Category: соёл-урлаг

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……………

Ц.Амарбаяр буюу “Ноён” Бондгортой ярилцлаа. Тэрээр тун удахгүй “Монголд төрсөн минь учиртай” тоглолтоо хийхээр болсон байна.

---

-“Монголд төрсөн минь учиртай” тоглолтоо хийхээр болжээ. Тоглолтод тань хичнээн уран бүтээлчид оролцох бол?

-Тоглолт маань дөрөвдүгээр сарын 15-нд “Монгол бөхийн өргөө”-нд болно. Би тоглолтынхоо зар сурталчилгаан дээр ямар уран бүтээлчид оролцох тухайгаа тавиагүй байгаа. Учир нь уран бүтээлч хүн бүрт тоглолтоо хийх зорилго байдаг. Миний хувьд өөртөө итгэлгүй байгаа юм шиг хэдэн гавьяатын нэр тавьж, эсвэл тоглолтыг бизнес болгож болсон болоогүй хэдэн дуу дуулаад хүмүүсийн халаасан дахь мөнгийг авахыг хүсдэггүй. Тоглолтыг хийж бүтээсэн зүйл минь хэр хэмжээнд явна вэ гэдгийг үзэх, сорих шалгуур л гэж боддог. Миний хувьд арван жил энэ урлагийн зам мөрөөр явж байна. Энэ хугацаанд хөдөлмөрлөж, зүтгэж явсны минь үр шим энэ тоглолтоор гарах болно. Тэгэхээр хэний ч тоглолт гэдэг нь мэдэгдэхгүй олон хүний нэр зоохыг хүсэхгүй байна л даа. Зөвхөн “Ноён Бондгор”-ын тоглолт гэдэг талаас нь хүлээж аваасай гэж бодож байна.

-Тоглолтоо яагаад “Монголд төрсөн минь учиртай” гэж нэрлэх болсон юм бэ?

-Монголд хүн бүхэн учиртай төрсөн. Ер нь бүх зүйл учиртай. Миний дуучин болсон болоод өөрийн тань түмэн олонд мэдээлэл хүргээд явж байгаа зэрэг гээд бүгд л учиртай байгаа. Миний хувьд яагаад Монголд төрсөн учраа олсон шүү. Харин ямар учиртай гэдгээ тоглолтоороо тайлагнахыг хүсэж байна. Мөн үзэгч түмнээ эх нутагтаа ямар учиртай төрснөө ярилцацгаая, дуулцгаая гэж уриалах байна.

-“Би Бондгор биш” гэсэн нэртэй цомгоо гаргасан. Мөн л цомгийн нэр анхаарал татаж байлаа. Энэ тухай яриач?

-Сүүлийн үед надад энэ нэрний тухай асуудал их бодогдож эхлээд байна л даа. Ер нь хүний эцэг эх үр хүүхдэдээ сайн сайхан, эрүүл энх байлгах гэж бэлгэ дэмбэрлийг нь бодож нэр хайрладаг. Гэтэл одоо өнөөх “Нэр бүтэн заяа” гэдэг ойлголт бүр алга болжээ. Хэн хүссэн нь л нэгнийхээ нэрийг товчилж, өөрчилж янз бүрээр дуудах болсон байх юм. Тэгэхээр одоо залуус маань энэ буруу хазгай зүйлсээс аль болох зайлсхийх хэрэгтэй. Бид ийм байхад үр хүүхэд минь бидний өгсөн нэр алдрыг хүссэнээрээ солих элийрэл рүү явна гэсэн үг шүү дээ. Үүний оронд бүтэн нэрээрээ дуудуулж дүүрэн жаргалаа эдэлье л дээ. Энэ нь гоё биш гэж үү.

-Тэгэхээр та “Ноён Бондгор” биш Ц.Амарбаяр гэж дуудуулахыг хүссэн хэрэг үү?

-Аав, ээж өвөө, эмээ минь намайг бүр жаахан байхад “Бомбоолой”, “Бондгор”-оо гэх мэтээр өхөөрдөж, хайрлаж дууддаг байсан. Энэ нэр минь найз нөхөд, анги хамт олны минь дараа нь урлагийн замд ороход минь хүртэл хамтдаа явсаар өнөөг хүрчээ. Харин урлагт орход Ноён гэдэг үг нэмэгдсэн шүү. Мэдээж энэ нэр минь ээж, аавын минь өгсөн нэрнээс илүү түмэн олонд хүрч, цуурайтаад явж байгаад залуу хүний хувьд бахархалтай явдаг л юм. Гэхдээ ямар ч хүнд аавынхаа нэр алдрыг дуурсгаж, ижий, аавдаа бахархуулж амьдрах шиг сайхан зүйл байхгүй байх.

Түүнчлэн хайрласан нэр алдрыг нь үр хүүхэд нь сайн сайхнаар дуудуулах жаргал байдаг болов уу. Яахав, хайртай хүүгээ өхөөрдөж, хайрлаж Бондгор гэж дууддаг байсан хэдий ч аав минь намайг Амарбаяр гэж нэрлэсэн шүү дээ. Тийм учраас би олон мянган үзэгч цугласан тэр их танхимд Цагаанравдангийн Амарбаяр гэж дуудуулахыг хүсч байна. Энэ ч утгаараа цомгоо “Би бондгор биш” гэж нэрлэсэн. Цомгийн нэр маань нэг бодлын заль юм л даа. Бондгор биш гэхээр хэн билээ гэж хүн бодно байх. Тэр үед нь л би бол Ц.Амарбаяр шүү гээд хэлээд өгчихье гэсэн л ухаан юм.

-Таны “Ээжийгээ зүүдэллээ” гэсэн уран бүтээл үзэгчдэд хүрсэн. Энэ дууг дуулах болсон тухайгаа яриач?

-Энэ дууны аяыг Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Б.Пүрэвсүрэн, үгийг П.Далай тэрлэсэн юм. Би Пүүжээ ахтайгаа олон сайхан уран бүтээлүүд хийж байсан л даа. Миний “Амжилт хүсье”, “Миний найз”, “Хайрын солонго” гээд маш олон уран бүтээл дээр хамтарч байлаа. Нэг өдөр би Пүүжээ ахын студи дээр яваад орлоо. Төгөлдөр хуурын ард намуухан хөгжим дараад л сууж байдаг юм байна. Надад нэг ч аавын тухай дуу байдаггүй болохоор аавын тухай дуутай болох зорилготой очсон хэрэг. Гэтэл Пүүжээ ах хэлж байна. “Би удахгүй тоглолтоо хийнэ. Тоглолт дээрээ ээждээ зориулж дуулахаар нэг дуу хийлээ. Ах нь өөрийнхөө хийсэн цөөхөн дууг сонсч л огшиж уйлж байсан юм. Нэг нь чиний “Миний найз” дуу байсан бол өнөөдөр зохиосон ээжийн дуугаа сонсоод яалт ч үгүй уярчихдаг байна шүү. Ах нь нэг дуулаад өгье” л гэлээ. Сонстол үнэхээр сайхан дуу байсан. Би зүгээр ч сонссонгүй. Утасныхаа дуу хураагуур дээр бичээд авчихлаа. Маргааш нь яаруу сандруу ая данг нь тааруулж дуулаад, тоглолтоос нь өмнө бариад очсон юм. Ер нь дуу эзнээ олж, тэр агшинд уран бүтээл төрдөг байх гэж би боддог юм.

-Саяхан үзэгчдэд хүрсэн “Сайн аав” киноны “Амьдрал” дууг дуулсан байсан. Энэхүү саналыг хэрхэн хүлээж авав?

-Энэ их сайхан дуу л даа. Гэхдээ “Амьдрал” дууг яг энэ кинонд зориулж хийгээгүй юм. Өмнө нь энэ дууг хамгийн анх Мөнх-Амьдрал гэж миний хуурай дүү дуулж байсан. Нандинцэцэг гээд бүсгүй шүлгийг нь бичиж Мөнх-Амьдрал аяыг нь хийсэн байдаг юм. Гэхдээ би дуулахдаа шүлгийг нь УИХ-ын гишүүн С.Жавхлан ахаараа нэмүүлж бичүүлсэн. Ингээд дуу маань гараад удаагүй байхад “Сайн аав” киноны дуу болгоочээ гэсэн санал ирсэн юм. Яг энэ кинонд тохирох дуу байна гэсэн учир би ч гэсэн дуртай зөвшөөрсөн. Хүмүүсийн сонсох дуртай дуу болсонд баяртай байгаа.

-Гэр бүлд тань урлагийн хүн байдаг уу. Яагаад дуучин болохоор шийдсэн юм бэ?

-Би нэг ахтай, эхээс хоёулаа л юм. Би урлагийн гэр бүлд төрж өссөн юм шүү дээ. Өвөөг минь Баатарын Лхаасүрэн гэдэг. Бүжиг дэглээч, бий биелгээ судлаач хүн байсан. Өвөөгийн маань судалсан онолоор одоо болтол СУИС, ХБК зэрэг сургуулиудад зааж байгаад баяртай байдаг даа. Мөн дэглэсэн бүжгүүд нь өнөөг хүртэл тоглогдсоор байгаа. Мөн эмээ минь Долгор гэж уртын дууч байлаа. Ээж, аав урлагийн хүмүүс учир би эмээгийнхээ гар дээр л өсөж, хүмүүжсэн. Эмээгийнхээ дуулахыг сонсож, бүүвэйлэгдэж өссөн учир дуучин болсон юм болов уу даа.

Харин аав минь бүжгийн багш бол ээж минь Хилийн цэргийн урдаа барьдаг ганц бүжигчин байлаа шүү дээ. Монгол Улсын гавьяат бүжигчин Эрдэнэчимэг гэж хүн байдаг. Одоо бол ээж, аав хоёр минь хувийн бизнесээ хийгээд явж байна.

-Таныг урлагаас тэс ондоо мэргэжилтэй гэж сонссон…

-Би ШУТИС-д компьютер программистын мэргэжлээр гуравдугаар курс хүртлээ суралцаж байсан. Гэхдээ гуравдугаар курсээсээ хойш би их сургуульд сурах шаардлагагүй болсон. Сургууль надад хэзээ ч амьдралын ухаан, хүндлэлийг заахгүй юм байна гэдгийг ойлгосон хэрэг. Харин одоо би амьдралын их сургуульд сурч байна. Би сургуулиа хаяад Самандын Жавхлан гэдэг их сургуульд элссэн юм. Энэ сургуульд би үхэн үхтлээ л суралцана гэж боддог. Миний хийж бүтээж буй бүх зүйл энэ сургуулиас авч буй абшиг гэж болно. Ер нь өөрийгөө онц сайн сурч байгаа гэж бодож байгаа шүү. Хүмүүс “Чи Жавхланг л дагаад байх юм” гэдэг л юм. Надад бол Монголоо гэсэн сэтгэлтэй ахыгаа дагахад алдах зүйл байхгүй гэж боддог. Хамтдаа л Монголоо гэсэн сэтгэлээр зүтгээд явж байна. Болохгүй зүйл байхгүй шүү дээ. Бид хоёрыг эх оронч үзэл, Монголоо гэсэн сэтгэл нэгтгэж нэгэн зүгт байлгаж чаддаг юм. Ер нь ах минь луйвар хийдэг дарга нар шиг надаар мөнгө тараалгаад яваагүй. Харин надаар Монгол гэсэн сэтгэлгээг сурталчлуулж уран бүтээл хийлгэж байна. Наад захын жишээ л гэхэд ийм ялгаа байна даа.

-Улс төрд орох бодол бий юү?

-Шаардлагатай бол орно шүү дээ.

-Гэр бүлээ танилцуулаач. Хүүхэдтэй болж амжсан уу?

-Миний эхнэрийг Золзаяа гэдэг. СЭЗДС-ийг дүүргэсэн. “Тэгш нийгэм” ТББ-ыг ажиллуулж байна. Тэгш эрхийг бий болгох, зөв, сайхан зүйлийг түгээхийн төлөө тэмцдэг. Санал, санаачилгаа хамтдаа гаргадаг ч миний хувьд уран бүтээл рүүгээ илүү анхаарлаа хандуулж байна.

Одоогоор хүүхэдтэй болоогүй байна. Оройхон гараад ширүүхэн дайрна гэдэг шиг л юм болох гээд байна шүү. Ямартай ч олон хүүхэдтэй болно гэсэн бодолтой байдаг.

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРИВААС…

---

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Гэсэржавын Пүрэвдоржтой хөөрөлдлөө.

-Нийслэлийн хүндэт иргэнээр өргөмжлөгдсөн арван тав дахь хүн та боллоо. Баярын сэтгэгдлээ манай уншигчидтай хуваалцахгүй юу?

-Соёл урлагийн салбарт олон жил үр бүтээлтэй ажилласан, нийслэлийн иргэдийг соён гэгээрүүлэх үйлсэд хувь нэмэр оруулсан хэмээж Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат-Үүлийн өргөн барьсан саналыг үндэслэн НИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн 2014 оны аравдугаар сарын 21-ний өдрийн 120 дугаар тогтоолоор намайг нийслэлийн 15 дахь “Хүндэт иргэн”-ээр тодруулсан юм байна. Нийслэлийн хүндэт иргэн болно гэдэг сайхан үйл явдал. Нийслэлдээ зориулж 1985 онд “Улаанбаатарын үдэш” дуугаа анх зохиож уран бүтээлээ эхэлж байсан минь саяхан мэт санагдаж байна. Энэ дуу маань олон хүний чихэнд хоногшиж, сонсох дуртай дуу нь болсонд хувьдаа баяртай байна. Би бол Нийслэлийн үндсэн иргэн, нийслэлдээ багахан ч болов хувь нэмэр оруулсаар ирсэн, цаашдаа улам их зүтгэнэ. Өнөөдөр нийслэлийн удирдлагууд надад хүндэтгэл үзүүлж, нийслэлийн “Хүндэт иргэн”-ээр өргөмжилж байгаад их баяртай байна. Нийслэл хот үүсэн байгуулагдсаны их ойн баярын мэндийг нийт монголчууддаа танай сониноор дамжуулан хүргэж байгаадаа баяртай байна.

-Таны зохиосон “Улаанбаатарын үдэш” дуу нийслэлийн үе үеийн залуусын сэтгэл зүрхийг хөглөж эгшиглэсээр ирсэн. Та энэ дууныхаа түүхээс хүүрнээч?

-Би “Улаанбаатарын үдэш”-ээ миний нутгийн дуу гэдэг юм. Би чинь хотын унаган хүүхэд. “Улаанбаатарын үдэш” дуугаа 29 жилийн өмнө зохиож анх Б.Бадар-Ууган агсан дуулж байлаа. Тэрнээс хойш хэдэн ч уран бүтээлч дуулсан юм бүү мэд. Хөгжмийн зохиолч бүхний дуу зохиох арга барил өөр. Би ихэвчлэн үгийг нь харж байж зохиодог. Харин “Улаанбаатарын үдэш”-ийн хөгжмийг нь эхлээд бичсэн юм. Миний зохиосон аялгуу соёлын гавьяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч, яруу найрагч П.Сандуйжав гуайн сайхан шүлэгтэй хоршоод өдий хүртэл дуулагдаж байна.

“Ээрэм талын сэвэлзүүр салхи

Эцэж ядраад амарсан ч юм уу

Амраг хосын яриаг сонсохоор

Амьсгаа даран чагнасан ч юм уу

Улаанбаатарын үдэш намуухан

Учралын болзоонд залуус яаруухан” гээд үнэхээр сайхан үгтэй дуу шүү. Төрсөн нутгийнхаа тухай зохиосон дуу минь юм шүү дээ.

-Таны уран бүтээлийн урын сангийн багагүй хувийг хүүхдийн дуу эзэлдэг байх аа?

-Би Уралын Хөгжмийн дээд сургуулийг 1980 онд төгссөн. Төрийн шагналт, ардын жүжигчин хөгжмийн зохиолч С.Гончигсумлаа багш маань сургуульд явуулж байлаа. Манай сургуулиас тухайн үеийн урлагийн мастерууд төрөн гарч байлаа шүү дээ. Одоо ч тэр хүмүүс урлагийг дэлхийн түвшинд авч яваа. Төгсөж ирээд Хөгжим, бүжгийн коллежид 10 жил багшилсан юм. Бие даасан уран бүтээлээ 1985 оноос эхэлсэн гэхэд болно. “Шинэ өглөө”, “Тавтай нойрсоорой”, “Түүдэг гал” зэрэг хүүхдийн дуунуудаар уран бүтээлээ эхэлж байлаа. “Нандин эрдэнэ” дууг гавьяат жүжигчин Ч.Насантогтох маань анх дуулж байлаа.

-Сургуульд явахаасаа өмнө хөгжмийн улаан хорхойтон байсан нь дамжиггүй. Тэр үеийн залуусын жишгээр рок хөгжмийг ч их сонсдог байв уу?

-Аав маань хэдийгээр урлагийн хүн биш ч хөгжим их сонсдог хүн байсан нь надад их нөлөөлсөн. Дөрвөн настайдаа аккордион тоглож эхэлсэн. Би чинь рок хөгжмийг нэг хэсэг ёстой сайн сонссон. Бүр багаасаа л сонсдог байлаа. Гэхдээ сүүлд уран бүтээл хийх гэсэн чинь рок хөгжим тохирохгүй болсон. Би бол тийм нэг намуухан хүн юм. Зөөлөн аялгуутай хөгжим намайг өөрийн эрхгүй татаж эхэлсэн. Ихэнх уран бүтээл маань ч аядуу уянгын талдаа бүтээд байдаг нь үүнтэй холбоотой байх.

-“Инээмсэглэл” хамтлагт байхдаа зохиосон дуунууд чинь уянгын талдаа шүү?

-Хөгжим бүжигт багшилж байхдаа “Инээмсэглэл” хамтлагтайгаа холбогдсон. Тухайн үедээ хамгийн хит дуунуудыг гаргаж байсан байх. Гэсэн ч залуу хүмүүс түр завсарласан. Сүүлд бид хамтлагийнхаа 30 жилийн ойгоор Соёлын төв өргөөнд тоглоход хүмүүс үнэхээр сайхан хүлээж авсан шүү.

-“Инээмсэглэл” завсарлачихаар хаана очив?

-Уран бүтээлээ хийгээд явж байсан учраас урлагийн ертөнцөөсөө холдоогүй л дээ. 1988 онд “Хөх тэнгэр” хамтлагийг байгуулсан. Тэр үед буянтай Жагаа гадаадаас маш өндөр технологийн хөгжим оруулж ирсэн юм. Би “Буян”-гийн Жагааг буянтай Жагаа гэдэг юм. Тэгээд л “Хөх тэнгэр”-тэйгээ уран бүтээлээ туурвиж тоглолт хийж эхэлсэн. Энэ хамтлагаас нэгэн үеийн дуучид төрөн гарсан гэдгийг хүмүүс сайн мэдэх байх. Н.Ганхуяг, Дашдондог, Цогоо, “Никитон”-ы Батчулуун, Өөжгий гээд дуучидтай байлаа. Урлагийн тогооноос хоолоо олж идэж яваа нэгэн үеийн уран бүтээлчид бүгд л “Хөх тэнгэр”-ээс төрөн гарсан. Рок, попын анхны цомог болох Б.Сарантуяа, Н.Ганхуяг хоёрын “Зүүдний говь” бол энэ хамтлагт байхдаа өлгийдөж авсан бүтээл.

-Та олон цомог гаргасан биз?

-Хүүхдийн дуунуудаараа “Зуслангийн найзууд” гэдэг цомог гаргасан. Мөн шилдэг дуунуудаа түүвэрлэж “UB Night” гэж цомог гаргалаа. Дараа нь төгөлдөр хуур хөгжмөөр Монголынхоо хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүдийг тоглож “Love song” гэдэг нэртэй хоёр ч цомог гаргасан.

-Уран бүтээлээ хүүхдийн дуугаар эхэлж байж. Хүүхдүүдэд зориулж уран бүтээл дахин хийсэн үү?

-Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хүүхдийн зохиолч Ж.Дашдондог гуайн зохиолоор “Дэлхий ээжийн төрсөн өдөр” гэдэг хүүхдийн дуурь бичсэн. Энэ дуурь хүүхдэд зориулсан анхны дуурь болсон байх.

-Таны нэрийн хуудас болсон олон сайхан дуу байдаг. Тэр бүхнээсээ ганц нэгийг нэрлэвэл?

-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, “Зууны манлай эстрадын дуучин”, поп хатагтай Б.Сарантуяагийн “Мартъя”, гавьяат жүжигчин, НҮБ-ын Хүүхдийн элч дуучин Т.Ариунаагийн “Зөвхөн тэр хайрандаа” соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин С.Сэрчмаагийн “Эрх хонгор сэтгэл” зэрэг олон түмэнд бага сага хүрсэн дуунууд байнаа.

-Танай хүүхдүүдээс мэргэжлийг тань өвлөж байгаа хүн байна уу?

-Би хүү, охин хоёртой. Тэднийгээ бага байхад нь Хөгжим, бүжгийн коллежид оруулсан ч өөрсдөө өөр зүйл сонирхоод гарчихсан. Одоо хоёулаа гадаадад амьдарч байгаа. Харин ач, зээ нар маань хөгжимчин болох төлөвтэй. Авьяастай, бас сонирхолтой байх шиг санагдаад байгаа. Хэрэв тэд маань сонирхвол хөгжимтэй холбоод өгнө дөө.

Л.БАТЦЭНГЭЛ

Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Г.Алтанхуягтай ярилцлаа. Түүний хөгжмийн том хэмжээний бүтээлүүдээс гадна “Унаган хайр”, “Дуунд дуртай болов оо, би”, “Цэцэгчний хүслэн, “Манай гаригийн залуус” гээд олон арван дууг нь нийтэд алдаршин түгсэн билээ.

---

-Тантай уулзсаных сүүлийн үед хийж байгаа уран бүтээлүүдээс тань сонирхъё…?

-Уран бүтээл гэвэл 2000 оныг онцлох дуртай. Яагаад гэхээр их амжилттай жил болсон санагддаг. Ялангуяа хөгжмийн том хэмжээний бүтээлүүд маань тун бүтэлтэй байсан. 2004 онд бичиж эхэлсэн “Өүлэн эх” дуурь маань Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой буюу 2006 онд анхных нь тавигдсан. Өүлэн эх дуурийнхаа хоёр дахь редакцийг сая дууслаа.

-17 жилийн дараа юу?

-Ер нь хөгжмийн том бүтээл ялангуяа дуурь дээр хоёр дахь редакц заавал байдаг. Дэлхийн суутнууд ч гэсэн хоёр дахь редакц хийдэг. Тиймээс “Өүлэн эх”-ийг анх тавигдсаны дараа том засвар хиймээр санагдсан. Яруу найрагтайгаа ч ярилцсан, өөрөө ч бичлээ. Ирэх оны хоёр, гуравдугаар сар гэхэд бүрэн дуусна. Тэгээд Соёлын яам, Дуурийн театртайгаа ярилцаж байгаад ирэх оны эхний улиралд багтааж тавих санаа байна. Дуурийн хувьд иймэрхүү байна. Симфони бүтээлийн хувьд “Гуравдугаар симфони” дууслаа. Улсын филармонид бүтээлээ хүлээлгэн өгсөн, хэзээ тоглуулах нь тэдний хэрэг.

-Нэг, хоёрдугаар симфони нь бас нэлээн олон жилийн өмнө гарсан…

-1997 онд “Нэгдүгээр симфони”, 2002 онд “Хоёрдугаар симфони” маань тоглогдсон. Бараг 1982 оноос эхэлсэн бүтээл байгаа юм. Дунд нь бас гадагшаа их явсан учраас тасалдсан учир бий.

Тухайн үед дан хөгжмийн бүтээлүүд бас гарсаан. Төгөлдөр хуур оркестрт зориулсан хүүхдийн концерт, төгөлдөр хуур-оркестрт зориулсан том хэмжээний бүтээлүүд гээд бүгд тоглогдсон. Мэргэжлийнхэнд зориулсан бүтээлүүд л дээ.

Дууны хувьд гэвэд миний зарим дуу ард түмний дунд ардын дуу шиг болчихсон байдаг юм.

-Нийтийн дууны хувьд таны их олон сайхан бүтээл бий. Бүр багаасаа дуу зохиож эхэлсэн байдаг…

-Долдугаар ангиасаа буюу 13 настай байхаасаа дууны ая зохиож эхэлсэн. Б.Явуухулангийн шүлэг “Эхийн тухай дуу”-нд анх долдугаар ангийн хүүхэд ая бичиж байсан.

Анх удаа алхаж байгаа хүүгээ ээж нь

Ар өврөөс нь дэмжихийг үзээд

Ай хө зэ хө

Ээжийгээ би зүйрлэн санадаг даа… гээд. Энэ бол миний ээждээ зориулсан анхны дуу. Намайг 13 настай байхад ээж минь бурхан болсон. Тэгээд ээжийгээ санасан хүү Б.Явуухулан гуайн шүлгийн түүврээс энэ шүлгийг нь авч дуу болгосон түүхтэй. Би Гэрэлт-Од дуучинтай хамт анх энэ дуугаа дуулсан. Хоёулаа долдугаар ангийн хүүхэд. Гэрэлт-Од манай нөгөө анги. Тэгтэл Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Чимэддорж гуайн санал болгосноор Гэрэлт-Од бид хоёр анх радиод бичүүлсэн. Дараа нь олон дуучин дуулсан л даа. Гэхдээ бид хоёрын дуулснаар радиогийн алтан фондод үлдсэн байдаг юм. Одоо ч хааяа явж байдаг. Сонсоход сайхан л байдаг юм. Энэ дуунаас хойш ээжийн тухай дуу олныг бичсэн дээ. Ээждээ хайртай хүү ээжээ дурсаж бичнэ. Яруу найрагч Д.Отгонсүрэнгийн шүлэг “Ээждээ өргөх дуу” гээд олон дуу бий. “Дуунд дуртай болов оо”, “Шинэ жил” гээд дуунууд дараалуулж хийгээд долдугаар ангийн хүүхэд нэрд гарав аа.

-Долдугаар ангийн хүүхэд одоо ч дуулагдсаар байгаа энэ дуунуудыг зохиосон гэхээр үнэхээр алдаршихгүй яахав…

-Хүн нэг урам авахаараа тэгээд бичээд байдаг. Анхны “Эхийн тухай дуу” сайн боллоо гээд магтаад байхаар дараа нь Сэрээнэнгийн “Дуунд дуртай болов оо”-г хийлээ. Д.Пүрэвдорж гуайд бүр шүлэг захиалж “Шинэ жил” дууг хийж Рэнцэнхандаар дуулуулж байв. Гэрэлт-Одоор “Сэрүүн саран”-г дуулуулаад ёстой машиндаж өгсөн. Арван жилээ төгстөл нийтийн дууг ёстой машиндсан даа. Олон түмний магтаал сайшаалд хүн маш их урам авдаг. Хоёрт, дуу зохигоод мөнгө авдаг байлаа. Нэг дууг нэгдүгээр зэрэг гэж үнэлбэл 450 төгрөг өгдөг. Энэ бол тухайн үеийн нэг албан хаагчийн цалин гээд бод доо. Би тэр үед гурван дуу хийгээд л мянга гаруй төгрөг авдаг байсан. Оюутан биш сурагч хүнд арай л их мөнгө байгаа биз. Ийм л урамшууллаас үүдэн олон дуу бичсэн дээ.

-Долдугаар анги гэдэг чинь хэдэн он бэ?

-1963 он.

-1963 оноос одоог хүртэл нийтийн дуу бичсэн гэвэл танд хичнээн бүтээл байна вэ?

-Хуучин нооргоо үзэж, багцаагаар тоолоход 300-гаад дуу байдаг юм билээ.Одоо эдгээрээс шилээд тус бүр 30 дуутай, төгөлдөр хуурын товчоотой, клавиртай нь хоёр ботиор гаргаж байна. Зүгээр шалдан дуу хэвлээгүй. Одоо хэвлэлтэнд орж байна. Мэргэжлийн төгөлдөр хуурчид хараад шууд тоглох боломжтойгоор хэвлэж байна гэсэн үг. Жишээлбэл, чи мэргэжлийн төгөлдөр хуурч дээр очоод ийм нэг дуу байгаа юм аа, тоглоод өгөөч гэвэл нотгүй бол чадахгүй. Харин нот байвал яг л авторын бичсэнээр төгс тоглоно. Тэгэхээр миний хоёр ботийг авсан хүн бол бэлэн ноттойгоо явж байна гэсэн үг.

Миний дууны хоёр боть дууны түүврийг “Алтай трейдинг” компани ивээн тэтгэж байгаа. Би Дундговийн хүн. Аав ээж маань ч Дундговийнх. Алдарт Норовбанзад гуайтай ээж маань найзууд явлаа. Ер нь Дундговийнхон чинь дуу хуураараа аюултай улс. Сү.Батболдын ээж нь Дундговийнх, нэг нутаг. Нутгийн зөвлөлийн дарга маань дууны түүврүүдийг маань ивээн тэтгэж байгаад маш их баяртай байна.

-Нийтийн дуу 300 шахам гэж багцаа хэлж байна. Дан хөгжмийн зохиол гэвэл бас л олон байх даа…

-Дан хөгжмийн зохиолууд олон бий. Тэд маань энд тэнд их тоглогдсон, бас их алдартай. Онцлоод ганц нэгээс нь дурдвал, Хийл оркестрт зориулсан гурван ангит концерт бий. Монголд өөр хэн ч бичээгүй бүтээл. Симфони утсан оркестрт зориулсан вариаци маань Япон, Болгар гээд олон газар тоглогдсон. Радиогийн алтан фондод бий. Чи шугамын радио сонсдог бол шөнө их явдаг юм. Яагаад гэхээр орой радио дуусах үеэр маргаашийн програмаа зарлаад дараа нь хэсэг цаг гардаг юм. Хөтлөгч Өнөөдрийн дуу хөгжмийн нэвтрүүлгээ Г.Алтанхуягийн симфони найрал хөгжимд зориулсан вариацаар өндөрлөж байна” гэдэг.

Ингээд 20 минут явчихдаг юм. Дараа нь төрийн дуулал явж төгсдөг. Хүүхдийн төгөлдөр хуур оркестрт зориулсан бүтээл хоёр шанз, симфони оркестрт зориулсан концерт маань бас их амжилттай тоглогдсон. Морин хуур симфони оркестрт зориулсан аязууд их олон бий гээд тоочоод байвал барагдахгүй.

Д.Ариун

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Балжирын Догмидтой ярилцлаа.

---

-Оюун санааны яруу тансаг ертөнцөд анх хөл тавьсан үеэ, ертөн­цийг өөрийн хувь ертөн­цөд хэрхэн хүлээж ав­сан тэр балчир насны үеэ эргэн харахад ямар төсөөлөл танд үлдсэн байдаг вэ?

-Монгол гэдэг эртнээ­сээ их өв соёлтой, утга зохиолын язгуур дээд судар сүмбүм бүтээсэн, тэр нь зөвхөн эх монгол хэл дээрээ төдийгүй энэтхэг, түвд гэхчилэн бичгийн гол гол хэл дээр бичигдсэн том гүрэн. Дэлхийг дагуулсан том гүрэн яаж хоосон байхав. Хичнээн үрэгдэж барагд­лаа ч гэсэн их юмнаас юм үлдэж л таарна шүү дээ. Ийм улсын их утга зохиол бол гайхамшигтай. “Ал­тан товч”, “Нууц товчоо”-ноос эхлээд Инжинаш, Равжаа гээд яриад бай­вал барагдашгүй их юм. Тэгээд аман туульс бай­на. Хүн бүхний цээжинд шүлэг хэлхээтэй явдаг. Монгол хүн бүхний цээ­жинд үлгэр туульс, хэдэн цагаар хэлдэг тэр маг­таал, туульс нь явж л байдаг. Нэг хүн гэхэд нэг том боть ном гэсэн үг. Одоо л тэр их өв сангаа­саа юмнаасаа холдоод байгаа болохоос. Хали­маг, тува, халх, ойрад бүгдээрээ л өөр өөрийн үндэсний том өв соёлтой. Би яахав дээ, говь нутагтаа бусдын адил малын дэргэд ээж аавын­хаа хажууд л өссөн. Агуу их монголчууд гэдэг чинь үгсийн сангийн их баялаг­тай. Зөвхөн малтай хол­боотой үг хэллэгээр гэхэд л хэдэн дэвтэр лавлах толь хийсэн ч болохоор. Би ч нэг их олон хэл мэ­дэх­гүй юм. Эрдэм номтой улсын ярьж байгаагаар монгол хэл шиг ийм баялаг, өргөн дэлгэр, олон хувилбартай, ийм уран гоё шигтгээтэй тансаг хэл ховорхон гэдэг.

-Та айлын ганц хүү. Үдэш бүр үлгэр домог сонсч, оюуны тэр их сав шимээс хар багаасаа халбагаар бус шанагаар хүртэж өссөн байлгүй?

-Би айлын ганц хүү. Хоёр эмэгтэй дүүтэй, дээрээ нэг өргөмөл ахтай. Оюун санааны ертөнцсөөд байх ч юу байхав дээ. Малын дэргэд өссөн хүүхэд ертөнцийг эрт ухаардаг юм. Бусдын зовлонг өөрийн зовлон мэт ойлгодог. Бот­гоо голсон ингэ, ботгоо хөхүүлсэн ингэний зовлонг хуваалцаж, адил­хан нулимс унагаж, өдөр ч бай, шөнө ч бай мал төллөхөд баярлаж, малын дэргэд өссөн хүүхэд зөөлөн сэтгэлтэй болдог. Би таван нас­тайгаасаа наадмын морь унаж эхэлсэн. Морь унахын хувьд харин ч нэг мундаг байлаа. Миний морь дандаа түрүүлж, эсвэл айрагдана. Нууц нь манай угшил удам сайтай адуунд байсан болов уу. Ёстой л ланжгар уяач байлаа. Миний аав улсын наадамд хүлгийнхээ шандсыг сорьж үзээгүй ч сумынхаа наад­мын түрүүг удаа дараа авдаг байлаа.

-Тавтайдаа хурдан морь унасан гэж үү?

-Тэгэлгүй яахав. Тэр үед манай нутагт хүүхэд ховор байсан. Хурдан морь унадаг хүүхэд олддоггүй.

-Хүүхэд ховор байсан нь юуных вэ?

-Тэр үед хүүхэд гаргах хүн өдрийн од шиг. Манайхан Дарьгангаас хүүхэд зөөдөг байсан гэдэг юм.

-Үрчилж авдаг гэсэн үг үү?

-Тийм. Тавин хэдэн онд л Оросын улаан тарианы буянаар монголчууд үртэй хүүхэдтэй бол­сон шүү дээ. Ардын хувьсгалын эхний жилд таван зуун мянга хүрэх­гүй хүн амтай байсан гээд бод доо. 1916 оны хүн амын тоолло­гоор Да хүрээ буюу одоогийн Улаанбаатар 110 гаруйхан мянган хүн амтай, гучин хувь нь монголчууд, далан хувь нь хятадууд байсан гээд бод.

Тэгээд би таван настайгаасаа хурдан морь унана, хурга ишгээ хариулна юу эсийг хийхэв. Айлын том хүү. Эрхэлдэг, тоглодог, алд­даг, алдардаг, инээдэг ханиадаг ийм л байсан. Ер нь тэгээд уран зохиолыг сургууль соёлоор ч юм уу дан ганц хөдөлмөрөөр хийдэггүй. Огт байхгүй юман дээр, хар усан дээр өрөм байлгана гэж байхгүй шүү дээ. Цаанаасаа л бяцхан авьяас байж уран бүтээл хийнэ л дээ. Авьяас гэдэг төрмөл байдаг.

Миний ээж, нагац ах хоёр бол үг хэлэхдээ толгой холбоод хэлчих­дэг хүмүүс байсан. Зохиол гэдэг бол үгээс гадна сэтгэл гэдэг гол дэвсгэртэй. Сэтгэл байхгүй бол үгийг мянга холбоод нэмэргүй. Юмыг үзэх шүүлтүүр байхгүй, тэмтрүүл байхгүй гэсэн үг юм даа.

-Та анхны зохиолоо санадаг уу?

-Дорноговь аймгийн Зүүнбаян­гийн долоон жилийн сургуульд, тав, зургадугаар ангид байхдаа шүлэг оролдож эхэлсэн юм. Тухайн үед “Залуучуудын үнэн” сонинд Эрэв­гийлхам гэдэг хүн миний шүлгийг тавьж, арван таван төгрөгийн шагнал шуудангаар явуулж байв. 1959 онд юм уу даа. Тухайн үед манай сургуулийн захирал “Төвийн сонинд юм бичээд 15 төгрөгийн шагнал авч” гэж хүүхдүүдийн өмнө баяртайгаар гардуулж билээ. Сүүлд Санхүү, эдийн засгийн тех­ни­кумд ороод юмны зах сэжүүрээс уншиж эхэлсэн. Тэр үеэс л би жаахан хөгжиж эхэлсэн юм уу даа. Томчуудын юмыг их уншсан даа. Санхүүгийн техникумын дэргэдэх утга зохиолын дугуйланд алдаг оног ирэн очин Очирбат гэдэг хүний удирдлага дор сууж, Зохиолчдын хороогоор ганц нэг орж гарч байлаа. Тэр үеэс би юм уншиж, оролдож эхэлсэн юм.

-Та шүлэг яруу найргийг тэгсгээд орхичихсон юм уу?

-Орхиогүй шүү дээ. Хэвлүүлдэггүй л болохоос одоо ч бичиж л байна. Зөвхөн дууны шүлэг гэхэд дөч гаруй байдаг. Аятай дантайгаа.

-Таныг хүүрнэл зохиолоос өөр хэлбэрээр яагаад ч төсөөлөхгүй юм байна?

-Намайг хүмүүс шүлэг бичдэг гэж мэддэггүй. Сэтгэл хөгжөөнө гэж нэг юм байдаг юм.

-Тэгэхээр дасгал маягаар та шүлэг бичдэг юм уу?

-Бие халаалт.

-Яруу найргийг жаахан доошлонгуй зэрэгт үздэг үү?

-Доош хийж байгаа юм биш шүү дээ. Хүн яруу найргаар, уран зургаар, дуу хөгжмөөр бие халаана. Зүгээр гудамжинд явж байгаад орж ирээд юм уу тэнд нэг хүнтэй хэрэлдчихээд шүлэг бичнэ гэж байхгүй шүү дээ.

-Хүмүүсийн ярианаас харахад, тавь жараад оны үеийн Санхүүгийн сургуульд янз янзын салбарын лидерүүд сурсан байдаг. Та тэнд хэн хэнтэй хамт байв?

-Агуу их Явуухулан, агуу их Цэгмидийн Гайтав, “Морьтой ч болоосой”, “Хөхөө гэрлэх дөхлөө” киног хориодхон насандаа бичсэн Доржийн Гармаа, шог зохиолч Цэрэнжамц, Заяатын Ядмаа гээд ер нь санхүү, эдийн засгийн техникумыг төгссөн зохиолчдыг тоолохоор гучин долоо найман хүн байдаг юм. Тоотой ноцолдсон хүний толгойны эргээ их эрт гардаг юм. Тоо гэдэг чинь хүний толгойг задалдаг эд л дээ.

-Та хэдэн настайдаа энэ сургуульд орж байв?

-Арван зургаатай ороод хорин настай төгссөн. Аймгийн захир­гааны санхүүгийн хэлтэст би арван зургаан жил ажиллаж. Улсын орлого зарлагын өрөөсөн сэжүүр дээр сууж байсан хүн. Мөнгө хатуу байх үед наян хэдэн сая төгрөгийн орлого зарлага оруулж гаргаж байлаа. Хорин настай хонгор цустай байхдаа тийм ажил хийж явлаа. Би санхүүгийн сургуулийг Явуухулан төгссөн шүү гэж бодо­хоор утга зохиолын сургуулийн дайтай боддог юм. Гайтав төгссөн шүү гэж бахархдаг. Наад захын жишээ, Сангийн яамны есөн сайд тэр сургуулийг төгссөн. Хуучин Улс төрийн товчооны хорь гаруй хүн тэр сургуулийг төгссөн. Монголын нэг номерын сургууль байв. Тэр сургуулийг төгссөнөөрөө би одоо ч бахархаж явдаг. Дондогдоржийн Дашдондог гэж миний багш байсан юм. Зундуйн Хангалын хөгжим, Дашдондогийн шүлэг “Аяны шувууд” дуу бий дээ.

Аялан дуулах чиний минь хоолойтой

Адилхан өнгөөр шувууд ганганаад

Алаг нүдний сормуус шиг дэвээд

Аглаг тал дээгүүр шувууд буцлаа… гэж. Тэр хүн бидэнд санхүүгийн хичээл зааж байсан. За тэгээд, дуучин Цэвэлсүрэн, агуу жүжигчин Дамчаа, олимпийн анх­ны хүрэл, мөнгөн медальт дархан аварга Мөнхбат, дэлхийн залуу­чуу­дын аварга Сэрээтэр гээд бүгдээрээ тэр сургуулийг төгссөн.

-Та өгүүллэгт өөрийгөө тоож эхэлсэн бүтээлүүдээ хэзээ бичсэн бэ?

-Наян есөн оны нэгдүгээр сард би Улаанбаатар хотод орж ирсэн хүн шүү дээ. Хөдөө ажиллаж байсан хэдхэн зохиолч байдаг юм. Говь-Алтайд Зүмбэрэлийн Гүнсэн, Дорнодод Данзангийн Нямсүрэн, Дорноговьд би, Сэлэнгэд Сүхдорж, Базарсад. Ийм л хэдэн хүн байдаг юм. Би их олон багштай хүн. Муу хүн олон багштай байдаг юм уу гэж би боддог. Яруу найрагч Шархүү­гийн Дансранжав гэж Дорноговь аймгийн утга зохиолын дугуйлан­гийн эрхлэгч байлаа. Тэрнээс хойш манай өгүүллэгийн их мастер, Горькийн утга зохиолын сургууль төгссөн Пэрэнлэйн Лувсанцэрэн багш маань МЗЭ-ийн залуу зо­хиолчдын зөвлөлийн дарга бай­лаа. Тууж, өгүүллэгийн их мастер Дэмбээгийн Мягмар, богино өгүүл­лэгийн жинхэнэ мастер Жагдалын Лхагва гээд яривал надад олон багш бий. Миний багш Сэнгийн Эрдэнэ байна. Нас барахаасаа хоёр сарын өмнө танай сонинд сэтгүүлч Б.Ганчимэгт өгсөн ярилц­лагадаа “Би уртаашаа хоёрхон шавьтай. Нэг нь Пун­цагийн Бадарч нөгөө нь Балжирын Догмид шүү” гэж хэлсэн байгаа. Тэр ярилцлага нь Ганчимэгийн нийт­лэлийн номд орсон байна лээ. Заримтай нь багш шавь, заримтай нь найз. Энэ хүмүүс намайг хөг­жүүлсэн. Мон­голын их утга зохиолд өдий зэргийн өндөрлөгт гарахдаа би өөрийнхөө сайнд гараад ирсэн юм биш. Ер нь энэ дашрамд хэлэ­хэд, Монголын утга зохиол өнөөдөр дэлхийн утга зохиолын хаахна нь явна вэ гэж заримдаа хүмүүс асуудаг юм. Би хэлнэ. Маш өндөр түвшинд яваа гэж. Монголын утга зохиол гадагшаа гарахад ганцхан юм саад болдог. Дэлхийн тавцанд зогсоход юу саад болог вэ гэхээр тэнд монгол ахуй байдаггүй. Тэнд монгол ахуй, нүүдэлчний соёл иргэншил байхгүй. Тэнд сумын наадам, мянган хонь хариулаад явж байгаа арван наймтай бүсгүй байхгүй. Тэнд агуу сайхан тал нутаг, уул ус байхгүй.

-Ахуйгаас гадна сэтгэлгээ нь буудаггүй байх, тийм ээ?

-Монгол сэтгэлгээ угаасаа байхгүй. Сэтгэлгээ,  ахуй аль аль нь байхгүй болохоор яаж орчуулах билээ дээ. Гэхдээ манай монголчууд бүгдээрээ Европын боловсролтой, социализмын үед бүгдээрээ шахуу, надаас бусад нь гадаад хэл сурсан. Гадаад хэлийг эх хэл шигээ сурсан, эх хэлээ бүр ч гайхамшигтай мэддэг, хоёр хэлний хос морьтой тэр хүмүүс европ хүн шиг сэтгэж чаддаг. Европ хүн шиг амьдарч, ойлгож чаддаг, европ хүн шиг үхэж чаддаг болтлоо боловс­рол эзэмшсэн учраас гаднаас орчуулахдаа манайхан бол гайхамшигтай. Гэвч гадагшаа орчуулахад нь гадаадад хүлээж авах уншигч байхгүй. Гадаад хэлэнд буух ч үгүй. Монгол үг жишээ нь, “цагаан” гэдэг үгийн хувилбар гэхэд л гуч гаруй дөчөөд байна. Цагаан, цэгээн, бүгээн, гэгээн, цайвар, бөрт гэхчилэн цааш явна. Гадаад хэлэнд бол ийм өргөн боломж байхгүй. Оросоор бол арван хувилбартай хэлнэ биз дээ. Англи хэлэнд бол бүр байхгүй гэж улсууд ярьдаг юм. Тэгэхээр яаж тэр хэлэнд буух юм. Бид нар чинь ёстой будгаа ч зурж байгаа юм шиг бичиж байгаа шүү дээ.

-Та бүтээлээсээ өөрийн нэрийн хуудсаа гэж үздэг өгүүл­лэгүүдээ нэрлэж болох уу. Мон­голын утга зохиолын өгүүллэ­гийн оргилд таны харж байгаа­гаар хэний ямар бүтээл байна?

-Өөрийнхөө юмыг тэр нь энэ нь гээд байдаггүй. Би бичээд л орхисон бол тэрнийгээ эргэж хараад байдаггүй. Монголын их утга зохиолын өгүүллэгийн толгой дээр өнөөдөр ямар өгүүллэг байна вэ гэдгийг харин хэлж чадна. Их Нацагдоржийн гучин хэдэн онд бичсэн “Харанхуй хад” гэдэг өгүүллэг байна. Тэр өгүүллэгийг хэд дахин уншсан ч, хэд дахин муулсан ч, тэнд хувь хүний юм байгаа, Монголын ахуй, цаг үеийн юм байгаа бол дэлхий ертөнцийн өнгө будаг, бурангуй цагийн сайн муу юм бүгд байгаа. Түүнийг нь харин ялгаж салгаж, дотроос нь олж харж уншиж чадах хүн ховор байдаг. Нацагдорж бол агуу. Тэр гучин нэгхэн нас насалсан, Лер­мон­тов хорин долоохон, Дашбал­бар дөчин хэдхэн насалсан. Ер нь агуу хүмүүс бол анхныхаа зохио­лоор бараг бүх бүтээлээ хийчихдэг юм байна гэж би ойлгодог. “Харанхуй хад” бол Нацагдоржийн анхны л өгүүллэгүүдийн нэг. Тэгээд манай том зохиолчид олон байна даа. Богино өгүүллэг гэж ярих юм бол Жагдалын Лхагва байна. Би Лхагвагийнхаа тухай зөндөө ярьдаг болохоор улсууд бараг цээжилчихсэн байх. Дорноговьд дунд сургуулийн хүүхэд байхдаа орос хэлэнд бараг боловсорчихсон байсан хүн. Эндээс Украйны Киевт Политехникийн дээд сургуульд очоод дотуур байрандаа хоол хийж байхдаа л испани хэл сурч утга зохиолын орчуулга хийж бай­сан хүн. Хоол хийж байх хуга­цаандаа сурсан хэлнээсээ Хосе Мартийг эх хэлнээс нь орчуулсан хүн шүү. Хэлийг ёстой л нохой шиг сурдаг хүн байсан юм. Хэлийг хамгийн сайн сурдаг амьтан нохой юм гэнэ лээ. Маш их уншсан. угаа­саа их авьяастай, өндөр боловс­ролтой, маш торгон мэдрэмжтэй, гадаадын юманд багаасаа их боловсорчихсон хэрнээ монголоо­роо гайхалтай сэтгэж бичдэг. Лхагвааг мөн ч олон хүн дуурайж богино өгүүллэг бичих гэж оролд­сон доо. Чадаагүй. Нэг үе бүгд хошуураад Лхагвааг дуурайсан. Бүгд л хоёр хуудас өгүүллэг бичсэн. Одоо тэднээс үлдсэн нь нэг ч байхгүй.

Монголын их утга зохиолыг хөгжүүлэхэд түүний зүтгүүр болж явсан үе үеийн олон олон зохиолч­доос гадна, манай үе үеийн агуу их орчуулагчид байна. “Дөлгөөн Дон”-ы дөрвөн дэвтрийг хоёр дахин орчуулж сайжруулсан Базарын Дашцэрэнгээс эхлээд Айтматовын тэр сайхан өгүүл­лэгүүдийг орчуулсан Самбуугийн Бадраа гэж сохор өвгөн байлаа. Одоо тэр хүнийг сайнаар дурсах нь байтугай муугаар ч дурсахгүй байна. Хүмүүс бие биенээ мартдаг. Хамаг юмыг нь уншиж, түүгээр амлаж угжийг нь хөхөж өсчихөөд өнөөдөр эргээд тэр хүмүүсийг дурсах хүн өнөөгийн энэ орчуулагч нар дотор байхгүй байгаа юм. Аким, Гомбосүрэн нарыг ангаахай байх үед тэр хүн орчуулагч байлаа. Ардчилал гараад хэдэн орчуулагч гараад ирэхээр бүх юм л ерэн оноос хойш гарсан юм шиг ярьцгаах болж. Энэ бол ёстой том солиорол байхгүй юу. Монголд элитүүд байсан. Дээр үеэсээ эхлээд хэдэн үеэсээ. Равжаа, Инжиннашаас авахуулаад, агуу их Нацагдоржоос эхлээд маш өндөр боловсролтой, цэл залуугаараа бүтээлээ ихэнхийг нь хийчихсэн, Лермонтов, Есенин­тэй эн тэнцэхүйц тийм элитүүд манайд зөндөө байна.

-Хүүрнэл зохиолыг зарим судлаач шүүмжлэгч нар, бичдэг улсууд нь ч өөрснөө ерээд оноос өмнөх хойшхи гэж хуваагаад хойшхи хүүрнэл зохиол “сэт­гэлзүйн” бүтээл гэх хандлага байдаг. Та бол ингэж үзэхгүй биз дээ?

-Юу ярьж байгаа юм. Монголын утга зохиолд өнөөдөр шинэ урсгал оруулж ирсэн хүн алга. Гайгүй бичиж байгаа ганц нэг залуучууд байна л даа. Одоо зах зээлийн үеийн зохиол бичээд байна шүү дээ. Сэтгэлээрээ бичих нэг өөр. Мөнгө бодож, албан тушаал бодож, зарим нь бүр шагнал бодож зохиол бичиж байна. Сэтгэлээс гараагүй л бол өөдтэй юм болохгүй шүү дээ. Модерн маягийн юм бичих ёстой гэцгээж байна. Модерн гэдэг чинь үнэндээ модоо барихын шинж. Нэг үг байдаг юм. Авьяасгүй хүн адал явдал бичнэ гэж. Бараг миний үг л дээ. Адал явдлыг яаж ч арав арваар нь бичиж болдог байхгүй юу. Зургаар ярихад, хүний хөрөг огт зурж чадахгүй хүмүүс модерн гэдгийн ард нуугдаж байдаг. Амьдрах арга нь тэр. Галсансүх шиг модерн бичсэн бол болж байна. Ардын зураач Долгоржавын Болд шиг чөлөөт сэтгэлгээний зураг зурж чаддаг бол болж байна. Морь зурж чадахгүй болохоороо модоор зорсон юм шиг зурчихаад модерн гээд байна.

-Социализмын үед чөлөөт сэтгэлгээ байсангүй л гэдэг. Утга зохиолоос лав тийм юм харагддаггүй шүү дээ?

-Би нэг түүх ярих уу. Социализ­мын үед би тэгж ном зохиолоо хаалгаж байлаа, тэгж хавчигдаж байлаа, тэгж нутаг заагдаж явлаа гэж ярьдаг ганц нэг хүн байдаг юм. Гэтэл тэр үед үнэхээр хаагдаж боогдож явсан хүн гэвэл, Чойном, Галсангийн Жамьян хоёр л байна. Ерэн он гарлаа. Би Зохиолчдын эвлэлийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Үргэлжилсэн үгийн төвийн дарга боллоо. Бид нар зохиолчид­тойгоо сууж байгаад “За, та нар нөгөө социализмын үед дарагдсан, хоригдсон зохиолуудаа гаргаад ир. Цог сэтгүүлд цувралаар хэвлэе” гэлээ. Ганцхан хүн нэг тууж өгсөн. Гучин хэдэн онд хэлмэгдсэн гээд.  Гэтэл нөгөө дарагдаж явлаа гээд байсан хүмүүс байдаггүй. Бүгд худлаа байдаг юм. Тэгэхээр нь бид Кино үйлдвэр дээр очлоо. “Хүний мөр” киноны талыг нь хяргаад хаячихсан юм гэнэ лээ. Улс төрийн учир шалтгаанаар хассан гэнэ лээ. Хассан хэсэг нь байна уу гээд.  “Түмний нэг”, “Хүний мөр” киноны хассан хэсэг байна аа. Тэгсэн хамгийн муу, одоо ч хасахаар тийм л юмыг нь хассан байгаа юм. Ингээд худлаа. Одоо эргээд хар л даа. Адлагдаад алдагдчихсан зохиолч хаана байна. Тэр главлит нь эрхбиш ганц нэг алдааг засна биз дээ. Г үсгийг б гээд бичсэнийг бол засна биз дээ. Тийм л юм байдаг юм. Харин Чойномын хувьд бол социализмын үед үнэхээр хавчигдаж явсан  байдаг л даа. Бүр өмнөх гучин хэдэн он бол тэртэй тэргүй үймээн самууны үе, социализмтай холбож ярьж болохгүй.

-И.Нямгаваа найруулагч та хоёрын “Догшин хутагтын сахиус” гэдэг кино 100 жилд гарсан дэлхийн шилдэг киноны гучин хэдэд нэрлэгдсэн. Энэ киноныхоо талаар та юу хэлэх бол?

-1996 онд хийсэн кино. Английн урлагийн академи дэлхийн шилдэг киног зуун жилээр шалгаруулаад 100 кино нэрлэсэн. Тэр дотор дуугүй киноноос эхлээд өнөөгийн Холливудын өндөр зэрэглэлийн технологиор хийж байгаа кинонууд орсон. Тэр дотор манайхаас ганцхан тэр “Догшин хутагтын сахиус” гэдэг кино 31 дээр гарч ирсэн юм. Тэр бол юм мэддэг чаддаг хүмүүс нь хийсэн шалгаруу­лалт шүү дээ. Би тэр киног зохиол маань сайн учраас кино сайн болов гэж боддоггүй. Найруулагчийн авьяас, жүжигчний чадалтай холбож ойлгодог. Сосорбарам тоглосон. Энэ хоёр хүнтэй холбож ойлгодог юм. Нөгөө­тэйгүүр, энэ кино бол тавдугаар догшин ноён хутагт Равжаагийн кино учраас. Равжаагийн юм бол явдаг л байхгүй юу. Равжаа лоббидоод явуулсан юм болов уу ч гэж боддог доо. Гэхдээ сайн кино. Манай Сосор­барам их аатай, одтой, галтай цогтой тоглосон. Равжаа хутагт ийм хүн байсан болов уу ч гэмээр. Тухайн үедээ энэ киног “таван галзуугийн кино” гэж шүүмжилж л байсан. Нямгаваа хагас галзуу, Догмид галзуу, хөгжмийн зохиолч Жанцанноров эрүүлгүй, бүжиг дэглээч Сүхбаатар бол бүр солио­той, гол дүрд тоглосон Сосорбарам гайхалтай. Ийм таван галзуу хүний хийсэн кино учраас дэлхийд дээгүүрт орсоон. Уран бүтээлч хүн дандаа сайн муу хоёрын дундуур, хар цагааны дундуур явдаг юм. Дандаа магтаал дундуур явна гэж байхгүй шүү дээ. Тэгээд өнөөдөр тэр киноны буянаар Нямгаваа маань эхнэр хүүхэдтэйгээ Америкт арван хэдэн жил болчихсон. Холливудад ассистент найруулагч хийгээд сарын 10 мянган долла­рын цалин аваад байж байна.

-Харин та үр шимийг нь яаж хүртэв?

-Кино найруулагчаараа, дуу хөгжмийн зохиолчоороо овоглодог юм. Би зүгээр баярлаад л сууж байдаг юм. Хичнээн гайхалтай шүлэг бичээд ч тэрний шүлэг гэж явдаггүй. Явуухулангийн “Хар ус нуурын шагшуурга” дуу бол Баттөмөрөөр л овоглож яваа шүү дээ.

-Уран бүтээлч сайн муу хар цагааны дундуур явдаг гэж та сая хэллээ. Гэхдээ танд дургүй уншигч байхгүй байх аа. Уншигчдаас зэмлэл хүртэж явав уу?

-Ер нь хүртэх ёстой л доо. Олны дунд дургүй зарим нь байлгүй яахав. Байхгүй бол би хөгжихгүй шүү дээ. Өчүүхэн мах цусанд төрсөн усан нүдтэй, цусан зүрхтэй Догмид байтугай бусдын төлөө, эх болсон зургаан зүйлийн төлөө залбирч явдаг агуу их Далай ламд хүртэл өч төчнөөн, хэдэн сая тэрбум дайсан байна, тийм үү. Дайсангүй хүн бол хүн биш.

-Та Равжаа хутагтын нутагт төрсөн, зохиолчийнхоо хувьд Монголдоо театрын үндэс суурийг тавьсан Равжаагийн театрын талаар ямар бодолтой вэ. Олонхи хүмүүс Монголын театрыг “Бөмбөгөр ногоон”-оос эхэлж яриад байдаг?

-Би заримдаа зохиолч найз нөхдөдөө тоглоомоор хэлдэг юм. Та нар Монголын их утга зохиолын гал голомт энэ дөрвөн уулын дунд байсан, байгаа мэтээр ярьдаг. Үгүй шүү. Монголын их утга зохиолын гал голомт бол Нацагдорж, Ядам­сүрэнгээс өмнө, Хамрын хийд дээр, Равжаа тулгыг нь тулж галыг нь түлсэн Хамрын хийд дээр бий. Та нар хааяа бас эргээд бод. Энэ худлаа биш шүү гэж хэлдэг юм. Равжаа хутагтын нутгаас агуу их Жагдалын Лхагва төрсөн гээд бод доо. Тэндээс агуу зураач Гаваа гуай, бүжгийн хаан, агуу их Сэвжид төрсөн гээд бод. Тэндээс агуу дуучин Банди, Нарантуяа гарсан гээд бод доо. Дорноговийн Наран­туяа гэдэг дуучин хөдөөгийн хонины бэлчээрээс Москвагийн Их театрт урилгаар очоод “Чио Чио сан” дуулж байлаа. Тийм хүн хэр олон бэ. Д.Нацагдоржийн жүжгийн шил­дэг дүрийн уралдаанд орохдоо Нансалмаагийн дүрд Жавзан­дулам­тай өрсөлдөөд хоёрдугаар байрт орсон. Нуруу нь хүрсэнгүй ээ, наадах чинь намхан учраас. Жав­зандулам их сайхан биерхүү өндөр хүн. Хоолойны хувьд Нараа илүү байлаа гэж би дургүйг нь хүргэж байсан юм. Равжаагийн байгуул­сан задгай театрын суурь өнөөдөр бүрэн бүтнээрээ байж байна. Ард нь морьтой тэмээтэй улсууд зог­соод харж байдаг, Урд нь суусан улсууд нь үздэг суудалтай, тайзтай декорацитай, гэрэлтэй. Равжаа тэр бүгдийг хийсэн. Энэ бол Монголын төдийгүй Төв Азид бараг анх бос­сон театр юм л даа. Тэр байтугай өөр бас нэг театр барьсан байдаг. Дундговийн Адаацагт, эргэн тойрон нууртай голдоо аралтай, тэр арал дээр босгосон Зүүн хөх бүрдийн театр. Дандаа засмал чулуугаар барьсан. Гурван зуун тангад урдаас авчирч бариулсан гэдэг юм. Равжаа хутагт тэнгэрт халиад, тэр театр дээврийг нь тавиагүй орхигдсон. Тэнд миний Жагдалын Лхагватайгаа хамтарч бичсэн “Анх­ны хайрын дууль” киноны, “Оосор бүчгүй орчлон” гэж миний киноны зургуудыг авсан. Хүмүүс одоо сүм гэж яриад байдаг юм. Театр гэж мэддэггүй. “Саран хөхөө”-г тоглуулсан театр юм шүү дээ.

-Хүмүүс Хамрын хийд орчмыг дэлхийн энергийн төв гэж их шүтэж бишрэх юм. Та зохиолч хүний хувьд тэндээс яг юу мэдэрдэг вэ. Таны хувьд, оюун санаагаараа хэрхэн холбогддог бол?

-Тээр жил миний бие муудаад. Зүрх муудлаа. Эмч домч болж явлаа. Гадагшаа явж мэс засал хийлгэхгүй бол болохгүй нь ээ гэсэн. Тэгэхээр нь би нутаг руугаа шууд гараад давхичихлаа. Би ч нэг их эргэл мөргөл хийгээд байх шүтлэгтэй хүн биш л дээ. Равжаад бол шүтлэгтэй байлгүй яахав. Шашинд нь биш ч гэсэн Равжаа хутагтаа шүтнэ шүү дээ. Тэгээд агуйд нь очиж хоёр гурван өдөр хорь гучин минутаар сууж Равжаад хэлэх үгээ хэлсэн. Богдын лүндэн­гээр адисласан хан Баянбүрд гэж том уул бий. Түүгээр гороолж явлаа. Тэгээд би зүүдэлсэн юм. Хүмүүс худлаа гэнэ байх гээд энэ тухай би ярьдаггүй юм. Равжаа манайд ирчихсэн байна. Дараа сарын хоринд Хамрын хийд дээр уулзъя гэлээ. Хоринд очиход Равжаа ч байгаагүй, хүн амьтан ч цөөхөн байсан. Тэнд гурав хоног байгаад наашаа ирсэн дээ. Ирж явтал замд дугуй хагараад. Би зориуд ганцаараа явсан юм. Дугуйгаа нөхөж хийж чадахгүй, зүрх муутай хүн яваа шүү дээ би. Гурван килограммаас илүү юм битгий өргө гэж эмч хэлсэн. За яахав дээ, үхвэл үхэг гэж бодоод машинаа данхраадаад дугуйгаа авч янзлаад тавьсан. Зүгээр. Тэрнээс хойш өнөөдрийг хүртэл зүгээр л явж байна. Ирчихээд гуравдугаар эмнэлэгт очиж зураг авахуулахад өмнө нь компьютерт харуулсан зурагтай харьцуулж үзээд эмч нар гайхсан. Титэм судас нь нарийсаад цус гүйхэд асуудалтай болчихсон байсан, одоо тэлчихсэн байна, та юу уусан бэ гээд гайхаж байсан. Би үүнийг Равжаа хутагтад сүслэж мөргөж явдгийн буян гэж л боддог. Тэр хоёр зураг одоо ч хадгалаатай байгаа.

-Таны зохиолуудад гардаг бодит хүмүүсээс санаанаас тань гардаггүй хүн бий юу?

-Байлгүй яахав. Ухаандаа Намдаг гуайн “Цаг төрийн үймээн” романд гардаг анги Ренчин гэдэг хувилгаан бол бодит хүн шүү дээ. Анги Шагдар гэдэг хүнийг бичсэн гэж би дуулсан. Анги Шагдар нь манай Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын хүн. Манай Гүрбазарыг таван настай байхад нь хувилгаан гэж тодруулсан юм шүү дээ. 1959 онд. Гэвч эцэг нь улаан хувьсгалч Шагдарсүрэн гэдэг хүн нөгөө лам нарыг нь хөөж явуулаад, авчирсан урьд төрлийнх нь ном судар, хөөрөг эдлэл хэрэглэл, намтар түүхийг нь шатаагаад, социализ­мын үед ийм юм байж болохгүй гээд дарчихсан. Гүрбазар чинь албан ёсоор тодруулсан хутагт хүн. Тийм учраас шүлэг зохиолд нь бүх юм нь байдаг. Гүрбазар бид хоёрын төрсөн газар хоорондоо гучаад км зайтай.

-Та төрсөн газартаа байнга очно биз?

-Байнга. Миний нэг үг бий. Нутгаа санадаггүй хүний нүдэнд нулимс гэдэг эрдэнэ байдаггүй гэж. Нутгаа санадаггүй улсууд байдаг юм.

-Та гаднаа их омголон ширүүн хэрнээ өгүүллэг бүтээлийг тань уншихаар үнэн чанартаа их зөөлөн хүн шиг ээ?

-Гадна талдаа тиймэрхүү шүрүүн талдаа. Дотроо бол гайгүй ээ. Зөөлөн байж байж л зөөлөн бичнэ л дээ.

Ардын жүжигчин Ш.Чимэдцэеэтэй ярилцлаа.

-Танай аймгийнхныг нутгаасаа төрсөн шинэ хамбад хүндэтгэл үзүүлсэн гэж сонссон. Та шашны тэргүүндээ ямар дуу өргөв?

-Нутгаас маань хамба төрсөнд бэлгэшээж сууна даа. Шинэ хамба маань их эрдэмтэй хүү. Хамбынх манай хажуу талын байшинд амьдардаг байсан юм. Хүүтэй минь найзлаад гүйж явдаг байлаа. Чой хамба маань ч ёсоо их сайхан сахилаа. Шинэ хамбадаа “Ялгуусан эрхэт Далай лам” дуугаа өргөлөө. IV далай лам Ёндонжамц гэж халх хүн байсан юм. Монголчуудын тэр хүмүүнд зориулж зохиосон дуу л даа. Ж.Дорждагва багш их ухаантай хүн учраас аялгууг нь хэвээр үлдээж, үгнээс нь Далай лам гэх мэт шашны шинжтэй үгсийг нь хасаж, үгэнд нь өөрчлөлт оруулан радиогийн алтан фондод бичүүлсэн. Би түүнийг нь олж авч, сэргээж дуулсан юм. Юм гэдэг их учиртай. Нэлээн олон жилийн өмнөх явдал. Дуугаа сураад нэг их удаагүй байхад XIV Далай ламаас Н.Жанцанноров бид хоёрт урилга ирэв ээ. Тэр үед “Ялгуусан эрхэт далай лам” гэдэг энэ дуугаа би Далай ламд дуулж өгсөн түүхтэй. Би энэ дуундаа их хайртай, нандигнан бэлгэшээдэг. Зүгээр хаа дуртай газраа дуулчихдаг дуу биш. Олны газар хоёр дахиа л дуулсан нь саяны үйл явдал боллоо. Эхний удаа Далай ламд, хоёр дахь удаад Сүхбаатар нутгаас минь гарсан Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн их хамба, XXX Хамба номун хан, лхаарамба Д.Жавзандорж ламыг ширээнд залсан түүхэн өдрүүдэд дууллаа. Хамба ламыг маань Монгол багш гэдэг юм шүү дээ. Төвдөд сурч байхдаа машид эрдэмтэйгээ нотлож бүх шалгуурт нь тэнцчихсэн хүн. Төвдүүдэд ном заадаг байсан гэдэг. Тийм учраас Монгол багш гэсэн алдрыг хүртсэн юм билээ.

-Далай лам “Ялгуусан эрхэт”-ийг тань сонсоод ямар сэтгэгдэл хэлсэн бэ?

– Юм их сонин. Хүмүүс Далай ламд бараалхахдаа хадагтай очдог доо. Далай багш хүмүүсээс авч очсон хадгийг нь авчихаад буцаагаад мөрөнд нь тохож өгдөг. Би ч тэр ёсыг дагаад “Ялгуусан эрхэт Далай лам” дуугаа дуулсныхаа дараа хадгаа барьсан чинь хажуудаа эвхэж тавьчихаад, өөр хадаг өгсөн.

-Тэгвэл Далай ламд ихэд таалагдсан байх нь…?

-Тийм байх. Сая хамба ламд шар хадаг барьсан чинь бас л авчихаад зөрүүлээд өөр хадаг барилаа. Бусад хүмүүсийнхийг тохоод л өгч байна лээ.

-Сонирхолтой давхцал байна шүү. Таны хоолойны ид чадлын л нөлөө байх…?

-Надаас хамааралтай юм биш л дээ, дуунаасаа болоод л тэр. “Ялгуусан эрхэт Далай лам” бол ихээ сонин, сүжиг төрмөөр дуу. Сайхан дуу сонсохоор сонсоод баймаар байдаг даа. “Ялгуусан эрхэт”-ээ сонсохоор сүжиглээд баймаар болчихдог. Ер нь дуулах үеийн мэдрэмж гэдэг их сонин эд. Дуулах үедээ би чамтай яг одоо яриад суугаа Чимэдцэеэ биш болдог. Тайзан дээр гарахаараа дуундаа ордог гэх юм уу. Дуу бүр өөр ертөнц. Дуулах бүрд өөр ертөнцөд ордог, уусдаг нь уран бүтээлч хүний жаргал байх. “Ялгуусан эрхэт”-ээ дуулахаар үүлэн дээгүүр онгоц явахаар ямар харагдаж мэдрэгддэг билээ, яг тийм мэдрэмжид эзлүүлдэг. Бас “Хүмүүний нэгэн урсгал”, “Ээдрээт амьдралын эргүүлэг” дуугаа дуулахдаа ингээд “хөөрчихдөг”.

-Таны аавыг таван настайгаасаа хийдэд шавилж суусан, бүр тусдаа домчтой, багштай ном үзсэн гэж сонссон. Ямар хийдэд шавилж байсан юм бол?

-Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумаас баруун урагшхан орших Хурдан даяанчийн хийдэд шавилан суудаг байсан гэдэг. Одоо тэр хийдээс туурь л үлдсэн. Аавын минь аав нь Орлойн баян Совд гэж хүн байсан юм. Тийм баян хүний хүү учраас тусдаа эмч, багштайгаар ном үзсэн хэрэг л дээ.

-Танай удамд дуучин хүн байсан уу?

-Аавын талын дээдэс Богдоос сүйхтэй, цалинтай дуучин хүн байсан гэдэг. Ааваасаа л сонссон түүх. Ер нь аавын минь талд эрдэмтэй чадалтай хүн олон байсан юм билээ. Манай Дарьгангынхан чинь мөнгөөр их юм хийнэ. Мөнгөөр юм хийдэг уран хүн цөөнгүй байж. Одоо ч бий. Төмрийг утас шиг болгоод юм хийнэ шүү дээ. Маарамба, дооромбо улс ч байж. Самбуу гэлэн, Чоймбол гэлэн гэж хүн, амьтныг амь голтой хандахад л босгоод ирдэг идтэй эрдэмтэй улс байсан хэмээдэг. Хамгийн эрдэмгүй нь би байхгүй юу. Дуулахаас өөрийг мэдэхгүй. Манай дээдчүүл хүнийг их дарж өсгөнө. Манайхан дунд сагаж явсан хүн ер үгүй шүү. Цөс нь хавиргаа дэлсэж болохгүй шүү гэсэн сургаал дунд л өссөн хүн байгаа юм, би.

-Цөс нь хавиргаа дэлсэх ээ, огт сонсоогүй үг байна…?

-Хүний хөөрдөг энэ тэр чинь цөснөөс үүдэлтэй гэдэг дээ. Цөс дэлсээд ирэхээр царай хүртэл сонин болоод, ааш араншин хувирдаг. Тэрийг л хэлээд байгаа хэрэг. Аавын минь том эгч Дулам гэж хөгшин хотод амьдардаг байсан юм. Зуу гаруй наслаад өнгөрсөн буянтай буурай байлаа. Дуулаад олонд үнэлэгдээд ирэхийн нэг шалгуур нь телевизээр гарах байлаа шүү дээ, тэр цагт. Телевизээр гардаг болоод эхэлчихсэн үе. Нэгэн удаа зориод очтол “За Чимэдцэеэ, цөс нь хавиргаа дэлсэх юм чамд байхгүй шүү. Урьд насны чинь төрөл дуутай жинсрэг гэгчийг олныг уншуулчихсан л хэрэг. Тэгээд л чи дуучин яваа хэрэг. Чамд огт хамаагүй эд шүү” гэж билээ. Настнууд минь намайг ингээд хүмүүжүүлчихсэн. Тэгэхээр дуучин болсон минь надтай огт хамаагүй байгаа биз (инээв). Одооны хүүхдүүдэд тийм сургамж хэрэгтэй шиг санагдах юм. Яагаа ч үгүй л цөс нь хавиргаа дэлсээд унах юм. Бас нэг зүйл сонирхуулахад би чинь хөхөө сард Хоолой гэдэг газар төрсөн хүн. Ээж минь дуулна гэж шагладаг хүн байлаа. Ингээд бодохоор дуучин болохоос аргагүй л байж. Миний сайных биш, ийм олон нөлөө, шалтгаан байжээ.

-“Ээжтэйгээ аргалд явахдаа дуулахыг нь сонсох дуртай байлаа” гэж ирээд ярьсан дурсамж тань бүдэг бадаг санаанд орж байна шүү…

-Дуучин болох А үсгийг зааж өгсөн хүн бол миний ээж. Манайх 13 хүүхэдтэй айл. Би тав дахь нь. Тэгэхээр гэдсэндээ байхаас эхлээд л бүүвэй сонсч өссөн гэсэн үг. Төрсөн хойноо ч дүү нарыг минь бүүвэйлэх ээжийнхээ дууг сонсч өссөн хувьтай хүн. Дөрөв, тав хүрээд дүү нараа бүүвэйлсэн гэхээр бүүвэйн аялгуунд өссөн байгаа биз. Ээж минь аргалд явахдаа л дуулна. Тэр олон хүүхэдтэй, малтай хүн чинь айл найр хийхэд ч очих завгүй аж төрж байж л дээ. Манай нутагт аргалд зүгээр нэг араг үүрээд явахгүй. Тэмээн тэргээр аргал түүнэ. Томоо дөрвөлжин сав тэмээндээ хөллөөд явна шүү дээ. Тэр том тэргийг дүүргэтэл их хугацаа орж таарна. Миний үзэх дуртай гайхамшигтай сайхан концерт аргал түүх тэр хугацаанд болно доо. Ээж минь үгүй мөн сайхан хүн. “Алгирмаа”-г, “Жаахан шарга”-ыг ёстой нэг шаглана. Би сүүлд “Алгирмаа”-г дуулсан юм. Тэр үед Норовбанзад багш “Одоо энэ дууг өөр хүн барьж аваад хэрэггүй. Чимэдцэеэ тулгаад дуулчихсан” гэж билээ. Би гэхдээ “Алгирмаа”-г ээж шигээ дуулж чадаагүй юм.

-Тэгвэл ч ээж тань дууг жинхэнэ утгаар нь шагладаг хүн байж…?

-Ай, хэлээд юухэв. Ээж минь бас их сайхан хүүхэн байсан.

-Та ээжийгээ дуурайсан учраас сайхан төржээ.

-Өө би тийм биш. Дуулахыг нь бараадахгүйгээс гадна бие, царай зүс, гэзэг үсний хувьд ч ээжийгээ бараадахгүй. Одоо бодоход тэр үеийн сайхан бүсгүйн шалгуур их сонин байж. Толгой, бүсэлхийн тойрог яг тэнцүү байхыг сайхан бүсгүй хэмээдэг байсан үе. Ээж минь өчнөөн хүүхэд төрүүлсэн хэрнээ тэр шалгуурт тэнцдэг байлаа шүү дээ.

-Биеэ их сайхан авч явдаг хүн байж дээ?

-Бас ч тийм биш юм аа. Хөдөөний хүн биеэ сайхан авч явах арга байхгүй. Тэр олон хүүхдийн хажуугаар биеэ тойглох хэцүү. Төрөлхийн сайхан гэж тэр л дээ.

-Дуучин болоод Улаанбаатарт ирсэн түүхээр тань ярилцлагаа үргэлжлүүлэх үү, хоёулаа?

-За тэгье. Бас л надад хамаагүй явдал. Өссөн ахуй маань, ээжийн минь дуулдаг “Жаахан шарга” намайг хотод авчирсан. Хонь тойглосны буянаар сумынхаа улаанбулангийн эрхлэгчийн анхааралд орж байлаа. Би жаахандаа дуулж чаддаггүй, их бүрэг хүүхэд байсан юм. Ах маань дуулаад онц авчихна. Би дуулаад муу авна. Чангахан дуугарахаараа уйлчих гээд байдаг нөхөр тэгэхээс ч яалтай. За тэгээд ахтайгаа хамт илгээлтийн эзэн боллоо. Ах хэсэг хугацааны дараа эргээд сургуульдаа явж, би дажгүй сурлагатай хэрнээ эргэж сургуульд суралцахыг хүссэнгүй. Одоо эргээд дурсах нь ээ зөв шийд юм шиг санагддаг. Манайх хоньтой айл байсан юм. Тэр үед манай суурь мянган хоньтой, хавартаа төллөхөөр хоёр мянга хүрч таарна. Олон хөлийн мал хургаа их голно. Суурийн ахлагч нь би. Суурийнхаа хэдэн айлын дарга нь гэсэн үг. Хурга үхүүлж болохгүй, эх үрийг салгаж болохгүй гээд суурийн даргын үүрэг, хариуцлага их. Хэний хонь хургаа голно, очиж тойглоно. Ингэж байгаад л дуучин болсон хүн дээ би. Манай нутгийнхан сумын улаан булангийн эрхлэгч Дандар гэж хүнд “Шарын бүсгүй дуучин болж магадгүй. Эх үрийг хоёр, гуравхан тойглоод авахуулчихаж байна” гэсэн юм билээ. Юмны тохироо гэж сонин. Тэр хавар бүх ард түмний урлагийн үзлэг болж таардаг юм. Анх намайг шалгасан дуу ээжийн минь дуулдаг “Жаахан шарга” байсан. За тэгээд сумаас сум дунд, сум дундаас аймаг, аймгаас улс гэж шалгарч явсаар Улаанбаатарт ирсэн дээ.

-“Тэнгэр ээж минь өршөө” дууг сонсоод нулимсаа барьж чаддаггүй гэж хэлсэн хүнтэй олон таарч байсан. Тултал дуулсан дуу шиг санагддаг. “Би энэ дуугаа л тултал дуулсан даа” гэж бодох бүтээл танд олон биз?

-Ёстой надад хамааралгүй гэгчээр үнэндээ тэгж бодож яваагүй юм байна. Цөс нь хавиргаа дэлсээгүй болохоор тэр байх даа.

-Таны урын сан дахь дуу тоогоо алдсан уу?

-Урын сан гэж сурсан дууг хэлдэг юм биш. Түмэнд түгээж чадсан дууг л тэгж хэлнэ. Миний дуулсан дуунуудаас түмэнд түгсэн нь нэлээд бий. Богино дуунуудаас хамгийн анх түмэнд түгсэн нь “Зүүдний говь”. За тэгээд “Бэрийн өглөө”, “Алгирмаа”, “Тэнгэр ээж минь өршөө” гээд хөвөрнө дөө. Одооны улс “Таны дуунууд бүгд хит” гэдэг л юм. Чухам тийм эсэхийг хэлж мэдэх юм алга аа.

-Онцгой түүхтэй бүтээл гэвэл та аль дуугаа онцлох вэ?

-“Зүүдний говь” их онцгой түүхтэй. 1984 он шиг санагдана. Хэсэг уран бүтээлчтэй Болгар явав аа. Ирсэн чинь “Алтан намар”-т дуул гэдэг юм. Бараг анхны “Алтан намар” байх шүү. Гадагшаа яваад ирсэн хөдөөний хүүхэд гэрээ санаад болдоггүй дээ. Гэртээ харих санаагаа хэлтэл Ж.Бадраа багш “Чи гадаад явах гэхээр уухайн тас яваад, Алтан намар-т ор гэхээр нутаг явах гэлээ” гээд зэмлэж байна. За ингээд дуулах боллоо. Концерт дуусах хэрд хоёр залуу уулзахаар хүлээж байна аа. Нэг нь хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзориг. Нөгөө залууг нь зураач Ш.Тэнгисболд байсныг сүүлд олж мэдсэн. Ц.Чинзориг гэж өөрийгөө танилцуулсан бор залуу надаар “Нэг дуугаа дуулуулах гэсэн юм” л гэж байна. Тухайн үед би “Хотынхон хөдөөний охидыг хуурч эргүүлдэг” гэсэн яриа сонсчихсон (инээв). Өнөөхдөө итгэчихсэн явсан хүн юу гэж тийм амар зөвшөөрөхөв, “Би дуулахгүй ээ” л гэчихлээ. Тэгээд буудалласан “Нэгдэлчин” зочид буудал руугаа алхтал дагаад салдаггүй. Учирлаад гуйж байна. “Өөрт чинь л зориулж бичсэн юм, ядаж харчих” гээд нэг хуудас цаас өгдөг юм. Өнөөхийг нь аваад үлдлээ. Гайгүй болмоор шиг л санагдлаа. Тэр үед суурин утаснаас өөр холбоо барих зүйл байх биш. Эргэж холбогдох аргаа олсонгүй. За тэгээд хэдэн жилийн дараа 1987,88 оны үед Урлагийн бригадад багтан аймгуудаар концерт тоглож явахдаа Ц.Чинзоригтой таарлаа. Баянхонгор аймгийн зочид буудлын үүдэнд. Өнөө хар залуу чинь “Ээж минь ирчихсэн. Өнөө дуугаа ээждээ нэг сонсгочихмоор байна. Манайх буудлын ардхан бий. Ээж борцтой шөл хийж байгаа. Чи нэг ороод гараач” л гэж байна. Урлагийн бригадаар явахаар их өлсөнө. Өлссөн залуу хүн борцтой шөлөнд явчихаж байгаа юм. “За тэгье” л гэлээ. Яваад ортол Чинзоригтой адилхан өндөр бор хөгшин сууж байна. Сайхан шөл хийчихэж. Тэр өдрийн орой тоглолт тартал өнөөх чинь “Дуугаа үзэх үү” л гэлээ. Хөлд суусан шиг байна аа (инээв). Ингээд тэр жилийнхээ зургадугаар сарын 1-нд Улаанбаатарт цаг болзоод “Зүүдний говь”, “Бэрийн өглөө” хоёрыг цугт нь бичүүлж байлаа. Тэр үед Монголын радиод Хаянхирваа гэж гайхалтай бичдэг хүн байсан. Сонсгол гэж абсолютный. Сүүлд яруу найрагч Жүмпэрэлийн Саруулбуян нэгэн сонинд “Чимэдцэеэг дуучдаас тохой өндөр болгож өгсөн дуу бол Зүүдний говь” гэж бичсэн байдаг юм. Ингээд харахаар “Зүүдний говь” бол намайг олонд танигдах үүсгүүр болсон дуу. Уртын дуугаар олонд танигдсан нь “Магнай түргэн” гэж дуу. Бүх ард түмний ардын язгуур урлагийн наадмаар 1986 онд дуулж байлаа.

-“Бэрийн өглөө” гэснээс энэ дууны үгийг Б.Лхагвасүрэн найрагч танд зориулж бичсэн гэдэг байх аа. Ингэхэд танд зохиолчдоос хайраа илэрхийлж байв уу?

-Яруу найрагчдаас шүлэг зориулж бичсэн нь олон. Хайр дурлалаа халдаж илэрхийлсэн тохиолдол үгүй.

-Таны үеийн олны танил жүжигчин, дуучдад цэргүүдээс эхлээд залуус олноороо захидал бичиж хайраа илэрхийлдэг байсан гэдэг. Дурлалын захиа их ирдэг байсан уу?

-Захиа их ирнэ ээ. Алсаас бичдэг нь олон байснаас тулаад хандсан нь үгүй. Бүр нэлээд сүүлд Д.Түвшинжаргалтай суусныг сонссон Хэнтийн нэг хүн өөрийгөө буудна гээд уул руу давхисан тухай дуучин Ц.Түвшинтөгс ярьж байсан нь санаанд үлдчихэж. Д.Түвшинжаргал гэдэг хүний байр байдлыг мэддэг хүн л байсан болов уу. Олоон жилийн өмнөх явдал. Баянхонгорт концертод дуулсны дараа нэг хүүхэн зорьж уулзаад “Манай нөхөр насаараа чамд хайртай яваа” л гэж байна. Тийм юм зөндөө сонсдог учраас нэг их гайхсангүй. “Чамаас салаагүй бол сайн байна шүү дээ” гэлээ. Тэгсэн өнөө бүсгүй “Үнэндээ ч заримдаа хэцүү байдаг шүү. Чамаас болоод би Чимэдцэеэтэй суусангүй гэж агсан тавьдаг” гэж билээ (инээв). Залуу цагийн энэ мэт явдлыг тоочвол барагдахгүй.

-Онцгой мэдрэмж төрүүлдэг хөгжмийн зохиолч гэвэл хэн хэнийг онцлох вэ, та ?

-“Тэнгэр ээж өршөө” дууны минь аяыг зохиосон Ш.Батсайхан, Ц.Чинзориг, Б.Бямбабаяр гурав онцгой санагддаг. Жааяа (Төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров) зөндөө дуу зохиож өгч байсан. Тэрний шахалтаар ч дуулж байлаа. Би өөрөө хүсээд ч дуулж явлаа. Хүмүүсийн шахалтаар ч дуулсан тохиолдлууд бий. Гэхдээ Жааяа миний идеал биш.

Ц.БААСАНСҮРЭН

 

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС………………….

Жүжигчин С.Ариун­бямбатай ярилцлаа.

---

-Та өөрийнхөө тухай танилцуулаач. Хэзээ сургуулиа төгссөн бэ?

-Би СУИС-ийн 2000 оны төгсөгч. Жүжигчин, найруу­лагч гэсэн давхар мэргэжлээр дүүргэсэн юм. Төгсөөд театрт олон жил ажилласан. Тэр хугацаандаа дэлхийн болон Монголын 50 гаруй сонгодог жүжгүүдэд гол, туслах дүрүүдэд тогложээ. Хорь шахам дэлгэцийн бү­тээлд оролцсон байна. Най­руулагчийн хувьд гэвэл тайзны хэд хэдэн бүтээл бий.

-Жүжигчин болъё гэж багаасаа хүсч байсан уу?

-Урлагийн гэр бүлд өссөн болохоор аль багаасаа л жүжигчин болохыг хүсдэг байлаа. Аав маань гавьяат жүжигчин  Сүхээ гэж хүн байсан юм. Ээж бас урлагийн хүн. Олон жил театрт ажилласан хүн. Жаахан байхаасаа л  аав, ээжийгээ дагаж бригадаар их явна. Театрт очно. Аав, ээжийгээ  ажиллаж байхад наагуур цаагуур нь явж нүүр будаг хийж байгааг нь хараад суудаг хүү байлаа. Нэг л мэдэхэд театр, жүжигчний мэргэжилд  дурласан даа.

-Анх ямар кинонд дүр бүтээж байсан бэ?

-Анх 2002 онд “Гашуун аялгуу” гэдэг кинонд тоглож байлаа. Хүчирхийллийн эсрэг үндэсний төвөөс санхүүжүүлсэн юм. Бат гэдэг залуугийн дүрийг бүтээсэн.

-Та дандаа л эсрэг дүр бүтээдэг. Найруулагчид таныг эсрэг дүрд тоглуулахаар  сонгодгоо юу гэж тайлбарладаг вэ?

-Хүмүүс харин ингэж асуугаад байдаг юм. Уг нь би тайзан дээр маш олон эерэг дүр бүтээсэн. Эсрэг дүрд цөөхөн тоглосон байдаг. Эерэг дүрд тоглох тоо нь гүйцнэ гэж байдаг юм болов уу, сүүлийн үед дандаа л эсрэг дүрд тоглож байна. Найруулагч нар эсрэг дүрд тоглож чадна гэж итгээд сонго­дог байлгүй л гэж боддог. Миний хувьд мэдээж зохиолоо эхэлж уншаад таалагдсан дүр дээрээ ажилладаг.

-Та “Mongolian academy awards-2013”-аас “Ану хатан”-ы Данжила баатрын дүрээр шилдэг туслах дүрийн шагнал авсан. Данжилагийн дүрд шалгарсан түүхээ яриач?

-Данжилад тоглох гээд олон  жүжигчин  пробонд орсон юм билээ. Миний хувьд тоглоё гэж бодоогүй байсан л даа. “Ану хатан”-г найруулсан манай ангийн Алтантуяа “Пробонд ороодох” гэж дуудахаар нь проб өгчих­сөн юм. Яг аль дүр дээр нь сонголт хийж байгааг нь ч мэдээгүй. Тэгсэн нэг өдөр дуудаад “Данжилад тоглохоор боллоо шүү” гэсэн. Данжила жанжин чинь эерэг дүр. Намайг сөрөг дүрээр хүлээж аваад сурчихсан хүмүүс “За энэ нөхөр хэзээ урвах бол” гээд  хараад байсан гэсэн. Ноднингийн авардсаас “Ану хатан” киноны хувьд зохиолч, продюсер, туслах эрэгтэй дүр гэсэн гурван  шагнал авсан юм. Жүжигчдээс туслах дүрийн шагнал авсан.

-Зорьж, хүсч  тоглосон кино бий юу?

-Энэ л кинонд тоглочих юмсан гээд байдаггүй. Оногдсон дүрээ маш сайн гаргахыг л хичээж ажилладаг. Судалгаа хийж, хөлс хүчээ гаргаж ажилласан учир тоглосон дүр болгондоо хайртай. Ер нь хүмүүс муу дүр болсон, сайн дүр болсон байна гэж их ярьдаг. Миний хувьд бүх бие сэтгэлээ гаргаж ажилласан учраас муу, сайн дүр гэж байхгүй.

-Таны хамгийн сүүлд тоглосон “Луйвар” киног шүүмжлэх хүн цөөнгүй байна лээ?

-Гадуур сайн, муу янз бүрээр ярьж байгаа байх. Нээлтээ хийгээд хэдхэн хоно­сон болохоор гадуур юу гэж ярьж байгааг сайн мэдэхгүй байна. “Луйвар”-ын  хувьд сэдэв нь их таалагдсан. Өнөө­дөр манайд ийм төрлийн сэдэв­тэй кино ер нь байхгүй шүү. “Луйвар” кинонд Амараа гэдэг залуугийн дүр дээр ажиллалаа.

-Кино найруулъя гэсэн төлөвлөгөө бий юу?

-Бодолгүй яахав. Найруу­лагч мэргэжилтэй хүний хувьд  нэг кино төсөл эхэлчихсэн явж байна. Энэ киногоо хүмүүсийн хардаг өнцгөөс арай өөр байдлаас харж хийх бодолтой байгаа. Нийгмийн хөшигний ард байгаа  эмгэнэлтэй зүйлийг ил гаргана. Хүмүүс бүгд мэдэж байгаа хэрнээ амаа жимийж өнгөрдөг тэр зүйлийг дэлгэцнээ хөндөж тавина. Кино зохиол маань  эхэлчихсэн байгаа.

-Кинондоо өөрөө тоглох уу?

-Мэдэхгүй байна. Үнэхээр таалагдсан дүрдээ  тоглож магадгүй л юм.

-Ариунбямба амьдрал дээрээ ямар хүн бэ?

-Уур уцааргүй, тайван хүлээц­тэй, тэвчээртэй хүн болов уу гэж өөрийгөө дүгнэ­дэг. Хүүхэд насандаа бусад хөвгүүдийн адил сахилгагүй жаал байлаа. Бага, дунд сургуулийн багш нартаа  их баярладаг. Их сургуулийн багш нар маань ч намайг мундаг сайхан төлөвшүүлсэн. Ганцхан амьдрах насандаа хүнлэг,  эх орноо хайрласан чин сэтгэл, зөв хандлагатай амьдрахсан гэж хүсдэг.

-“Лардьма” киноны  архи­чин нөхрийн дүр хүмүүст их хүрсэн санагддаг. Дамчаа гуайг Исмэл тайжийн дүрд тоглосны дараа хүүхдүүд чулуугаар нүүлгэж байсан шиг юм болсон уу?

-Лардьма  нийгмийн хөшиг­ний ард байгаа сэд­вийг гаргасан мундаг кино. Жүжигчид нь их сайн жүжиг­лэсэн. Миний бүтээсэн дүр бол хүчирхийлэл үйлдэж бай­гаа архичин нөхөр Өнөболд. Арай ч чулуу нүүлгээгүй ээ, гэхдээ яривал өчнөөн жишээ бий. Энгийн жишээ хэлэхэд манай охинтой ангийнх нь хүүхэд маргалдаж л дээ. Тэгсэн манай охин “Би чамайг аавдаа хэлнэ” гэж. Тэгсэн нөгөө хүүхэд нь “Танай муу аав хувхай архичин юм билээ” гэсэн байсан. Охин маань яаж дуугүй байхав. “Манай аав архи уудагггүй. Чи юу яриад байгаа юм бэ” гэж хэлтэл ангийнх нь хүүхэд “Лардьма дээр нэг хөгийн л амьтан байсан ш дээ” гэсэн юм билээ. Хүүхдүүд тэгж ярьсан гэхээр Өнөболдын дүр хүмүүст хүрсэн юм болов уу гэж ойлгож байгаа.

-Хүмүүс таныг гудамжаар ява­хаар ямар өнцгөөр хараад байх шиг санагддаг вэ?

-Дийлэнх нь л “Энэ их муухай зантай, муу хүн байх.  Харваас л уудаг нөхөр байна” гэсэн харцаар хараад байдаг.

-Эсрэг дүрээс татгалзъя гэсэн бодол төрөх үе гардаг уу?

-Дүрд ялгаанууд хэрэгтэй. Эсрэг дүр дотор олон дүр бий. Ярьдаг эсрэг дүр байна. Ярьдаггүй ч эсрэг дүр байна. Тэгэхээр нэг хэв маягт бариг­даж өөрийгөө лоозон, лого болгож ард түмний сэтгэл зүйд хадаж болохгүй. Маш олон сонин дүр дээр ажиллаж болно. Яг тэр гэхийн тэмдэггүй, барьж авч болохгүй тийм л дүрүүдэд ажиллая гэж боддог. Эерэг дүр ч маш олон янз. Энэ хорвоо дээр өөр өөр зан араншинтай өчнөөн мянган хүний дүр оршин тогтнож байна. Тиймээс надад ямар нэг дүрээс татгалзах шаардлага байхгүй. Ажиллах дүрдээ ажиллаад л явна.

-Жүжигчид дүр дээр ажил­лах­даа өчнөөн судалгаа хийдэг гэдэг.  Таны хувьд дүр дээр ажиллахынхаа өмнө өөрийгөө яаж бэлддэг вэ?

-Өөрөөсөө өөр хүн бий болгох гэж байгаа учир судалгаанд цаг зарахаас аргагүй л дээ. Зохиол дээр биччихсэн нөхрийн  удамшил, хүмүүжил, амьдралын замнал зэргийг бүгдийг тооцно. Ямар зүс царайтай, яагаад ийм болсон гээд бүгд л задраад явна. Үүнийг л жүжигчин хүн ямар ч хийгүй гаргах ёстой учраас их нарийн ажиллагаа шаарддаг. Миний хувьд дүр дээрээ ажиллахдаа  эхлээд гадна талаас нь их боддог. Дараа нь дүрийнхээ мөн чана­рыг дотоод руугаа  оруулж сэтгэлгээг нь гаргана. Зохиол дээр тухайн дүрийн тухай бусад дүрүүд нь  юу гэж ойлгож байна вэ гэдэг их чухал асуудал.  Дүрийн эцсийн зорилго юу байна гэдгийг бодно. Эхлэл, төгсгөлийн цэг хаана байгааг  сайн бодох учиртай. Би дүрээ аваад л эскиз зураг гаргадаг. Тэрэндээ дөхүүлж хувирдаг.

-Та зургийн авьяастай юм аа. Их адилхан зуржээ?

-Хобби, мэдрэмжээрээ л зурдаг. Аав маань ч бас дүрийн эскизүүдээ гаргачихдаг байсан юм. Тайзан дээр гарах үйл хөдлөл бүртэй нь маш тодорхой зурдаг хүн байлаа. Хүүхэд байхдаа аавынхаа хажууд суугаад зургийг нь их харна аа. Аав зурсан эскизүү­дээ дүрийнхээ фототой харь­цуу­лаад хадгалдаг байсан. Надад ч бас тэгж харьцуулсан дэвтэр бий.

-Та бараг өөрөө нүүрээ хувиргачихдаг юм биш үү?

-Би Монголын мундаг нүүр хувиргагч Найданжавын шавь. Оюутан байхдаа нүүр будгийн хичээлээ нэлээд түлхүү заалгаж байсан. Хэр баргийн нүүр будгийг өөрөө хийчихнэ шүү. Кино багт нүүр хувиргагч байдаг. Тэр хүнийг хүндэлнэ. Би ингэж будвал зүгээр гэж бодож байна, та юу гэж бодож байна гэх мэтээр зөвлөлдөж санал солилцож ажилладаг.

-Таны хувьд тайз дэлгэцийн ялгаа юу вэ?

-Тайз бол амьд. Хөгжим дуугараад л хөшиг нээгдэхэд үйл явдал тасралтгүй өрнөж  хөшиг хаагдахад л дуусна. Тодорхой нэг хугацаанд л болж өрнөдөг зүйл. Кино бол тийм биш. Хаанаас нь ч, аль үеэс нь ч зураг авч магадгүй. Тэгэхээр тооцоолох юм маш их гардаг. Кино эхлэх өдөр үхдэг зургаа авахуулах үе ч гарна. Дүр маш их зовлон туулж байж үхэх ёстой. Гэтэл юу ч болоогүй байхад үхнэ гэдэг хэцүү. Тэр бүхнийг мэдэрч гаргана. Дүрээ л маш сайн судлах ёстой.

-Одоо та ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна?

-Хоёр киноны санал авчихаад байна. Гэрээгээ хийж амжаагүй байгаа. Судалгааны ажлаа хийгээд явж байна. Жүжигчин хүн ер нь амардаггүй. Нэг юм уншчихаар зовно, шанална, гудамжинд гарч сонин дүр төрх хайна, хүмүүсийн харилцааг анзаарна гээд цагийг зүгээр өнгөрөөхгүй шүү.

-Яг ямар дүрд тоглох юм бол?

-Нэг нь эсрэг дүр, нөгөө нь эерэг дүр.

-Манай  кино урлагийн хөгжил  хэр түвшинд яваа гэж та боддог вэ?

– Монголын театр, кино урлаг нэг үеэ бодвол сайхан хөгжиж байна. Хүмүүс ч маш гоё  хүлээж авдаг болж.  Ер нь урлаг хөгжихөд хүмүүсийн уран сайхны боловсрол үнэлж баршгүй үүрэгтэй байдаг. Зарим хүн үүнийг буруугаар ойлгож “муусайн урлагийнхан” гэж ярьдагт уран бүтээлчийнхээ хувьд эмзэглэдэг. Хүний оюуны талхыг бэлдэж өгдөг хүмүүсийг уран бүтээлч гэдэг. Хүн гэдэг амьтан оюунаа цэнэглэж хооллох ёстой. Тэр хоол нь уран бүтээл. Өөр нэг анхаарахаас аргагүй өнцөг бий. Өнөөдөр гадны маш олон кино, уран бүтээлийг хэн хаана ч үзэж болж байна.  Дэлхий дээр маш олон шашин, үндэстэн, соёл иргэншил бий. Даяаршлын нийгэмд энэ олон янзын соёл нэгдэж байгаагийн наад захын жишээ нь кино урлаг.  Энэ давалгаан дунд Монголын гэсэн өв, соёл, оршихуйгаа авч үлдэж, монгол гэдгээрээ ялгарахын тулд, тэр орчныг бий болгохын төлөө кино урлагийнхан зүтгэж яваа. Миний хувьд  Монголын кино урлагийг хөгжиж байгаа, үүргээ биелүүлж яваа гэж үнэлдэг.

 -Монголд яг одоо ийм төрлийн л кино дутагдаж байна даа гэсэн бодол төрдөг үү?

-Уран бүтээлчид сонин сэдэвтэй сайн кинонууд хийж байна. Техник, технологи нь ч нэг үеэ бодвол өндөр шатанд гарсан. Олон ч төрлийн кино хийж байна. Үндэсний өөрийн хэв маяг, жанрыг бий болгомоор юм уу гэсэн бодол төрдөг. Монголчууд гэж яг ямар хүмүүс юм гэдгийг гаргаж ирмээр санагддаг. Тийм орон зай үгүйлэгдээд байх шиг.  Өнөөдрийн хувьд АНУ, Хятад гээд бүх орны киноны сэдвийг хулгайлаад хийчихлээ. Өөрсдийн өнгө төрх гэдэг юмаа алдах гээд байна уу гэж эмзэглэдэг. Уран бүтээлчид санасандаа хүртэл бүтээл хийе гэхээр мөнгөгүй гацдаг зовлон бий. Бусад улс орнууд уран бүтээл, театртаа маш их хэмжээний мөнгө гаргаж өгдөг. Учир нь айхавтар орнууд  кино урлаг ач холбогдолтойг мэдэрдэг. Тэр ч утгаараа кино урлагаа мундаг хөгжүүлж чадсан. Үндэсний хэмжээний том кино хийвэл дэлхийн тавцанд маш хурдан гарах боломж бидэнд бий.

-Манай жүжигчид ур чадварын хувьд хэр вэ?

-Дэлхийн хэмжээнд дутахгүй шүү. Алтан үеийн мундаг жүжигчид байсан, тэд­ний дараагийн үе, одоогийн үе гээд байна. Манай Амараа Холливудад гарч кинонд тоглож байгаа. Анхням гэхэд Азид гарсан. Монголын жүжиг­чид  мундаг байгаагийн л илэрхийлэл.

-Амжилттай явж байгаа урлагийн хүний ар гэрийг авч явж байгаа эзэгтэй нар их мундаг байдаг. Гэр бүлийн хүнээ танилцуулаач?

-Мэдээж тэгэлгүй яахав. Эхнэрийг маань Г.Амарсанаа гэдэг. Их сайн бүсгүй бий. Номин-Эрдэнэ, Амин-Эрдэнэ гээд хоёр охинтой. Бага нь нэгдүгээр анги, том нь долдугаар анги.

-Гэрийнхэндээ хэр цаг зав гаргаж байна?

-Боломж гарвал л  зав гаргахыг боддог. Би  их гэрсэг хүн. Бага байхад аав, ээж хоёр ажлаасаа ирэхэд  гэр дүүрээд явчихдаг байсан. Бид хичээлээсээ ирээд л цүнхээ шидэж аавынхаа өвөр дээр суугаад  эрхэлж гардаг байлаа. Аав маань хоймортоо дээлээ нөмрөөд зурагтаа үзээд сууж байдагсан. Ийм  сайхан гэр бүлийн нөмөр нөөлгөнд өссөн болохоор тийм орчныг гэртээ бүрдүүлэхсэн гэж хүсдэг. Тиймээс цаг гарвал л гэртээ ирээд  суучихдаг. Хүүхдүүд маань эрхлээд салахгүй шүү дээ.

С.АРИУНЖАРГАЛ