Category: улс-төр

Сонгууль хаяанд ирсэн. Улс төрийн намууд дээр ирэх сонгуультай холбоотой асуудал ид яригдаж байна. Тэр дундаа намын дарга нар хэнийг аль тойрогт нэр дэвшүүлж, хэн хэнийг жагсаалтад бичих вэ гэдгээ “бодож” байгаа аж. Тэд намаа ч, намын гишүүдээ ч бодож, “Эхийг нь эцээхгүй, тугалыг нь тураахгүй” шийдэх ёстой болоод байгаа юм.

Үүний зэрэгцээ сонгууль албан ёсоор эхэлтэл аль ч нам ямар нэг хэл амтай асуудлаас аль болох хол байхыг хичээх цаг ирсэн. Намуудын нэр хүнд таагүй үед нэмээд хэрүүл заргатай зууралдах нь таатай үр дүн авчрахгүй. Харин Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ энэ замаас гажиж байгаа бололтой.

“Улс төрийн тамхины цэг” хавийн сүүлийн үеийн мэдээллээр “Л.Оюун-Эрдэнэ өөрийн гаргаж ирсэн асуудлуудыг мухарлах гэж зүтгэсээр байна” гэнэ. Үүнийг зарим нь “Сонгууль дөхөж байхад намын дарга муйхарлаж зүтгээд байна” гэж шүүмжилж байгаа сурагтай. Учир нь тэрбээр “Нийслэлийн газар, нийтийн тээврээр сонсгол хийе. УИХ-ын Түр хороог ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяраар ахлуулж байгуулъя” гэж УИХ-ыг шахаад эхэлжээ. Өнгөрсөн долоо хоногийн сүүлчээр Дэлхийн эдийн засгийн чуулганыг зорихоосоо өмнө УИХ-ын удирдлагуудтай, гишүүдтэй албан бусаар уулзаж уг “санал”-ыг тавьсан байна. Л.Оюун-Эрдэнийн тухайд “нийслэлийн газар, нийтийн тээвэр” гэж онцлоод сонсгол хийхээр зүтгэж байгаа гэх нь гайхах зүйл биш. Тэрбээр энэ тал дээр ихээхэн анхаардаг. Байр сууриа ч олон удаа илэрхийлсэн. Үнэндээ түүний ярьдаг нь зөвхөн энэ хоёр асуудал биш. “Улаанбаатар хотын ужгирсан авлигын систем” гэж хэлдэг.

Л.Оюун-Эрдэнэ 2023 оны хоёрдугаар сарын 19-нд МҮОНТВ-ээр “Яагаад заавал одоо газар авахын тулд бид Хотын даргад юм уу, Хотын менежер, эсвэл ерөнхий архитекторт авлига өгөх ёстой гэж. Яагаад Зайсангаар дүүрэн хаус отог гэдэг нэртэй баригдчихаад, бүх дарга нь амьдраад байхад бид яагаад энэ тухай ярихгүй явах ёстой гэж. Дархан цаазтай газарт яагаад 1.5 сая төгрөгийн цалинтай төрийн албан хаагчид хувийн хэвшлийнхнээс илүү тансаг зэрэглэлийн 6-8 давхар хауст амьдрах ёстой гэж. Энэ бүхэн авлига шүү дээ. Манайх шиг эмнэлгийнхээ нүүрийг хаагаад, төмөр замыг дундуур нь таслаад байшин барьчихсан, төлөвлөлтгүй, авлигалын систем нь маш ойлгомжтой хот гэж байхгүй. Бүгдээрээ түгжирчихээд байж байдаг. Түргэний машин нь ч явж чадахгүй болчихсон. Энэ нь хууль бус газар олголтоос л болсон. Эднийг нь гаргаж тавихаар бүгдээрээ Захиргааны хэргийн шүүх дээр очоод л хад мөргөдөг. Өнгөрсөн 30 жилийн Улаанбаатар хотын замбараагүй газар олголтыг цэгцлэхгүйгээр энэ байдал цэгцрэхгүй” гэж ярьж байв.

Мөн 2023 оны аравдугаар сарын 5-ны чуулган дээр “Өнөөдөр нийт хүн амын тал хувь нь амьдарч буй Улаанбаатар хотын 30 гаруй жил ужгирсан системийн авлигыг цогц хэмжээнд цэгцлэх цаг болжээ. УИХ, Засгийн газар үндэсний хэмжээний асуудалд хэт төвлөрч, сүүлийн 30 жилд нийслэлийн асуудлыг зөнд нь орхисноос болж Улаанбаатар хот авлигын бэлгэ тэмдэг болсон цементэн ширэнгэн ой болон хувирлаа. Хот төлөвлөлтгүй олгосон газрын наймаа, тэндээс хөрөнгөжсөн улс төрийн бүлэглэл, барилгаа бариад зөвшөөрлөө гаргуулдаг авлигын соёлыг хэзээ болтол мэдсэн ч мэдээгүй мэт явах вэ. Байгалийн тусгай хамгаалалттай газар сүндэрлэн боссон тансаг барилгуудыг бид хэзээ болтол жуулчны отог гэж итгэсээр байх вэ. Нийтийн тээвэрт монополь тогтоосон гурван компанийн чөтгөрийн тойрогт хэзээ хүртэл хотынхон орооцолдож, ашигтай шугамын наймааны төлөө иргэдийн эрх ашгийг зөрчих вэ. Нэгдсэн эмнэлгийнхээ нүүрийг хааж барьсан эмнэлгийн захирлуудын хувийн эмнэлэг, сургуулийн талбайг хүртэл хэсэгчилж зарсан үе үеийн дүүргийн удирдлагууд, төрийн байгууллагуудын газраас татаж, хороолол босгоод ичихгүйгээр өөрсдөө амьдарч буй үе үеийн хотын дарга нартай хэзээ хүртэл эвлэрэх вэ. Үерийн далан дээр бярдаж босгосон хууль сахиулахын хуучин дарга нарын авлигын хороололд олон нийтийн шаардлага хэзээ хүрч үйлчлэх вэ. Юутай ч нийслэл дангаараа хүчин мөхөстсөөр ирсэн. Үүнийг өнгөрсөн 30 жилийн түүх хангалттай нотоллоо. Улсын нийслэлийн асуудал улсын тулгамдсан асуудал болсон” гэж байсан юм.

Уул нь АН-ынхан “Ногоон автобусаар сонсгол хийе” гэсэн шаардлагыг УИХ-ын даргад тавиад байгаа юм. Харин эх сурвалжуудын дээрх мэдээллээр Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нэмээд газрын асуудал, нийтийн тээврийг бүхэлд нь “сонсох” саналыг гаргажээ. Хэрвээ энэ ажил хэрэг болох юм бол 2020 оны сонгуулиар байгуулагдсан энэ УИХ сүүлийн хаврын чуулганаараа нийслэлийн газар, нийтийн тээврийн сонсгол хийнэ гэсэн үг. Бас ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяр энэ УИХ-ын бүрэн эрхийн хугацаанд гурав дахь сонсголоо зохион байгуулах юм.

П.ХУЯГ

Ардчилсан намын Хөгжлийн бодлого хариуцсан нарийн бичгийн дарга С.Цэнгүүнтэй ярилцлаа.

-Таны хувьд АН-ын удирдлагын багт орж ирсэн “GEN Z” үеийн төлөөлөл гэдгээр нийгмийн анхаарлыг татсан. Юуны өмнө өөрийгөө манай уншигчдад танилцуулахгүй юу?

-Намайг Саруулсайханы Цэнгүүн гэдэг. Улаанбаатар хотод төрсөн. Одоо 26 настай. Би ШУТИС-КТМС- ийн Бизнесийн удирдлага, Маркетинг менежментийн ангийг төгссөн. Маркетингийн менежерээр төгссөнөөсөө хойш дэд бүтцийн салбарт ажиллаж байсан туршлагатай. Манайханд нийтлэг байдаг ойлголт нь Маркетингийн менежер хүнийг зөвхөн гоё чамин зураг авалттай зар сурталчилгаа хийдэг хүн гэж боддог. Зар сурталчилгаа болон маркетингийн доторх идэвхжүүлэлтэд ашигладаг нэг л зүйл бол “маркет”. Энэ үгийн цаад утга нь зах зээл юм. Үүнээс харвал маркетингийн менежер нь зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтийг харж хэрэглэгчийн зан байдлыг тандаж, мөнгөний урсгалыг анализ хийж тухайн бүтээгдэхүүн, санааг амжилттай зах зээлд нэвтрүүлж ашиг орлого олох боломжийг бүрдүүлдэг. Тэр утгаараа би өөрийн ажиллаж байсан салбаруудад мэргэжлийн онцлогоор зах зээлийн судалгааг байнга хийдэг байлаа. Инженерийн дэд бүтцийн салбарын тухайд халаалт, цэвэр, бохир усны бие даасан болон төвийн нэгдсэн системийн шугам сүлжээнд ямар асуудлууд тулгар ч байгаа талаар олон жил дотор нь явсан туршлагатай. Улаанбаатарын нүхэн жорлон, утааны асуудлыг анхандаа технологийн шийдэл байхгүй учраас тэр талаас нь шийдэх ёстой гэж олон судалгаа бүтээгдэхүүн туршиж үзсэн. Үүний дараа Засгийн газрын бодлогоор дэмжих ёстой гэж монголчууд бүгд бодож олон төрлийн төслүүд санаачилж татвар төлөгчдийн мөнгөөр хэрэгжүүлсэн.

Гэтэл дэд бүтэц шиг үр өгөөж нь маш урт хугацаанд гардаг төслүүдэд улсаас хөрөнгө мөнгө оруулах нь эрэлт нийлүүлэлтээ гүйцэж чадахгүй, цаашид тэдгээр төслүүдийг бүрэн хэмжээнд энэ хурдтайгаар хийх боломжгүйг нотолсон. Үүний дараа хувийн компаниуд банкуудтай нийлж хэрэглээний ногоон зээл хэлбэрээр айл өрхүүд хашаандаа жорлон, халаалтаа шийдэх боломжийг гаргасан боловч амьжиргааны түвшин хэт бага тул ахиц муутай уриа лоозон болж хоцров. Энэ бүхнээс харахад утаа, нүхэн жорлонгийн асуудал технологи, улс төрийн асуудал огт биш. Улаанбаатрын асуудлууд бол цэвэр ядуурал гэсэн ганцхан хариулт надад үлдсэн юм.

-Таны улс төрд орох болсон шалтгаан, итгэл үнэмшлийг сонсмоор байна?

-Би багаасаа индивидуал, эрх чөлөөтэй байх үзэл санаанд их ач холбогдол өгдөг хүүхэд байсан. Бусдаас хараат бишээр, ямар нэг бүлгийн шахалт дарамтаас болж аливаа зүйлийг хийхийг маш их эсэргүүцдэг байлаа. Энэ дээр манай ардчиллын сул тал гардаг болов уу. Нийтийн эрх ашгийг хангахын тулд нэг хувь хүний эрх ашгийг няцаадаг. 2021 оны зун “Liberty summer school” гэж манай Либертари намын үүсгэн байгуулагч Д.Амартүвшингийн жил бүр зохион байгуулдаг тав хоногийн сургалтад очсон юм. Тэнд “Алтан тариа” компанийн захирал П.Цэнгүүн, МУГЖ Д.Сосорбарам, Да.Ганболд гуай гээд эрх чөлөөний төлөө хүчтэй дуугардаг олны танил хүмүүс байсан. Мөн Монголд либертари үзэл санааг нутагшуулахад хүчтэй нөлөө үзүүлж байгааг Ц.Мөнхбаяр, Н.Хасар, Х.Билгүүнбаяр, Оргил-Эрдэнэ нар гэх оюунлаг залуустай танилцах боломж олдсон юм. Энэ сургалт миний хувьд сэтгэл дотроо бачуурч явсан, нийгэмд болохгүй зүйл байна гэдгийг үргэлж мэдэрч бухимддаг байсан ч яаж илэрхийлэхээ ойлгодоггүй байсан тэр бөглөөг авч хаях шиг болсон юм. Миний мэдэрч бухимддаг, бусдаас арай ондоошиж байсан зүйлс хойноо философи, эдийн засгийн онол гэх мэт зүйлстэй нэгдэхийг мэдрэх гайхалтай байсан. Түүнээс хойш эдгээр хүмүүстэй уулзаж илүү уншиж явах замдаа улс төрийн идэвхтэй хүн болж хувирсан болов уу. Одоо ч маш их зүйл уншиж судлах дутуу байгаа. Аваад уншиж амжаагүй номуудаа хараад маш их догдолдог. “Мизес” сангаас орчуулж гаргадаг Австрийн эдийн засгийн онол, эрх чөлөөний тухай номууд улс төрд орох чиглүүлэх луужин болсон гэж би хэлнэ.

-Улс төр гэдэг бол цаг зав, хөрөнгө хүчээ зарцуулдаг салбар. Ялангуяа эмэгтэй хүний хувьд ар гэрийн асуудал тэр чигтээ орхигддог шүү дээ. Гэр бүлийнхэн тань таныг хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Өөрийнхөө сонголтыг хийгээд орж байгаа учир гэр бүлийнхэн маань хүндэтгэж байгаа. Мэдээж байгалийн хуулийг бид өөрчилж чадахгүй. Эмэгтэй хүн учраас арай өөр нюанс байгаа. Улс төрд эмэгтэйчүүд бага байна, иймд олон болгохын тулд хүчээр квот тогтооё гэж зүүний улс төрийн хүчин үздэг. Гэхдээ нэг анхаарах ёстой зүйл нь хувь хүний сонголтын талаар бид ярихгүй байгаа. Эмэгтэй хүн байгалиасаа илүү хариуцлагатай бас болгоомжтой. Улс төрд ороод амжилттай явах эсэх, хэдэн төгрөгийн цалин авах нь тодорхойгүй. Авсан байлаа ч хоёр сая төгрөг гэх энэ дүнг сонсоод Монголын топ компанид гүйцэтгэх захирал хийж байгаа эмэгтэй сонголтоо өөрчилж улс төрд орно гэж бодохгүй байна. Манай орон бол соёлын хувьд эмэгтэйчүүдэд асар ээлтэй улс билээ. Дийлэнх монгол эмэгтэйчүүд гэр бүлийнхээ санхүүг хэрхэн зарцуулахыг шийддэг. Энэ бол бусад үндэстэнд байдаггүй маш том эрх мэдэл. Хэн санхүү барина, тэр хүнд эрх мэдэл байна гэсэн үг. Ээжийн тухай дуу үргэлж хит болдог. Мөн монголчуудын секс эрх чөлөө маш өндөр, эхнэр нөхөр болоход заавал онгон эмэгтэй байх ёстой гэж нийгмийн дарамт бүсгүйчүүдэд өгдөггүй. Хүн хүнээр дутдаггүй юм гээд, ээжтэй нь суугаад аав нь гээд өөрийнхөө хүүхдээс ч илүү хайрлаад өсгөж чаддаг соёлыг бусад улсад төсөөлж ч чадахгүй байх нь их. Энэ бүхнийг хэлж байгаа шалтгаан нь манай монголчууд соёлоороо эмэгтэй хүнийг маш их хүндэлдэг бас хайрладаг. Олон хүний цугларал болсон нийгэмд мэдээж тодорхой хувьд бэлгийн дарамт, хүчирхийлэл байдаг үүнтэй бид тэмцэх ёстой. Гэсэн ч баруун төвийн үзэл баримтлалтай Ардчилсан намын хувьд хуулиар дамжуулж эрх тэгш хүмүүс аль нэг хүйстэй болж төрсөний төлөө давуу юм уу сул тал үүсгэх нь байж боломжгүй үйлдэл гэж үзнэ. Эмэгтэйчүүдийг улс төрд хувь хэмжээ хүчээр тогтоох замаар оруулах нь бидний хүсээд байгаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн лидер биш. Зүгээр л эмэгтэй хүн гэдэг утгаараа орж ирсэн гэсэн мессэж нийгэмд түгж, хүчтэй эмэгтэйчүүдэд цаад утгаараа хүлээн зөвшөөрөгдөл бий болгох, нөлөөтэй улстөрч болоход саад болно хэмээн боддог. Иймд миний хувьд аль нэг хүйсийг зайлшгүй байлгах гэж хувь тогтоосныг болиулж хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрэгтэй, эмэгтэй ялгаагүй хүчтэй лидерүүд ороосой гэж боддог.

-Ингэхэд яагаад заавал Ардчилсан намыг сонгов. Энэ намд орсоноор ирээдүйн улс төрийн карьертаа ямар зорилт тавьсан бол?

-Сонгуульд саналаа өгөхдөө үргэлж Ардчилсан намд нэр харахгүйгээр дугуйлдаг байсан. Эрх чөлөө гэдэг үг Ардчилсан намтай үргэлж цуг явдагтай холбоотой болов уу. Сонгуулийн үер орон нутагт ажиллаж байсан. Тэгэхэд морь унасан Ардчилсан намын залуучууд “Өөрчил” гээд давхиад явахыг хараад их огшиж байлаа. Миний бодлоор одоо Ардчилсан нам улс төрийн үзэл баримтлал баруун, зүүнээ ялгахгүй байдал гишүүдэд нь их байгаа ч Ардчилал, өөрчлөлтөд итгэсэн итгэл нь их гоё дотортой санагддаг. 1990-ээд онд хувьсгал хийсэн партизанаас эхлээд залуучуудтай нь очоод уулзаад үзэхээр юм хийчих юмсан, өөрчилчих юмсан гэсэн зориг нь харагддаг. Тэр зоригт би итгэж Ардчилсан намд орсон.

-Ардчилсан нам шинэ нарийн бичгийн дарга нараа танилцуулсан хэвлэлийн бага хурлын үеэр та “Бид зориг гаргаж шинэ реформ хийнэ. Хувь хүнд чиглэсэн бодлогыг баримтлан ажиллах болно” гэж байсан. Монголын улс төрд ямар шинэчлэл хийх ёстой гэж харж байна вэ?

-Манай улс социалист системээс гарч Ардчилсан үндсэн хуультай улс болсон. Гэтэл одоог хүртэл дутуу алсан могой шиг социализмын үеийн ойлголтууд амь бөхтэй байсаар байна. Социал демократ үзэл санаатай нам төрийн оролцоотойгоор бүх асуудлыг шийднэ гэсэн суртал ухуулга хэт их явсаны үндэс дээр хувь хүний эрх чөлөө болон хариуцлага алга болсон. “Ядуу амьдарч байна, 76 хулгайч. Мах супермаркетад үнэтэй байна, ченжүүдийг болиул” гэх мэт. Улстөрчид хууль санаачлахдаа чөлөөт зах зээл, хувь хүний эрх чөлөөнд суурилсан үзэл баримтлалтай байсан ч хүлээж авах иргэд нь одоог хүртэл чөлөөт зах зээлийнхээ зарчимыг ойлгоогүй гэж үзсээр байна. Иймд улстөрчид зориг гаргаж трансформын чанартай том өөрчлөлтүүдээ хийлгүй, ард түмэнд таалагдах цаг зуурын зүйлс хийж ирсэн. Миний бодлоор одоо ардчилсан нийгэмд өсч торнисон эрх чөлөө, чөлөөт зах зээлээс өөр зүйлийг биеэрээ мэдрээгүй бүхэл бүтэн үе бий болсон учир томоохон өөрчлөлтүүдийг зоригтой хийх хөрс үүссэн гэж бодож байна. Чимээгүй масс их, бид иргэддээ итгэж томоохон шинэчлэлүүдээ хамтдаа эхлүүлэх цаг нь болсон.

-Өмнөх сонгуулиудаас харахад залуучуудын ирц хангалтгүй дүнтэй байдаг. Тэгэхээр ирэх сонгуульд залуучуудын идэвхийг нэмэгдүүлэхийн тулд та бүхэн хэрхэн манлайлж ажиллах вэ?

-Бүх л улсад залуусын сонгуулийн оролцоо бусад үеийнхэнтэй харьцуулахад арай бага байдаг юм билээ. Энэ нь тогтмол суурин нэг газартаа байдаггүй завгүй амьдралын хэмнэлтэй нь бас холбоотой байх. Түүнчлэн манайхан оршин суугаа хаягаа шинэчлэхэд их хойрго ханддаг. Иймд сонгуулийн өдөр хол газарт очиж өгөх боломжгүй тул санал нь хасагддаг мэт зүйлс ажиглагдаж байсан. Гэхдээ 2024 онд нийт иргэдийн тэвчээр тасарсан учраас урьд өмнө харж байгаагүй залуусын том давлагаа явна гэж харж байна.

-Улс төрд гурван үеийн хэлхээ холбоо маш чухал. Таны хувьд АН-ын ахмад, дунд үеийнхэнтэйгээ хамтарч ажиллахад хүндрэл бэрхшээлтэй зүйл тулгарч байна уу?

-Уг үнэнийг хэлэхэд энэ зүйлээс их айж байсан. Гэхдээ яг дотор нь ороод үзсэн чинь маш нээлттэй сэтгэлгээтэй, зарим тохиолдолд надаас ч илүү зоригтой, шийдэмгий хүмүүс байгааг хараад бахархсан. Миний ажигласнаар манай залуус өөрсдөө үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, дуу хоолойгоо гаргахаас санаа зовоод тодорч харагддаггүй юм болов уу гэж бодсон. Ардчилсан намын тухайд эрс шинэчлэлт хийж байгаа энэ цаг үе нь 1990-ээд онд бүрэлдэж байсан шиг том боломжууд үүсгэж байна гэж харж байна.

-Монгол Улсын хөгжлийн чиг хандлагыг залуу хүний хувьд яаж хардаг вэ?

-Монгол Улсын хөгжлийн чиг хандлага бол суурь асуудлуудаа шийдэхээс эхэлнэ. Энэ нь эрчим хүчний реформоос эхлэх ёстой. Ямар ч бүтээн байгуулалт, хөгжил эрчим хүчгүйгээр явах боломжгүйг бүгд мэднэ. Гэтэл манай эрчим хүчний систем дотоодын хэрэглээг хангах битгий хэл, сүйрэлд орчихсон. Бид эрчим хүчний үнийг зах зээлийн индексжүүлэх зарчмаар алдагдалгүй ажилладаг болох боломжоор хангах хэрэгтэй.

-Сүүлийн үед төр хувийн өмч рүү халдах явдал хэрээс хэтэрсэн. Аливаа бизнест төр оролцохоор дампуурдаг кэйс олон. Үүнд төр ямар бодлого баримтлах ёстой вэ?

-Монголд одоогоор өмчтэй төрөөд, өмчтэй нас барсан бүтэн үе гараагүй байгаа. Тийм учраас бидний өмчийн талаар ойлголт маш дутуу. Өмчийг дан ганц үл хөдлөх хөрөнгөөр ойлгож байгаа. Үүний цаана өмч бол эрх чөлөөний суурь, чөлөөт зах зээлийн хөдөлгөгч юм. Жишээ нь: 2012 онд авсан хоёр өрөө байр 50 сая төгрөг байж. Тухайн үед нэг ам.доллар 1340 төгрөгтэй тэнцэж байв. Ингээд бодохоор хоёр өрөө орон сууц 37.313 ам.долларын үнэтэй байсан гэсэн үг. Харин өнөөдөр байрны үнэ 108 сая төгрөгийн үнэтэй гэж нэрлэгдэж байгаа ч ам.доллароор харвал 31.358 болж байна. Тэгэхээр өнөөдөр нэг ам.доллар 3440 төгрөгтэй тэнцэж байгаа шүү дээ. Зөрүү 6000 ам.доллар хаачсан бэ гэдэг асуулт гарна. Үл хөдлөх хөрөнгөний үнэ цэнэ нь нэмэгдэнэ гэж бид итгэдэг. Төгрөгөөр харахаар үнэхээр нэмэгдсэн мэт боловч энэ бол бодит өсөлт биш юм. Доллароор бодохоор харин ч алдагдалтай байгаа учраас манайд гаднын ямар ч хүн хөрөнгө оруулахгүй байгаа хэрэг. Таны өмчөөс 11 жилийн хугацаанд улстөрчид төв банкаар мөнгө хэвлэх аргаар монгол төгрөгийг ямар ч үнэ цэнэгүй болгож бодитоор танаас 6000 ам.долларыг хулгайлжээ. Инфляци бол төр таны өмчөөс чимээгүй хулгай хийж байгаа гэсэн үг юм. Иймд засаг зардлаа нэмж төсвөөс хулгай хийх гол ажлаа хийхийн тулд мөнгө хэвлүүлж байгааг хараад өөрийнхөө өмчийн үнэ цэнийн төлөө, чимээгүй хуульчлагдсан хулгайд өртөхгүйн төлөө хүчтэй эсэргүүцэх ёстой

-Энэ жилийн УИХ-ын сонгуульд АН ямар бодлого баримталж орох вэ?

-Ардчилсан нам 2024 оны сонгуульд хөгжлийн бодлогоо тодорхойлохдоо реформ хийх нь зарим тохиолдолд жижигдэж байна. Хувьсгал хийх нь томдож байна. Иймд трансформ хийх буюу бүтэн сууриар нь нийгмийн тулгамдсан асуудлуудыг зоригтой өөрчилье гэсэн бодлого баримталж байгаа. Мэдээж эдгээр нүсэр том өөрчлөлтүүдийг хийхэд урт хугацаандаа үр дүн харагдана. Гэсэн ч найман жил дангаар засагласан МАН ямар ч салбарт дорвитой өөрчлөлт хийгээгүй тул эдгээр аминд тулсан трансформ хийх ажлыг Ардчилсан нам хийх үүрэгтэй болоод байна. Тиймээс 2024 оны сонгуульд бид иргэдэд сонголт санал болгох биш зайлшгүй өөрчлөлт хийх ёстой хатуу үнэн шийдлүүдийг танилцуулна.

УИХ-ын гишүүн, ХҮН намын дарга Т.Доржхандтай Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль болон Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн талаар ярилцлаа.

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төслийг УИХ хэлэлцэж байна. Уг хуулийн төсөлтэй холбоотойгоор УИХ-ын гишүүд болон Засгийн газрын гишүүдийн байр суурь адилгүй байна. Таны хувьд уг хуулийн төслийг дэмжиж байгаа юу?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг маш яаралтай батлах шаардлагатай. Нэг удаа хойшилсон. Дахиж хойшлуулж болохгүй хууль бол энэ. Учир нь УИХ уг хуулийг дахин дахин хойшлуулаад байвал гадаадын хөрөнгө оруулагчдад буруу мэдээлэл очих болно. Энэ бол Монголын эдийн засгийн хамгийн том аюул. Эдийн засаг талаасаа уг хуулийг яагаад нэн даруй батлах ёстой юм бэ гэхээр маш ойлгомжтой хэдэн зүйл хэлье. Монгол Улсын эдийн засаг бол хөгжиж байгаа эдийн засаг.

Гэхдээ сүүлийн арван жил гаднын хөрөнгө оруулалт гэдэг зүйл зогссон. Хөгжиж байгаа манайх шиг улсад нэг чухал онцлог байгаа. Тэр нь асар их дэд бүтцийн санхүүжилтийн хэрэгцээ байдаг. Үүнийг хийхийн тулд гурван хүчин зүйл бий. Нэгдүгээрт, улсын төсөв. Хоёрдугаарт, зээл, тусламж. Гуравдугаарт, гадна дотнын хөрөнгө оруулагчид. Үүнээс тодорхойлж хэлбэл гадна дотнын хөрөнгө оруулалтаар дээрх санхүүжилтийг шийдэх нь олон давуу талыг бий болгодог. Хөрөнгө оруулалтын эрсдэлээ хөрөнгө оруулагч тал өөрсдөө үүрдэг. Давуу тал нь гэвэл ажлын байр бий болно. Эдийн засаг тэлнэ. Шинээр зах зээл бий болдог. Дагаад шинэ технологи, менежментийн ноу хау орж ирдэг. Хөрөнгө оруулалтын энэхүү давуу талын хүчээр дэлхийн 200 гаруй улс орны 40 орчим нь хөгжингүй улс болсон.

-Тухайлбал гаднын хөрөнгө оруулалтаар хөгжсөн ямар орон байна вэ?

-Хамгийн их хөгжсөн орон бол мэдээж АНУ. Өөрөөр хэлбэл хамгийн их хөрөнгө оруулалт буюу таван их наяд ам.долларыг энэ улс дангаараа татаж байна гэсэн үг. Түүнээс гадна хамгийн их хөрөнгө оруулалт татсан 10 улс гээд харвал бүгд л хөгжсөн орнууд байдаг. Тэр утгаараа хөрөнгө оруулалт гэдэг бол хаана хамгийн таатай орчин байна тэнд очиж цуглардаг. Харин манайх шиг татварын өндөр орчинтой, байгалийн саад бэрхшээл ихтэй улс руу ирэх нь ховор. Миний хувьд Африкийн олон улсаар явж үзсэн. Тэнд ч гэсэн хөрөнгө оруулалт очдоггүй. Учир нь байгаль цаг уурын хувьд маш халуун. Нэмээд засаглал нь сул. Засгийн газар нь тогтворгүй байдаг. Үүнээсээ болоод хөрөнгө оруулагчдыг зүгээр л мөнгө гэж хардаг. Үр дүнд нь Африкийн улс орнууд огт хөгжихгүй байна шүү дээ. Тэгэхээр бид энэ саад, бэрхшээлийг аль болох багасгах зорилгоор хөрөнгө оруулалтыг татах ёстой.

-Тийм учраас энэхүү Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг яаралтай батлах нь зөв гэж үү?

-Бүр нэн яаралтай батлах ёстой. Хөрөнгө оруулагчдыг татахын тулд татварын болон татварын бус аргаар татдаг. Энэ хууль бол татварын бус аргаар хөрөнгө оруулагчдыг татъя гэдэг зохицуулалтаар орж ирж байгаа гэж ойлгосон. Тэгэхээр манайхан нэг зүйлийг сайн мэдэх хэрэгтэй. Монгол Улсын хаалганы гадна хөрөнгө оруулагчид бол байхгүй шүү. Тэр утгаараа уг хууль батлагдлаа ч хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ гэж байхгүй. Гэхдээ бидний хувьд ийм эрх зүйн орчин бүрдүүлж чадаж байна гэдэг маань өөрөө хөрөнгө оруулагчдад эерэг зөв сигнал болж очих ёстой юм аа. Өөрөөр хэлбэл энэ хууль бол гаднын хөрөнгө оруулагчдыг эх орондоо дуудсан нэг ёсны урилга гэж хэлж болно.

-Та бол гуравдагч хүчний төлөөлөл. УИХ-ын гишүүн хүн. Тэр утгаараа уг хуулийг эсэргүүцэж байгаа улс төрийн нам, гишүүдийн байр суурийг ямар байдлаар дүгнэн харж байгаа вэ?

-Юуны өмнө сонгууль дөхчихлөө. Тэр утгаараа улс төржих гэсэн санаархал их байна. Нөгөөтэйгүүр уг хуулийн зүйл заалтад огт дурдаагүй асуудлыг зарим улстөрчид гарган ирж, олон нийтэд ор үндэсгүй зүйлийг сэвж байна. Өөрөөр хэлбэл огт байхгүй зүйл заалтыг энэ хуулийн хүрээнд байгаа мэтээр дурдаж улстөржиж байна гэсэн үг. Урд хөршөөр дамжин танктай цэргүүд орж ирнэ. Тиймээс төмөр зам барьж болохгүй гээд элс цоолж олон нийтийн тархийг угаасан нэг хүн бий. Энэ үлгэрт итгэж Монголын хөгжил хэдэн арван жилээр хойшоо ухарсан. Харин өнөөдөр энэ хуулийг эсэргүүцэж байгаа хүмүүс уг үлгэрийнхээ хоёрдугаар ангийг эхлүүллээ гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл “танктай цэргүүд” хэмээх киноны хоёр дахь анги гарч эхэллээ гэсэн үг.

–Уг хуулиар гаднын хөрөнгө оруулагчид хөрөнгийн ямар ч босгогүйгээр орж ирэхээр байгаа нь аюул гэж хараад байгаа хүмүүс байна шүү дээ?

-Энэ хууль батлагдвал гадаадын иргэд маш олноороо орж ирээд Монгол Улсыг эзэлчихнэ гэсэн үлгэрийг зохиож байна. Энэ бол сонгуульд зориулагдсан үлгэр зохиодог бүлэг хүмүүсийн хийдэг л ажил. Яг энэ үлгэрийн ард Монголын топ гэгдэх улстөрчид бүгд бий. Топуудад энэ бол маш том боломж. Учир нь тэдний зохиосон үлгэрт иргэд үнэмшвэл дахин сонгуульд ялах боломжтой гэж харж байгаа. 1930-аад онд Гитлер яаж гарч ирсэн юм бэ гэхээр яг ийм үлгэр зохиож бүх эрх мэдлийг авч байсан. Эцэст нь улс орондоо дэлхий нийтэд асар их хүний цусыг урсгасан их дайныг үүсгэсэн биз дээ. Энэ бол том түүхэн сургамж. Түүнтэй адил Монгол ялна гэж гарч ирсэн хүн Монголыг ялагдуулсан. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн албан тушаал бол Монголын ард түмний эв нэгдлийн манаанд зогсох хүндэт харуул. Ийм хүн албан тушаалаа өгсөн ч гэсэн Ерөнхийлөгч хэмээх нэр сүртэйгээ явж байна. Үүнийгээ улс төрийн зорилгоор ашиглаж байгаа нь бүр харамсалтай. Бүр улс төрийн намын дарга шиг Төрийн ордонд орж ирээд акц өрнүүлж байгаа нь өөрөө улс төрийн зорилготойгоос гадна гаднын улсын нөлөөллөөр явж байгаа юм болов уу гэж хардсан. Хүн бол хардах эрхтэй.

-Засгийн газрын гишүүд хоорондоо зөрчилтэй байгааг та юу гэж ойлгож байна. Энэ кабинет нэгдсэн бодлогоор явах боломжгүй болсны шинж үү?

-Тэгж харж болно. 2023 оны зургадугаар сард Засгийн газар энэхүү хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барьсан байдаг. Долдугаар сард нь Эдийн засгийн байнгын хорооны гишүүний хувьд уг хуулийн төсөлд саналаа өгөөд ажиллаж байсан. Тэр үед уг хуулийн төслийн агуулга бол Засгийн газрын нэгдмэл байр суурь шүү гэж хэлж байсныг санаж байна. Гэтэл өнөөдөр энэхүү хуулийн төслийг Засгийн газрын хоёр ч гишүүн нь эсэргүүцсэн байр суурьтай байна. Тэгэхээр тухайн үед нэгдмэл байр суурь илэрхийлж байсан Засгийн газрын кабинетийн зарчим өнөөдөр алдагдсан байгаа нь тодорхой харагдаж байна л даа. Кабинет гэдэг бол Ерөнхий сайдаа дэмжиж ажилладаг бүтэц. Нэг баг гэж Үндсэн хуулиар эрхийг нь Ерөнхий сайдад бүрэн олгосон. Ерөнхий сайд бүрэн эрхийнхээ хүрээнд кабинетийн зарчмыг алдагдуулж байгаа сайд нартаа хариуцлага тооцох эрхтэй. Эл хариуцлага нь мэдээж чөлөөлөх, томилох шүү дээ.

-Тэгэхээр өнөөгийн Засгийн газар кабинетийнхаа зарчмыг алдсан учраас Ерөнхий сайд зарим сайд нараа чөлөөлнө гэж үзээд байна уу?

-Чөлөөлөх л ёстой шүү дээ. Тэр эрх нь Л.Оюун-Эрдэнэд бий. Миний хувьд бол кабинетийн зарчмаас ухарч байгаа сайд нарт хариуцлага тооцох нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байна.

-Та чуулганы хурал дээр Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийг УИХ дахин харах шаардлагатай талаар ярьсан. Энэ хуульд яг ямар өөрчлөлт оруулах саналтай байгаа юм бэ. Уг хуулийг УИХ хэлэлцэх үү?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тухай хуулиар зохицуулалт нь дэндүү ерөнхий байдаг. Ерөнхийлөгч юу хийх вэ, ямар эрх, үүрэгтэй вэ гэдэг нь тодорхой байдаг ч ерөнхийлөгчөөс буусан хүний эрх, үүргийг огт тусгаж өгөөгүй байгаа. Тиймээс ерөнхийлөгчөөс буусан хүн эрх зүйн хувьд ямар зохицуулалтад багтан явах вэ гэдгийг тусгайлан зааж өгөх цаг болж. Ийм заалт байхгүйгээс болоод өмнө нь Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүн Төрийн ордонд улс төрийн намын гишүүдийг дагуулан УИХ-ын даргатай уулзаж, олон нийтэд буруу мэдээллийг хүргэж байна. Хүргэж байгаа мэдээлэл бол улс орон, ард түмний хувьд асар их сөрөг нөлөө үзүүлж байна. Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүн улс төрийн акц өрнүүлж, УИХ-ын даргад шаардлага хүргүүлж байгаа нь хэр зохистой үйлдэл вэ. Дараа дараагийн ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүмүүс үүнээс илүү улс төрийн акц өрнүүлбэл энэ улс орны хөгжил хаашаа эргэх вэ.

-Ерөнхийлөгчөөс буусан хүн юу хийх нь өөрөө ардчилсан зарчмаараа явах ёстой юм биш үү?

-Тийм биш шүү дээ. Мэдээж хүний эрх талаас нь нэг ч зүйл хорихгүй нь тодорхой. Харин улстөрчийнх нь хувьд хориглох, хүлээх үүргийг нь зааж өгөх ёстой юм. Улсын ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүнийг нэг хэсэгтээ гадагшаа зорчихыг нь хориглодог. Учир нь тэр хүн Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын тэргүүн гэдэг утгаараа улсын нууцтай холбоотой бүх мэдээллийг авсан гэж үздэг. Тиймээс үүнийг гадагшаа задруулахгүй нь тулд тухайн хүнийг хил гаргах, улс төрийн аливаа уулзалт, арга хэмжээнд оролцохыг хориглодог. Гэтэл энэ хүн өнөөдөр улс төрийн маш том акц өрнүүлэн УИХ-ын даргад шаардлага хүргүүлж байгаа нь өөрөө ёс зүйгүй үйлдэл. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон хүн тангараг өргөдөг. Тэрхүү тангарагтаа үндэсний эв нэгдлийг хангана, хамгаална, улс төрийн намаас татгалзана гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, ерөнхийлөгч болсоноороо дахин улс төрд оролцохгүй гэдэг. Гэтэл тэр хүн сонгууль дөхсөн биш гэнэт гарч ирээд улс төр хийж байна. Яах гээд байгаа юм. Дахиад УИХ-д орж ирэх гээд байгаа юм уу. Дахиад Засгийн газрын гишүүн, сайд дарга болох гээд байгаа юм уу. Тиймээс энэ бүгдийг Ерөнхийлөгчийн тухай хуульд тодорхой зааж өгөх шаардлага үүслээ гэж үзэж байна. Ард түмний эв нэгдлийн бэлгэдэл төрийн тэргүүнээр ажиллаж байсан хүнийг улс төрийн аливаа үйл ажиллагаанд оролцохыг хориглох хэрэгтэй. Бусад орны төрийн тэргүүн байсан хүмүүс хэзээ ч улс төрийн үйл явцад оролцдоггүй. Энэ нь нэг талдаа ёс зүйн өндөр үүрэг хариуцлага. Зарим улс орны Ерөнхийлөгчийн тухай хуульд ч үүнийг хориглосон заалтууд байдаг. Монгол Улс бол хөгжиж байгаа орон. Тиймээс бид цаашид парламент нь парламент шиг, ерөнхийлөгч нь ерөнхийлөгч шиг л байх хэрэгтэй.

Э.МӨНХТҮВШИН

Монголын Хуульчдын холбооны гишүүн, “Легал полиси” хуулийн фирмийн хуульч, өмгөөлөгч Х.Энхтайвантай ярилцлаа.

-Бүсчилсэн хөгжлийг та хуульч, судлаач хүний хувьд хэрхэн харж байна. Аймгуудыг нэгтгэж нэг тойрог болгосноор ямар үр дүн гарах бол?

-Ер нь сонгууль бол Монголын ард түмний, Монголын нийгэм, эдийн засаг, тогтолцооны ирээдүй хувь заяаг тодорхойлж, шийдэхэд гол нөлөөлөх маш чухал зүйл. Түүнийгээ дагаад иргэд сонгуулийн боловсролтой байх нь өндөр ач холбогдолтой учраас энэхүү ярилцлагыг сонгуулийн хууль тогтоомжийн талаар мэдээлэл өгөх зорилгод илүү чиглүүлэх хүсэлтэй байгаагаа дурдах нь зөв болов уу.

Монголын ард түмэн төрийн эрх барих дээд байгууллага болох УИХ-ын гишүүдийг сонгох ес дэх удаагийн сонгууль ирэх зургадугаар сард болох гэж байна. Өнгөрсөн хугацаанд холимог, томсгосон болон жижиг мажоритар зэрэг сонгуулийн олон системийг бид ашиглаж ирлээ. Энэ удаагийн онцлог нь бүсчилсэн хөгжил дээр тулгуурласан сонгуулийн систем. Энэ систем хэр чухал болох талаар хуулийн төсөл санаачлагчид, улстөрчид өнөөдөр ам уралдуулан магтаж байна. Миний хувьд бүсчилсэн системд тулгуурласан сонгуулийн тогтолцоонд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Бүсчилсэн хөгжил чухал ч Монголын өнөөгийн цаг үед тохиромжгүй, цаг нь болоогүй гэж харж байна. Бүсчилсэн хөгжлийг намууд сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж, улмаар ялсан намын Засгийн газар хэрэгжүүлэх бүрэн боломжтой. Өөрөөр хэлбэр Засгийн газар мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж, хэрэгжүүлэх ажлыг парламентад халдааж чиг үүргийн гажуудал руу түлхэж байна. Гэтэл үүнийг сонгуулийн тогтолцооны үндсэн суурь болгож байгааг ойлгохгүй байна. Жишээ нь, Баян-Өлгийг Монголын бүсчилсэн хөгжлийн нийгэм, эдийн засгийн ямар үзүүлэлтээр тусад нь тойрог болгосон нь харагдахгүй байна. Нийгэм, эдийн засаг, аж үйлдвэрлэлийн хувьд хоорондоо ямар ч хамааралгүй аймгуудыг нэг бүс хэмээн бүсчилж сонгууль хийж байгаа нь маш оновчгүй бодлого. Хангайн том уулсаар зааглагдаж хоорондоо автозамаар ч холбогдоогүй Архангайг Өвөрхангай, Баянхонгортой холбож байгаад ямар бодлого шингэсэн бэ. Мөн хоорондоо ямар ч эдийн засгийн таталцалгүй баруун дөрвөн аймгийг нэг бүс болгож байгаа нь Монголын ямар бодлоготой нийцэж байгаа нь огт ойлгомжгүй байна.

Намын бодлого гэдгээсээ илүү аймгаасаа төлөөлөлтэй болчихъё гэсэн нутгархаг бодлоос шалтгаалж бүсчилсэн хөгжил биш, харин ч аймгуудыг талцуулах эвдрэлийн үндэс болохоор байна.

Тэгээд ч Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжил бол баруунаасаа төв рүү, зүүнээсээ төв рүү буюу Улаанбаатар руу чиглэсэн диаграмтай шүү дээ. Тухайлбал, Ховд, Баян-Өлгий, Говь-Алтай аймаг нэг замаар Улаанбаатар руу явдаг, нэг уулыг дагаж амьдардаг, нэг том голыг дагаж ундаалдаг нийтлэг соёлтой. Гэтэл яагаад үүнийг нэг бүс болгоогүй юм бэ гэхчлэн асуудал олон байна.

Бүсчилсэн хөгжил чухал. Гэхдээ Монголын нийгэм, эдийн засаг, иргэдийн улс төрийн боловсрол бүрдээгүй үед хүчээр улс төрийн газрын зургийг зурж байгаа нь цаг үеэ олоогүй бодлого.

-Мандатын хуваарилалт нь хуулийн ямар нэгэн зөрчил үүсгэх болов уу?

-Сонгуулийн тогтолцоотой холбоотой Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэр гарч, Монгол Улсын Үндсэн Хууль, Монгол Улсын Их Хурлын Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт ороод байна. Гэтэл УИХ-аас сонгуулийн тойргийг байгуулж мандатын тоог батлахдаа Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд УИХ-ын гишүүнийг нийтээрээ сонгох зарчмыг зөрчсөн байж болзошгүй нөхцөл байдал ажиглагдаж байгаа. Тодруулбал, УИХ-ийн сонгуулийн тухай хуульд зааснаар хүн амын тоо, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хуваарь, газар нутгийн хэмжээ, байршил зэргийг харгалзан байгуулж, тойрогт ногдох мандатын тоог тогтоох журамтай. Гэвч эдгээр нөхцөлүүдийг харгалзалгүй, ялангуяа сонгогчийн тоог харгалзалгүй мандатын тоог тэгш бус, үндэслэлгүй тогтоосон байна. Жишээ нь, 164 мянган сонгогчтой Баянгол дүүрэг гурван мандаттай байхад, 69 мянган сонгогчтой Баян-Өлгий аймаг гурван мандаттай байх жишээтэй. 270 мянган сонгогчтой Баянзүрх дүүрэгт таван мандат байхад 200 мянган сонгогч хүрэхгүй Ховд, Увс, Говь-Алтай, Завхан аймагт 10 мандат байх юм. Хүн амын тал хувийг эзэлж буй Улаанбаатар хотын иргэд 24 гишүүн, орон нутгийн иргэд 54 гишүүн сонгох нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан нийтээрээ сонгох зарчимд нийцэх эсэхийг дахин хянах шаардлагатай. Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхийг мэдээж Үндсэн хуулийн цэц шийдвэрлэнэ шүү дээ.

-Томгосон тойрогтой болсноор улстөрчид хариуцлагаас зайлсхийх боломж бүрдэж байна гэсэн дүгнэлт тодорхой хүрээнд байна. Үүнд та ямар дүгнэлттэй байна вэ?

-Хамгийн түрүүнд тулгарах бодит том эрсдэл мөн. Нөгөө талаас Монголын ард түмэн одоогийн парламентад сэтгэл дундуур байна. Залуу үеийг мөн шинэ өөрчлөлтийг хүсч байна. Гэтэл энэ систем нь залуу үеийг нийгэмд танигдах, шинэ улстөрчийг гаргаж ирэх боломжгүй болголоо. Нөгөө л байдаг өнөөгийн улстөрчид дахин сонгогдох боломжийг бүсчилсэн хөгжил гэсэн сайхан нэрийн дор халхавчилж оруулж ирж байна.

УИХ-ын тогтоолоор Баян-Өлгий аймгийг тусад нь гурван мандат бүхий нэг тойрог болгосон нь “Бүсчилсэн хөгжлийн бодлого” гэх урианаасаа хууль тогтоогчид ухралт хийсэн эхний алхам боллоо.

Бүсчилсэн хөгжил гэсэн малгайн доор өнөөгийн эрх баригчид эрх мэдлээ хадгалж үлдэх гэсэн бодлого нь үүнээс харагдаж байна.

-Сонгуулийн хуулиар одоогийн УИХ-д суудалгүй намууд гарч ирэх боломж хэр нээлттэй байгаа вэ. Бүх намын оролцоог хангах зорилгыг тавиад байна шүү дээ?

-Энэ бол их чухал асуудал. Нэг популист нөхөр нэг тойргийг онилж улс төр хийгээд түүгээрээ дамжуулж парламентад орж ирэх бодит эрсдэл байдаг шүү дээ. Манай парламентын түүхэнд үлдсэн гашуун туршлага ч бий. Та бүхэн санаж байгаа бол 1996-2000 оны парламентад МУННам Сүхбаатар аймагт яруу найрагч О.Дашбалбар агсныг өрсөлдүүлж нэг тойрог авсан байдаг. Тухайн үеийн УИХ-ын тухай хуулиар 50+1 гишүүний ирцээр хууль баталдаг зохицуулалттай байлаа. Гэтэл эрх баригч Ардчилсан холбоо эвсэл 50, МАХН 25, О.Дашбалбар нэг суудлыг авсан. Үүн шиг, “алтан карт”-ыг сугалчихсан хүн улстөр, парламентыг яаж тогтворгүй болгож байсныг санаж байгаа байх. Үүний жишгээр нэр дэвшиж байгаа жижиг намуудад квот тавьсан нь маш чухал. Тухайлбал, жижиг намууд нийт мандатын 50-иас дээш хувьд нэр дэвшүүлсэн байхыг шаардаж байгаа. Парламентад суудал авахын тулд нийт сонгогчдын дөрөв болон түүнээс дээш хувийг авах шаардлагатай. Бүр цаашилбал хоёр жижиг нам эвсэж сонгуульд орсон тохиолдолд нийт сонгогчдын таваас дээш хувийг, гурав бол долоогоос дээш хувийг авч байж парламентад төлөөлөлтэй болох нь сайшаалтай алхам болсон.

-Та УИХ-ын сонгуулийн хуулийн онцлогийг ерөнхийд нь хэрхэн харж байна?

-2019 онд батлагдаж, 2020 оны сонгуулийг явуулсан Сонгуулийн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд энэ удаагийн сонгууль явагдах гэж байгаагаараа онцлогтой. Онцлог өөрчлөлт гэвэл парламентын гишүүдийн тоог 50-иар нэмэгдүүлж нийт 126 болголоо. Сонгуулийн холимог тогтолцоог сонгож 78 гишүүнийг тойргоос, 48 гишүүнийг хувь тэнцүүлсэн аргаар сонгохоор болсон. Мөн сонгуулийн хандивын хэмжээг хоёр дахин нэмэгдүүлсэн. Сонгуульд нэр дэвших эмэгтэйчүүдийн квотыг 30 хувь болгож нэмэгдүүлсэн.

Жагсаалтын нэр дэвшигчийг нэгийг харьцах нь нэг буюу эмэгтэй, эрэгтэй гэж сөөлжүүлж жагсаахаар оруулсан зэрэг нь онцлог байлаа.

-Улстөрчид сонгуулийн 17 хоногийн хугацаанд тэр том тойрогт танигдана гэдэг маш хүнд болчихоод байгаа шүү дээ. Улстөрчид өөрийгөө танилцуулах сурталчилгааны үр дүнтэй хэлбэрийг та юу гэж харж байна?

-Ухуулах хуудас хэвлэлийн гурван хуудас байсныг хоёр болгож, сонгуулийн хоногийг 17 болгож өөрчилсөн. Энэ нь нэг талаас иргэдийн сонгох эрх, нөгөө талаас сонгогдох эрхийг хязгаарласан зүйл болсон. Нэгэнт бүсчилсэн том тойрогтой, явах газар их, уулзах хүн олон ийм үед нэр дэвшигчийг хэн нь хэн бэ гэдгийг таниулах хэвлэмэл материал тараах нь хамгийн үр дүнтэй хэрэгсэл болов уу. Учир нь өнөөдөр сошиал сүлжээнд нийтлэгдсэн мэдээлэлд итгэх хэцүү болчихоод байна шүү дээ. Тиймээс өөрийгөө таниулах хэвлэмэл материал тараах бололцоог нэр дэвшигчдэд хангаж өгнө гэж найдаж байна. Тэгэхгүй бол сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал нэгдсэн байдлаар гаргаж өгсөн нийтийн самбар дээр нэг хэвлэлийн хуудасны 1/4-тэй тэнцэх хэмжээний ганц зураг наагаад л сонгуульд өрсөлдөх хязгаарлагдмал нөхцөлийг тулгаж байна. Үүнээс үүдэж маш олон сөрөг үр дагавар үүсч байна. Жишээ нь, наанадаж шинэ, залуу нэр дэвшигч гарч ирж танигдах боломжгүй. Сонгогчдын ч сонгох эрх хязгаарлагдмал байна шүү дээ. Үүнийг хууль тогтоогчид эргэн харж иргэдийн сонгох, сонгогдох эрхийг хангана гэж найдаж байна.

р.ХИШИГЖАРГАЛ