тийм болохоор төрд ажиллаж байгаа хүмүүс маань бүгдээрээ л хариуцлагатай байх асуудлыг хөндөж байгаа юм. төрийн ажил хийж байгаа хүн цаг аргацаасан байж болохгүй. Сайн ч ажилласан, муу ч ажилласан авдаг цалингаа л авдаг байж таарахгүй. Тиймээс урамшууллын системийг нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Хэн сайн ажиллаж байгаа, сэтгэж байгаа нь илүү авдаг байх ёстой. Ийм зүйл рүү л явах ёстой юм. Бид бүхэн үндсэндээ намын томилгоо хийхгүй. Тодорхой хэмжээнд хийж байгаа ч түүнийгээ төрийн томилгоо гэж харж байгаа. Намд сайн ажилласан гээд мэдэхгүй, чадахгүй хүнийг төрийн ажилд томилоод байж болохгүй. Нөгөө талдаа ажил төрлөө хийдүүлдэг, сахилга хариуцлага алддаг нөхдүүдэд хариуцлагыг нь тооцоод явна. Харин сайн ажиллаж байгааг нь дэмжээд явна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Сая хаврын чуулган эхэллээ. Анхны 126 гишүүнтэй парламентаас ард түмэн, аж ахуйн нэгжүүд ганцхан зүйлийг л хүсч, шаардаж байна. Тэр нь татварын зөв бодлого. Аж ахуйн нэгж, компаниуд татварын дарамтаас болж сөхрөх битгий хэл сэхэх боломжгүйгээр сөнөцгөөсөөр. Үнэндээ аж ахуйн нэгжүүдэд Монгол төрийн татвар цөмийн бөмбөг шиг л нөлөөлж байна. Монголын төр татвар гэх цөмийн бөмбөгтэй. Түүгээрээ зогсоо зайгүй иргэн, аж ахуйн нэгжүүдээ бөмбөгдсөөр. Өмнөх бөмбөгдөлтийнх нь хор уршиг арилаагүй байхад өмнөхөөсөө бүр хүчтэйгээр бөмбөгдөнө.

Ийм байхад яаж ч улс орон нь цэцэглэн хөгжих билээ. Эсрэгээрээ өмнөх татварын нөлөөллөөс нь ч гарч чадаагүй байхад дахиад нэмэгдсэн татварын дарамт иргэн, аж ахуйн нэгжүүдийг туйлд нь хүртэл ядрааж байна. Монгол Улсад яг өнөөгийн байдлаар иргэн аж ахуйн нэгжид нийт есөн төрлийн татвар, 10 төрлийн төлбөр, гурван төрлийн хураамж авч байна. Бүгдийг нь татвар гэж ойлговол төр иргэн, аж ахуйн нэгжээс нийт 22-25 төрлөөр мөнгө суутган авч байна гэсэн үг. Яг юу юунаас хэдэн төгрөг авч байна вэ гэдгийг энд бичвэл хэдэн арван хуудас дүүрнэ.

Хамгийн өндөр байгаа татвар нь Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар болон хувь хүний орлогын албан татвар тус бүр 10-40 хувь хүртэл байна. Тоогоор хэлбэл, нэг сая төгрөгт оногдох татвар 100-400 мянган төгрөг байхаар байна. Жишээ нь, сарын 10 сая төгрөгийн орлоготой иргэн байлаа гэж бодъё. Тухайн иргэн хувиараа бизнес эрхэлдэг. Бизнес эрхэлж байгаа газар нь түрээсийнх. Мөн өөрөө зургаан хүүхэдтэй, өрх толгойлсон эмэгтэй. Банкны зээл авч бизнесээ эхлүүлсэн. Хувьдаа ганцхан автомашинтай ч тэр нь банк бусын нэр дээр.

Ингээд тооцоход сарын 10 сая төгрөгийн орлогоосоо хувь ХХОАТ-т нэг сая төгрөгийг нь төлнө. Түрээсэндээ хоёр сая төгрөг. Банкны зээлд 500 мянган төгрөг. Банк бусад 1.2 сая төгрөг төлнө. Унасан автомашиндаа тээврийн хэрэгслийн татвар, зам ашигласны хураамж гээд нийт 500 орчим мянган төгрөг төлнө. Ингээд бодоход сарын 10 сая төгрөгийн орлогынх нь 50-иас илүү хувь буюу 5.2 сая төгрөг цэвэр татвар нэрээр суутгагдаж байна. Үлдсэн 4.8 сая төгрөгөөрөө ар гэрээ тэжээхээс эхлээд хувцас хунар, амьдралын наад захын хэрэгцээгээ хангана гэхэд хүнд тусаж байгаа юм. Энэ бол энгийн нэг жишээ. Ихэнх улс оронд тухайн иргэн, аж ахуйн нэгжийн орлогын 20 хүрэхгүй хувь нь татвар, хураамж, даатгал, төлбөртөө суутгагддаг. Харин манайд энэ хувь хэмжээ 50-иас их байгаа учраас л иргэдийн болон бизнес эрхлэгчдийн орлого, үйл ажиллагаа тэлдэггүй. Харин ч эсрэгээрээ аж ахуйн нэгжүүд хаалгаа барих, ажилгүй, орлогогүй иргэд олшрох, ажлын байр, ажиллах хүчний хомсдол гээд хөгжилд сөргөөр нөлөөлж байгаа суурь шалтгаанууд төрийн бодлого, өндөр татвараас эхлэлтэй байна. Тиймээс төр татварын бодлого, эрх зүйн орчноо өөрчлөх шаардлагатай. Татвараа багасгаж улсын хөгжлийн гол суурь болсон аж ахуйн нэгжүүдээ өндийлгөх хэрэгтэй байна. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг багасгаж, төлөх эсэх эрхийг нь хувь хүнд нь олго. Аж ахуйн нэгжүүдэд дарамт болж байгаа НДШ-ийг тухайн аж ахуйн нэгж төлдөг системээ зогсоо.

Үүнээс болоод ажил олгогчид ажилчдынхаа цалин, хөлсийг хүссэнээрээ нэмэгдүүлж чадахгүй байна. Олон улсад ажил олгогч нь ажилчдынхаа өмнөөс НДШ төлдөг татварын жишиг нэгж байхгүй. Дэлхийд байхгүй татварын энэ бодлогоо зогсоо. Татвар нэмэгдүүлж, аж ахуйн нэгжүүдээ сөхрүүлж байж улстөрчид нь манай улс хөгжинө гэж боломжгүй зүйл ярьдгаа болих хэрэгтэй. Ийм олон төрлийн өндөр татвартай оронд зах зээлийн зарчмаараа аж ахуйн нэгж, иргэд нь өдөр ирэх тусам дампуурч, ядуурсаар байна. Одоо үүнийг иргэд мэддэг болсон. Тиймээс сонгуулиар хэн нь, аль нам нь ард түмэнд илүү их мөнгө тараасан, хаана ямар зам, бүтээн байгуулалт хийсэн чинь сонин биш. Харин хэн нь татвар хөнгөлсөн, бууруулсан, аль нам нь иргэн, аж ахуйн нэгжүүдийнхээ бизнес хийх боломжийг хангаж өгснийг нь үнэлж, дахин дахин сонгодог болсон.

Ард түмэн сайхан амьдрахын тулд төр засгаа байгуулдаг. Түүнээс төр засагтай байлгах гэж ард түмэн амьдардаггүй. Төр оршихуй дор татвар буй гэх үг бол хоосон, худлаа, популист үг гэж дэлхий дахинд ойлгодог болсон. Төр байгаагийн гол зорилго нь ард түмнийг л сайхан амьдруулах. Түүнээс биш төр гэх байгууллага хөгжиж, мөнгөтэй болж түүгээр нь төрд ажиллаж байгаа хэсэг хүмүүсийг сайхан амьдруулах тухай ойлголт огт биш ээ. Улс хөгжье гэвэл аж ахуйн нэгжүүддээ л боломж олго. Татварын буруу бодлого, тогтолцооны гажуудлаасаа болоод улс орон мөхсөн орчин цагийн туршлага, жишээ дэлхийд олон бий.

Бид заавал тэдний алдааг давтаж, сөнөж, буурсан мөр жимээр нь явах шаардлага байхгүй. Ард түмэн өнөөгийн төр засгаас том төсөл хэрэгжүүлээд өг гэж гуйгаагүй. Та нараас иргэдийнхээ аятай тухтай амьдрах, ашигтай, орлого ажиллах боломжийг бүрэн чөлөөтэй нээгээд өгөөд ч, энэ орчныг нь эрх зүйн хувьд төгс бүрдүүлээд өгөөч л гэж хүсч байгаа.

Харамсалтай нь Монголын төр иргэдийнхээ хүсэл, шаардлагын эсрэг л ажиллаж чадаж байна. Иргэн, аж ахуйн нэгжүүдийн төлж байгаа татвар тэдний тансаглал, буруу бодлого, шийдвэрийнх нь нөхөөс болсоор. Татвар нь нэмэгдэх тусам төр данхайсаар. Данхайсан төр нь татвар, хураамж, торгуулиар Монгол Улсаа торлосоор байна.

Э.МӨНХТҮВШИН