Category: соёл-урлаг

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Б.Пүрэвсүрэн: Хөгжим намайг зөөллөсөн DNN.mn

МУСТА, Хөгжмийн зохиолч Б.Пүрэвсүрэнтэй ярилцлаа.

-Сүүлийн үеийн уран бүтээлийн сонин хачинаас яриагаа эхэлье. Ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

-2013 онд “Цэнхэр тэнгэрийн орон” дуунаас хойш нутгийн тухай дуунуудыг их олон гаргажээ.

Хэнтий аймгийн морин спорт холбооны санаачилгаар Төрийн шагналт, СГЗ Ш.Гүрбазартай хамтран “Сэцэн ханы хүлгүүд” гээд дуугаа энэ зун бүтээлээ. Мөн Л.Банзрагчтай “Ижий хайлан” дуун дээр ажиллаж байна. Ер нь долоо хоногтоо эсвэл сардаа 3-4 дуу гаргаж байгаа. Дуучдынхаа хоолой, онцлогт тохирсон уран бүтээл төрүүлэхийг хичээдэг. Мөн орон нутгийн ойд зориулсан аймаг сумдын дуу ихэвчлэн бүтээж байна даа. Одоогоор Сэлэнгэ, Завханы тухай уран бүтээл дээр ажиллаж байна. Өмнө нь бүрэн хэмжээний долоон тоглолт хийж байсан. Тухайн үедээ үзэгчид дүүрэн сайхан л тоглолт болж байлаа. Хөгжмийн зохиолчийн тоглолт тийм өргөн цар хүрээтэй болно гэдэг ховор шүү.

-Таны багадаа хөгжимд татагдсан түүх сонирхолтой юм билээ?

-Манай нагац Соёлын төвийн эрхлэгчээр ажилладаг байлаа. Ээж маань хөгжимчин. Бага байхад зарим нэг айлын хойморт “Баян хуур” хөгжим, даралтат хөгжим өлгөөтэй байдаг байсан. Түүнийг нь харахаар л өөрийн гэсэн хөгжимгүй надад их л чамин, гоё харагдаад, очиж тогломоор санагддаг байв. Өглөө эрт үхрээ гаргачихаад ямар ч зорилгогүй айлын үүдэнд очиж сууна даа. Гол зорилго нь нөгөө л нэг айлын хойморт байгаа хөгжим…(инээв). Тэгээд л олон удаа очсоны үр дүнд хөгжмийг гуйж аваад нилээд хол очиж ямар ч хамаагүй ая тоглоно. Сүүлдээ айлдаа очихоор шууд л “Баяан хөгжим”-өө аваад өгдөг байсансан. Тэр үед сонирхлоороо олон хөгжим тоглодог байсны дүнд одоо төрөл бүрийн баяан хөгжим тоглож чаддаг болсон доо. Сонирхолтой, түүндээ дурлаж байсан учраас л үстэй дээлтэй хүйтэн амбаарт хөгжмөө тоглож байлаа. Тийм л хоббитой хүүхэд байсан. Ер нь урлагт авьяас байхаас гадна түүндээ дурлах ёстой юм билээ.

-“Босоо хийморьтой эр хүн” дуу тухайн үед нилээд “од” болсон байх..?

-ШУТИС-ийн урлагийн зааланд бүтэж байсан дуу. Дараа нь 2010 онд анхны тоглолтоо “Босоо хийморьтой эр хүн” нэртэйгээр Бөхийн өргөөнд хийж байлаа. Гурван цомог гаргаад цомог гэдэг зүйлийг жагсаалтаасаа гарч буйг мэдэрсэн. Одоо ч 20 гаруй дуутай 15 цомог гаргахад бэлэн болчихсон л байна. “Босоо хийморьтой эр хүн”, “Санахгүй л гэсэн юм аа”, “Манай адуу” гээд дуунууд маань ар араасаа хит болж байсан. Тухайн үед Монголын радиогоос дууны уралдаан зарладаг байсан юм. Тэгэхэд л эхний гурван байрт миний дуунууд жагсдаг байлаа(инээв).

-Технологийн ангийн хүүхэд урлагт гүн дурлаж дээ?

-Би чинь инженер мэргэжилтэй. Багаасаа урлагт сонирхолтой болж өссөн. Инженерийн сургуулийн оюутан тэр үедээ урлагт гүн дурлаж, сургуулиа бараг л урлагийн сургууль болгохоо дөхсөн. Анхны урлагийн наадмыг нь зохион байгуулсан.

Манай сургуулийн захирал багш н.Энхжаргал оюутан надад цахилгаан хөгжим урдаас захиалж авч өгсөн юм. Ер нь ШУТИС-д ороход урлаг гэдэг мэдрэхүй байдаггүй. Хөгжим дуугарсан танхим болгон руу гүйгээд очдог. Манай багш анх удаа хөгжимчин инженер төгслөө гээд тайзан дээрээс хэлж байлаа. Гол нь нийтийн дууны өнгө аяс, хандлага, аялгуу хүнд зөв хүрээсэй. Хүн бүр дуулах дуу хийх хэрэгтэй. Одоо ч нийгэм өөр болж. Зарим дуунууд шүүлтүүргүй, үг нь алдаатай хүний чих, сонорыг мялаах дуу гарахгүй байна.

Олон түмэнд хүргэх сайхан дуу хийхийг л зорьж явдаг юм. Инженер мэргэжилтэй учраас инженерийнхээ ажлыг хийгээд явж чадахгүй. Аль хэдийнэ мэргэжлээсээ холдоод 20 гаруй жил болжээ. Тиймээс энэ урлаг руу гэдэг зүйл рүү зорьж, тэмүүлж байгаагийн нэг шалтгаан нь энэ цаг үеийн түүхийг залуучууддаа үлдээх ёстой гэж бодсоных байх. Магадгүй миний дараагийн үе өөр болно. Бид хамгийн сайн сайхан дууг хийж дараагийн үедээ өвлүүлж үлдээнэ.

-Дууны үг, ая зэрэг буусан үе бий юу?

-Дууны үг, ая зэрэг бууж болно. Голын дэргэд суугаад орчноо ажихад үнэхээр тансаг шүлэг байдаг ч болоосой гэж бодогдоно.

Урсгал усны долгио сэтгэлийг минь аваад яваач… гэдэг ч юм уу. Хамгийн гоё зүйл нь хамгийн тансаг шүлгийг хүнд хүрсэн тохиолдолд тэр төгс дуу болж чаддаг. Аялгуу төрнө гэдэг зүйл надад ганц нэгхэн л тохиолдож байсан. Ямарваа нэг зүйлийг харж, мэдэрч байж тэндээс үг ундарч бичнэ.

-Таны дуунуудад адуу, нутгаас илүү хайрын дуун их байдаг юм байна?

-“Зөөлөн бороо”, Л.Болдбаатарын дуулсан “Цэцэг шиг төрсөн бүсгүй”, Б.Оюунбат, Р.Бадралмаа хоёрын “Зүрхний наран”, “Хайрандаа гэрлэе, хоёулаа” гээд хайрын сэдэвтэй маш олон дуу бий. Одоо сэтгэлгээний болоод сэтгэлийн орон зайг хүнд үлдээх ёстой. МУГЖ Н.Төмөрхуяг агсан “Юм бүхнийг дуул” гэдэг байсан. Дээр үеийн сайхан дуунуудыг зохиож байсан ах нар тансаг нэршлийг нь түүгээд авчихсан. Тэгэхээр одоо бидэнд яг юу руу тэмүүлэх вэ гэдэг ачаалал нэмэгдэж байгаа юм. Үүнд өөрсдийгөө сорихоос гадна, хийж бүтээх өнгө аяс, дуу хоолойгоор монголчуудад сэтгэлийн таашаал олгох хэмжээний уран бүтээл хийх ёстой гэж боддог.

-Та өөрөө дууныхаа монтажийг хийдэг үү?

-Хүн чадаж байгаа зүйлээ сайн хийх ёстой. Түүнийгээ улам бүр баяжуулж, сурах нь зөв. Тиймдээ ч би хөгжмөө өөрөө бичиж, клипээ өөрөө монтажилж, хоолой бичнэ гээд бүгдийг л өөрөө хийдэг. Цаашид ч сурах юм их бий. Миний мөрөөдөл хялбархан, өөрийн гэсэн аяз үлдээх.

-Ойрын хугацаанд тоглолт хийх бодол байгаа юу?

-Чадвал 10 тоглолт хийх юмсан л гэж бодож байна. Бид аав, ээж, нутгийн тухай дууг хангалттай цаг хугацаанд хийлээ. Одоо ер нь сэтгэл рүү урссан дуу хийхийг л зорьж байгаа. Тэр цаг нь болсон.

Одоо цаг нь ирлээ гэхээр цаг нь ирж өгөхгүй байгаа юм болов уу.

Миний 2013 оны үед хийгдсэн “Хөх Монголын омголон орших цаг ирлээ

Хөх үүлс нүүгээд л байна

Хөх үрс мэндэлсээр л

Хөх уулс зэрэглээтээд л байна… Хөх монголын амгалан орших цаг ирлээ…

Тэгэхээр амгалан оршиж чадаагүй байна миний Монгол. Өглөө гэрээс гарахад нэг өвөө монголчууд болохгүй байна гэж ярьж байна лээ. Болохгүй нь ч болохгүй байгаа. Болох зүйлийг болгохгүй байна уу. Болохгүй зүйлийг болгохгүй байна уу гэдэг маш том асуудал байна. Ер нь зөвхөн улс төр, урлаг ярьж, зөвхөн амин хувиа хичээж амьдрах ёстой ч юм уу.

2008 оны долдугаар сарын 01-нд сонгуулийн үеэр С.Жавхлан бид хоёр шөнийн үхэр цагт “Мангасууд хэрэггүй” гэдэг дуу хийж байлаа(инээв).

…Нам нам гэж намхан байхыг хэлэв үү

Үгүй ээ. Бид чинь өндөр заяат монголчууд шүү дээ… гээд аялгуу нь их тансаг. Ийм нэг улс төрийн сэдэвтэй дуу байна. Тухайн үедээ л шуугьсан даа.

-Төрөл төрлийн дуу хийж байжээ?

-2008 оны наймдугаар сарын 08-нд ажил дээрээ ирээд хийж байсан “Ахын сэтгэл” гэж дуу байдаг юм. Тэр өглөө олимпийн аваргатай ч болж байсан үе. Дараа нь “Морин хуур” наадам болж, анх удаа оролцоод эхний шатандаа хасагдаж билээ. Тэр намар нь бусад дуу нь хит болоогүй байхад “Ахын сэтгэл” дуу хит болж байсан. Юмны чанар өөр болсных байх л даа.

–Таныг Яармагийнхан Жан Гум гэж хочилдог байсан гэлцдэг. Энэ тухайгаа ярихгүй юу?

-Яармагт гэрлийн байцаагч хийж байх үед телевизороор Дэ Жан Гум гээд олон ангитай кино гардаг байсан юм. Тэр үед манай гэрлийн байцаагч нар надад тийм нэр өгч байв. Би чинь барилдана, дуулна, хөгжим тоглоно, зураг зурна. Хийхгүй зүйл байдаггүй байж. 2000 ажилчин байлаа гэхэд барилдаан, урлагийн наадам зохиогоод 20,30 хүнтэй нэг баг бэлдээд оролцож байхад би ганцаараа дуулаад түрүүлчихэж байгаа юм чинь. Тэгэхээр тэдний хараанд өртөх нь ойлгомжтой биз.

–Та хэр зурдаг вэ?

-Би Увс аймгийнх. Багадаа аймагтаа зургийн үзэсгэлэн гаргаж байсан. Ямартаа ч маш сайн зурах авьяас бий шүү.

–Хөгжим гэдэг хүнийг тайтгаруулах увдистай гэдэг?

-Зовлон жаргалыг хөглөж байдаг хамгийн чухал зүйл нь хөгжим, дуу хуур. Голын эрэг дээр гитараа бариад дуулах чинь ямар сайхан мэдрэмж гээч. Бүх л зүйл дуу хууртай холбоотой байж бидний энерги нөхөгддөг юм. Дуу хуургүйгээр хэзээ ч өөрийгөө төсөөлшгүй. Дуу дуулж байж хүний доторх муу муухай зүйл арилж, дуу дуулж дотоод сэтгэлийн сайхан нь сэргэдэг гэдэг. Хөгжим намайг зөөллөсөн.

-Хөгжмийн зохиолч, дуучин хоёр үнэлэмжийг хэрхэн хардаг вэ?

-Намайг бага байхад зөвхөн хөгжмийн зохиолчийг нэрлэдэг байлаа. Лувсаншаравын хөгжим… гээд л. Яруу найрагч нь байдаггүй. Одоо бол хөгжмийн зохиолч нь ч, яруу найрагч нь ч тэр алга. Дурддаггүй. Нийгэм цаг үе нь өөрөө ямарваа нэгэн зүйлийг хүндэтгэх, хүндэтгэлгүй болгочихоод байгаа юм. Хамгийн түрүүнд яруу найрагч, Хөгжмийн зохиолч гээд дуучны урд мөнхийн зарлагддаг тэр өнцөг өнөөдөр алдагдсан. Зөвхөн өөрийгөө ярьдаг нь дуучдын алдаа гэж хардаг. Тийм ч учраас түүний үнэ цэнийг алдагдуулахгүйн тулд би жил болгон тоглолт хийдэг. Хамгийн үнэ цэнтэй байхын тулд бас нэг өөр ертөнц бий болгохын тулд хичээж ажиллаж байна.

–Хүний сэтгэлийг дуугаар хөглөнө гэдэг аугаа тайтгарал юм даа..?

– Миний амьдрал тэр чигтээ дуунд мөнхлөгдсөөр яваа.

Аавдаа зориулж “Аавдаа зэмлүүлсэн дуу нар сэтгэл баясгаад болохгүй нь ээ

Ахиад ганцхан уулзвал хүү чинь таныгаа тэвэрмээр байна… хэмээн дуу гаргаж байлаа.

Энэ намар “Аав эзгүй намар” гэдэг дуугаа А.Хосбаяртай хамтран гаргахаар ажиллаж байна. Хүний амьдралд ганцхан юм хэрэгтэй. Тэр нь зөв байх, сэтгэлтэй байх. Энэ л зарчмаа өнөөдрийг хүртэл баримталж ирсэн. Сэтгэлээсээ хүнд туслахад хүнээс юу ч унадаггүй юм. Багадаа ТҮЦ-нд зунжингаа ажиллачихаад цалингаа аваагүй. Болдог л юм билээ.

Гэрийн тооныг хүн чанар гэж авч үзвэл хоёр багана нь мөн чанар. Энэ мөн чанарыг сэвтээхгүйн тулд бид их хичээх хэрэгтэй.

Categories
мэдээ соёл-урлаг

Б.Пүрэвсүрэн: Хөгжим намайг зөөллөсөн DNN.mn

МУСТА, Хөгжмийн зохиолч Б.Пүрэвсүрэнтэй ярилцлаа.

-Сүүлийн үеийн уран бүтээлийн сонин хачинаас яриагаа эхэлье. Ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

-2013 онд “Цэнхэр тэнгэрийн орон” дуунаас хойш нутгийн тухай дуунуудыг их олон гаргажээ.

Хэнтий аймгийн морин спорт холбооны санаачилгаар Төрийн шагналт, СГЗ Ш.Гүрбазартай хамтран “Сэцэн ханы хүлгүүд” гээд дуугаа энэ зун бүтээлээ. Мөн Л.Банзрагчтай “Ижий хайлан” дуун дээр ажиллаж байна. Ер нь долоо хоногтоо эсвэл сардаа 3-4 дуу гаргаж байгаа. Дуучдынхаа хоолой, онцлогт тохирсон уран бүтээл төрүүлэхийг хичээдэг. Мөн орон нутгийн ойд зориулсан аймаг сумдын дуу ихэвчлэн бүтээж байна даа. Одоогоор Сэлэнгэ, Завханы тухай уран бүтээл дээр ажиллаж байна. Өмнө нь бүрэн хэмжээний долоон тоглолт хийж байсан. Тухайн үедээ үзэгчид дүүрэн сайхан л тоглолт болж байлаа. Хөгжмийн зохиолчийн тоглолт тийм өргөн цар хүрээтэй болно гэдэг ховор шүү.

-Таны багадаа хөгжимд татагдсан түүх сонирхолтой юм билээ?

-Манай нагац Соёлын төвийн эрхлэгчээр ажилладаг байлаа. Ээж маань хөгжимчин. Бага байхад зарим нэг айлын хойморт “Баян хуур” хөгжим, даралтат хөгжим өлгөөтэй байдаг байсан. Түүнийг нь харахаар л өөрийн гэсэн хөгжимгүй надад их л чамин, гоё харагдаад, очиж тогломоор санагддаг байв. Өглөө эрт үхрээ гаргачихаад ямар ч зорилгогүй айлын үүдэнд очиж сууна даа. Гол зорилго нь нөгөө л нэг айлын хойморт байгаа хөгжим…(инээв). Тэгээд л олон удаа очсоны үр дүнд хөгжмийг гуйж аваад нилээд хол очиж ямар ч хамаагүй ая тоглоно. Сүүлдээ айлдаа очихоор шууд л “Баяан хөгжим”-өө аваад өгдөг байсансан. Тэр үед сонирхлоороо олон хөгжим тоглодог байсны дүнд одоо төрөл бүрийн баяан хөгжим тоглож чаддаг болсон доо. Сонирхолтой, түүндээ дурлаж байсан учраас л үстэй дээлтэй хүйтэн амбаарт хөгжмөө тоглож байлаа. Тийм л хоббитой хүүхэд байсан. Ер нь урлагт авьяас байхаас гадна түүндээ дурлах ёстой юм билээ.

-“Босоо хийморьтой эр хүн” дуу тухайн үед нилээд “од” болсон байх..?

-ШУТИС-ийн урлагийн зааланд бүтэж байсан дуу. Дараа нь 2010 онд анхны тоглолтоо “Босоо хийморьтой эр хүн” нэртэйгээр Бөхийн өргөөнд хийж байлаа. Гурван цомог гаргаад цомог гэдэг зүйлийг жагсаалтаасаа гарч буйг мэдэрсэн. Одоо ч 20 гаруй дуутай 15 цомог гаргахад бэлэн болчихсон л байна. “Босоо хийморьтой эр хүн”, “Санахгүй л гэсэн юм аа”, “Манай адуу” гээд дуунууд маань ар араасаа хит болж байсан. Тухайн үед Монголын радиогоос дууны уралдаан зарладаг байсан юм. Тэгэхэд л эхний гурван байрт миний дуунууд жагсдаг байлаа(инээв).

-Технологийн ангийн хүүхэд урлагт гүн дурлаж дээ?

-Би чинь инженер мэргэжилтэй. Багаасаа урлагт сонирхолтой болж өссөн. Инженерийн сургуулийн оюутан тэр үедээ урлагт гүн дурлаж, сургуулиа бараг л урлагийн сургууль болгохоо дөхсөн. Анхны урлагийн наадмыг нь зохион байгуулсан.

Манай сургуулийн захирал багш н.Энхжаргал оюутан надад цахилгаан хөгжим урдаас захиалж авч өгсөн юм. Ер нь ШУТИС-д ороход урлаг гэдэг мэдрэхүй байдаггүй. Хөгжим дуугарсан танхим болгон руу гүйгээд очдог. Манай багш анх удаа хөгжимчин инженер төгслөө гээд тайзан дээрээс хэлж байлаа. Гол нь нийтийн дууны өнгө аяс, хандлага, аялгуу хүнд зөв хүрээсэй. Хүн бүр дуулах дуу хийх хэрэгтэй. Одоо ч нийгэм өөр болж. Зарим дуунууд шүүлтүүргүй, үг нь алдаатай хүний чих, сонорыг мялаах дуу гарахгүй байна.

Олон түмэнд хүргэх сайхан дуу хийхийг л зорьж явдаг юм. Инженер мэргэжилтэй учраас инженерийнхээ ажлыг хийгээд явж чадахгүй. Аль хэдийнэ мэргэжлээсээ холдоод 20 гаруй жил болжээ. Тиймээс энэ урлаг руу гэдэг зүйл рүү зорьж, тэмүүлж байгаагийн нэг шалтгаан нь энэ цаг үеийн түүхийг залуучууддаа үлдээх ёстой гэж бодсоных байх. Магадгүй миний дараагийн үе өөр болно. Бид хамгийн сайн сайхан дууг хийж дараагийн үедээ өвлүүлж үлдээнэ.

-Дууны үг, ая зэрэг буусан үе бий юу?

-Дууны үг, ая зэрэг бууж болно. Голын дэргэд суугаад орчноо ажихад үнэхээр тансаг шүлэг байдаг ч болоосой гэж бодогдоно.

Урсгал усны долгио сэтгэлийг минь аваад яваач… гэдэг ч юм уу. Хамгийн гоё зүйл нь хамгийн тансаг шүлгийг хүнд хүрсэн тохиолдолд тэр төгс дуу болж чаддаг. Аялгуу төрнө гэдэг зүйл надад ганц нэгхэн л тохиолдож байсан. Ямарваа нэг зүйлийг харж, мэдэрч байж тэндээс үг ундарч бичнэ.

-Таны дуунуудад адуу, нутгаас илүү хайрын дуун их байдаг юм байна?

-“Зөөлөн бороо”, Л.Болдбаатарын дуулсан “Цэцэг шиг төрсөн бүсгүй”, Б.Оюунбат, Р.Бадралмаа хоёрын “Зүрхний наран”, “Хайрандаа гэрлэе, хоёулаа” гээд хайрын сэдэвтэй маш олон дуу бий. Одоо сэтгэлгээний болоод сэтгэлийн орон зайг хүнд үлдээх ёстой. МУГЖ Н.Төмөрхуяг агсан “Юм бүхнийг дуул” гэдэг байсан. Дээр үеийн сайхан дуунуудыг зохиож байсан ах нар тансаг нэршлийг нь түүгээд авчихсан. Тэгэхээр одоо бидэнд яг юу руу тэмүүлэх вэ гэдэг ачаалал нэмэгдэж байгаа юм. Үүнд өөрсдийгөө сорихоос гадна, хийж бүтээх өнгө аяс, дуу хоолойгоор монголчуудад сэтгэлийн таашаал олгох хэмжээний уран бүтээл хийх ёстой гэж боддог.

-Та өөрөө дууныхаа монтажийг хийдэг үү?

-Хүн чадаж байгаа зүйлээ сайн хийх ёстой. Түүнийгээ улам бүр баяжуулж, сурах нь зөв. Тиймдээ ч би хөгжмөө өөрөө бичиж, клипээ өөрөө монтажилж, хоолой бичнэ гээд бүгдийг л өөрөө хийдэг. Цаашид ч сурах юм их бий. Миний мөрөөдөл хялбархан, өөрийн гэсэн аяз үлдээх.

-Ойрын хугацаанд тоглолт хийх бодол байгаа юу?

-Чадвал 10 тоглолт хийх юмсан л гэж бодож байна. Бид аав, ээж, нутгийн тухай дууг хангалттай цаг хугацаанд хийлээ. Одоо ер нь сэтгэл рүү урссан дуу хийхийг л зорьж байгаа. Тэр цаг нь болсон.

Одоо цаг нь ирлээ гэхээр цаг нь ирж өгөхгүй байгаа юм болов уу.

Миний 2013 оны үед хийгдсэн “Хөх Монголын омголон орших цаг ирлээ

Хөх үүлс нүүгээд л байна

Хөх үрс мэндэлсээр л

Хөх уулс зэрэглээтээд л байна… Хөх монголын амгалан орших цаг ирлээ…

Тэгэхээр амгалан оршиж чадаагүй байна миний Монгол. Өглөө гэрээс гарахад нэг өвөө монголчууд болохгүй байна гэж ярьж байна лээ. Болохгүй нь ч болохгүй байгаа. Болох зүйлийг болгохгүй байна уу. Болохгүй зүйлийг болгохгүй байна уу гэдэг маш том асуудал байна. Ер нь зөвхөн улс төр, урлаг ярьж, зөвхөн амин хувиа хичээж амьдрах ёстой ч юм уу.

2008 оны долдугаар сарын 01-нд сонгуулийн үеэр С.Жавхлан бид хоёр шөнийн үхэр цагт “Мангасууд хэрэггүй” гэдэг дуу хийж байлаа(инээв).

…Нам нам гэж намхан байхыг хэлэв үү

Үгүй ээ. Бид чинь өндөр заяат монголчууд шүү дээ… гээд аялгуу нь их тансаг. Ийм нэг улс төрийн сэдэвтэй дуу байна. Тухайн үедээ л шуугьсан даа.

-Төрөл төрлийн дуу хийж байжээ?

-2008 оны наймдугаар сарын 08-нд ажил дээрээ ирээд хийж байсан “Ахын сэтгэл” гэж дуу байдаг юм. Тэр өглөө олимпийн аваргатай ч болж байсан үе. Дараа нь “Морин хуур” наадам болж, анх удаа оролцоод эхний шатандаа хасагдаж билээ. Тэр намар нь бусад дуу нь хит болоогүй байхад “Ахын сэтгэл” дуу хит болж байсан. Юмны чанар өөр болсных байх л даа.

–Таныг Яармагийнхан Жан Гум гэж хочилдог байсан гэлцдэг. Энэ тухайгаа ярихгүй юу?

-Яармагт гэрлийн байцаагч хийж байх үед телевизороор Дэ Жан Гум гээд олон ангитай кино гардаг байсан юм. Тэр үед манай гэрлийн байцаагч нар надад тийм нэр өгч байв. Би чинь барилдана, дуулна, хөгжим тоглоно, зураг зурна. Хийхгүй зүйл байдаггүй байж. 2000 ажилчин байлаа гэхэд барилдаан, урлагийн наадам зохиогоод 20,30 хүнтэй нэг баг бэлдээд оролцож байхад би ганцаараа дуулаад түрүүлчихэж байгаа юм чинь. Тэгэхээр тэдний хараанд өртөх нь ойлгомжтой биз.

–Та хэр зурдаг вэ?

-Би Увс аймгийнх. Багадаа аймагтаа зургийн үзэсгэлэн гаргаж байсан. Ямартаа ч маш сайн зурах авьяас бий шүү.

–Хөгжим гэдэг хүнийг тайтгаруулах увдистай гэдэг?

-Зовлон жаргалыг хөглөж байдаг хамгийн чухал зүйл нь хөгжим, дуу хуур. Голын эрэг дээр гитараа бариад дуулах чинь ямар сайхан мэдрэмж гээч. Бүх л зүйл дуу хууртай холбоотой байж бидний энерги нөхөгддөг юм. Дуу хуургүйгээр хэзээ ч өөрийгөө төсөөлшгүй. Дуу дуулж байж хүний доторх муу муухай зүйл арилж, дуу дуулж дотоод сэтгэлийн сайхан нь сэргэдэг гэдэг. Хөгжим намайг зөөллөсөн.

-Хөгжмийн зохиолч, дуучин хоёр үнэлэмжийг хэрхэн хардаг вэ?

-Намайг бага байхад зөвхөн хөгжмийн зохиолчийг нэрлэдэг байлаа. Лувсаншаравын хөгжим… гээд л. Яруу найрагч нь байдаггүй. Одоо бол хөгжмийн зохиолч нь ч, яруу найрагч нь ч тэр алга. Дурддаггүй. Нийгэм цаг үе нь өөрөө ямарваа нэгэн зүйлийг хүндэтгэх, хүндэтгэлгүй болгочихоод байгаа юм. Хамгийн түрүүнд яруу найрагч, Хөгжмийн зохиолч гээд дуучны урд мөнхийн зарлагддаг тэр өнцөг өнөөдөр алдагдсан. Зөвхөн өөрийгөө ярьдаг нь дуучдын алдаа гэж хардаг. Тийм ч учраас түүний үнэ цэнийг алдагдуулахгүйн тулд би жил болгон тоглолт хийдэг. Хамгийн үнэ цэнтэй байхын тулд бас нэг өөр ертөнц бий болгохын тулд хичээж ажиллаж байна.

–Хүний сэтгэлийг дуугаар хөглөнө гэдэг аугаа тайтгарал юм даа..?

– Миний амьдрал тэр чигтээ дуунд мөнхлөгдсөөр яваа.

Аавдаа зориулж “Аавдаа зэмлүүлсэн дуу нар сэтгэл баясгаад болохгүй нь ээ

Ахиад ганцхан уулзвал хүү чинь таныгаа тэвэрмээр байна… хэмээн дуу гаргаж байлаа.

Энэ намар “Аав эзгүй намар” гэдэг дуугаа А.Хосбаяртай хамтран гаргахаар ажиллаж байна. Хүний амьдралд ганцхан юм хэрэгтэй. Тэр нь зөв байх, сэтгэлтэй байх. Энэ л зарчмаа өнөөдрийг хүртэл баримталж ирсэн. Сэтгэлээсээ хүнд туслахад хүнээс юу ч унадаггүй юм. Багадаа ТҮЦ-нд зунжингаа ажиллачихаад цалингаа аваагүй. Болдог л юм билээ.

Гэрийн тооныг хүн чанар гэж авч үзвэл хоёр багана нь мөн чанар. Энэ мөн чанарыг сэвтээхгүйн тулд бид их хичээх хэрэгтэй.

Categories
соёл-урлаг туслах-ангилал

​​Б.Анужин: Уран бүтээлч хүний хамгийн сайхан зүйл бол тайзан дээр гарах мэдрэмж DNN.mn

“B Production”-ы артист Б.Анужинтай ярилцлаа.

-Таны энэ зуны хамгийн том зорилго юу байгаа вэ?

-Энэ намраас өөрийн зохиосон дуугаа цацахаар бэлтгэл ажилдаа орчихсон явж байгаа.

–Дуу хөгжим гэдэг таны бодлоор..?

-Хөгжим бол миний хувьд хобби, ажил бас мөрөөдөл. Тиймээс дуу хөгжим амьдралын салшгүй нэг хэсэг. Энэ л зүйлээс аз жаргал, эрч хүч, эрх чөлөөг мэдэрдэг. Дуу дуулж байхдаа илүү хичээх хэрэгтэй гэдгээ ойлгодог. Дуу хөгжимгүйгээр өөрийгөө төсөөлж чадахгүй.

-Уран бүтээлч болоод ойлгож, сурсан зүйл нь юу байсан бэ?

-Нэг уран бүтээл хийхэд маш олон хүн ажилладаг. Хүнтэй хамтарч ажиллах, хүний үгийг дааж сурсан.

–Амьдралдаа хийж байсан хамгийн галзуу үйлдэл юу байв?

-Оюутан байх үедээ л хамгийн галзуу үйлдлүүдийг хийж байсан. Найзуудтайгаа их сахилгагүйтнэ. Олон хүний нүдэн дээр усан оргилуур руу үсэрч, Пантомын шалан дээр хэвтэж байлаа. Найзуудтайгаа байхад юу ч хамаагүй хийхэд бэлэн болчихдог. Жаахан байсан болоод ч тэр үү хээгүй, гэнэн томоогүй байжээ.

–Хэрвээ ямар нэг нууц чадвартай болбол та яах байсан бэ?

-Нисэхийг л хүсэх байсан даа. “Үүлэн дундуур” дууны клип шигээ.

-Уран бүтээлч байхын хүндрэлтэй зүйлсийг дурдвал…?

-Хүмүүсийн цуу яриа, 100 хувь өөрөөр минь хүлээн зөвшөөрч чаддаггүй нь таагүй санагддаг.

-Хүмүүсийн таагүй хандлагаас болж өөрийгөө голж байсан удаа бий юү?

-Тийм ээ. Хүмүүс намайг бандгар гэдэг байсан. Өөрийгөө дэлгэцээр харахад нээрээ л бандгар юм шиг санагдаад байсан учраас ковидын үеийг ашиглан турахаар шийдсэн. Тэгээд л өглөө болгон эрчимтэйгээр дасгал хөдөлгөөн хийж эхэлсэн. Дэглэм бариад 54-42кг болж турсан.

-Шантарсан эсвэл гунигтай үедээ ихэвчлэн юу хийдэг вэ?

-Хэцүү үедээ туйлдаа хүртэл ядарснаа мэдэрдэг. Шантармаар хэцүү үедээ өмнөө тавьсан зорилгоо санадаг. Би иймхэн зүйлд шантраад яах вэ, надад дахиад хийх зүйлс их байгаа. Энэ чинь дөнгөж эхлэл шүү дээ гэж боддог(инээв).

-Уран бүтээл хийх эрч хүчээ хэрхэн нөхдөг вэ?

-Тайзан дээрээс л эрч хүчээ авдаг даа. Уран бүтээлч хүний хамгийн сайхан зүйл бол тайзан дээр гарах мэдрэмж гэж боддог. Тэдний алга ташилт, намайг хүндэлж байгаад нь урамшиж цаашид хичээх ёстойг минь сануулдаг.

-Та бие даасан тоглолтоо хэзээгээр хийх төлөвлөгөөтэй байна?

-Ойрын 1-2 жилдээ тоглолт хийх бодолгүй байгаа. Одоогоор дуунуудаа илүү чанартай болгох тал дээр ажиллаж, суралцаж байна.

-Үеийнхэндээ хандаж урмын үг хэлээч?

–Шантрахгүй, урдаа тавьсан зорилгодоо хүрч тууштайгаар мөрөөдлийнхөө төлөө илүү их цаг гарга, хөдөлмөрлө, сур. Өнгөрөөж буй цаг минут тутмаа аз жаргалтай хэрнээ маш үр бүтээлтэй өнгөрөөхийг хичээгээрэй.

У.ЭНХЖИН

Т.МИЧИДМАА

Categories
соёл-урлаг энтертаймент-ертөнц

“Соёлын наадам”-ыг 15 дахь жилдээ зохион байгуулна DNN.mn

Тулгар төрийн 2232, Их Монгол Улсын 817, Үндэсний эрх чөлөө тусгаар Тогтнолоо сэргээн мандуулсны 112, Ардын хувьсгалын 102 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмын хүрээнд Монголчуудын өв соёл, ардын урлагийг сурталчлах зорилготой “Соёлын наадам”-ыг долоодугаар сарын 11, 12-ны өдөр, Уяачдын наадмыг долоодугаар сарын 13-ны өдөр Хүй долоон худгийн “Монгол наадам” цогцолборт зохион байгуулна.

Нүүдэлчин монголчуудын өвөг дээдсээс уламжлан ирсэн түүх соёл, давтагдашгүй үнэт өв, урлагийн бүтээлээс наадамчин олонд таниулах, өв соёлоо хайрлан хүндэтгэх, бахархах сэтгэгдлийг төрүүлэхэд үйл ажиллагаа нь чиглэгдсэн энэ жилийн “Соёлын наадам”-ын үзэл санаа нь Монголчуудын эрхэмлэн дээдлэх үнэт зүйлсийг түгээн дэлгэрүүлэхэд оршино.

ЮНЕСКО-д бүртгүүлсэн Соёлын биет бус өвийг сурталчилсан урлагийн тоглолтоос гадна Монгол түмний нэгдмэл үнэт зүйлсийг агуулсан “Монголын нэг өдөр-Соёлын отог” асруудаар аялж, “Язгуур урлаг”, “Монгол цайны соёл”, “Цагаан идээний соёл”, “Айрагны соёл”, “Казах соёлын гэр”-ээр зочилж, Цаатан түмний урцанд саатан, ардын уламжлалт тоглоом наадгай, нүүр будалт ба хөрөг зураг, уран бичлэг, эсгий урлал, монгол угсаатны хувцас, эд өлгийн зүйлстэй танилцаж, “Аварга Монгол” баримлуудтай хөргөө татуулах боломжийг наадамчин олонд бүрдүүлж өгөх юм.

Categories
соёл-урлаг энтертаймент-ертөнц

О.Мөнхжин Олон Улсын Балетчидын тэмцээнд шилдэг дөрөвт үлдлээ DNN.mn

Дөрвөн жил тутам зохиогддог Олон Улсын Балетчидын “USAIBC” тэмцээнд энэ жил Монгол улсаас балетчин Ө.Мөнхжин оролцож сүүлийн шатанд шалгарлаа.

Тэрбээр өөрийн оролцож буй ахлах насны эрэгтэй бүжигчдийн ангилалд шилдэг дөрвийн нэгээр шалгарчээ. Ингэснээр түүнд медалийн төлөө өрсөлдөх эрх нээгдэж, шагнал гардуулах ёслолд өөрийн онцгой үзүүлбэрээ толилуулах боломжтой болсон байна.

Энэ жил тус тэмцээнд 17 орны 119 тамирчин өрсөлдсөн. Ялагчид 200 мянган долларын мөнгөн шагнал олгож, тэтгэлэг, байгууллагуудтай гэрээ хийх зэрэг боломж үүснэ. Гуравдугаар шат хүртэл тунаж үлдсэн бүжигчдэд 1500 долларын аяллын тэтгэмж олгосон билээ.

Categories
соёл-урлаг энтертаймент-ертөнц

“Опозит” хамтлаг есдүгээр сарын 2-нд тоглолтоо хийнэ DNN.mn

“Vandebo” хамтлагийн удаан хүлээлгэсэн “Зуны зугаа” тоглолт өнгөрсөн бямба гаригт амжилттай зохион байгуулагдсан.

Тэдний тоглолтын араас залуусын дунд “Опозит хамтлаг эргэн нэгдэж тоглолтоо хийгээсэй” гэсэн хүлээлт үүсээд байсан билээ. Тэгвэл нэгэн залуу өөрийн инстаграм хаягийнхаа сторид Опозит хамтлагийн тоглолтын постерыг оруулжээ.

Categories
соёл-урлаг

Уул уурхайн ашиглалтын улмаас нөхөн сэргээх шаардлагатай 8000 га талбай бүртгэгджээ DNN.mn

Бүгд найрамдах Киргиз улсын Байгалийн нөөц, экологи, техникийн хяналтын дэд сайд Туманов Алмазбек Жаныбаевич, Шведийн Байгаль Хамгаалах Агентлагийн төслийн багийн төлөөлөгчид болон Киргиз улсын Байгаль орчин, уул уурхайн салбарын мэргэжилтнүүд иргэний нийгмийн төлөөллүүд Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамтай хамтын ажиллагааны хүрээнд уул уурхайн нөхөн сэргээлтийн талаар туршлага солилцохоор албан томилолтоор Монгол Улсад ажиллаж байна.

Гадаадын төлөөлөгчдийг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын Дэд сайд М.Ганбаатар, НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн шадар суурин төлөөлөгч Дин Цао болон холбогдох албынхан хүлээн авлаа.

Монгол Улсын хувьд уул уурхайн салбар 100 жилийн түүхтэй бөгөөд ДНБ-ний 24%, аж үйлдвэрийн салбарын 69%, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 77%, экспортын 93%-ийг тус тус бүрдүүлдэг тэргүүлэх салбар. Манай улс уул уурхайн нөөц баялаг ихтэй хөгжиж буй 29 орны нэг гэдгийг Дэд сайд М.Ганбаатар онцлоод Монгол улсад ойролцоогоор 7,1 сая га талбайд 3077 хуулийн этгээд ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг эзэмшиж байгаа нь нийт нутаг дэвсгэрийн 3.89 хувийг эзэлдэг.

Уул уурхайн үйл ажиллагааны улмаас ард иргэд, байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллүүд бий болж түүний дотор хөрсний эвдрэл, гадаргын усны бохирдол болон хомсдол, бэлчээрийн доройтол, тоосжилт, орчны бохирдлын асуудлууд тулгарч байгаа. Байгаль орчны доройтлыг бууруулах уул уурхайгаас үүдэлтэй эвдэрсэн газар нутгийг нөхөн сэргээх асуудлыг нэн тэргүүд тавин ажиллаж байгааг онцлов.

Байгаль орчин аялал жуулчлалын яамнаас 2017-2018, 2020 онд Монгол Улсын хэмжээнд эвдэрсэн газрын тооллого судалгааг тус тус зохион байгуулсан.  Уул уурхайн ашиглалтын улмаас эвдэрч, олон жил орхигдсон нөхөн сэргээх шаардлагатай 8000 га талбай байгааг тогтоож бүртгэсэн бөгөөд Засгийн газрын 2020-2024 оны уйл ажиллагааны хөтөлбөрт олон жил эвдэрч орхигдсон 8000 га талбайг нөхөн сэргээх зорилтыг дэвшүүлж хэрэгжилтийг ханган ажиллаж байгааг мөн дурдав.

Албан томилолтын хүрээнд өнөөдөр БОАЖЯ-ны Хүрээлэн буй орчны бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга Б.Буяннэмэх, Байгаль орчны үнэлгээ аудитын хэлтсийн дарга Г.Энхмөнх болон холбогдох газар, хэлтсийн мэргэжилтнүүд илтгэл хэлэлцүүлж, танилцуулга мэдээлэл хийж байна.

 

Categories
соёл-урлаг танайд-өнжье

А.Өлзийдэлгэр: Цалин, тэтгэврийн нэмэгдэл нь богино хугацаандаа инфляцийг өдөөхгүй DNN.mn

Санхүүгийн шинжээч А.Өлзийдэлгэртэй ярилцлаа.

-Засгийн газраас өнгөрсөн долоо хоногт цалин, тэтгэвэр нэмж, хүүхдийн мөнгийг нөхөж олгох шийдвэр гаргасан. Энэ нь эдийн засагт яаж нөлөөлөх вэ?

-Төсвийн байгууллага, тэтгэврийн насны хүмүүсийн орлогыг дэмжих зорилгоор Засгийн газар ийм шийдэлд хүртжээ. Ер нь эдийн засгийн бүлэгт хамрагддаг хүмүүсийн орлого өнөөдрийг хүртэл амьдралд нь хүрэлцэхгүй байгаа. Тэгэхээр Засгийн газрын дээрх шийдвэр тэдний хэрэглээг нь дэмжих зорилготой болохоос хуримтлал үүсгэгдэхгүй. Цалин, тэтгэврийн нэмэгдэл эргээд зах зээл рүү гараад явна. Тэгэхээр дотоодын худалдан авалтыг дэмжээд явах нь гарцаагүй. Ингэснээр эдийн засаг дахь өсөлтийг улам нэмэгдүүлнэ гэж харж байна.

-Сангийн яам 1.7 их наядаар цалин нэмэх асуудал оруулж ирсэн. Энэ нь инфляцийг гааруулна биз дээ. Уг нь Засгийн газраас төсөв танах, төрийн албан хаагчдыг цомхотгох зорилт тавьсан байх аа. Тэгэхээр төсөвт дарамт болохгүйгээр цалин нэмэх ямар аргууд байж болох вэ?

-Манай улсад инфляци хоёр хүчин зүйлээс болж бүрдээд байгаа. Нэг нь дотоодод үйлдвэрлэгддэг бараа бүтээгдэхүүний үнэ. Нөгөө нь импортын бараа бүтээгдэхүүний үнэ. Одоогийн энэ цалин, тэтгэврийн нэмэгдэл нь богино хугацаандаа инфляцийг өдөөхгүй гэж харж байна. Одоогийн байдлаар импортын өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ олон улсын зах зээлд буурсан. Дээрээс нь валютын ханш тогтвортой, тээврийн зардал ковидын өмнөх түвшинд хүрсэн байгаа учраас гадаад талаас орж ирэх инфляцийн дарамт байхгүй. Мэдээж дотоодын худалдан авалтад нөлөөлж байгаа гол зүйл бол яалт ч үгүй махны үнэ болоод байна. Жил жилийн энэ улиралд махны гарц хомсоддог. Үүнтэй холбоотойгоор нийлүүлэлт нь багасдаг. Энэ үед үнэ нь хөөрөгдөж, инфляцид дарамт болдог. Сая Сангийн яам төсвийн орлого нэг их наядаар давуулан биелсэн гэж мэдээлсэн.

Улсын гадаад өр жилээс жилд нэмэгдэж байгаа энэ үед төсөв давж биелсэн нь зардлаа аль болох орлогынхоо өсөлтөөс багаар тодотгох хэрэгтэй. Ингэж чадвал манай улсын хувьд валютын ханшид, эдийн засгийн уртын хугацаанд хэрэгтэй. Гэхдээ сая Засгийн газрын гаргасан шийдвэр нь нэгдүгээрт, иргэдийн амьжиргаа муу байгаатай холбоотой байсан. Хоёрдугаарт, сонгууль дөхсөн учраас улс төрийн оноо авах гэсэн үйлдэл болчихов уу даа гэж харж байна. Уг нь орлогоосоо багаар зардал нэмээд явах ёстой.

-Инфляци хоёр оронтой тоонд хэвээр байна. Ойрын үед нэг оронтой тоо руу орох боломж байна уу?

-Инфляци нэг оронтой тоонд хүрэх бүрэн боломжтой. Дотоодод мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт тийм ч өндөр биш байгаа. Нөгөө талаас хүмүүсийн гар дээрх мөнгө бага учир инфляци огцом өсөхгүй. Манай улсын инфляци сүүлийн жилүүдэд валютын ханш, шатахуун, тээврийн зардал гэсэн гурван зүйлээс ихээхэн хамаарч ирлээ. Валютын ханш тогтвортой байгаа гол суурь шалтгаан бол нүүрс, зэсийн экспорт байна. Тэгэхээр эдгээр үзүүлэлтүүд өндөр байгаа учраас он дуустал ханшийн савлагаа явагдахааргүй харагдаж байна. Тэгэхээр валютын ханш инфляцийг өдөөхгүй болж байна. Бензин шатахууны тухайд дэлхийн эдийн засагт газрын тос нефтийн үнэ он гарснаас хойш тасралтгүй унасаар байна. Цаашид ч гэсэн одоогийн түвшиндээ хадгалагдах болов уу. Ачаа тээврийн хувьд одоо ямар ч гацалтгүй болсон. Яалт ч үгүй Орос болон Украинаас ирж буй бараа бүтээгдэхүүн Энэтхэгийн далайгаар дамжиж байгаа учир энэ тал дээр зардалтай байна. Бусдаар бол тогтвортой байгаа.

-Долларын ханш 3000 руу орох ямар боломж байна. Ер нь цаашид валютын ханш яахаар байна вэ?

-Төгрөгийн ханшийг чангаруулахын тулд орж ирэх гадаад валютын урсгалыг нэмэгдүүлэх ёстой. Харин гарах урсгалыг бууруулах хэрэгтэй байна. Валютын орох урсгалд Монгол Улсаас гарч байгаа экспорт, гадаадын хөрөнгө оруулалтууд багтана. Үүний үр дүнд хүүгүй өртөггүй буюу хувьцаагаар хөрөнгө оруулалтууд байвал сайн. Оюутолгой шиг том төслийн хөрөнгө оруулалтууд гэсэн үг. Дараагийнх нь бонд босгох, зээл авч Монгол Улсдаа валют авчрах гэсэн гурван үзүүлэлт байгаа. Энэ гурван сувгийн алинаар нь ч орж ирэх валютын урсгалыг нэмэгдүүлж байж ам.долларын ханш 3000-аас буух боломжтой. Нөгөө талдаа импорт, өрийн төлөлт гэдэг хоёр гол зардал байгаа. Хэдийгээр Засгийн газрын өрийн томоохон төлөлтүүд маань хойшилсон ч хүүгийн дарамтууд хэвээрээ байгаа. Импортыг орлох дотоодын үйлдвэрлэл хөгжиж байж л валютын ханш суларна. Ямар нэгэн байдлаар валютын орлого олох эх үүсвэртэй байснаар долларын ханш доошилно гэсэн үг. Одоогийнх шигээ зөвхөн нүүрс зэсэндээ найдаад байх юм бол бодит ханш хэлбэлзэлтэй хэвээр байна.

-Эдийн засаг өсөлттэй байгаа боловч ард иргэд үнийн хөөрөгдөлтөд нухлуулж байна. Энэ өсөлт хэр удаан хадгалагдах бол. Эдийн засгаа тэлэх ямар бодит боломжууд байна вэ?

-Нэг хүнд ногдох ДНБ 5000 ам.долларт хүрсэн нь экспортын тэр дундаа уул уурхайн салбарын богино хугацааны ханшийн өндөр өсөлт, гарцын хэмжээнээс хамаарч байгаа. Уул уурхайн салбар нь өөрөө их онцлогтой. Энэ салбараас орж ирсэн өсөлт нь цөөхөн буюу тухайн салбарт ажиллаж байгаа хүмүүст л хүрдэг. Харин нийт эдийн засагт төдийлөн хүрдэггүй. Нэг орлогын эх үүсвэрээс маш их хэмжээний өсөлт гаргаад байгаа. Гэвч энэ өсөлтийг буцаад эдийн засагт хүртээмжтэй хүргэх бодлого дутагдаад байна гэсэн үг. Тэгэхээр уул уурхайгаас олж байгаа өсөлтийг иргэдийн амьдралд шууд хүргэхийн тулд зардлуудыг бууруулж болох юм. Хамгийн том зардал бол зээлийн хүү байна. Зээлийн хүүг бууруулахын тулд бодлогын хүүг бууруулах ёстой. Валютын ханш тогтвортой байсан тохиолдолд бодлогын хүү буурна. Хоёрдугаарт, дэд бүтцийн салбарууддаа шаардлагатай хөрөнгө оруулалтуудаа хийж зардлуудаа бууруулах боломжтой. Одоогийн цалин тэтгэвэр гэхээсээ илүү ийм бодлогын арга хэмжээ авах ёстой. Харамсалтай нь улс төрийн цикльтэй нь давхцаад ингэж чадахгүй байх шиг байна. Аль болох дэд бүтцүүдээ хөгжүүлж байж эдийн засгийн өсөлт урт хугацаанд хадгалагдана. Одоогийн үүлэн чөлөөний нар шиг уул уурхайн бүтээгдэхүүнүүдийн үнийн өсөлтөд найдаад байх юм бол энэ эдийн засгийн өсөлт удаан хугацаанд хадгалагдаж чадахгүй. Дахиад 2016, 2010 оных шиг томоохон эдийн засгийн уналтууд гарч ирэх нь гарцаагүй. Тэр үед нь хил, гааль, гадаад орчин ямар байхыг таашгүй учраас өндөр эрсдэлтэй байгаа.

Эдийн засгаа тэлье гэвэл боомтын сэргэлтийн бодлогоо эрчимжүүлэх хэрэгтэй. Энэ ажил урагштай яваад байх юм бол уул уурхайгаас орж ирж байгаа орлогын урсгалыг олон салбарт хүргэх хамгийн гол бүтэц нь дэд бүтэц, боомт болчихоод байгаа. Цаашид эдийн засгийн өсөлт энэ салбараас ихээхэн хамаарах болов уу.

Categories
соёл-урлаг

ГЕГ: Он гарснаас хойш 3462.9 сая ам.долларын бараа, түүхий эд импортолжээ DNN.mn

Энэ оны эхний 5 сарын дүнгээр импортоор нийт 3462.9 сая ам.долларын бараа, түүхий эд оруулсан нь 2022 оны мөн үеэс 325.6 сая ам.доллараар буюу 10.4 хувиар өссөн байна.

Импортоор нийлүүлэгдсэн барааны нийт дүнд машин механик тоног төхөөрөмж ба эд анги, цахилгаан хэрэгсэл, тэдгээрийн сэлбэг 628.1 сая ам.доллар буюу 18.1 хувь, эрдэс бүтээгдэхүүн 834.8 сая ам.доллар буюу 24.1 хувь (үүний дотор нефтийн бүтээгдэхүүн 728.6 сая ам.доллар буюу 87.3 хувь), мал амьтан, ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүн, хүнсний зүйл 378.6 сая ам.доллар буюу 14.2 хувь, авто агаарын тээврийн хэрэгсэл тэдгээрийн эд анги 659.8 сая ам.доллар буюу 19.1 хувь, үндсэн төмөрлөг болон түүгээр хийсэн бүтээгдэхүүн 287.4 сая ам.доллар буюу 8.3 хувь, химийн болон түүнтэй холбоотой үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн 194.9 сая ам. доллар буюу 5.6 хувийг тус тус эзэлж, эдгээр бүтээгдэхүүнд нийт дүнгийн 82.6 хувь ногдож байна

Манай улс дэлхийн 136 орноос гарал үүсэлтэй бараа импортлосноос БНХАУ-д 39.0 хувь, ОХУ-д 26.7 хувь, Япон-д 7.7 хувь, БНСУ-д 4.5 хувь, АНУ-д 3.1 хувь тус тус ногдож байгаа нь нийт импортын дүнгийн 81.1 хувийг эзэлж байна гэж Гаалийн ерөнхий газраас мэдээллээ.

Categories
соёл-урлаг

Райнэр Цитэлманн: Эдийн засгийг хөгжүүлэх цорын ганц бодитой шийдэл бол гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах DNN.mn

Чөлөөт эдийн засгийн талаар хамгийн олон ном бичсэн, капитализмын үзэл санааг дэлхийн олон улсад хүргэж яваа эрхэм бол түүх, социологийн ухааны доктор Райнэр Цитэлманн. Тэрбээр гучин оронд хэвлэгдээд буй “Капитализмыг өмөөрөхүй” номынхоо нээлтэд оролцохоор манай улсад ирээд байна. Түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

-Таны “Капитализмыг өмөөрөхүй” номыг сонирхож харлаа. Антикапиталистуудын капитализмыг шүүмжилдэг арван өнцгийг үгүйсгэсэн нотолгоонууд тань их сонирхолтой юм. Манай улстөрчдийн хамгийн их шүүмжилдэг өнцгөөр эхэлсэн байна лээ. Капитализм бол өлсгөлөн, ядуурлын гол шалтгаан гэж шүүмжилдэг улстөрчид олон шүү, манайд?

-Би танд ганцхан тоо хэлье. Капитализмд шилжихээс өмнө дэлхийн ихэнх хүн ам туйлын ядуу амьдарч байсан. 1820 онд дэлхийн нийт хүн амын 90 орчим хувь нь нэн ядуу амьдарч байсан гээд төсөөл дөө. Гэтэл капитализм хөгжсөөр өнөөг хүрэхэд ядуурал 10 хувиас доошилсон. Энэ бол капитализмыг өмөөрөх маш том нотолгоо. Би “Капитализмыг өмөөрөхүй” номоо гучин оронд хэвлүүлэх төслийг энэ жил хэрэгжүүлж байгаа юм. Улс бүрээс тухайн орны иргэдийн капитализмын тухай ойлголт ямар байгааг тандсан судалгаа хийж, үр дүнг нь номдоо багтаасан. Өөрөөр хэлбэл Солонгост хэвлэгдсэн номд солонгосчуудаас авсан судалгаа бий, Монголд хэвлэгдсэн номд монголчуудаас авсан судалгааны үр дүн багтсан. Өмнө нь дэлхийн олон орныг хамарсан ийм далайцтай судалгаа хийгдэж байгаагүй. Судалгаа хийхдээ зөвхөн “Та капитализмыг дэмждэг үү” гэсэн ерөнхий зүйл асуугаагүй. Тал бүрээс нь тандсан асуултууд багтаасан нь судалгааны маань гол онцлог байсан.

-Улс орнуудыг антикапиталист, капитализмд эерэг хандлагатай, төвийг сахисан гэж ангилсан нь сонирхолтой санагдсан. Герман, Австри, Франц зэрэг их гүрнүүд антикапиталист буюу хар жагсаалтад орсон байхад Монгол төвийг сахисан гэх ангилалд Вьетнам, Шведийн араас жагсч байна. Монголчуудын капитализмын талаарх хандлага эерэг, хөрш Орос шигээ чөлөөт зах зээлийн замаас гарчихгүй хөгжих боломжтой гэж ойлгож болох нь ээ?

-Монголчуудын хувьд нэг онцлог ажиглагдсан. Бусад оронд олж буй орлого, боловсролын түвшин, нас, хүйснээсээ хамаарч капитализмын талаарх хандлага нь зөрүүтэй байсан бол танай улсад тийм зүйл ажиглагдсангүй.

Капитализмд хандах хандлага нь хуучин социалист дэглэмтэй байсан улсуудаас харьцангуй эерэг өнгөтэй гарлаа. Гэхдээ Польш, Чех гэх мэт улсуудаас бага зэрэг хоцролттой явж байна. Польш, Чехийн хувьд шилжилтийг маш амжилттай хийж чадсан. Орос, хуучин Югославын орнууд зэрэг улсын шилжилт хийсэн үр дүн Монголоос хоцорсон гэсэн дүгнэлт гарсан. Товчхондоо социализмаас шилжилт хийсэн 11 орон бий. Чөлөөт зах зээлийн шилжилтийг дажгүй хийсэн гэдэг үзүүлэлтээр Монгол Улс Польш, Чехийн дараа гуравдугаар байрт жагссан. Монгол улс чөлөөт зах зээлийн замаасаа гарчихгүй хөгжих бүрэн боломжтой нь эндээс харагдах байх.

-Манай зарим улстөрчид, тэр дундаа эрх баригч намын нөлөө бүхий гишүүд чөлөөт зах зээлийн шилжилтийг буруу хийсэн, Монголд зэрлэг капитализм л хөгжсөн гэсэн шүүмжлэл хэлдэг л дээ. Энэ хандлага хүчээ авбал эрсдэлтэй санагддаг. Чөлөөт зах зээлээ улам хүчирхэг болгохын тулд бидний хамгийн түрүүнд цаг алдалгүй хийх ёстой алхам юу бол?

-Антикапиталистууд капитализмын тухай ойлголтыг шашны маягтай болгочихсон байдаг л даа. Бүх муу юмны шалтгаан болгочихдог. Муу зүйл тохиолдвол бурхан харсангүй гэдэгтэй яг ижилхэн хандлага гаргадаг. Монголын хувьд зах зээлийн нийгмээ илүү сайн хөгжүүлэх ёстой. Юуны түрүүнд нүүрс, зэсийн төрийн өмчит том компаниудаа хувьчлах хэрэгтэй. Тэгж байж илүү үр дүнд хүрнэ. Би “Хүчирхэг капитализм” номдоо төр ба чөлөөт зах зээлийн байдлын тухай харьцуулсан судалгаа хийснээ онцолж бичсэн байгаа. Наад захын жишээ гэхэд л Венесуэл байна. Далаад онд дэлхийн хамгийн том хорин эдийн засгийн нэг байсан орон. Гэтэл төрийн зохицуулалт чангарсаар байгаад эцэст нь дэлхийн хамгийн ядуу орны нэг болчихсон. Үүний эсрэг жишээ нь Хятад. Наяад оны эхэнд хүн амын ер орчим хувь нь ядуу гэсэн ангилалд багтаж явсан бол өнөөдөр хүн амынх нь нэг хүрэхгүй хувь нь ядуу байх жишээний. Ийм амжилтад хүрсэн нь ганцхан шалтгаантай. Дэн Сяо Пиний зах зээлийн эдийн засгийг нэвтрүүлэх бодлого өнөөдрийн Хятадыг бүтээсэн юм. Хятадын тухайд өөрсдийгөө ямар замаар яваагаа юу гэж нэрлэх нь чухал биш. Хөгжлийнх нь гол нууц зах зээлийн эдийн засгийн давуу тал, капитализмын хүчирхэг байдал гэдэг нь хэнд ч ил асуудал.

-Антикапиталист, капитализмын эсрэг хандлагатай орнууд дунд Франц, Герман, Их Британи гэх мэт эдийн засаг нь хүчирхэг том гүрнүүд харагдаж байна. Ингээд харахаар капитализм цорын ганц зөв зам биш ч юм шиг…?

-Таны хөндөж асуусан өнцгийн тухайд эдийн засгийн түүхийн асуудал л даа. Улс гүрнүүд амжилттай явсан түүхээ мартчихдаг. Яагаад, ямар шалтгаанаар амжилтад хүрснээ хэсэг зуур мартдаг гэж хэлэх гээд байна л даа. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа барууны орнууд хэрхэн яаж хөгжсөн талаарх түүхийг сөхвөл чөлөөт зах зээлийн зарчмаар явсныг нь харж болно. Хувь хүнээр жишээлье. Зуу гаруй кг жинтэй хүн эрүүл хоол, дасгал хөдөлгөөний ачаар жингээ хасчихлаа гэж төсөөлье. Жингээ хасчихаад ахиад идээд эхэллээ гэж бодъё. Хэвийн жинд хүрч, биеэ эрүүлжүүлсэн амжилтаа мартчихсан учраас идэж байгаа гэсэн үг. Улс орнуудад яг ийм процесс өрнөдөг. Дахиад хэлэхэд улс орнууд амжилтын шалтгаанаа мартчихдаг. Герман улс өнөөдөр хэцүүхэн байгаа. Бүхнийг зохицуулна гээд үзэж яваа. Хамгийн тод жишээ гэхэд л эрчим хүч, энергийн салбар байна. Цөмийн станцаас татгалзана гээд эцэстээ Америкаас хийгээ авдаг болсон. Бүхнийг зохицуулах гэсэн хандлагынхаа төлөөсөнд өнөөдөр хамгийн өндөр үнэтэй эрчим хүч хэрэглэдэг улс болчихлоо. Энэ бол зах зээлийн зарчмын эсрэг арга хэмжээний үр дагавар. Германчууд энэ алдаагаа засах байх. Зах зээлийн эдийн засгийн үзэл санаа хааяа мартагддагийн жишээ л дээ. Антикапиталистууд үнэд хяналт тавих ёстой, үнийг тогтоох шаардлагатай гэдэг. Үнэ өслөө, инфляцийг барих ёстой гэцгээдэг. Гэхдээ бодит байдал дээр тэдний энэ байр суурь зөв биш байсныг сүүлийн 200 гаруй жилийн түүх харуулдаг. Адам Смит өөрийнхөө номоор нотолчихсон. Үнэ зах зээлийнхээ зарчмаар тогтох ёстойг тов тодорхой хэлээд өгчихсөн. Бороо их ороод байна, бороо зогсоох хууль санаачилъя гэж байгаатай л адилхан зүйл. Антикапиталистуудын бас нэг онцлог нь пиар талдаа чадварлаг. Капитализмыг дэмжигчидтай харьцуулахад пиар, маркетинг талдаа үнэхээр сайн. “Би хууль батлаад бороо зогсооно, инфляцийг бууруулна” гэж

ярьцгаадаг. Гэтэл амьдрал тийм биш. Тэдний энэ хандлага бодит байдалтай огт нийцэхгүйг маш сайн ойлгох хэрэгтэй.

-Манайх хоёр том гүрний дунд оршдог жижиг орон. Шатахуунаараа Оросоос хараат, Хятад хилээ хаавал өргөн хэрэглээний барааны хомсдолд орж улсаараа хэцүүдэх өндөр эрсдэлтэй. Энэ хараат байдал маань чөлөөт эдийн засгийг хүчирхэгжүүлэхэд саад бэрхшээл болох вий гэсэн эргэлзээ дагуулдаг. Та энэ тал дээр ямар бодолтой байна вэ?

-Сайхан асуулт байна. Аль ч орон ямар нэг улсаас хамааралтай байдаг. Жишээ нь манай улс Орос, Хятадаас их хамаарч байгаа. Үйлдвэрлэсэн машиныхаа ихэнхийг Хятад руу экспортолдог учраас бизнесийн хувьд Хятадаас асар өндөр хамааралтай. Хятадууд авахаа больё гэвэл манай улсын машины үйлдвэрлэл хэцүүднэ. Сингапур, Хонгконг зах зээлийг хөрсөн дээрээ буулгаж хөгжүүлж чадсан шиг Монгол Улс зах зээлийн нийгмээ илүү хөгжүүлэх боломжтой. Тэднээс суралцаж Сингапур, Хонгконг шиг хөгжих бүрэн бололцоотой. Монголчуудын тухайд бизнест талтай ханддаг, хууль дүрмийг хэрэгжүүлж чаддаг, маш бага зохицуулалт хийдэг, чөлөөт зах зээлийг дэмждэг гэх мэт олон давуу талтай. Үнэ хянадаггүй, бизнест элэгтэй гэх мэт давуу талдаа түшиглээд хөрөнгө оруулалтад ээлтэй орон гэдгээ харуулах учиртай. Татвар бага байх ёстой. Зохицуулалт бага, төрийн оролцоо хүчтэй биш, хууль дүрмийн хэрэгжилт өндөр түвшинд байчихад л болчих асуудал. Латин Америкийн Уругвай улс гэхэд л социалист улсуудын дунд зах зээлийн нийгмийг хөгжүүлж чадаж байна. Ингээд харахаар өөрсдийгөө хэт том улсуудтай харьцуулах, нөлөөллөөс нь болгоомжлох шаардлагагүй. Жижиг зах зээл хэрхэн амжилтад хүрсэн туршлагыг хараад хөгжих учиртай. Хүн бүр бизнес хийх хүсэл эрмэлзэлтэй байх ёстой. Тэр хөрс суурийг нь бэлдэж өгөх л хамгийн чухал асуудал.

-Том хөршийнхөө хэт нөлөөллөөс гарахын тулд хийх эхний алхам гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Герман ОХУ-аас газын нөлөөтэй байсныг та мэднэ. Улс орнуудад том, бага гэлтгүй түр зуурын энэ мэт нөлөөнүүд бий. Үүнийгээ мэдрээд бусдаас хамаарсан байдлаа багасгахын төлөө ажиллая гэвэл юун түрүүнд гадаадын хөрөнгө оруулалт татах чадвар өндөр байх учиртай. Вьетнам гадаадын хөрөнгө оруулалт татах чадвараараа тэргүүлдгийг та мэднэ. Гадаадын хөрөнгө оруулалт, технологийн давуу талыг ашиглаж хөгжвөл илүү зөв шийдэл болно. “Херитэж” сангийн эдийн засгийн эрх чөлөөний байдлын индексээр Монгол Улс 100 гаруй улсаас 73-т, Азийн 39 орноос 15 дугаарт жагсч байна. Азидаа эхний хоёрт оръё, дэлхийд дунджаас дээгүүр байр эзэлье гэсэн хүсэл эрмэлзэлтэй болбол үр дүнд хүрнэ. Дахиад хэлэхэд бие даасан эдийн засаг хөгжүүлэх цорын ганц бодитой шийдэл бол гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах чадвараа дээшлүүлэх.

-Хойд хөршийн тухайд байдал бүр хэцүүдэж байна. Монгол зах зээл, засаглалаараа дараагийн Орос болохгүй гэх баталгаа, дархлаа өндөр улс юм байна гэсэн ойлголт тантай ярилцах зуурт төрлөө…?

-Оросуудтай харьцуулбал монголчуудад нэг том давуу тал бий. Эрх чөлөөтэй улс. Зах зээлийн эдийн засаг харьцангуй сайн хөгжиж яваа. Ингээд харахаар Оросын хэмжээнд хүртэл муудахгүй байх. Орост зах зээлийн эдийн засаг, хувийн өмч гэж ярьдаг ч удирдагчид нь хүсвэл дээрэмдье гэсэн бүхнээ дээрэмдчихдэг. Энэ бол капиталист нийгэм биш. Тийм учраас харьцуулахад хол зөрүүтэй улс орнууд. Ер нь ямар ч улс орон амбицтай байх ёстой. Эдийн засгийн эрх чөлөөний индексээ урагшлуулна, бизнесийн хамгийн таатай орчныг бүрдүүлсэн арал болно гэсэн амбицаар дэлхийд гарч ирэх ёстой. Монгол гэхээр дэлхийн улс орнууд Чингис хаанаар нь мэддэг. Өнөөдрийн Монголын хувьд эдийн засгийн эрх чөлөөгөөрөө маш таатай орон гэдгээрээ танигдана гэж амбицлах хэрэгтэй. Үүний хамгийн том загвар нь Сингапур. Сингапураас илүү Өмнөд Солонгос ч ойрхон байж мэдэх юм. Жараад онд Өмнөд Солонгос Ази, Африкийн орнуудаас ч ядуу байсан. Гэтэл өнөөдөр ямар том эдийн засаг болсныг дэлхий нийтээрээ харж байна. Жижиг орон эдийн засгаа цойлуулсан жишээ өчнөөн бий. Сингапур, Тайвань, Эстони, Люсембург бол жижигхэн улсууд. Та эдийн засгийн эрх чөлөөгөөрөө тэргүүлдэг арван орныг хараарай. Ихэнх нь танай улстай харьцуулахуйц жижиг улс байгаа.