Category: улс-төр

УИХ-ын гишүүн А.Адъяасүрэнтэй сонгуулийн тойрог болон, “Нүүрсний хэрэг”-т холбогдсон асуудлаар нь ярилцлаа.

---

-АН-ын дотоод асуудал өнөөдөр хэр байгаа вэ. Ерөнхий ойлголцолд бүрэн хүрч, ирэх оны сонгуульд ороход ямар нэгэн асуудалгүй болсон уу?

-Ардчилсан нам дотроо бол асуудалгүй л дээ, уг нь. Гаднаас эрх баригчид л будилуулсаар өдий хүрсэн. Сонгуульд ороход бэлэн болсон, нэгэн дээвэр доор орсон.

-Ирэх оны сонгуулийг тойрогт нэр дэвших болон жагсаалтаар явуулахаар болсон. Танай намын хувьд жагсаалтынхаа эрэмбийг ямар шалгуураар тогтоох вэ. Хүйсийн харьцааг яаж хангахаар болсон юм бэ?

-Удахгүй намын Үндэсний бодлогын хороо/ҮБХ/-ны хурлаар нэр дэвших журмыг хэлэлцэж батлах байх. Хүйсийн харьцааг хуульд заасан хэмжээнд барих нь тодорхой. Ардчилсан зарчим нь олонхын шийдвэрийг чухалчилдаг болохоор би олонхоо дагаж таарна. Наана нь саналаа хэлэхэд туйлшрал их байна. Дан залуучууд байх ёстой ч гэдэг юм уу. Хүний амьдрал, аливаа ажлын бүтээмж, явцыг харж байхад ахмад, дунд, залуу насныхан тэнцвэртэй харьцаатай байж л ажил үйлс сайхан бүтдэг. Дан залуус сэтгэлийн хөөрлөөр түргэднэ, алдаа их гаргана. Зориг нь л сайхан байх. Ахмадууд хашир нь дэндүү. Шинэ зүйлээс жийрхэнэ. Дунд насныхан болохоор аль, аль талын тэнцвэрийг хангаад, зохицуулах чадвар сайтай байдаг юм шиг байгаа юм. Зүгээр л харанхуйгаар одоо хууччуул боль, хөгшчүүл зайгаа тавь гэх нь өрөөсгөл. Хүйсийн харьцаа ярьдаг шигээ насны харьцаа ч байх хэрэгтэй.

-УИХ-ын сонгууль энэ удаад бүсчилсэн томсгосон тойргоор явахаар болсныг хувь улстөрчийн хувьд хэрхэн харж байгаа вэ?

-Сонголт том хүрээг хамрах тусмаа алдах магадлал ихэсдэг. Тойргийг томсгохоор улсаа аварна гэх ухуулга маш хүчтэй явлаа. Том тойрогтой ч үгээгүй ядуу улсууд өчнөөн бий. Асуудлын гол нь тойргийн хэмжээнд биш төр барьж байгаа хүмүүсийн тархинд байгааг ярихгүй байгаа юм. Тэртээ 1990 оноос шинэ тогтолцоогоор явахаар шийдсэнээс хойшхи хугацааны 90 хувьд нь коммунистууд засагласан. Шинэ нийгмийг хуучин удирдлага, хуучин арга барилаар, үхширсэн сэтгэхүйгээр үргэлжлүүлэн удирдуулсанд л гол алдаа байгаа болохоос тойргийн хэмжээ ямар ч хамаагүй.

Хуулийн хулгай гэж үүнийг л хэлнэ. Коммунистууд биднээс хулгайлж болох бүхнийг хулгайлсан. Одоо сонгогчдын төлөөллөө сонгох эрхийг хулгайлж байна. Тэд хулгайгаа бусад руу чихэхдээ гарамгай юм билээ. Нүүрсний сонсгол үүнийг яруу тод харуулж байгаа. Найман жил бүх шатанд дангаар ноёрхож засаглачихаад, хамар доор нь үндэсний баялгийг өм цөм хулгайлж байхыг хараагүй, мэдээгүй дүр эсгээд, эцэст нь шийдвэр гаргах ямар ч эрх мэдэлгүй, хүний ачаа зөөж амьдардаг хүмүүс рүү хулгайгаа чихээд дуусах гэж байна. А цэгээс Б цэг рүү хүний ачаа зөөж яваа хүн дутаавал ачуулсан, хүлээж авсан талууд хатуу чанга ханддаг ийм л бизнес шүү дээ. Энд хулгай хийх ямар ч зай байхгүй. Эрх баригчид ард түмний сүүлчийн эрхийг, сонгох эрхийг хулгайлж байхад, сөрөх ёстой намууд нь алгаа тосоод хүлээж авдаг арчаагүй улс төр нэгэнт тогтжээ. Ядаж сурталчилгааны хугацааг тойргийн хэмжээтэй уялдуулж тогтоохыг шаардах ёстой биз дээ. Сурталчилгааны 14 хоногт дөрвөн аймгаар тойроод сурталчилгаагаа хийчих нэр дэвшигч өнөөдөр олдох уу.

-Энэ нь эмэгтэйчүүд болон шинэ нэр дэвшигчдэд халтай гэсэн яриа гарч байна. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-МАН тойрог томсгохоор намын гишүүд болон төрийн албан хаагчдын хүчээр нэг юм тэсч үлдэнэ гэсэн цээжний тооцоо хийчихээд баясаад байгаа юм. Явж үзээгүй зам сайхан санагддаг гэж үг бий. Бодит байдал юу болохыг бурхан ч мэдэхгүй. Таамаглах ямар ч боломжгүй сонгууль болох нь тодорхой. Орвонгоор нь эргүүлэх ч сонголт хийгдэж болно. Ард түмэн тэнэг биш, найман жил хулгайгаас өөр зүйл хийгээгүй, өр тавихаас өөр шийдэлгүй, дарамтлахаас өөр шидгүй ийм хүмүүсийг хуйгаар нь сэгсэрч хаях байх.

-Та ирэх сонгуульд нэр дэвших үү. Эсвэл намынхаа жагсаалтад орох уу?

-Нэр дэвших үгүйг би дангаараа шийддэггүй. Намын гишүүд, дэмжигчид, тойргийн сонгогчид мэдээж гэр бүлийнхэн гээд олон хүний санаа, дэмжлэгийг харж байж л шийднэ. Нэр дэвшүүлэх журам яаж гарахыг харна.

-Баян-Өлгий аймгийг дангаар нь тойрог болгосон дээр юу хэлэх вэ. Энэ нь зөв үү?

-За би энэ тухайд маш тодорхой байр сууриа УИХ-ын чуулган дээр хэлсэн. Бүсчилсэн хөгжлийн төлөө тойргоо томруулсан гэж ярьчихаад Баян-Өлгий аймгийг бүсчилсэн хөгжлөөс гадуур үлдээж байгаа ялгаварлан гадуурхалт болсон. Баян-Өлгийгөөс сонгогдох гурван гишүүн үлдсэн 123 гишүүний саналд шууд дарагдах, өөрсдийнх нь дуу хоолой сонсогдохгүйд хүрэх нөхцөл шууд үүсч байгаа юм. Хоёрдугаарт, салан тусгаарлах санаа бодлыг хөөргөдөх эрсдэл шууд бий болно. Нэг зүйл сануулж хэлэхэд казах үндэстэн бол манай үндэсний цөөнх биш. Шилжин суурьшсан цөөнх. Үндэсний цөөнх гэх нэршил уугуул хүмүүст л хамаатай байдаг.

Өнгөрсөн зууны 1912 онд Богд хаан нутаг өгч, шилжин суурьшуулсан түүхэн баримт нь бий. Хожим 1930 онд Засгийн газар суурьшлын бүсийг нь тодорхой болгосон тогтоол гаргаж байжээ. Үндсэн хуульд гарал үүсэл, үндэс угсаагаар ялгаварлахыг хориглосон заалт ч бий шүү дээ. Баян-Өлгийг тусад нь сонгууль хийдэг болгох нь ялгаварлал, Үндсэн хууль зөрчсөн үйлдэл. Яг хуулиа баривал Үндсэн хуулийн цэц дээр энэ хууль унана. Ганц би ийм бодолтой биш юм билээ. Өөр гишүүд ч ийм байр суурь илэрхийлсэн. Монгол нэгдмэл улс учир бүх зүйл дээр ижил тэгш хандах ёстой. Ялангуяа улс төрийн асуудал дээр тусгаарлаж болохгүй. Тусгаарлах, ялгаварлах нь ямар үр дүнд хүргэж болдгийг яг одоо Газын зурваст болж байгаа хямрал харуулж байгаа шүү. Израиль, Газын зурвас дахь палестин иргэдээ ялгаварлаж, тусдаа сонгууль явуулдаг болгосон нь салан тусгаарлах үзлийг гааруулсан. Олон жилийн турш мөргөлдөөн, хямрал гарах үндэс болсон байдаг.

-Таныг үндсэндээ гишүүн болсноос тань хойш л нүүрсний асуудалд холбож ирлээ. Мөн сая болж өнгөрсөн Нүүрсний сонсголд гэрчээр дуудсан. Нүүрсний хулгайн асуудалд та ямар тайлбар хийх вэ?

-“Нүүрсний хэрэг” гэх шуугиан гараад жил л болж байна. Энэ хэрэгт намайг холбогдуулах гэхдээ аль гурван жилийн өмнө 2020 оны эхээр надтай холбогдуулж шуугиулсан зүйлээ ахин дахин сөхөөд байгаа нь огт үндэслэлгүй юм. Гурван жилийн өмнө сонгуулийн жил байсан учир надад “хэрэг үүсгэж, яллагдагчаар татлаа” гээд шуугиулсан. Сонгууль дуустал хэрэгтэн мэт харагдуулж байгаад сонгууль дуусахаар хэрэгсэхгүй болгоод орхисон тийм л зүйл. Тэр хэрэг гэх гүтгэлэг бол хоёр хүний хооронд зээлийн гэрээ байгуулж, өгч авалцсан зүйл л юм, угтаа. Өнгөрсөн жилээс “Нүүрсний хэрэг” гэж шуугиулаад МАН-ын баахан гишүүний нэр гарах болоход нам ялгалгүй тэмцэж байгаа дүр оруулахын тулд ахиад л миний нэрийг хавчуулаад явсан. Олон нийт үнэнийг мэдэх хэрэгтэй. Ганц би энэ хэргийг “жүжиг” гээд байгаа юм биш. “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Ганхуяг шүүх дээр хэлсэн шүү дээ. Түүнийг ингэж хэлснээс нь хойш үгүйсгэсэн, няцаасан ямар нэгэн мэдэгдэл гараагүй байгаа. Намайг нүүрсний хэрэгт холбогдуулах гээд байгаа нь үүнтэй яг адил шүү дээ. Өнгөрсөн 2020 оны хоёрдугаар сард намайг УИХ-ын гишүүн болохоос өмнө, “Нүүрсний хэрэг” гэж шуугихаас гурван жилийн өмнөх зүйл. МАН-аас намайг сонгуульд нэр дэвшүүлэхгүйн тулд янз бүрээр оролдож эхэлсэн юм. Би тэр үед төрийн ямар нэгэн өндөр албан тушаал хашдаггүй. Бизнес хийдэг л хүн байсан.

Харин манай эгч зээлийн гэрээ хийж, хүнд мөнгө зээлүүлснийг намайг сонгуульд өрсөлдөгч болох нь гэж харсан хүмүүс хувиргаад намайг хийчихсэн мэтээр гүтгэсэн. Харамсалтай нь эмэгтэй хүн ийм зүйл хийсэн байдаг. Манай эгчийн өгсөн тэр зээлийн хариуд надад ашигтай ямар нэг шийдвэр огт гаргаагүй. Би ямар нэг давуу байдал олж аваагүй. Нотлогдоогүй, нотлогдох боломж, үндэслэлгүй хилс хэрэг тохох гэж оролдсон ийм л зүйл. Прокуророос хэрэгсэхгүй болгосон. Гэтэл улс төрийн зорилгоор сэргээгээд, ирэх сонгууль хүртэл намайг гэмт хэрэгтэн болгож харагдуулах төлөвлөгөөний л нэг хэсэг. Ийм илэрхий зүйл дээр улстөржиж, төрийн дарамт үзүүлсэн л хэрэг болсон. “Эрдэнэ Тавантолгой”-н захирал байсан Б.Ганхуяг шиг хэлэхэд нэг шанага нүүрсний асуудал надад байхгүй. Эрх баригчдад хатуухан хэлэхэд та нар буруу газраас “нүүрсний хулгайчаа” хайгаад байна. Нүүрс тээврийн компанид хулгай хийх боломж бүр огт байхгүй.

-Томсгосон тойрог нь сонгуулийн сурталчилгаа хийх, иргэдтэй бүрэн уулзаж, өөрсдийгөө таниулахад халгаатай. Тиймээс тараах мате­риал буюу хэвлэмэл материалын тоо хэмжээг нэмэх хэрэгтэй гэж байгаа дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Тойргоо томсгочихоод нэр дэвшигчид сонгогчдодоо мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулах, үзэл санаагаа ойлгуулах боломж өгөлгүй хяссан. Ардчиллын зарчмыг уландаа гишгэсэн л хууль баталчихаад байгаа. Шинэ гэлтгүй бүх нэр дэвшигч сурталчилгаа хийх боломж хомс, маш давчуу хугацаатай сонгууль болох гэж байна. Үр дүн нь таамаглах аргагүй юм болно. Нэг зүйл хэлэхэд сонгуулийн хуулийг өөртөө ашигтайгаар шийдлээ гэсэн бүхэн эсрэг үр дүн амссан түүхтэй шүү.

-Таныг өмнөх Ерөн­хийлөгчтэй холбож их ярьдаг. “Хөх Монголын Хөх туг” гээд нэг хэсэг явсан. Үнэхээр тэр хүн танд чиглэл, үүрэг өгдөг юм уу?

-Х.Баттулга бол Монголын ард түмний олонхын дэмжлэгийг хүлээсэн, хүндтэй хүн. Тэр хүн надад ямар нэг чиглэл өгнө гэж юу байх вэ дээ. Би харин үнэт санал, зөвлөгөөг нь сонсохыг хичээж явдаг. Нутгийн ах, Ерөнхийлөгчийн албыг нэр хүндтэй хашсан хүн. Яагаад сонсохгүй, харахгүй, уулзахгүй явах ёстой гэж. “Хөх Монголын Хөх туг” аян намын гишүүд, дэмжигчдийг идэвхжүүлж, хөдөлгөөнд оруулсан зөв зүйл. Оролцоход болохгүй зүйл бий юу. Энэ чинь хууль бус юм уу.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Ингэж бодогдож, эргэлзэж байна уу, чингэлтэйчүүд ээ. Та бүгдийн УИХ-д сонгосон гишүүдийн нэг нь Нүүрсний хулгайд, нөгөө нь автобусны хулгайд холбогдчихлоо. Та бүгдийн төр дэх төлөөллийн 65 хувь нь авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгт татагдлаа шүү дээ. Энд зөвхөн Чингэлтэй дүүргийн олон мянган сонгогчдын төлөөллөөр жишээ авч байна. Бусад тойргуудыг бас хар. Ардчиллын 33 жилийн түүхэнд Ардчилсан хүчнээс нэг ч хүн сонгож үзээгүй, тувт МАН-ын гишүүдийг сонгосон Говь-Алтай аймгаас сонгогдсон хоёр гишүүн нь хоёулаа авлига, албан тушаалын хэргээр сонгуулийн дараа дээлээ нөмрөхөд бэлэн боллоо. Угтаа МАН-д улаанаар зүтгэсэн алдарт Говь-Алтайчууд маань УИХ-д зуун хувь гэмт хэрэгт холбогдогчдыг сонгосон байх жишээтэй. Өнөөдөр тэгээд Говь-Алтай аймгийнхаа хөгжил цэцэглэлт, байгаа царайг харцгаа. Бүгд л ажил амьдралаараа туйлдлаа. Хөгжлийн индексээрээ 21 аймагтаа мөнхөд сүүл мушгиж ирэв. Харин тус аймгийн Баян-Уул суманд нь Дагвадорж гэж хүн хоёр сайхан хүү төрүүлсэн нь сайн хэрэг. Тэр хоёр хүү аавынхаа, өвөг дээдсийнхээ нутаг усыг бодон бодон, шүтэн дээдлэн байж, 30 жил хийсэн бизнесээ эрсдэл оруулан Говь-Алтай аймгийг засмал замтай холболоо. Үүнд сонгосон МАН-ын гишүүдийнх нь гавьяа түй ч байхгүй. Ер нь бол 21 аймагтаа хамгийн сүүлд засмалтай болж байгаа нь тэр. Тэдгээр улстөрчдөөс илүү Говь-Алтайчуудын өмнө гавьяа байгуулсан хүмүүс бол МАКС гурппийн эзэд гэдгийг монголчууд мэднэ. Эмгэнэлтэй нь ирэх сонгуулиар МАН-ыг дахиад сонгоно гэдэгт говьалтайчуудад эргэлзэхгүй байна. Тэд тэгж л сохорсон, МАН-ынханд тархиа угаалгаж ертөнцийн мухарт шидэгдсэн ард түмэн юм.

Харин Монголын нийслэлд байгаа чингэлтэйчүүд, хотын бусад дүүргийнхэн, мөн мэдээлэлд харьцангуй ойр байгаа аймаг, хотынхон тэгж мулгуурмааргүй байна. Хүнээ таньж сонголтоо хийх цаг болжээ. Ерөөсөө бидний улс төрийн сонголт их тэнэг. Заавал хоёр туйл руу явдаг. Жишээ нь, 2020 оны УИХ-ын сонгуулиар Чингэлтэй дүүргийн сонгогчдын дийлэнх хэсэг нь АН-аас нэр дэвшсэн Г.Баярсайхан нарын хүмүүсийг дайсан мэт үзсэн. Тийм хэмжээнд МАН-аас нэр дэвшсэн, өнөөдөр гэмт хэрэгт холбогдоод байгаа гишүүд тархийг нь угаасан. Үр дүн нь өнөөдөр хар. Бүгдээрээ албан тушаалын гэмт хэрэгт холбогдогчид болчихсон, төрд төлөөлөлгүй дүүрэг болчихсон, ганц эмэгтэй гишүүн М.Оюунчимэгтэйгээ яахаа мэдэхгүй сууцгааж байна.

Үнэндээ 2020 оны УИХ-ын сонгуулиар Чингэлтэй дүүргийн сонгогчид МАН-аас нэр дэвшсэн Т.Аюурсайхан, Ж.Сүхбаатар нарыг бурхан мэт үзэж, өндөр хувьтай сонгосон шүү. Одоо тэгээд “бурхад” нь ямар хүмүүс байцгаасан байна вэ. Тавлаж байгаа юм биш, сонголт чинь харанхуй байна гэдгийг л хэлж байна. Ж.Сүхбаатар гишүүнийг нийслэлчүүд ямар ихийг хийж бүтээнэ гэж итгэж найдлаа. Түгжрэлийг бууруулах сайдаар хүртэл томилсон. Тэгсэн тэр хамгийн гомдмоор нь “Эд муусайнуудад ийм л нийтийн унаанууд таарна” хэмээн үзэж, хулхи ногоон автобусууд шахсан нь илэрч Монголын шившиг боллоо. Яг мөн чанараараа мань эр чингэлтэйчүүдээ ингэж л дорд үзсэн, халаасан дотроо салаавчтай, хуурамч нөхөр явж байжээ.

Аюурсайханыг шударгын туйл гэж чингэлтэйчүүд үзэж байлаа. Тэгсэн Монголын дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээс хэд дахин давсан тоон дүнтэй, эх орноо тонон дээрэмдсэн Нүүрсний хулгайн загалмайлсан эцэг шахам нэрлэгдэж байна. Ийм итгэлгүй, хуурамч дүр эсгэсэн попыг чингэлтэйчүүд сонгосон байж. Чингэлтэй дүүргийн мянга мянган сонгогчийн улс төрийн сонголт ийм харанхуй, эмгэнэлтэй байлаа.

Үүнд тэгээд хэн буруутай юм бэ. Сонгогчид та бид л буруутай. Тэд сонгуульд ялахын тулд Ардчилсан хүчнийхнийг харлуулан гутаадаг. Бүр доромжилдог. Тэгвэл АН ер нь монголчуудад ямар гэм хийсэн улс төрийн хүчин юм бэ. Монголын ард түмнээс Нүүрснийхэн шиг хулгай хийсэн үү. Ямар утаа, түгжрэл бий болгов. Түүхэндээ 33 жилийн хугацаанд хоёр удаа л хальт мөлт төрийн эрх барьж үзсэн. Тэр он жилүүддээ иргэдээ хувийн өмчтэй болгосон нам шүү дээ. Орон сууц хувьчлахаас эхлээд алдарт их хувьчлалыг хийсэн. Энэ бол эдийн засгийн жинхэнэ реформ байсан. Их хувьчлалын үр дүнд л Монголын үндэсний хөрөнгөтнүүд анх удаа бий болох эхлэл тавигдсан. 30 жилийн түүхээ эргээд сайн тунгаагаад үзээрэй. Хоёр дахь удаагаа Засаг барих үедээ бонд босгож 21 аймгаа засмал замтай холбож, хахаж түгжирч үхэх шахсан нийслэлийн зам уулзваруудыг шинээр тавьж өргөтгөн, томоохон хөрөнгө оруулалтуудыг хийсэн. Чингис бондын 1.5 тэрбум ам.доллар бол өр огт биш. Тэр бол хөгжлийн зээл байсан гэдгийг МАН-ын тулхтай эдийн засагчид бүгд хүлээн зөвшөөрдөг. Зээл авч байж л бизнесийг тэлдэг, хөгждөг, айл өрх, аж ахуй нэгж хүртэл зээлээр л хөл дээрээ босдог биз дээ.

Гэтэл энэхүү хөгжлийн зээл болох Чингис бондын хөрөнгийг нийгмийн сэтгэл зүйд автоматаар шууд Өр болгон сурталчилсан. Өр гэдэг өөр, Зээл гэдэг огт өөр эдийн засгийн ойлголтууд болохыг иргэн бүхэн мэднэ. Тийм хэдий ч МАН-ын тэр их улстөржсөн үзэл суртал, ухуулгаас болж өнөөдөр зээл-өр хоёроо ялгахааргүй хийрхэлд автсан байна. Зээлийг өр болгож, түүний ялыг АН-д тохож, үүнийгээ суртал ухуулгын зэвсэг болгон ирэх сонгуульд дахиад орох гэж байна. Дахин сонгуульд ялахаар МАН улайрч эхэллээ.

Шулуухан хэлэхэд МАН-ын ийм л хар муу технологийн үрээр энэ их утаа, түгжрэл, нийгмийн стресс бий болсон. Үүнийг ухаарах сэхээрэх боломжийг иргэдэд огтхон ч өгөхгүй байна, өнөөдрийн эрх баригчид. Ийм байж болох уу…

Энэ бүгдийн эцэст нэг л үнэнийг хэлье. Одоо чингэлтэйчүүд ээ, нийслэлчүүд ээ, нийт монголчууд аа та бид сонголтоо зөв хиймээр байна. Хийрхмээргүй байна. Хий хоосон амлалтад хууртмааргүй байна. Улс төрд хагас үнэн гэж байхгүй. МАН-ын гайгүй гэж байгаа улстөрчид бүхэн хагас үнэн. Харин бусдад нь үнэн юм алга. Хуурамч, худалч, дүр эсгэсэн нөхөд болохыг та бид өнөөдөр бэлээхэн харж байна.

Харин АН-ын нэр дэвшигчдийн ялгаа нь тэдэн дотор бүтэн үнэн улстөрчид бий. Худалчууд байгааг бас нуухгүй. Гэхдээ АН-ын дотоод ардчилал гайхамшигтай, нийгэмд ил байдаг нь хуурамчуудаа илчлээд, бүтэн үнэн улстөрчдөө ил тавьчихдагт байгаа юм. Алган дээрээ тавьсан юм шиг харж байдаг АН-ын нэр дэвшигчдийг энэ удаагийн сонгуулиар ард түмэн анзаараад сайн хараарай. Тэдний алдаа оноо бүхэн ард түмний нүдэн дээр ил байдаг болохоор зөв сонголт хийхэд амар, бас шударга байна. Та бүгдийн сонголт зөв, мэргэн байхад хамгийн их нөлөөлөх нь энэхүү ил цагаан ардчилал юм шүү

 

 

Социологч, улс төр судлаач Б.Ёндонтой ирэх жилийн сонгуулийн сурталчилгааны талаар ярилцлаа.

---

-Ирэх жил бид шинэ тогтолцоогоор сонгуулиа явуулахаар болж байна. Судлаач хүний хувьд уг тогтолцоог яаж дүгнэж байгаа вэ?

-Саяхан эрх баригчид сонгуулийг бүсчилсэн тойргоор буюу бидний хэлж сурсанаар том тойрогоор явуулах болсон талаар мэдээлсэн. Тэгэхээр энэ бүсчилсэн тойргоор Монгол Улс өмнө сонгууль явуулж байгаагүй. Бидний хувьд шинэ систем гэсэн үг. Мэдээж сонгуулийн ямар ч тогтолцоонд давуу болон сул тал гэж байдаг. Тухайлбал, бүсчилсэн тойргоор сонгууль явуулах нь өөрөө парламент засаглалтай оронд асар том боломжийг авчирдаг. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын гишүүн хуульд заасан үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлэх бүрэн боломжтой болдог гэсэн үг. Одоо 76 гишүүнтэй байгаа. Бүгд жижиг тойргоос сонгогдсон ард түмний төлөөлөл. Тэр утгаараа баг, сум, хороо, дүүрэг, аймаг гэх мэт засаг захиргааны анхан болон дунд шатны асуудлыг л түлхүү ярьж, зөвшилцдөг. Энэ нь макро улс төрийн хувьд зарим сөрөг нөлөөллийг бий болгодог. Төрийн эрх барих дээд байгууллага гэдэг бол бүхэлдээ улс орны хэмжээнд бодлого гаргаж, түүнийгээ хэрэгжүүлэхэд хяналт тавих үүрэгтэй. Гэтэл улс орны хэмжээний буюу макро улс төрийн бодлого бус эсрэгээрээ жижиг улс төрийн шийдвэрүүдийг олон гаргаж байна. Тиймээс жалга довны үзэл, аймаг орон нутгийн өрсөлдөх чадвар алсуураа удааширдаг. Учир нь жижиг тойргоос сонгогдсон гишүүд л сайн ажиллаж чадвал тухайн орон нутгийн төсөв нэмэгдэж, иргэд нь орлоготой, төсөл хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх боломжтой болдог. Тиймээс хувь гишүүний нөлөөлөл асар өндөр болдог. Түүнийгээ дагаад авлига, хүнд суртал, нөгөө хулгай гэдэг нь гарах боломжийг бүрдүүлдэг байна. Тиймээс үүнийг тогтолцооны хувьд зогсоох гол өгөгдөл нь бид сонгуулиа бүсчилсэн тойргоор явуулах юм.

Тэгэхээр бүсчилсэн тойргоор сонгуулиа явуулах нь Монгол Улсын хувьд хөгжих нэгэн том боломж гэж та үзээд байна уу?

-Би ч гэлтгүй дэлхийн жишиг ийм юм. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт ч анх бүсчилсэн тойрог руу чиглэгдэж гарсан. Үүнийг зарим хүмүүс анзаараагүй. Ерөөсөө Монгол Улсын хөгжил бол бүсчилсэн тойргоор сонгуулиа явуулах. Өнгөрсөн гуч гаруй жил Монгол Улс хөгжлийнхөө гараанд ирчихээд гацчихаад байсан. Энэхүү гацааг тайлах, төрийн бодлогыг илүү макро түвшинд хүргэх асуудлыг 2016 оноос хойш л улс төрийн хүрээнийхэн ярьдаг болсон. Гэвч 2020 оны сонгууль эдийн засгийн хямралтай зэрэгцэн явагдсан учир энэхүү том бүтцийн өөрчлөлтийг Үндсэн хуулиараа хийж өгөлгүй үлдээсэн шүү дээ. Угтаа 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд л 126 гишүүнтэй болох асуудал яригдаж, тусгагдсан байсан. Гэвч нийгэм, эдийн засгийн нөхцлөөс шалтгаалж уг асуудлыг хойшлуулсан. Харин одоо эдийн засаг өсч байгаа энэ үед сонгуулийн тогтолцоог өөрчилсөн нь маш том алхам гэж харж байгаа. Эрх баригчдын хувьд хамгийн зөв хийсэн цор ганц ажил нь бараг энэ байх.

-Бүсчилсэн тойргоор сонгууль явуулна гэдэг бол хэд хэдэн аймгийн иргэд нэгдээд төлөөллөө сонгоно гэсэн үг. Тэр утгаараа нэр дэвшигчдийн хувьд өөрийгөө таниулах, мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулах ажилд хүндрэл гарах уу?

-Мэдээж төлөөлөх тойрог нь томорч байгаа учраас тэр чинээгээрээ нэр дэвшигчдийн нэр хүнд, бодлого, үйл ажиллагаа нь олон нийтэд танигдсан байх нь чухал. Тиймээс зарим хүмүүс бүсчилсэн тойрогт бие даагчид гарч ирж чадахгүй гэж ярьж байгаа. Нэг талдаа боломж бага харагдаж байгаа хэдий ч хувь улстөрч өөрийнхөө мөрийн хөтөлбөр, сурталчилгаа сайн хийж чадвал гарах боломж нь төдий чинээ нэмэгдэнэ гэсэн үг. Бүсчилсэн тойрог байгуулж сонгууль явуулсан анхны улс бол АНУ. Анх энэ системээр сонгууль явуулахад улстөрчид гэхээс илүү салбартаа танигдсан мэргэжлийнхэн буюу олон нийтэд нэр хүндтэй бие даагчид сонгуульд ялж байсан. Тэгэхээр манайд ч гэсэн улс орондоо нэртэй, салбартаа үнэлэгдсэн эрхмүүд олон. Нөгөөтэйгүүр зөв менежмент хийж чадсан улс төрчид л том тойрогт ялалт гаргаж чадна.

-Зөв менежмент гэхээр та юуг хэлж байна вэ?

-Ирэх 2024 оны сонгуульд нэр дэвших сонирхолтой олон хүн байна. Тэр бүгдтэй биш гэхэд өөрийнхөө хэмжээнд тодорхой хүмүүстэй уулзаж, сонгуульд яаж өрсөлдөх гэж байгаа санаа бодлыг нь асуусан. Судлаач хүний хувьд нэг том алдаа байгааг олж харсан. Тэр нь юу гэхээр, манай улстөрчдөд зөвлөж, пиар-ыг хийж байгаа сонгуулийн менежерүүд дан ганц сошиал дээр төвлөрч байна. Нэг талдаа тэдний зөв. Олон нийтийн хандлага ямар байгааг сошиалаар дамжуулан олж мэдэх, эсрэгээрээ олон нийт рүү сошиал ашиглан сурталчилгаагаа хийх нь энэ цаг үед хамгийн чухал. Гэхдээ энэ бол зөвхөн төвлөрсөн газар буюу Улаанбаатар гэх мэт бүсэд л үр дүнтэй. Харин хөдөө, орон нутагт интернэт сүлжээгүй олон өрх айл бий. Тэр хүмүүст яаж өөрийгөө таниулах вэ, яаж мөрийн хөтөлбөр сурталчилгаагаа хийх үү. Үүнийг өнөөгийн сонгуулийн менежерүүд огт бодохгүй байна. Цаашлаад сонгуулийн сурталчилгааны үеэр интернэт сүлжээнд доголдол үүсвэл яах вэ. Нөгөөтэйгүүр сошиалд өөрийнхөө мэдээллийг өгөх тусам эргээд гарч ирэх сөрөг мэдээлэл ихэсдэг. Тиймээс зарим сонгуулийн менежерүүд нэр дэвшигчдийнхээ сурталчилгааг сошиалаар явуулахыг бүрэн зогсоохыг зөвлөж байгаа юм билээ.

-Сошиалаар сурталчилгаа явуулах асуудал ээдрээтэй, барьцгүй гэдэг. Тэгвэл нэр дэвшигчид ямар хэвлэлээр дамжуулан сурталчилгаа мэдээллээ сонгогчдод өгөх нь илүү дээр юм бэ?

-Бүсчилсэн тойрог гэдэг бол 3-4 аймгийн сонгогчтой уулзаж, өөрийн болон намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг танилцуулна гэсэн үг. Нэг аймаг ойролцоогоор 70-150 мянган хүн амтай. Тэгэхээр гурван аймгийн хүн ам гэхээр 210- 450 мянган хүн гэсэн. Үүнээс сонгуулийн насны 120-250 мянган хүн байхаар байна. Тэр бүгд дан ганц аймагтаа суурьшихгүй нь тодорхой. Тэгэхээр бүх баг, сумдаар нь явж таарна. Ингэж явахдаа тухайн нэр дэвшигч уулзалт хийж өөрийнхөө мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулна. Гэвч ийм уулзалтад ирдэг хүн одоо бий бил үү. Тиймээс хамгийн зөв сурталчилгааны арга бол цаасан хэвлэл буюу сонин хэвлэлээр дамжуулан ард түмэндээ өөрийнхөө мөрийн хөтөлбөр, танилцуулгаа тодорхой гаргаад хүргүүлэх хэрэгтэй. Сонин гэдэг бол сошиалаас тэс өөр зүйл. Уламжлалт хэвлэл. Илүү олон хүнд баттай эх сурвалж болж очих хамгийн бодит хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл. Нэр дэвшигч том тойрогт өөрийгөө таниулж, ялъя гэвэл цаасан хэвлэлийг сонгох нь илүү ашигтай. Нэгдүгээрт, цаасан хэвлэл хэзээ ч баримт болж үлддэг. Хоёрдугаарт, мэдээллээ нягталж, олон талаас нь дүгнэх боломжийг уншигчдад олгодог. Гуравдугаарт, мэдээлэлд итгэх үнэмших бодит байдлаар нь хүлээн авдаг. Үүнийг манай улстөрчид, сонгуульд нэр дэвшигчид маш сайн ашиглах ёстой. Ашиглаж чадсан баг л энэ том тойргийн сонгуульд ялж чадна. Сошиалаар мянга өөрийгөө гайхуулаад иргэд хүлээж авахгүй гэдгийг л ухаарчих хэрэгтэй. Учир нь сошиалаар явж буй мэдээлэл иргэдийн итгэл үнэмшилийг төрүүлэхээ больсон байна. Ёстой хараад л мартдаг болсон. Харин цаасан хэвлэл гэдэг бол баримттай, бодит мэдээллийн эх сурвалж. Үүнийг ирэх сонгуулиар маш сайн ашигла. Би сая хэллээ яагаад сошиалаар сурталчилгаагаа хийж болохгүй юм бэ гэдэгт хэдэн зүйл хэлье.

-Юу тэр вэ?

-Өнгөрсөн сонгуулийн үеийн улстөрчдийн сурталчилгааг та бүхэн хараарай. Бүгд сошиал сувгаар дамжуулан сурталчилгаагаа явуулсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл цахим хэлбэрээр амлалтуудаа өгч байж. Аливаа контентуудаа цахим хэлбэрээр бэлтгэн хүргэсэн гэсэн үг. Ингээд нэр дэвшээд сонгуульд ялж, УИХын гишүүн болсон хойноо эдгээр хүмүүс нэг үйлдлийг тэр дор нь хийдэг. Тэр нь юу гэхээр цахимд оруулсан мэдээлэл, контентуудаа эхнээс нь бүгдийг устгаж эхэлдэг. Сонгуулийн үеэр өгч байсан хоосон, худлаа амлалтаа хийсвэл, баталгаагүй мэдээллийн урсгалыг ашиглаж олны тархийг угааснаа устгадаг гэсэн үг. Тэгэхээр одоо сонгогчид хэрсүүжсэн. Тэдэнд улстөрчдийн амлалт цагаан дээр хараар бичсэн хэлбэрээрээ л хэрэгтэй. Иргэдийн итгэлийг авч гарч ирчихээд амлалтаа хэрэгжүүлэхгүй бол баримттай эх сурвалж буюу сонинг нь гаргаж ирээд амлалтаа шаардана. Тэр утгаараа сонин хэвлэлд сурталчилгаагаа өгсөн, сонгуулийн сурталчилгаагаа цаасан хэвлэлээр дамжуулан тарааж байгаа улстөрчдийг сонгогчид илүү хүндэтгэн үзэхээр байгаа юм.