Халх голын дайны ялалтын улс төр дипломатын түүхэн ач холбогдол, сургамжийн талаар Хүмүүнлэгийн их сургуулийн профессор, шинжлэх ухааны доктор Д.Уламбаяртай ярилцлаа.
-Энэ өдрүүдэд Халх голын дайны ялалтын 85 жилийн ойг тэмдэглэж байна. Түүхчид уг дайны сурвалжийг Японы орчин үежих үйл явц, гадаад бодлого, ХХ зууны тэргүүн хагаст Зүүн хойд Азийн геополитикийн орчинд гарсан томоохон өөрчлөлттэй холбон тайлбарладаг. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?
-Мэйжи эриний Японы геополитикийн үндсэн үр дүн нь нэгдүгэрт, хөршүүдтэй хилийн маргаанаа шийдвэрлэж, их гүрнүүдтэй байгуулсан тэгш бус гэрээнүүдийг шинэчилж, өөрийгөө олон улсын эрхзүйн дагуу хүлээн зөвшөөрүүлсэн явдал юм. Хоёрдугаарт, Солонгосын Ханлигийг нээлттэй болгож, хүлээн зөвшөөрсөн. Гуравт, Хятад-Японы анхдугаар дайнаар Чин гүрнийг “цаасан бар” болохыг нь бүрнээ ойлгуулж, тийнхүү Дорнод Азид нөлөөний хүрээ тогтоох их гүрнүүдийн геополитикийн хүчний тоглолтоос Чин гүрэн хасагдаж, Шимоносекийн гэрээгээр Чин гүрэн дайны төлбөрт Японд 200 сая лан мөнгө төлөх болсон. Ингээд Пескадорын бүлэг арал, Формуз буюу Тайвань арал, Ляодуны хойгийн дорнод боомтын бүх бэхлэлт, зэвсгийн нөөцийн хамт Японд шилжсэн. Дөрөвдүгээрт, 1904-1905 оны дайнаар Хаант Орос ялагдаж, Портсмутын гэрээгээр Сахалины өмнөд хэсэг, Курилын бүлэг арлыг өөрийн мэдэлд авсан. Улмаар олон улсын худалдааны боомт Далянь, тэнгисийн цэргийн боомт Порт-Артур бүхий Ляодуны хойгийг 99 жилээр түрээсэлж, Дорнод Хятад, Өмнөд Манжуур дахь Оросын төмөр замын сүлжээ, түүнийг тойрсон стратегийн нөөцөд чөлөөтэй нэвтрэх болсон. Тавдугаарт, Япон нь Зүүн Азид онцгой эрх ашиг бүхий Их гүрний статустай капитализм хөгжсөн цорын ганц гүрэн болон гарч ирсэн. Зургаад нь, 1910 онд Солонгосыг нэг мөр өөртөө дагуулснаар Япон нь Азийн эх газрын статустай болж, эцэст нь Зүүн хойд Азид их гүрнүүдийн ашиг сонирхол огтлолцсон олон улсын харилцааны шинэ бүтэц буй болсон.
Ингээд Япон гүрэн өөрийн геополитикийг “Азийнхан Азидаа” хэмээн томьёолж, “Аугаа Их Дорнод Азийн хамтын цэцэглэлтийн хүрээ”-г тодорхойлж, энэхүү бүс нутагт шинэ дэг журмыг илбэн тохинуулах үүргийг соёлжсон Их Наран улс гүйцэлдүүлэх ёстой гэж үзсэн байдаг. Энэ нь Дорнод Азийн хувь заяанд Өрнөдийн гүрнүүд хошуу, гараа дүрэх ямар ч шаардлага байхгүй. Ер нь тэдэнд огт хамааралгүй тив гэсэн утгатай байв. “Алс дорнодод Европын гүрнүүд халдан нэвтэрсэн нь Японд аюул занал учруулсан төдийгүй мөн Азийн ах дүү үндэстнүүдийнхээ хувь заяаг аврах бодол нэгэн адил төрсөн билээ” гэж Японы цэргийн атташе К.Каваками 1921 онд Нью Йоркт хэвлүүлсэн “What Japan thinks” номондоо бичиж байжээ. Энэ номыг Нидерландын Leopold Classic Library хэвлэлийн газраас 2016 онд дахин хэвлэж гаргасан.
Тийнхүү олон улсын харилцааны хүчний төвд Япон нь капитализм хөгжсөн, колони эзэмшигч Ази тивийн цорын ганц шинэ залуу гүрэн болон гарч ирсэн түүхтэй. Мэйжи эриний сүүлчийн улирлаас Японы Азийн эх газрын геополитикт Монгол орон өртөгдөх болж, ялангуяа Орос-Японы Санкт-Петербургийн цуврал гэрээ хэлэлцээрийн тухайлсан обьект болсон. Октябрийн хувьсгал ялсны дараа Зөвлөлт Оросын большевик удирдлага Хаант Оросоос их гүрнүүдтэй урьд өмнө байгуулсан бүх нууц гэрээ, хэлэлцээрийг хүчингүй болгосноо зарлаж, үүгээр Монгол, Солонгос, Хятадтай холбоотой нууц гэрээнүүд ил болсон. “Тусгай эрх ашиг”, “Нөлөөний хүрээ” зэрэг нэр томъёо олон улсын харилцааны үг хэллэгт шинээр орж ирснийг эдгээр нууц гэрээ протоколууд харуулсан юм.
1919 оны Версалийн найрамдлын гэрээний эцсийн шийдвэрт их гүрнүүд Японы Хятад дахь тусгай ашиг сонирхлыг харгалзан Шаньдун дахь Германы бүх эрх мэдлийг Японд олон улсын гэрээний дагуу шилжүүлсэн нь Тайшёо эриний Японы геополитикийн тод амжилт болсон. Олноо өргөгдсөн Богд хаант Монгол Улсын эхний жилүүдэд Японы улс төрийн дэмжлэгт түшиглэх, түүнд ихээхэн найдвар тавьж байсан бол Тайшёо эриний сүүлчийн улирлаас ихээхэн болгоомжлох болсон. Шёво эриний (Хирохито хааны оны чимэг 1926-89) Японы геополитик дахь Гадаад Монголын асуудал стратегийн баримт бичиг, гэрээ хэлэлцээр, дипломат албаныхан болон цэргийн дээд тушаалтнуудын илтгэл, өгүүлэл, ярианы протоколд үлдсэн байна.
-Халх голын дайнтай холбоотой сүүлд ямар шинэ баримтууд гарч ирэв?
-Японы Цэргийн яамны сайд дэслэгч генерал, барон фон Садао Араки 1933 оны гуравдугаар сард “Кайкоша” хэмээх сэтгүүлд нийтлүүлсэн “Шёво эриний Наран улсын зорилт” өгүүлэлдээ, “Япон нь өөрийн нөлөөний хүрээний бүс Манжуур, Хятадтай хил залгах Монгол мэтийн учир нь үл ойлгогдох, хоёрдмол утгатай завсрын бүс оршин байхыг хүсэхгүй. Монгол бол ямар ч тохиолдолд Дорно дахинд хамаарагдах нутаг дэвсгэр байх ёстой…Түүнийг бусад оронд орхиж болохгүй. Монголын хоёрдмол байдал нь бүхэлдээ Дорнын түгшүүртэй байдлын эх үүсвэр болно. Монголын асуудал нь эзэнт гүрний Манжуур дахь бодлогод ч томоохон саад болж болзошгүй” гэж бичиж байжээ. Квантуны армийн штабын дарга хурандаа генерал Сейширо Итагаки Японы цэргийнхний БНМАУ-д довтлох бодол санааг Мүгдэн, Хонолулад ерөнхий консул, Австри, Бельгид элчин сайдаар ажиллаж байгаад ГЯЯ-ны сайдад шинээр томилогдсон Хатиро Аритад 1936 оны гуравдугаар сард мэдэгдэхдээ, “Гадаад Монгол бол нууцлаг газар нутаг. Хаант Орос хэдийн чөтгөрийн гараа сунгаж, түүнийг өөрийн протекторат болгож байсан. Хувьсгал гарснаас хойш большевик Орос мөн адил бодлого явуулж өөрийн нөлөөг тогтоосон. Хэрэв Дорнод Азийн газрын зургийг харах юм бол Япон-Манжго-гийн хувьд Гадаад Монголын ач холбогдол нь Зөвлөлтийн Алс Дорнод, Европын хэсгийг холбогч шугам болох Сибирийн төмөр замыг хамгаалагч жигүүр гэдгээс харагдана. Хэрэв гадаад Монгол нь Япон, Манжготой нэгдвэл Зөвлөлтийн Алс Дорнод үлэмж ноцтой байдалд орж, Алс Дорнодод Зөвлөлтийн нөлөөг тулалдаангүй арилгаж болно. Иймд арми нь өөрийн гарт байгаа бүхий л хэрэгслээр Япон, Манжгогийн нөлөөг Гадаад Монголд дэлгэрүүлэхийн тулд эхний алхам болгож Зөвлөлт Оросын бодлогыг харгалзахгүйгээр Гадаад Монголыг тусгаар тогносон улс гэж үзэж, Манжго, Гадаад Монголын хооронд хэвийн, бүрэн дипломат харилцаа тогтоох явдал юм. Дараа нь тэд хүчин чармайлтаа нэгтгэн Гадаад Монголын үндэстнийг нэгтгэх талаар Баруун Өвөр Монголд тайлбарлах ёстой” гэсэн байв. Дурдсан баримт нь сүүлд “1946-1948 онд Токиод болсон Алс Дорнодын Олон улсын цэргийн шүүх”-ийн хуралд Халх голын сав нутагт Японы түрэмгийллийг нотлох гол гэрчийн баримт болсон гэж др. Р.Болд тэмдэглэсэн байдаг. Хатиро Арита нь “Аугаа Дорнод Азийн хамтын цэцэглэлтийн хүрээ” хэмээх үзэл баримтлалыг зохиогчдын нэг байсан юм.
-“Танака меморандум” хэмээх баримтын талаар түүхчдийн дунд удаан хугацаанд маргаан үргэлжилсэн шүү дээ. Үүний үр дүн юу болсон юм бэ?
-Тиймээ. 1927 оны дөрөвдүгээр сард Японы Ерөнхий сайдаар генерал барон Танака Гийчи томилогдсон нь тус улсын гадаад бодлогод нэгэн чухал үе шат болсон. Генерал Танака, түүний Засгийн газар 1927 оны зун Дайрен хотноо “Алс Дорнодын бага хурал”-ыг зохион байгуулж, Хятадын коммунистуудын эсрэг тэмцэж буй Чан Кайшитай хэрхэн харилцах, Манжуур, Гадаад Монголын статус, генералиссимус Жан Золинь зэрэг Зүүн Азийн өргөн хүрээтэй асуудалд төвлөрсөн байдаг. Бага хурлаас гаргасан шийдвэрийг үндэслэн ерөнхий сайд генерал Танака эзэн хаандаа тусгайлан бэлтгэсэн айлтгал бичгийг өргөн барьсан гэж үзсээр ирсэн. Танакагийн меморандум хэмээн нийтэд танил болсон хэсэгт “…Хятадыг эзлэн авахын тулд бид эхлээд Манжуур, Монголыг эзлэх хэрэгтэй. Харин дэлхийг эзлэн авахын тулд эхлээд Хятадыг эзлэн авах ёстой. Хэрэв бид Хятадыг эзлээд авчихвал даян дэлхий, Азийн бусад орон, Дорнод Ази Японых болно…Манжуур, Монгол хоёрын хяналтыг гартаа авах нь манай анхны алхам мөн. Манжуур, Монгол нь Алс дорнодын Бельги юм. Их дайны үед Бельги нь тулааны талбар болон хувирсан билээ. Орос, АНУ-тай хийх дайндаа бид Манжуур, Монголд дайны хамаг бэрхийг хүлээлгэх ёстой…Ар, Өвөр Монголд манай япон хүний тоо хангалттай олон болмогц бид тэнд газрыг жинхэнэ үнийх нь аравны нэгээр худалдан авч, улмаар цагаан будаа тарьж, хүнс тэжээлийн нөөцөө арвижуулна. Газрын ихэнх хэсэг бидний гарт орсон байхад Монгол нь монголчуудынх уу, япончуудынх уу гэдэг тухай маргаан байхгүй болно…Монгол бол маш их хэмжээтэй сайн чанарын хямд ноостой…асар их баялгийн шавхагдашгүй эх булаг мөн…” гэсэн байдаг.
Дурдсан баримт бичиг бүрэн эхээрээ анх хятад хэл дээр Нанкинд хэвлэгддэг “Шиши юүэбао” сэтгүүлийн 1929 оны арванхоёрдугаар сарын дугаарт нийтлэгджээ. Гэхдээ Танакагийн Засгийн газар меморандум хэвлэгдэхээс дөрвөн сарын өмнө дол дугаар сард огцорч, Танака бээр ч өөрөө есдүгээр сард өвчнөөр нас барсан учир дээрхийн талаар үнэнийг өчих гэрчгүй болжээ. Хятад-Японы нийгэмлэгээс ч тэрхүү меморандумыг “Манжуур-Монголын тухайд Японы бодлогыг хятад хүний нүдээр харах нь” гэсэн гарчигтайгаар япон хэлэнд орчуулан 1930 оны зургаадугаар сард товхимол болгон хэвлүүлж байжээ. Дээрх эх 1931 оны есдүгээр сард Шанхайд гардаг “The China Critic” хэмээх англи хэл дээр гардаг сэтгүүлийн газраас товхимол болгон гаргасан байгаа юм. Мөн онд ч Танакагийн меморандум Коминтерний төв хэвлэл “Коммунист Интернационал” сэтгүүлийн 1931 оны №33-34 дугаарт орос хэл дээр ч нийтлэгдсэн.
Япон нь Версаль-Вашингтоны системийн хүрээнд үндэсний эрх ашгаа хангах бодлогоос татгалзаж, хүчээр түрээ барих, өргөжин тэлэх бодлогод шилжсэн нь 1931 онд Мүгдэний хэргийг үүсгэж, 1937 онд Хятадтай дайныг эхлүүлж, цаашлаад 1941 онд Хавайн Пёрл Харборт довтолсноор Номхон далайн театрт дайны ажиллагааг шинээр өргөжүүлснээр тодорхой болсон билээ. Эндээс үүдээд ийм меморандум үнэхээр байдаг гэдэгт хятадууд баттай итгэхэд хүрч, түүнийг Японы эсрэг сурталчилгаанд ашиглах болсон байна. Зөвлөлт, Монголд ч Танакагийн меморандум хэмээхийг хэсэгчлэн орчуулж, Японы эсрэг сурталчилгаанд өргөнөөр ашиглаж эхэлжээ.
1950-иад оны дундуур хэвлэгдсэн дурсамж номондоо Япон гаралтай Тайванийн бизнес эрхлэгч Цай Чих-Кан 1928 оны зургаадугаар сарын 20-ны шөнө “Төлөвлөгөө”-г Японы эзэн хааны номын сангаас хэд, хэдэн хүний туслалцаатайгаар нууцаар хуулж авсан гэж бичсэн байдаг. АНУ-ын сонины ажилтан, Shanghai Evening Post and Mercury сэтгүүлийг үүсгэн байгуулагч редактор Карл Кроу 1942 онд Танакийн меморандумд оршил бичиж, “Дэлхийн эзэнт гүрэн Японы мөрөөдөл: Танака меморандум” нэртэйгээр Нью-Йорк, Лондон хотноо эрхлэн хэвлүүлсэн байна.
Америкийн цэргийн түүхч Едвин П.Хойт Ерөнхий сайд Танакагийн меморандум бодитойгоор байсан, харин япончууд түүнийг устгасан гэж эрс шийдэмгий мэдэгдэж байв. Харин Америкийн өөр нэг түүхч Мейрион Харриес үзэхдээ, “Танакагийн меморандум байсан гэж нотолсоор ирсэн нь 30 гаруй жил хүмүүсийн толгойг эргүүлсэн ХХ зууны хамгийн бохир заль мэх байсан” гэжээ. Японы Үндэсний батлан хамгаалах академийн олон улсын харилцаа, дипломат ажиллагаа, дайны түүхий профессор Наруо Тохмацу мэдэгдэхдээ, “Танакагийн меморандум гэж хэзээ ч байгаагүй, харин тэр жилдээ Дайренд болсон бага хурлын материалыг мушгин гуйвуулж зохиомжлон хэвлэж нийтэд тарааснаас өөр юу ч биш” гэжээ. Өрнөдийн болон Японы түүхчид уг баримтыг Москва төвтэй Коминтерн, түүний хяналтад байсан Хятадын коммунистуудтай хамтран зохиож, зохион байгуулалттай хийсэн суртал ухуулга гэж үзэж байжээ.
ЗХУ-ын Улсыг аюулаас хамгаалах байгууллагад өндөр алба хашиж байгаад тэтгэвэрт гарсан дэслэгч генерал Виталий Павлов 1995 онд Москвагийн «Новости разведки и контрразведки» сэтгүүлд Танакагийн Өргөх бичгийн талаар тодорхой бичжээ. В.Павлов уг баримт бичгийг 1931 онд ЗХУ-ын ДЯЯ-наас АНУ болон Европт Японы эсрэг үзэл санааг өдөөх зорилгоор зохиосон хуурамч баримт болохыг тэмдэглэсэн байна.
Академич Б.Лхамсүрэн, Элчин сайд М.Дүгэрсүрэн нар өөрсдийн бүтээлдээ “Японы милитаризмын үл бүтэх санаархлыг илэрхийлсэн барон Танакийн эзэн хаандаа өргөсөн 1927 оны меморандум гэгч байгаагүй хэмээн Японы улс төрчид, судлаачид нотлохыг оролдог боловч чухамдаа түүх түүний дагуу л өрнөсөн нь үнэнд билээ” гэж бичсэн нь бий.
Ийм баримт үнэхээр байсан гэдгийг 1946-1948 оны Токиогийн Олон улсын шүүх хурлын 169 тоот баримтаар гаргаж ирсэн ч нотолж чадаагүй, Танакагийн меморандум хэмээх баримтын уг эх нь япон хэлээрээ өнөөг хүртэл олдоогүй зэрэг нь түүхчдийг эргэлзээнд оруулсаар иржээ. 2007 оны есдүгээр сард Хятадын түүхчдийн судалгааны баг олон жил эрэл хайгуул хийсний эцэст тийм тусгайлсан меморандум огт байгаагүй гэсэн дүгнэлтэд албан ёсоор хүрч, түүнийг 2008 оны нэгдүгээр сарын 1-нд Японы гол хэвлэл “Tokyo Shimbun” албан ёсоор зарласан байна.
-Халх голын дайны нэг учир шалтгаан нь Японы дэмжлэгтэй Манжго байгуулагдаж Монгол Улстай шууд хиллэх болсон явдал гэдэг байх аа?
-Мөн л тийм. 1932 оны хоёрдугаар сард Шиньжин буюу хуучнаар Чанчунь хотод Японы дэмжлэгтэйгээр Манжго хэмээх улс байгуулагдаж, тус улсын тэргүүнээр Хенри Пу Ий өргөмжлөгдсөн. Дипломатын түүхэнд Манжгог Японы тоглоомын улс, дагуул улс хэмээн тэмдэглэсэн. 1934 он гуравдугаар сарын 1-нд Манжго нь Аугаа их Манжийн эзэн хаант улс болж өргөжин Пу Ий-г эзэн хаан хэмээн тунхаглаж, оны чимгийг “Төгсбуянт”-ын тэргүүн он хэмээн зарлаж, түүнд генералиссимус цол олгосон юм.
Япон 1933 оны гуравдугаар сард Лиги Нациас, 1934 оны арванхоёрдугаар сард Вашинтоны гэрээнээс гарсан. 1932 оны есдүгээр сард Токиод томилогдсон Манжгогийн анхны элчин сайд Бао Гуан-чэнъ Лиги Наци хэрэг дээрээ дампуурсан тул шинээр Азийн Лиги Нацийг байгуулах тухай энхтайванч санаачлага дэвшүүлж байв.
Дундад улс Манжгог хүлээн зөвшөөрөөгүй боловч хоёр тал худалдаа, харилцаа холбоо, зам, тээврийн салбарт албан ёсны харилцаа тогтоожээ. Олон улсын харилцааны системийг цэргийн хүчээр тогтоож буй эдүгээ үед Стимсоны номлолын дагуу олон улсын заншлын үндсэн дээр АНУ Манжгог хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй гэж Япончууд Америкчуудыг ятгаж эхэлсэн. Манжгог 1934 онд Эль Сальвадор, Доминиканы БНУ, Гэгээн Ширээтийн улс, ЗХУ 1941 оны дөрөвдүгээр сард, Итали 1937 оны арваннэгдүгээр сард, Испани арванхоёрдугаар сард, 1938 оны тавдугаар сард Гитлерийн Герман, 1939 оны нэгдүгээр сард Унгар тус тус хүлээн зөвшөөрч, дипломат харилцаа тогтоов. Дэлхийн II дайны үед 1940 онд Словак, Франц, Румын, 1941 онд Болгар, Финланд, Дани, Хорват, Японы нөлөөнд орсон Хятадын Ванъ Жин-вейн Засгийн газар, Тайланд, 1941 онд Филиппин Манжгог тус тус хүлээн зөвшөөрсөн.
Ийнхүү БНМАУ дорнод талдаа Японы дагуул Манжго хэмээх шинэ “гуравдагч хөрш”-тэй болж, нийт 700 км урт газраар хиллэх болсон. Удалгүй Монгол, Манжгогийн хилийн бүсэд байнгын зөрчил гарах болж, улмаар 1935 оны нэгдүгээр сард Халхын сүмийн орчимд зэвсэгт мөргөлдөөн болж өргөжин хоёр талаас ноцтой хохирол гарч, цаашдаа даамжирсаар байлдаан болсон.
Япон эрдэмтэн Танака Кацүхико өөрийн бэсрэг бүтээлдээ хэрэв Гадаад Монгол Японы саналыг хүлээн авч Манжготой дипломат харилцаа тогтоосон бол Номунханы хилийн будлиан буюу Халх голын байлдаан гарахгүй байсан гэсэн хувилбар гаргаж ирсэн нь буй.
-1939 онд Япон Монгол руу дайрах бодолгүй байсан гэх гаргалгааг сүүлд зарим нэг судлаачид хэлж байгаа харагдсан. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?
-Түүхэн баримтууд маш тодорхой. Өөрөөр хэлбэл, хуучин болон шинэ баримтууд хөдөлшгүй нотолж байна. Үүнийг үгүйсгэх ямар ч боломжгүй.
-Халх голын дайны ялалтын улс төр-дипломатын түүхэн ач холбогдлыг дүгнэвэл юуг онцлох вэ?
-Халх голын сав дагуу өрнөсөн байлдааны ажиллагаа нь Монголын хилийн бүсэд юуны өмнө Зөвлөлт, Монгол-Японы хооронд болсон орчин үеийн томоохон хэмжээний дайны ажиллагаа байсан бөгөөд нөгөө талд Монгол-Зөвлөлтийн холбоотны харилцааг шалгасан томоохон сорилт болсон. Халх голын байлдаан бол дэлхийн II дайны оршил болсон бөгөөд аугаа эх орны дайнд гарамгай гавьяа байгуулсан маршал Г.К.Жуковын цэргийн урлагийн стратеги, тактикийн амжилтын үндэс суурь нь чухамхүү Халх голын байлдааны үед тавигдсан гэж үздэг.
Халх голын дайны ялалтын түүхэн ач холбогдол нь нэгд, Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг баталгаажуулж, хоёрт, Зөвлөлт-Монголын холбоотны харилцааг шалгасан, гуравт, Аугаа эх орны дайны хүнд жилүүдэд ЗХУ-ыг фашист герман, миллитарист японы хоёр фронт дээр нэгэн зэрэг байлдаж болзошгүй аюулыг зайлуулж, тавд, АНУ-ыг дэлхийн II дайнд татан оролцуулахад шийдвэрлэх түлхэц үзүүлсэн явдалд оршино.
АНУ-ын судлаач Стюард Д.Голдмэн бичихдээ, Халх голын дайны ач холбогдол нь дэлхийн II дайны оршил болоод зогсохгүй ЗХУ-ын улаан арми Москвагийн дэргэд германы вермахтын армид цохилт өгч, ялалт байгуулахад шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн гэжээ.
Японы тэнгисийн цэргийн хүчин 1941 оны арванхоёрдугаар сарын 7-нд Хавай арлын Сувдан эрэгт байрлах АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүчинд гэнэтийн хүчтэй цохилт өгөхөд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн Халх голын байлдаан, түүнд Япон ялагдсан талаар АНУ-д бараг л мэдэлгүй өнгөрсөн нь үнэхээрийн хачирхалтай бөгөөд харамсалтай хэмээн Монгол Улсад Элчин сайдаар ажиллаж асан Жонатан Эдлтон өөрийн бүтээлдээ бичсэн.
Халх голын дайны ялалтын үр нөлөөгөөр 1941 оны дөрөвдүгээр сард Москвад Зөвлөлт-Японы хооронд таван жилийн хугацаатайгаар Төвийг сахих гэрээ болон Хамтарсан Тунхаглалд гарын үсэг зурсан. Тунхаглалд: “…Төвийг сахих гэрээний үзэл санааны дагуу…Япон нь БНМАУ-ын газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал ба халдашгүй дархан байдлыг хүндэтгэх үүргийг авч байгаагаа нэр төртэй мэдэгдэж байна” гэжээ. Үүгээр Япон нь БНМАУ-ын статус-квог олон улсын эрхзүйн хувьд de facto хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг болсон. Үүнээс гадна Гадаад Монгол Хятадаас хамааралгүй бодитой оршин тогтнож буй субьект мөнийг хүлээн зөвшөөрсөн Алс Дорно дахины анхны их гүрэн нь Япон болсон.
1946-1948 онд Токиод явагдсан Олон улсын цэргийн Шүүх хурлаас Халхын голын байлдааныг япончуудын урьдаас бэлтгэн “БНМАУ, ЗСБНХУ-ын эсрэг явуулсан түрэмгий дайн” байсан гэж үзсэн.
М.Мөнхцэцэг
