Category: улс-төр

Ардчилсан намын Гадаад харилцаа, соёлын бодлого хариуцсан дэд дарга Ж.Баярмаатай ярилцлаа.

-Монгол Улс авлигын индексээр энэ жил таван байр ухарч, 180 орноос 121 дүгээр байрт жагслаа. Ер нь сүүлийн жилүүдэд авлигын индексээр ухарч байгаа үзэгдлийг та юу гэж дүгнэж байна?

-Төрийн албан хаагчдын гэр, оффисоос нь тэрбум тэрбумаараа тэр ч бүү хэл оймсноос нь хүртэл мөнгө төгрөг гарч, ЖДҮ, Хөгжлийн банк, нүүрс, ногоон автобус, боловсролын зээлийн сангийн хулгай гээд шил шилээ дарсан авилгын дуулиан тасрахгүй байгаа ийм үед энэ нь нэг их цочирдоод байх үзүүлэлт биш л дээ. Гэхдээ бид асуудлыг тоо баримтад тулгуурлаж, харьцуулж авч үзэх хэрэгтэй. Транспэрэнси интернэшнлийн 2023 оны тайланд 2012-2023 оны хооронд 180 орноос авлигын индекс нь эрс муудсан зургаан улсын нэгээр шалгарсан “амжилттайгаар” Монгол маань сонгуулийн жилээ угтаж байна. Үүнийг задлаад үзвэл Ардчилсан намын засаглалын үед буюу 2012-2016 оны хооронд авлигын индекс эрс сайжирсан байгаа юм. Тодруулбал, МАН-ын засаглалын сүүлийн жил буюу 2012 онд 94 дүгээр байранд байсан бол 2015 онд бүр 72 дугаар байрт орж, бүхэл бүтэн 22 байраар урагшилсан. Ха рин 2016 оноос буюу МАН засаглаж эхэлсэн үеээс мууд саар өнөөдөр 121 дүгээр байрт орж, бараг л 50-иад байраар ухарч. Дайн тэмцэлтэй Сьерра Леон, Шри ланк, тоталитар дэглэмтэй Беларусаас хойгуур жагсаж байна. 100 онооноос 33-ыг авна гэдэг нь авлигад маш их идэгдсэний нотолгооноос гадна энэ оноо нь Ардчилсан бус дэглэмтэй улсуудын дундаж гэхээр бид олон ч үзүүлэлтээрээ энэ ангилал руу явж байна даа гэж санаа зовж байна. Авлигын индексийг шудар га ёс, хуулийн засаглал, бизнесийн орчин, шүүхийн хараат бус байдал, хүний эрх, эрх чөлөө, үүрэг хариуцлагын байдал гэх мэт харилцан хамаарал бүхий нийгмийн маш олон үнэлэмжид суурилж тооцдог. Тиймээс нэлээд өргөн хүрээний цогц асуудлыг тойрч ярина гэсэн үг. Тэгэхээр энэ индекс муу байгааг ардчиллын зарчим, үнэт зүйлийг тойрсон олон асуудлын зангилаа гэж харж байна. Үүнд юуны түрүүнд эрх баригч МАН-ын зүүний буюу төрийг хүчтэй, данхар байлгах үзэл баримтлалтай холбож тайлбарлахаас эхэлж болно. Мөн Монголын улс төр мөнгөнөөс хэт их хамааралтай байгаа нь бас нэг том хүчин зүйл болж давхацдаг. Тодруулбал, шударга бус, мөнгөний сонгуулиар МАН засгийн эрхэнд гарахаараа дараагийн сонгуулийн саалийн үнээгээ бэлдэх гэдэг.

Чөтгөрийн тойрог шахам болчихсон. Ашигтай, ашиггүй, ажиллагаатай ажиллагаагүй хамаагүй төрийн нэрээр өөртөө өмч овоолж, аж ахуйн нэгжүүдийг ихээр бий болгодог.

-Гэтэл Засгийн газраас авлигатай тэмцэхээр олон арга хэмжээ хэрэгжүүлж байгаа шүү дээ. Хаана нь алдаа гараад байна вэ. Ер нь алдаагаа яаж засах вэ?

-Харин тийм. Засгийн газар өнгөрсөн 2023 оныг Авлигатай тэмцэх жил болгон сүржин зарласан ч харамсалтай нь үйл ажиллагаа нь даржин байж, үр дүн нь тэг заалаа. Уг нь ч бас театрт жүжиг тавьж буй мэт сүр дуулиантай сонсгол, шүүх хурлууд хийгээд л байдаг. Авлигыг багасгах өөрчлөлтүүд тууштай, зоригтой хийгээд сайжрах ёстой атал улам дордоод байхаар нь үүсгээд байгаа шалтгаануудаа ер нь зөв оношилж байгаа юм уу даа гэж гайхахад хүрч байна. Уг нь ч олон улсын байгууллагууд зааж, зөвлөж л байх учиртай. Жишээ нь наад зах нь шаардлагатай мэдээллээ ил гаргахад л оноо нэмэгдэх ч үзүүлэхийн эцэсгүй л юм байгаа байх л даа, мэдээж.

Илбийн юм шиг засрахгүй, өөр хоорондоо авлигын сүлжээгээр хэлхэлдсэн системийн шинжтэй хүчин зүйлс бий нь бий. Гэхдээ л найман жил гэдэг бол бага хугацаа биш тул эрх баригчдад ер нь авлигатай тэмцэх улс төрийн чин хүсэл үнэхээр байгаа юм уу гэж эргэлзэхэд хүрч байна.

Дахин ухрахад нөлөөлсөн найман шалтгааныг тайланд дурдсан байснаас би хамгийн чухалд тооцож буйгаа эхний асуултад базаад дурдсан. Түүнийхээ хүрээнд л хэлэхэд төрийн өмчит компаниудаа нэмэх бус, хувьчлах, олон нийтийнх болгох, удирдлагыг нь ил тод, нээлттэй сонгон шалгаруулалтаар томилж, сонгох, үйл ажиллагаа, худалдан авалт, тендерээ ил тод болгож, бүрэн цахимжуулах, элдэв зөвшөөрөл, лицензийг цуцлах, төрийн албаны уялдаа холбоог нь сайжруулж, цомхон, чадварлаг болгох гэх мэт өөрчлөлтүүдийг хийх хэрэгтэй. 46 сая хүн амтай Аргентин улс есхөн яамтай ажиллахаар болж байхад 13 дахин бага хүн амтай манайд 22 сайдын хэрэг огт алга. Бас дээрээс нь намын залуучуудын байгуулагын идэвхтэнүүддээ өгдөг дэд сайд гэгч сэтрийг нь нэмбэл бүүр 44 сайдтай болно. 1996-2000 оны үед Монгол Улс есөн яамтай ажиллаж болж байсан жишээг дурдаж болно. Тэр үед одоогийн энэ нийгэм, эдийн засгийн харилцааны гол үндсүүд тавигдаж, реформ хийгдсэн байдаг.

Авлигын индексийг доош татаж буй бас нэг томоохон зүйл бол чөтгөрийн тойрогт орсон сонгуулийн авлига. Сонгогчдын саналыг татах зорилгоор Их хуралд үлдэхийг эсвэл орохыг санаархагчдын хуулиараа тараадаг 3.5 жилийн авлига, мөн Засгийн газрын нэрийн дор эрх баригч намын тараадаг элдэв халамжийн сюрпризүүд. Үүнийг засахад уг нь амархан. Төрд орохыг санаархагч хувь хүмүүсийг дөрвөн жил, Засгийн газрыг Гүрж шиг найман сар эсвэл зургаан сар хориглоход л авлигачид бус бодлоготнууд сонгогдох магадлал нэмэгдэнэ.

-Улстөрч, төрийн өндөр албан тушаалтны хамаарал бүхий этгээд тендер, хөтөлбөрт хамрагдахгүй байх зохицуулалттай хуулийн төслийг баталсан. Үүний үр дүнг та хэрхэн дүгнэж байна.

-Төрийн хүнд суртал, авлигад дарлуулж буй бор зүрхээрээ бизнес хийх гэж тэмтчин яваа залуусын нүдэн дээр эрх баригч намын улстөрчдийн ар гэр, ах дүү хамаатны бизнес тендер, концессод үндэслээд цэцэглээд байдаг нь монголд дабл стандарт гүнээ тогтсоны илрэл. Энэ утгаараа бол тодорхой хэмжээнд бууруулах л байх. Гэхдээ авлигын асуудалд орооцолдсон хүнийг их хуралд дэвшүүлэхгүй тухай хууль гаргаад л авлига буурна хэмээн санаа нь амарч байгаа шигээ энэ хууль хэрэгжээд л үр дүнд хүрнэ гэж хөнгөмсгөөр найдаж бас болохгүй.

Бизнес, бүлэглэлийн далд ашиг сонирхол хэр байна гэдгийг Авлигын индексийг тогтоохдоо хэмждэг юм билээ. Монголд бол бизнесийн бүлэглэлийн улс төр дэх нөлөө, оролцоо хэмээс хэтэрсэн. Тиймээс ч иргэдэд том тендер, том концессын ард тэд л байна гэсэн харыг төрүүлэх нь зүй ёсных. Зөвхөн өөрийнхөө мөнгө санхүүг өсгөх, бүлэглэлийнхээ эрх ашгийн төлөө ажиллах зорилготой бизнесмен гэгчид Монголын аль ч намуудаар дүүрэн, авлигачдаар хахсан байгаа. Тэд одоо энэ сонгуулиар ч улс төрчдийн дүр эсгээд олноороо дэвшинэ. Үүнд эргэлзэх хэрэггүй.

Эрх баригч намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга нүүрсний сонсголоор дуудагдаад лав ирээгүй. Мөн намынх нь хэвлэл мэдээлэл хариуцсан өмнөх хойдох хоёр ч дарга нь дуудагдсан гэлүү, орооцолдсон гэлүү. Тэгэхээр улс төрийн намууд өөрсдөө хариуцлагатай байж, авлигын сүлжээний үүр уурхай байхаа болих хэрэгтэй.

-Та хүний эрхийн асуудлаар тод дуугардаг, энэ талаар бас асуудал дэвшүүлсэн нийтлэл бичдэг. Гэтэл авлигын индекс гаргадаг зургаан хүчин зүйлийн нэгт хүний эрхийг хангаж байгаа тогтолцоо ордог гэж сонссон. Тэгэхээр хүний эрх авлигын индекст нөлөөлдөг гэж ойлгож болох уу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Авлигын асуудал бол ардчиллын чанарыг хэмждэг хамгийн чухал хүчин зүйлсийн нэг. Хүний эрх бол ардчиллын суурь зарчим. Ухарсан шалтгаануудын нэгд төрийн албан хаагчдын хүний эрхийн мэдрэмж, мөн шүгэл үлээгч, сэтгүүлчдийг хамгаалах эрх зүйн тогтолцоо тус тус сул гэсэн байсан. Шүгэл үлээгчийн тухай хуулиа хойшлуулаад, одоо хүртэл батлуулаагүй мөртлөө “Цахим орчинд хүний эрхийг хамгаалах” нэртэй хязгаарлах тухай хуулийг нэн яаралтай горимоор хэлэлцэхийг завдсан.

Хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр бас л АН-ын засаглалын 2015 онд 54 дүгээр байрт байсан бол 2023 онд 90 дүгээр байрт орж бас л 36 байраар ухарсан. “Худал мэдээлэл тараах” гэсэн заалтыг 2002 оны Эрүүгийн хуульд “гүтгэн доромжлох” гэж байсныг нь иргэдийн Үндсэн хуулиар олгогдсон үг үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхэд халдах эрсдэлтэй хэмээн АН үзээд, 2015 онд Зөрчлийн хуульд оруулсан байсан. Тэгтэл МАН гарч ирээд 2017 онд үүнийг буцаагаад Эрүүгийн хуульд оруулахдаа цар хүрээг нь бүр өргөтгөөд худал мэдээлэл нэрийн доор юуг ч яаж ч оруулж болохоор хуулийн хонгил үүсгэсэн. Үүгээр сэтгүүлчийг хамгаалах нь байтугай бариад хорьчихсон байвал яах вэ. Үүнээс гадна Авлигын индексийг гаргахад V-dem буюу “Ардчиллын олон талт байдал” институцийн үнэлгээг авдаг. Үүгээр Монгол ардчиллаас ухарч буй долоон улсын нэгээр шалгарсан үзүүлэлттэй байна. Үүний цаана хүний эрх, шударга сонгууль гэх мэт маш их зүйл бий. Тэгэхээр ардчиллын индекстэй шууд хамааралтай гэсэн үг.

-Авлигын индекс буурах өгсөхөд үнэхээр олон хүчин зүйл нөлөөлдөг юм байна. Харин энэ индекс нь муу байх нь өөрөө юунд нөлөөлдөг вэ. Ялангуяа, та ардчилалтай их холбож тайлбарлалаа. Ардчилалд ямар нөлөөтэй вэ?

-Нөлөөлнө өө, нөлөөлнө. Би ярианыхаа эхэнд дурдсан. Авлига бол маш олон зүйлийн зангилаа гэж.

Дэлхийн банкнаас улс орнуудын засаглалын индексийг зургаан шалгуур үзүүлэлтээр гаргадгийн нэгэнд нь авлигын индекс ордог. Иймээс манай засаглалын индекс муу гарахад шууд нөлөөлдөг. 192 орноос манайх аанай л хойгуур 103-т билүү дээ, орсон байсан 2018 онд байх аа. Ийм хойгуур байна гэдэг нь манай улстөрчид, эрх баригчдын үйл ажиллагаа, менежмент муу байна, улс орныг авч явж чадахгүй байна л гэсэн үг. За тэгээд хүрээний бузрыг яривал далай гэдэг шиг бизнес хийх, эдийн засгийн эрх чөлөөтэй холбоотой эрэмбэлж дараалсан зүйл бүрийг яривал санаа зовмоор асуудал маш их байна.

Зарцуулалтаа эргээд мэдээлнэ гэж амлаж олон улсын хандив тусламж авчихаад таг алга болдог гэж тайланд байгаа нь бүр ичмээр. Тэгэхээр яаж зээлжих зэрэглэл ахиж, гаднаас тусламж орж ирэх вэ дээ. Мөн баялгийн тэгш бус хуваарилалт, нөөцийн үр ашиггүй байршуулалт, улмаар боловсрол, эрүүл мэндийн чанар, амьжиргааны түвшин зэрэгт бүгдэд, өөрөөр хэлбэл улс орны хөгжилд хамгийн их нөлөөтэй дөө.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн байдал ч бас хамрагддаг сэдэв. Социализмын үед ч Монгол гадаадын тусламжаар л төдий зэрэгтэй байсан. Бид ер нь малаа л сайн маллахаас бусдаар яг бие дааж хийж чаддаг зүйл маруухан. Гэтэл эрх баригчид 65-уулаа байж төслөө унагаачихсан. Үүнийг одоо арчаагүй л гэхээс өөр юу ч гэхэв. Эцэстээ эдийн засгийн өсөлт, ардчиллаас ухрахад сөргөөр нөлөөлнө. Авлига авсан хүний тоогоор бус ардчилсан улсад хийж болохгүй нэг алхам чиг л авлигын индексийг бууруулна гэдгийг санаж явах хэрэгтэй.

Монгол үндэсний ардчилсан нам/МҮАН/-ын дарга Б.Цогтгэрэлтэй ярилцлаа.

-МҮАН, Монголын ногоон нам хамтран “Үндэсний эвсэл”-ийг байгуулсан. Чухам яагаад ийм шийдэлд хүрсэн юм бэ?

-Манай хоёр нам хамтарч эвсэл байгуулж байгаа юм. Энэ бол өнөөгийн нийгэм, улс төрийн байдалд дүн шинжилгээ хийгээд, улс төрийн үйл ажиллагааны нэлээд туршлагатай, түүхтэй, бодлоготой намууд хамтарч эвслийн суурийг тавьж байгаа. Манай эвсэл бусад улс төрийн нам, иргэний хөдөлгөөн, мэргэжлийн холбоотой хамтарч ажиллахаа зарласан. Дээрээс нь эвслийн гэрээгээрээ өөр бусад нам нэгдэх бололцоо нөхцөлийг нээж өгсөн.

-Монголын ногоон намыг УИХ-ын гишүүн асан Н.Номтойбаяр худалдаж авлаа гэдэг мэдээлэл гарсан. Улс төрийн намыг мөнгөтэй хүн шууд худалдаад авч болдог зүйл үү?

-Энгийн ухамсрын түвшинд ийм яриа яваад байх шиг байгаа юм. Түүнээс биш улс төрийн намыг аль нэг мөнгөтэй хүн худалдаад авчихдаг зүйл биш. Амьдрал дээр тийм практик ч байхгүй. Тиймээс энэ бол ор үндэсгүй худлаа яриа гэдгийг хэлье. Хоёрдугаарт, миний ойлгосноор сүүлийн 10-аад жил Монголын ногоон намын удирдлага, ялангуяа О.Бум-Ялагч дарга, Н.Номтойбаяр хоёр их ойрхон явж, олон зүйл дээр хамтарч, бодлого, үзэл баримтлалаараа нийцдэг юм байна гэдгийг би олон зүйлээс ажиглаж байна. Өнгөрсөн сонгуулийн өмнө ч гэсэн Монголын ногоон намд Н.Номтойбаяр орох гэж байна гэсэн яриа гарч байсан шүү дээ. Тийм болохоор худалдаж авсан гэдэг бол худлаа яриа. Харин зүгээр Монголын ногоон намд бодлого, дэмжлэг, багаараа ороод ирэхээр Н.Номтойбаярын нөлөө өндөр болсон гэвэл илүү бодит үнэнд нийцнэ. Дээрээс нь МҮАН, Монголын ногоон нам хоёр нийлсэн нь Н.Номтойбаяртай их холбоотой. Өмнө нь тус нам зөвхөн ногоон үзэл баримтлал төвлөрч ярьдаг байсан бол Н.Номтойбаяр нэмэгдэж, улс төрийн бодлогод нь жин дарах болсонтой холбоотойгоор Н.Номтойбаярын гэсэн үзэл баримтлал гэж зүйл гарч ирж байгаа юм.

-Тэр нь юуг хэлж байгаа юм бэ?

-Энэ нь маш бадрангуй үндэсний үзэл. Улс үндэстнээ богино хугацаанд хөгжүүлье, ард түмнийхээ итгэл сэтгэлийг сэргээе, залуучуудынхаа боловсрол, ур чадварт анхааръя, үндэсний үйлдвэрлэлийг сэргээе, аугаа бүтээн байгуулалтыг өрнүүлье гэсэн чин эрмэлзэл орж ирж байгаа юм.

Үндэсний хөгжил дэвшил, сэргэн мандалтын тухай ярьж байгаа маш олон зүйл нь манай намтай бараг яв цав давхцаж байгаа. Энэ давхцал биднийг ойлголцоход маш амархан болгож байна. Өнөөдрийн нийгэмд болоод байгаа асар их ажилгүйдлийг яаж шийдэх вэ гэдэг дээр бид яг ижил байр суурьтай байх жишээтэй. Үйлдвэржилт, ажлын байр нэмэгдүүлэх, улсынхаа эдийн засгийг хэрхэн хөгжүүлэх концепци дээр бараг ижил байр суурьтай байгаа. Мөн чадварлаг монгол хүн, эх орон, үндэс угсаагаа гэсэн үзэл баримтлалтай. Тэгсэн мөртлөө дэлхийн хэмжээний ур чадвартай монголчуудыг хэрхэн, яаж бүтээх вэ гэдэг асуудал онцгой чухал. Үүн дээр бид өнөөдөр адил байр суурьтай байгаа. Ийм бодлогын давхцалууд нь хоорондоо үг хэлээ амархан олоход нөлөөлж байгаа юм. Дээрээс нь мэдээж төрийн албаны туршлага байна. Манай нам 2005 оноос Засгийн эрхэнд байсан. Өнгөрсөн 2012 онд Засгийн газрыг хамтарч байгуулж байлаа. Манай намын олон хүн засаг төрд ажилласан, сайд дарга хийж байсан туршлагатай. Харин Н.Номтойбаярын хувьд Монголын нийгмийн хамгийн чухал салбар гэж хэлж болох Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн яамны сайд, Эрүүл мэндийн яамны дэд сайд хийж, Монголынхоо амин чухал зүйлийг мэдчихсэн. Маш их бүтээн байгуулагч удмын хүн. Гэр бүлийн хүмүүжил, соёл нь хийж бүтээх тухай л байсан байх гэж би боддог. Тийм болохоор энэ хүнд маш их хүсэл тэмүүлэл, эрч хүч байна гэж харж байна. Энэ үндсэн дээр МҮАН, Монголын ногоон нам дундаасаа энэ хүнийг урьж эвслийнхээ тэргүүнээр сонгосон. Өнөөдөр бид нэг хүний тухай ярихаасаа илүү одоогийн Монголын хөгжлийн түүчээ болох, нийгмийн захиалга, шаардлага, түмэн олны хүсэл, сонгогчдын мөрөөдөл гэж ойлгох хэрэгтэй. Монголд манлайлаад үйлдвэржилт, бүтээн байгуулалтын шинэ эринг хэн бүтээж чадах вэ. Хэн хэлсэн ярьсандаа байж, амласандаа хүрч чадах шийртэй эр вэ гэсэн олон нийтийн захиалга байхгүй юу. Тиймээс энэ хүнийг өнөөгийн улс төр, нийгэм, цаг үе бүтээн гаргаж ирж байна гэж харах хэрэгтэй.

-Энэ удаагийн сонгууль томсгосон тойргоор явах учраас нам, эвслээс гарах зардал нь нэлээд өндөр байна байх. Дээрээс нь олон нийт Н.Номтойбаяр гэхээр МАК гэж хардаг. Тэгэхээр “Үндэсний эвсэл”-ийн сонгуулийн зардлыг МАК гаргана гэж ойлгож болох уу?

-Ингэж ойлгож болохгүй. Харин зүгээр эвслийн тэргүүний хувьд сонгуулийн кампанит ажлыг удирдан зохион байгуулах, санхүүжилт босгох үүрэг хариуцлага ногдоно. Тэр бол гарцаагүй. Үүн дээр бүтээн байгуулагчид, бизнесийн салбарынхан, үйлдвэрлэгчид дэмжинэ гэж харах ёстой. Зах зээлийн нийгэмд ороод хувийн бизнес эрхэлж байгаа ч төрийн дарамтад тамираа барж, банкуудын зээлийн хүүнд дарагдаж байгаа маш том арми бий шүү дээ. Олон мянган компани Н.Номтойбаярыг бүтээн байгуулагч гэр бүлийн хүн гэдэг утгаар нь харж, ард нь асаалттай танк байна гэж ойлгох ёстой. Түүнээс биш МАК эвслийн төлөө хамаг мөнгөө гаргаад шатаж болохгүй шүү дээ. Энэ чинь асар их эрсдэлтэй байхгүй юу. Болж, бүтэж байгаа зүйлсээ татаж унагах аюултай. Тэгэхээр ингэж болохгүй. Гол нь бүтээн байгуулалтын бодит үйлдвэрийн салбарын мэргэжлийн холбоод, тэнд ажилладаг олон зуун үйлдвэр, аж ахуйн нэгж, бизнесийнхэн ард нь байгаа нь аажимдаа харагдана.

-МҮАН өмнө нь МАХН, Ардчилсан намтай эвсэж, нэгдэж байсан. Харин одоо Монголын ногоон намтай эвсэж байна. Тэгэхээр танайхыг улс төрийн хувьд тогтворгүй, үзэл баримтлалгүй харагдуулаад байгаа юм биш үү?

-Их сонирхолтой асуулт байна. Тэгэхээр МҮАН бол түүхэндээ дандаа л эвцэлдүүлж явсан байдаг. Бусдыгаа эвлүүлж, нийлүүлж байсан. Бид өнөөдөр зөвхөн Монголын ногоон намтай нийлж байгаа хэрэг биш. Болж өгвөл бүх намыг нийлүүлмээр байгаа юм. Тэр нийлсэн үзэл нь Монголын бүх намын үзлийн охь нь, сүлд нь үндэсний үзэл байх ёстой байхгүй юу.

-Бүх намыг нийлүүлэхээр чинь бидний зорьж байгаа олон намын тогтолцоо чинь уначих юм биш үү?

-Бүгдийг нь нийлүүлэх нь мэдээж боломжгүй. Гэхдээ бүр болохгүй бол АН, МАН-аас бусад нь нэгдэх хэрэгтэй. Тэгж байж илүү бодлого чамбайрна. Ингэснээр том бодлоготой, түүнийгээ хэрэгжүүлэх магадлал нь өснө. Ийм ч болохоор МҮАН-ын түүхийг эе эвийн түүх гэж ойлгож болно. Манай намын анхны дарга, Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхан, Ж.Наранцацралт гээд хүмүүс намуудыг эвцэлдүүлье, нийлүүлье гэж явж байсан. Тэртээ 1996 оны Ардчилсан холбоо эвслийг М.Энхсайхан удирдаж, олон намыг нийлүүлсэн. Улмаар ялалт байгуулсан. Дараа нь 2004 оны сонгуульд мөн л М.Энхсайхан удирдаж, МҮАН-ын цөм болж байгаа хүмүүс Эх орон-Ардчилал эвслийг байгуулан бас л ялалтад хүрсэн. Харин 2012 онд Монголын улс төрийг шинэчилье, хуучин коммунист намыг өөрчилье гэдэг үүднээс МАХН-тай нэгдэж, Шударга ёс эвслийг байгуулсан. Тэгэхдээ бид амжилтад хүрсэн. Харамсалтай нь бодлогоо бүрэн хэрэгжүүлж чадах чадвар, боломж хомс байсан. Мөн 2016 онд бид АН-ыг өөрчлөгдөөсэй, шинэчлэгдээсэй. Үүнд нь нөлөөлье гээд АН-ыг дэмжсэн. Даанч удирдаж байсан хүмүүсийнх нь алдаатай бодлогоос болоод үндсэндээ ялагдсан. МҮАН-ын даргын хувиар миний бие дараа нь 20 гаруй намыг оролцуулан Үндэсний эв нэгдлийн хуралдай зохион байгуулсан. Даанч яг бодит байдал дээр нийлэх болохоор том намуудын нөлөөлөл, удирдаж байгаа хүмүүсийн туйлбаргүй байдлаас болоод нэгдэж нийлж чадахаа больчихдог. Гэхдээ бид дөрвөн намыг нийлүүлж ШИНЭ эвсэл болгосон. Энэ 2024 оны сонгуульд АН-ыг манлайлал үзүүлээд ардчилалын төлөөх намуудаа нэгтгээд орооч гээд уриалга гаргаж, Санамж бичиг гаргаад явсан. Харамсалтай нь нөгөө эвсэж нэгдэх гэж байгаа нам маань одоо хэр нь асуудлуудаа эцэслэж шийдээгүй л байна. Бид АН-ыг цэгцрэхийг хүлээвэл сонгууль дуусна биз дээ.

Дээрээс нь улс төрийн шинэ нөхцөл байдал эрс шинэчлэл хийх, цаашид энэ байдлаараа явах нь буруу юм байна гэдэг дүгнэлт хийгээд өнөөдөр улс төрийн цоо шинэ эвслийг зохион байгуулах, эрч хүчтэй залуучуудын манлайллаар Монголын нийгэмд томоохон өөрчлөлт хийе гэсэн том амбиц бидэнд байна.

-АН-тай эвсэх гэж оролдсон хэрнээ яагаад гэнэт шинэ эвсэл байгуулсан юм бэ?

-АН-тай хамтаръя гэсэн нь бид байгаа дотроо засах гэж оролдсон сул хэлбэр гэж ойлгох хэрэгтэй. Харин одоо байгуулж байгаа эвсэл маань нийгмийн захиалгаар, эрч хүчтэйгээр, олон намын дэмжлэгтэйгээр нийгэмд цоо шинэ уур амьсгалыг оруулъя. Үсрэлт үүсгэе, тэсрэлт бий болгоё, цахиур хагалъя гэсэн чармайлт. Тиймээс бид эвслийн гэрээндээ хүртэл өөр бусад нам нэгдэх нь нээлттэй, хамтарч ажиллах чөлөөтэй. Одоогоор олон нам хүсэл зоригоо илэрхийлж байна. Мөн олон салбарын мэргэжлийн холбоо бидэнтэй хамтарч ажиллана.

-Уучлаарай, сүсэгтэй хүнд эвгүй санагдаж магадгүй. Хэрэв “Үндэсний эвсэл” энэ удаагийн сонгуульд зорьсондоо хүрч чадахгүй, улмаар ялагдал хүлээвэл МҮАН энэ эвслээс гарах уу?

-Бид эвслийн гэрээндээ нэг нам болъё гэдэг зүйлийг тусгаж өгсөн. Хоёрдугаарт, хамтарч ажиллая гэж байгаа олон намыг энэ чиглэл рүү уриалж байгаа. Ер нь бид өнөөдөр нэг хэсэг нь эвсдэг. Дараагийн удаа өөр нэг хэсэг нь эвсдэг биш. Нийтээрээ нэгдэн нийлж бодлогоо томруулах шаардлагатай. Боловсон хүчний баазаа өргөтгөх хэрэгтэй. Мэдлэг чадвар, боловсрол, хүчээ нэгтгэхгүй бол жаахан тарамдаад байна. Яг үнэндээ олон намын төлөөлөлтэй гэсэн хэрнээ парламентад тийм байж чадахгүй байгаа чинь бид өөрсдөө саналуудыг хуваагаад, иргэдийн итгэл сэтгэлийг сарниулаад байгаа юм. Өгч байгаа бүх саналыг нэгтгэж, төвлөрүүлж чадах аваас ялалтад хүрэх бүрэн боломжтой. Тийм сонгогчдын хүлээлт ч байгаа. Хамгийн гол нь санал 10 хуваагдчихаад байдаг учраас нөгөө МАН, АН хоёр чинь өөрсдийнхөө хатуу саналыг аваад гарч ирээд байгаа юм. Энэ хоёр намын санал 20, 20 хувь гэж үзвэл цаад талд нь 60 хувь задгай байгаад байна. Ийм болохоор ард түмний хүсэл зориг, бизнес эрхлэгчдийн зорилго төрийн бодлого болж орж ирж чадахгүй. Үүнийг л бид төрд төлөөлөх учиртай.

-“Үндэсний эвсэл”-ийг нэг талдаа “Гомдогсдын арми” боллоо гэх хүмүүс байна. Энэ нь мэдээж эвслийн тэргүүнтэй шууд холбоотой байх. Дээрээс нь танай эвслийн ард Миеэгомбын Энхболд, Мэндсайханы Энхсайхан зэрэг хүмүүс байгаа ч гэж байна. Үүн дээр та ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Энэ бол маш өнгөц дүгнэлт. Баттай мэдэж байгаагаараа өөрийгөө хэлэхэд би тэгж хэн нэгний төлөөлөөд, хүмүүсийн хүсэл зоригийг гүйцэлдүүлэгч хүн биш. Тэгж чадах ч үгүй. Хоёрдугаарт, манай эвслийн тэргүүний туулсан замнал, зорьж тэмүүлж байгаа хүсэл нь энэ мэт жижиг гомдлуудаас хамаагүй давсан. Тийм болохоор жижиг сажиг гомдол, хувийн хандлагаар хандаж байгаа хүмүүсийг цуглуулах ямар ч шаардлага байхгүй. Бид том зорилго тавиад, түүндээ хүрэхийн тулд хэнд ямар бодлого байх вэ. Түүнийг нь хэрэгжүүлж чадах хүмүүстэй ажиллана гэж ярьж байгаа. Харин “Үндэсний эвсэл”-ийг МАН, АН-аас уйдсан, сүүлийн 30 жилд итгэл найдвараа алдсан сонгогчдын 60, 70 хувийн төлөөлөл гэж хараарай. Түүнээс биш орсон, гарсан хүмүүсийн төлөөлөл гэж харах нь маш өрөөсгөл бөгөөд нийгмээ ойлгоогүй, бидний том зорилгыг олж хараагүй хүмүүсийн л тайлбарууд ийм байна байх.

-Миеэгомбын Энхболд, Мэндсайханы Энхсайхан нарын хүмүүс танай эвсэлд орсон уу?

-Ороогүй байгаа. Бид эвсэл зохион байгуулаад явсан сүүлийн хоёр сарын хугацаанд тэдгээр хүмүүсийг огт хараагүй.

-Оръё гээд ирвэл хүлээж авах уу?

-Тэр бол тухайн цаг үед нь эвслийн удирдлагын түвшинд ярих асуудал. Хоёрдугаарт, бид өнгөрсөн хугацаанд алдаатай бодлогод оролцсон, хийж чадаагүй, хийсэн ч алдаа гаргасан хүмүүсийг эвсэлдээ оруулахгүй гэсэн хатуу байр суурьтай байгаа.

-Энэ удаагийн УИХ 126 гишүүнтэй болно. Дээрээс нь намын жагсаалт болон томсгосон тойргоос сонгогдоно. Тэгэхээр “Үндэсний эвсэл”-д үндэстний хэмжээнд нэр дэвших боловсон хүчний боломж бололцоо хэр байгаа вэ. Мөн сонгуульд хэр амжилттай оролцоно гэж харж байна вэ?

-Бид сонгуульд амжилттай оролцоно, амжилтад хүрнэ гэдэгтээ итгэл төгс байгаа. Боловсон хүчний хувьд хангалттай бий. Ер нь хоёр асуудал бий. Нэгдүгээрт, бидний гаргах мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж, баг болж ажиллаж чадах хүмүүс хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, тийм түвшинд бэлтгэгдсэн туршлагатай, хувь хүнийхээ хувьд мэдлэг, ур чадвартай, тухайн салбараа маш сайн мэддэг хүмүүс байх шаардлагатай. Мэдээж хэрэг боловсролтой байх ёстой. Гэхдээ зөвхөн боловсролтой гээд явахаар ажил, амьдралын ямар ч туршлагагүй, монголынхоо нийгэм, амьдралыг ойлгодоггүй. Нөгөө талдаа туршлагатай нь ирж байгаа цагийн уур амьсгалыг мэдрэхгүй, техник технологийн ололтыг хэрэглэх талдаа дутмаг байдаг талтай. Тийм болохоор боловсон хүчин хангалттай байгаа ч чанаржуулах гэдэг маш том зорилт. Дээрээс нь гурван үеийн хэлхээсийг хангах ёстой. Энэ бол зөвхөн нэг эвслийн өмнө биш Монголын өмнө тулгамдаж байгаа асуудал болчихсон. Монголынхоо бүх оюунлаг, ур чадвартай хэсгийг бүрэн дайчилмаар байна. Өнөөдөр томоохон төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх гэхээр боловсон хүчин, хүн байхгүй л гээд байдаг. Мэдээж боловсон хүчнээ бэлтгэх бодлогод алдаа бий. Гэхдээ бид байгаагаа ашиглаж чадахгүй байгаа нь Монголын гамшиг. Хэд хувааж хаячихаад өөрийн намынх хүн, бусад нь хүн биш гэдэг байж болохгүй. Тийм болохоор манай эвслийн бодлого бол цөөн улстөрч, олон мэргэжилтэн гэж байгаа юм. Нэг улстөрч, хэдэн зуун инженер, мянган мэргэжилтэн байж энэ улс орон урагшаа явна. Түүнээс биш мянган улстөрчтэй байгаад ямар ч хэрэггүй гэдгийг бид хангалттай харлаа.

-Танай эвсэл сонгуулийн саналын хуудасны хэддүгээрт эрэмбэлэгдэж байгаа вэ?

-Гуравдугаарт бичигдэнэ. Монголын ногоон ном байгуулагдсан хугацаагаараа гуравт байдаг. Тийм болохоор МАН, АН, “Үндэсний эвсэл” гэж бичигдэнэ.

-“Үндэсний эвсэл”-ээ тэргүүлж, нүүр царай нь болж гарч ирсэн Н.Номтойбаяр, О.Бум-Ялагч та гурав жагсаалтад бичигдэх үү, тойрогт нэр дэвших вэ?

-Энэ асуудлыг шийдэх арай болоогүй байна. Чилийсэн гурван сар байна шүү дээ. Тэр хүртэл эвслийнхээ үндсэн ажлаа сайн хийе. Харин дараа нь хэн, хаана нэр дэвших вэ гэдгээ тодруулна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

“Цогц Хөгжлийн Үндэсний Төв”-ийн гүйцэтгэх захирал, социологич М.Энхбадралтай ярилцлаа.

-Сонгууль болоход ердөө таван сарын хугацаа үлдлээ. Тэр утгаараа улс төрийн хүрээнд сонгуулийн уур амьсгал ямар хэмжээнд өрнөж байна вэ?

-Сонгуулийн тойрог өмнө нь байгаагүй том хэмжээтэй болж өөрчлөгдлөө. Бүсчилсэн хөгжил гэж ярьж байгаа ч тойргийг томсгосон гол шалтгаан нь биш болов уу. 2023 оны арванхоёрдугаар сарын 21-нд ”УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийн тойрог байгуулах, тойргийн мандатын тоо, дугаар, нутаг дэвсгэр, төвийг тогтоох тухай” тогтоолыг баталсан. Ерөнхийдөө сонгуулийн тухай хуульд орсон дэвшил, амжилтыг хойш татсан өөрчлөлт боллоо. Энэ нь сонгуулийн тойрог, мандатыг тогтоолоор баталдаг биш, сонгуулийн тухай хуультай цуг баталдаг байх шаардлагатайг харуулж байна.

Учир нь хуулиар тогтоосон ололт амжилтаа тогтоолоор үгүйсгэсэн бодит жишээ боллоо. Сонгууль бол зөвхөн эрх баригчдын, эсвэл улс төрийн намуудын шийдэх ёстой, зөвхөн тэдэнд хамааралтай зүйл биш. Шударга ардчилсан сонгууль бол иргэдийн сонгох эрхийг баталгаажуулж, баттай эдлүүлэх ардчиллыг хэрэгжүүлэгч гол хэрэгсэл.

-Сонгуулийг шударга, өрсөлдөөнтэй байлгахын тулд сонгуулийн зардлыг бууруулах, сонгуулийн зардалд хяналт тавих боломжтой байх ёстой. Ингэж байж улс төрд шинэ хүмүүс орж ирэх бололцоо бүрдэнэ гэж улс төр судлаачид ярьж байна. Та үүнтэй санал нэг байна уу?

-Тантай санал нэг байна. Зардал буурсанаар улс төр цэвэр, өрсөлдөөнтэй болох суурь болно. Гэвч аймгуудыг нэгтгэсэн, бүсчилсэн тойрогтой болсноор сонгуулийн зардал асар ихээр өснө. Үүнийг дагаад мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй нь л ялах сонгууль болно. Урьд өмнө нь болж байгаагүй хувилбар учраас хэн ч эцсийн үр дүнг баттай хэлэх боломжгүй. Бүх л талууд эргэлзсэн, барьц алдсан шинжтэй байна. Гэвч хуучин, эрх мэдэл, мөнгөтэй хүмүүст ашигтай буюу товчхондоо өөрчлөгдөхгүй, шинэчлэгдэхгүй хэмээх сонгуулийн хувилбар болсон нь тодорхой. Энэ өөрчлөлтөд нам хоорондын гэхээс гадна эрх баригч намын дотоод зөрчил, үе хоорондын тэмцэл ч нөлөөлж байгаа нь тодорхой. Намын залуу удирдлагуудад нам доторх тойргоо өмчилсөн, хөгшин улстөрчдийг эвтэйхэн зайлуулах сонирхол байна. Гэвч хамгийн сонирхолтой нь хэнийх нь ч хүссэн үр дүн гарахгүй байж магадгүй.

-Ирэх сонгуулийг бид шинэ тогтолцоо, шинэ хуулиар явуулахаар болсон. Үүнд сонгогчид хэр идэвхтэй оролцох бол. Учир нь сонгууль өгөөд яах ч юм билээ, адилхан л хулгайч гарч ирнэ гэсэн бодолтой иргэд цөөнгүй байна л даа?

-Болохгүй бол засгийн эрх баригчдыг солиод өөрчилдөг нь ардчилсан сонгуулийн хамгийн гол ид шид нь. Энэ эрх, боломжоо үнэгүйдүүлж орхилоо гээд өөрсдийгөө л хохироох нь ойлгомжтой. Тиймээс саналын эрхтэй хүн бүр чухалчилж, зорьж, чанартайгаар саналаа өгөх хэрэгтэй. Ирэх сонгууль бидний нэрлэж сурснаар холимог буюу параллель хувилбараар явна. Мажоритар бүсчилсэн 13 том тойрогт 78 мандат, пропорциональ намын жагсаалтаар 48 мандаттай. Тиймээс сонгогч тойрогт нэр дэвшигч болон намын нэрийг тус бүр дугуйлна. Сонгуулийн саналын хуудас өмнөх сонгуулиудаас нүсэр, төвөгтэй болохоор байна. Магадгүй хүчингүй саналын тоо ч өсөх төлөвтэй байна. Өнөөгийн нөхцөл байдлаас ерөнхийд нь дүгнэвэл сонгуулийн ирц өснө. Тэр дундаа залуучуудын ирц оролцоо буурахгүй, илүү нэмэгдэнэ. Хамгийн чухал нь сонгуулийн систем, санал өгөх процесс, саналын хуудасны мэдээллийг эрт, олон нийтэд сайтар сурталчлах нь чухал.

-Ер нь судлаач хүний хувьд бид энэ сонгуулиар яг ямар хүнийг сонгох ёстой вэ гэдгийг хэлэхгүй юу. Нөгөөтэйгүүр сонголтоо хийхийн тулд ямар шалгуур тавих нь чухал бол?

-Нэгдүгээрт төлөөлөх чадвар. Сүүлийн үед олон нийт болоод улстөрчдөд их буруу хандлага тогтсон нь ажиглагдаж байгаа. “Эмэгтэйчүүдийн асуудлыг эмэгтэйчүүд, залуучуудын асуудлыг залуучууд л ярих ёстой. Эдийн засаг, улс төр, уул уурхайн асуудлыг бол том дарга, гишүүн ярьж болно” гэх. Тэр дундаа УИХ-ын гишүүн нь ард түмний төлөөлөл, элч болохын хувьд ийм үзэлтэй байж хэрхэвч болохгүй. Ямар ч УИХ-ын гишүүн сонгогдсон тойргийнхоо залуучууд, хүүхэд, эмэгтэйчүүд, ахмадууд гэх мэт нийгмийн бүх бүлгийн асуудлыг мэдэрч, тэднийг төлөөлөх чадвартай байх ёстой. Тэр тусмаа өөрийг нь дэмжээгүй, эсэргүүцсэн сонгогчийг ч төлөөлөх үүргийг хүлээж байгаа. Үүнийг ойлгоогүй хүн ард түмний төлөөлөгч болж ажиллах боломжгүй.

-Мэдээж нийт ард түмнийг төлөөлөх ёстой л доо. Гэхдээ манайд энэ зарчим үйлчилдэггүй байх аа…?

-УИХ-ын гишүүн нэгдүгээрт, иргэдийг төлөөлөх үүрэгтэй. Мөн хууль тогтоох, хуулийн хэрэгжилт болон гүйцэтгэх засаглалд хяналт тавих чиг үүргүүдийг хэрэгжүүлдэг. Хоёр болоод гуравдах чиг үүргийн хэрэгжилт нь парламентын институтийн чадавхтай шууд холбоотой. Жишээ нь, тухайн гишүүн нутгийнхаа дүү, сонгуулийн кампанит ажилд нь голлож оролцсон хүмүүсээр ажлын албаа бүрдүүлдэг. Гэтэл тэдгээр хүмүүс нь сонгууль, улс төрийн “хар цагаан” туршлагатай болохоос хууль тогтоох механизмд ажиллах чадваргүй хүмүүс байх нь нийтлэг. Ирэх сонгуулиар гишүүдийн тоо өсөхөд энэ байдал бага зэрэг өөрчлөгдөнө гэж найдаж байна. Улстөрч хүн бол улс төрийн амьтан учраас таны хүссэн дүрд маш хурдан хувирна. Тиймээс иргэд, сонгогчид тухайн улстөрчийн хөрөнгө чинээ, нийтэд зориулж бүрдүүлсэн түүх, дүр төрх, бэлэг сэлтэд хууртахгүйгээр бодит мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж, чиг үүргийнх нь хүрээнд шаардлага тавивал УИХын гишүүд таны шалгуурт хэтдээ нийцэх л болно. Үүнд нээлттэй мэдээллүүд, болон найдвартай эх сурвалж болдог өдөр тутмын сонин, цахим талбарууд тусална. Харин улстөрчдөөс тоглоомын талбай, цэцэрлэг, сургууль барих, зам засах зэрэг ажлыг нэхээд байвал улстөрчид дахин сонгогдохын тулд танд үүнийг л амлах болно.

-Нэр дэвшигчдэд бид яг ямар шалгуур тавих ёстой вэ?

-Сонголтоо хийхдээ наад зах нь ёс зүйн зөрчил гаргаж байсан эсэх, авлига, албан тушаалын хэрэгт холбогдож байсан үгүйг нь харчих хэрэгтэй. Түүнээс бус танихгүй бурхнаас таньдаг чөтгөр гээд байвал сонгууль хийгээд яах юм, өөрчлөлт гарахгүй. Сонгогчийн хандлага өөрчлөгдөхгүй бол улстөрчид ч өөрчлөгдөхгүй. Энэ цаг үед хүнийг үг яриа, үзэмжээр нь дүгнэхэд хэцүү болсон. Олон нийтийн санаа бодлыг хаашаа ч эргүүлэх боломжтой болсон тул хүнийг урьдчилан таних бараг боломжгүй. Энэ эргүүлгийн хор хөнөөлд эцэстээ бид нийтээрээ л өртөх болно. Тиймээс улстөрчдөд итгэж найдах гэхээсээ илүү хянаж, хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Сайн хүн гарч ирээд нийгмийг өөрчилнө гэж биш, сайн сонгогч оролцоотой иргэд сайн нийгмийг авчирна гэвэл үнэнд ойртоно. Хариуцлага тооцно гэдгийг зөвхөн сонгуулиар хязгаарлаж болохгүй. Сонгогч тухайн хүнд санал, мандатаа өгөөд явуулж байгаа л бол саналаа өгсний маргаашаас нь хяналтаа эхлэх хэрэгтэй.

-Шинэ залуу улстөрчдөд ирэх сонгуулиар найдлага бий юу?

-Маш хэцүү. Яагаад гэвэл өмнө хэлсэнчлэн маш өндөр өртөгтэй сонгууль болно. Ер нь танигдсан, хуучин хүмүүст ашигтай сонгууль. Эсвэл асар их хөрөнгө зарцуулах нөөцтэй, намын хатуу дэмжигч бүтцийг өөртөө ажиллуулж чадах хүмүүст давуу талтай. Сонгуулийн бүсчилсэн тойргийн энэ хувилбарыг сөрөг хүчин болох АН, ХҮН дэмжсэнд үнэхээр харамсаж байна. Сөрөг хүчний намын удирдлагууд өөрсдөө жагсаалтаар сонгогдоно гэж тооцоод, залуучуудаа хайрласангүй. Ийм нөхцөлд залуучууд зоригтой байгаасай. Ер нь намын удирдлагууд нь олон зуун залуучуудынхаа идэвх, цаг хугацаа, хүч хөдөлмөр, нэр хүндийг наймаалцчихдаг нь хэвийн зүйл мэт болж. Тиймээс зөвхөн эрх баригчид биш засгийн эрхийн гадна байгаа намууд ч эхнээсээ дотоод ардчиллаа бэхжүүлж, олон түмний нам байх нь чухал. Эцэстээ залуучууд хохироод үлдэж байна. Улс төрийн намууд нийгмийн бүлгүүдийг төлөөллийг хангах үүрэг амлалтаа биелүүлж эмэгтэйчүүд, залуучуудын оролцоог бодитоор дэмжих цаг нь болсон. Энэ үүргээ умартаж ирснээс болж одоогийн парламент болон бусад төлөөллийн байгууллагууд нийгмийн бүлгүүдийг төлөөлөх чадамж сул, тэнцвэргүй, нэг хүйс хэт давамгайлсан бүтэцтэй байна.

-Бүсчилсэн тойргоор сонгууль явуулахын ач холбогдол юу юм бэ. Монгол Улсын хувьд энэ тогтолцоог ашиглах өөрөөр хэлбэл бүсчилсэн хөгжлөөр явах цаг нь болсон гэж үзэж байна уу?

-Бүсчилсэн хөгжлийг хэрэгжүүлэх бүрэн боломж нь одоогийн Засгийн газарт байгаа. 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр Засгийн газрын эрх мэдлийг хангалттай нэмэгдүүлсэн. Засгийн газар бүсчилсэн хөгжлийн бодлогоо хэрэгжүүлэх, төсвөө бүсчилсэн хөгжлийн загвараар оруулж батлуулах бүрэн боломжтой болсон. Тиймээс сонгуулийн тойргоос л шалтгаалж бүсчилсэн хөгжил хэрэгжээгүй гэж үзвэл өрөөсгөл болно. Ганцхан тохиолдолд л бүсчилсэн том тойргийг зөвтгөж болж байна. Хэрэв Монгол Улс засаг захиргааны бүтцийн өөрчлөлт хийх гэж байгаа бол түүнийг угтаж сонгуулийн тойргоо бүсчилж, улс төрийн бүтцийг урьдчилан бэлдэх нь зөв. Улс төрийн бүтцээ урьдчилж бэлдээгүй нөхцөлд засаг захиргааны бүтцийг өөрчлөхөд маш хэцүү, бараг боломжгүй.

-Эдийн засаг талаас нь та юу хэлэх үү?

-Бүсчилсэн хөгжлийн эдийн засгийн ач холбогдлыг эдийн засагчид нь судалгаа тооцоотой тодорхойлох нь зөв болов уу. Миний мэдэх сэдэв биш.  Энгийн логикоор бол гурван ядуу аймгийг нийлүүлэхэд нэг том ядуу аймаг болох нь ойлгомжтой. Тооцоо судалгаа муутай, улс төрийн шийдвэрүүдэд тулгуурлавал сайн үр дүн хүлээх аргагүй.

-Намын жагсаалтыг улс төрийн намууд хэрхэн хийх бол. Нөгөө л нэг гарч ирдэг ах гэгдэх улстөрчид намын жагсаалтаар ороод ирвэл яах вэ. Эсвэл хулгай, луйварт нэр холбогдсон улстөрчид орж ирэхийг үгүйсгэхгүй биз дээ?

-Намын жагсаалтаар 48 гишүүн сонгогдоно. Тухайн нам хэнийг нэр дэвшүүлэхээс шалтгаалж сонгогчдын саналыг авах эсэх нь шийдэгдэх тул аль болох нэр хүндтэй, олон нийтэд таалагдах хүмүүсийг дэвшүүлэхийг хичээх нь тодорхой. Хэрэв нэр хүндгүй, гэмт хэрэгт нэр холбогдсон гэх мэт хүмүүсийг жагсаалтад оруулбал тэр чинээгээр авах санал нь буураад л явна. Маш энгийн. Энд онцлоход жагсаалтад мэргэжлийн хүмүүс оруулах нэрээр хэт сул улстөрчдийн тоо нэмэгдвэл парламентын чадавхад сөрөг нөлөө тэй. Жагсаалтаар сонгогдсон гишүүдийн бие даасан байдлыг хангах зохицуулалтыг ч УИХын тухай хуульд оруулах хэрэгцээ байгаа. Үгүй бол жагсаалтаар сонгогдсон гишүүд намын удирдлагуудын кноп, утсан хүүхэлдэй болж, энэ нь Монголын парламентыг хэврэгшүүлж, тогтолцоонд илүү хохирол учруулах эрсдэлтэй.

-Дахиад асуухад яг ямар улстөрчдийг УИХ-д гаргаж ирвэл Монгол Улсын хөгжил бодитой урагшлах вэ. 126 гишүүнтэй парламентын онцлог юу байх бол?

-Дараагийн парламент анх удаа 126 гишүүнтэй болно. Ер нь парламентын гишүүдийн тоог нэмэх хэрэгцээ байсан. Гэхдээ ирээдүйд ямар үр дүн гарахыг бид таах боломжгүй. Мэдээж сонгуулийн системийг өөрчилж, гишүүдийн тоог нэмснээр гарах нэг давуу тал нь сөрөг хүчний тоо, чадавх одоогийнхоос өснө. Сөрөг хүчин сул дорой байгаагийн хор хөнөөл их. Гурван хоногт л хууль баталж байх жишээтэй. Энэ нь хяналтын механизм, сөрөг хүчний хяналт байхгүй гэдгийг харуулах наад захын жишээ болоод байна. Өмнө дурдсанчлан 126 гишүүнтэй парламентын гишүүдийн бие даасан байдлыг хангах нь чухал. Сонгодог парламент гэх нэрээр гишүүд зөвхөн намын бүлгийн шийдвэрийг дагадаг, даргын тушаалыг хэрэгжүүлэгч болж хувирвал парламентын институт аюулд орно.

-Парламентын чадавх сайжирна гэж үзээд байгаа шүү дээ…?

-Парламентын чадавхыг нэмэгдүүлэх чиглэлд УИХ өөрөө хариуцлагатай, манлайлж ажиллах ёстой. Сайн боловсруулаагүй, судалгаа хийгээгүй хэрнээ богино хугацаанд “хууль үйлдвэрлээд” байвал эрсдэл дагуулна. Одоогийн парламент гүйцэтгэх засаглалдаа хяналт тавих чадамжгүй байна. Засгийн газартаа хариуцлага тооцох нь бүү хэл Засгийн газраас өргөн барьсан хууль парламентаар ногоон гэрлээр батлагддаг жишиг тогтсон. Үүгээр зогсохгүй шүүх засаглал дуулгавартай байх ёстой гэсэн хандлагыг бий болгож эхэллээ. Энэ сайны шинж биш. Ардчилсан, эрх чөлөөт нийгмээ хамгаалъя гэвэл парламентаа бэхжүүлж, тордох хэрэгтэй. Парламентын тогтолцоо бол дотооддоо иргэд бидний эрх чөлөөний баталгаа, гадагшаа бол Монгол Улсын тусгаар тогтнолын баталгаа болох институт.

-Сонгуулийн дараа бүрдэх Засгийн газрын бүтэц ямар байх бол. Урьдчилан хэлэх боломж бий юу.

-Таамаглахад эрт байна. Судалгаагаар эрх баригч намын рейтинг ихээр унаж байгаа ч саналын шилжилт тодорхой гарахгүй байна. Өөрөөр хэлбэл эрх баригч МАН-ын эсрэг саналуудыг шилжүүлж авах улс төрийн хүчин тодрохгүй байна. Энэ бол сөрөг хүчнүүд ажлаа муу хийж байгааг харуулсан үзүүлэлт. Сонгуулийн тойрог эрх баригчдад ашигтай хувилбар болсныг бас тооцох хэрэгтэй. Сонгууль хүртэл улс төрийн олон том “бужигнаан” болох нь тодорхой. Ойролцоогоор ирэх дөрөвдүгээр сарын дундуур Засгийн газрыг аль нэг тал дангаар бүрдүүлэх үү эсвэл хамтарсан засгийн газар бүрдэх вэ гэдгийг дүгнэх боломжтой болох байх. Онцлоход, сонгуульд өрсөлдөгч намууд засгийн газрын бүтцээ урьдчилан сонгогчдод танилцуулбал давуу тал болно. Тэр дундаа сөрөг хүчний намууд.

-Сонгуульд оролцох иргэдийн ирц хүрэлцэхгүй байвал яах вэ. Мэдээж дахиад л санал хураалт явуулах байх. Тэгсэн ч ирц хүрэхгүй байвал ямар арга хэмжээ авах эрх зүйн зохицуулалттай байдаг вэ?

-Сонгуулийн тойрогт хамаарах сонгогчдын нэрийн жагсаалтад бичигдсэн нийт сонгогчдын тавь буюу түүнээс дээш хувь нь санал хураалтад оролцоогүй бол тавин хувь нь оролцоогүй хэсэг тус бүрд нэмэлт санал хураалт явуулах хуулийн зохицуулалттай. Нэмэлт санал хураалтын дүнг өмнөх санал хураалтын дүн буюу авсан санал дээр нэмж тооцдог. Ингээд нийт дүнгээр нэр дэвшигчдээс хамгийн олон санал авсан нэр дэвшигчийг УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсонд тооцдог. Тиймээс дахин ирцээс шалтгаалсан асуудал гарахгүй.

-Сонгуульд нэр дэвшигчид сурталчилгаагаа хийхдээ хэвлэл мэдээллийн ямар суваг, төрлийг ашиглах нь илүү үр дүнтэй, ач холбогдолтой байх вэ. Энэ талаар та тодорхой зөвлөгөө хэлэх боломж бий юу?

-2022 онд цогц хөгжлийн үндэсний төвийн гүйцэтгэсэн Сонгогчийн зан төлөвийн судалгаагаар сонгогчидтой хийх биечилсэн уулзалт нь хамгийн нөлөөтэй сурталчилгааны суваг гэсэн үр дүн гарсан. Гэвч энэ удаад сонгуулийн тойрог маш том болсон мөн сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа 18 хоног буюу хэт богино. Ийм нөхцөлд иргэдтэй биечлэн уулзаж амжихгүй. Томоохон, хүн ам төвлөрсөн хэсгүүдэд л биечилсэн уулзалт хийх боломжтой. Тиймээс энэ сонгуульд хэвлэл мэдээлэл тэр дундаа өдөр тутмын сонин болон сошиал сүлжээний нөлөөлөл гол нөлөө үзүүлэх нь тодорхой болоод байна. Гэхдээ сошиал сүлжээнд хиймэл оюун ухаан, хуурамч дүрслэл ашигласан маш их мэдээлэл гарах нь тодорхой. Үүнийг дагаад цахим орчинд тарах хуурамч мэдээллээс хэрхэн сэргийлэх вэ гэсэн том асуудал байна.

Улс төр судлаач Б.Болдбаатартай УИХ-ын гишүүн асан Н.Номтойбаярын тэргүүлсэн “Үндэсний эвсэл”-ийн цаашдын улс төрийн үйл ажиллагааны талаар ярилцлаа.

-Юуны өмнө УИХ-ын ээлжит сонгууль хэдхэн сарын дараа болох гэж байгаатай холбогдуулан өнөөгийн улс төрийн намуудын рейтинг ямар байгааг сонирхон асууя. Судлаач хүнийхээ хувьд энэ чигийн судалгаа, тооцооллыг байнга харж байгаа байх?

-Миний хувьд улс төр хэмээх салбарыг 10 гаруй жил судалж, тодорхой саналуудаар ганц, нэг ном гаргаж байсан. Сүүлийн гурван жилийн турш улс төрийн нам, улстөрчдийн бодлого, шийдвэр, үйл ажиллагааг анхааралтай ажиглаж байна. Тэр утгаараа нам, улстөрчдийн рейтинг ямар байгаа цаашид унах уу өсөх үү гэдгийг өөрийнхөө түвшинд судлахаас гадна зарим улстөрч, намуудад саналуудаа хүргэдэг.

Монголд улстөрчдийн рейтинг тогтоох судалгаа хийдэг олон байгууллага, хувь хүмүүс, судлаачдын нэгдэл бий. Гэхдээ ихэнх нь цаанаа улс төрийн намуудын захиалгатайгаар судалгааны дүнгээ танилцуулдаг нь нууц биш. Миний хувьд энэ төрлийн судалгааг хамгийн бодитой гаргадаг байгууллагыг Монгол-Германы хамтарсан “Про капитал” судалгааны төв юм болов уу гэж харж байгаа. Тэр утгаараа тус төвөөс сүүлийн үеийн судалгааг саяхан танилцуулсан байна лээ. Би буруу хараагүй бол 100 жилийн түүхтэй өнөөгийн эрх баригч МАН-ын рейтинг түүхэнд байгаагүйгээрээ унасан байсан. Харин сөрөг хүчин болох АН-ын рейтинг бага зэрэг өссөн ч цагаан сонголтын хувьд хүрэхгүй байна. Харин бусад намуудын рейтинг мэдэгдэхүйц өссөн зүйл ажиглагдаагүй.

-Гуравдагч хүчин гэгддэг ХҮН намын хувьд рейтинг нь өсөөгүй байна уу?

-ХҮН нам Монголын улс төрийн гуравдагч хүчин гэж ярих нь өрөөсгөл. Учир нь МАН, АН-тай харьцуулахад аймаг, орон нутгийн үүрийн хэмжээнд ч гишүүдийнхээ тоогоор болон рейтингээрээ хүрэхгүй байгаа. Гэхдээ яваандаа ХҮН намын рейтинг өсөх хандлагатай гэдгийг хэлье. Одоохондоо Монгол Улсад АН болон МАН гэсэн улс төрийн хоёр голлох хүчин байна. Тиймээс гуравдагч хүчин албан ёсоор гарч ирэх цаг арай болоогүй болов уу.

-Гуравдагч хүчин гэснээс саяхан УИХ-д суудалгүй хоёр нам нэгдэн эвсэл байгууллаа. Уг эвслийг улс төрийн шуугианы эзэн УИХ-ын гишүүн асан Н.Номтойбаяр тэргүүлэхээ мэдэгдлээ. Энэ эвслийн цаашдын чиг баримжаа ямар байхаар байна вэ?

-Аливаа улс төрийн намын бие даасан хүчирхэг байдлыг хангадаг гурван хүчин зүйлс гэж бий. Нэгдүгээрт, гишүүнчлэл буюу тухайн нам, эвслийн цар хүрээ гэсэн үг. Хоёрдугаарт, санхүүгийн чадамж, хөрөнгө мөнгө буюу цар хүрээнээсээ хамаараад ямар хэмжээний хөрөнгө босгож чадахаар байна вэ гэдэг асуудал. Гуравдугаарт, бодлого буюу үзэл санаа. Ийм гурван хүчин зүйлээс шалтгаалж тухайн улс төрийн намын нэр хүнд, нөлөөлөл, дэмжлэг нэмэгддэг. Тэр утгаараа Монголын ногоон нам болон Монголын үндэсний ардчилсан нам гэдэг ямар түүхтэй, ямар үзэл баримтлалтай нам бэ гэдгийг эхлээд мэдэх хэрэгтэй. Ногоон намын үүссэн түүх бол ардчилсан хувьсгалтай зэрэгцэн яригдана. Мэдээж үзэл баримтлалын хувьд ногоон улс төр буюу төвийг сахисан, зүүний бодлоготой нам. Харин Монголын үндэсний ардчилсан намын хувьд консерватизм буюу үндсэрхэг үзэлтэй нам. Чөлөөт эдийн засгийг дэмждэг гэхээрээ зарим талаараа баруун үзэлтэй ч адилхан гэмээр. Харьцангуй шинэ улс төрийн хүчин гэж хэлж болно. Хоёулаа УИХ-д суудал авч үзээгүй. Тэгэхээр энэ хоёр нам нэгдэж эвсэл болж байгаа нь тийм ч сонин үзэгдэл биш. Харин эвслийг нь хэн тэргүүлж байгаа нь сонин байлаа.

-Н.Номтойбаярын хувьд тус эвслийг тэргүүлэх болсон нь улс төрийн хүрээнийхний анхаарлыг татсан гэж ойлгох уу?

-Тийм. Жишээ нь Н.Номтойбаяр биш өөр улстөрч тухайлбал, хоёр намын даргын аль нэг нь уг эвслийг тэргүүлсэн бол олны анхаарлыг тийм ч их татахгүй. Харин Н.Номтойбаяр тэргүүлж байгаа учраас л олны анхаарлыг татаад байгаа юм. Олны анхаарлыг татаж чадаж байна гэдэг нь тухайн улстөрчид өөрийн гэсэн улс төрийн хүрээлэл, имиж байна гэсэн үг шүү дээ. Түүний хувьд УИХ-ын гишүүн, сайдын албан тушаал хашиж байсан туршлагатай. Магадгүй олны хэл аманд их өртдөг боловч тэр нь улс төрийн зоригтой шийдвэр, том улстөрчдийн болон намынхаа буруу бодлогын эсрэг тэмцдэгтэй нь холбоотой гэж ойлгодог. Тиймээс л энэ хүн өөрийн гэсэн улс төрийн өнцгийг бүрдүүлж чадсан гэж хэлж болно.

-Үндэсний эвслийн цаашдын замнал юу байна вэ?

-Ирэх оны сонгууль том тойргоор явагдах учир эвсэл байгуулагдах явдал үүгээр ч зогсохгүй болов уу. Ерөнхийдөө жижиг намуудын хувьд эвсэлд нэгдсэн нь илүү үр дүнтэй байх болно. Тиймээс Үндэсний эвсэлд нэгдэх сонирхолтой бусад улс төрийн хүчнүүд цөөнгүй гарч ирэх байх. Магадгүй МАН, АН-ын угшилтай улстөрчид ч энэхүү эвсэлд нэгдэн орохыг үгүйсгэхгүй. Улс төр судлаач хүнийхээ хувьд нэг зүйлийг тодорхой хэлье. Сонгуулиас өмнө Н.Номтойбаярын тэргүүлсэн “Үндэсний эвсэл”-ийг гүйцэх улс төрийн нэгдэл гарч ирэхгүй болов уу. ХҮН намын хувьд ч энэхүү эвсэлд орж магадгүй гэсэн шум улс төрийн хүрээнд дуулдаж байгаа. Тэр утгаараа уг эвслийг бусад улстөрчид болон улс төрийн намууд боломж гэж харж байгаа. Тэр ч утгаараа уг эвсэл цаашид илүү томорно. Магадгүй МАН, АН-ын түвшинд өрсөлдөх хүчтэй нэгдэл болж гарч ирэхийг үгүйсгэхгүй.

-Н.Номтойбаярын хувьд цагтаа МАН-ын залуу лидер явсан түүхтэй. Тэр утгаараа түүний ард МАН-ын зарим нэг ах нар бий гэж ярьдаг. Тэр хүмүүс уг эвсэлд нэгдэх болов уу?

-Зөвхөн МАН-ын гэлтгүй АН-аас салсан ах улс төрчид уг эвсэлд нэгдэхээс өөр сонголт байхгүй л болов уу. Би зүгээр судлаач хүнийхээ хувьд энэхүү эвсэлд нэгдэх сонирхолтой байж мэдэх хэдэн улстөрчийн нэрийг хэлье л дээ. Тухайлбал, УИХ-ын даргын суудлаа шахалтаар өгсөн М.Энхболд байна. Энэ хүний ард тухайн цаг үедээ МАН-ын удирдах албан тушаал хашиж байсан цөөнгүй улстөрчид бий. Мөн МАН-аас хасагдсан улстөрчид олон бий. Ё.Баатарбилэг, Д.Хаянхярваа, Т.Аюурсайхан, Ж.Мөнхбат гэх мэт. АН-аас М.Энхсайхан, С.Эрдэнэ, Д.Эрдэнэбат, О.Баасанхүү, Л.Эрдэнэчимэг, Н.Батбаяр нарын хүмүүсийг нэрлэж болно. Өөр содон олон улс төрчид уг эвсэлд нэгдэх магадлалтай. Нөгөөтэйгүүр тус эвслийн тэргүүн Н.Номтойбаяр “Үндэсний эвсэл нь Монгол Улс, Монгол хүний төлөө хийж бүтээе гэсэн чөтгөртэй ч анд болно” гэж тодорхой хэлсэн. Энэ үгний цаад утга учир маш нарийн. Өөрөөр хэлбэл манай эвсэлд МАН, АН-аас хөөгдсөн, зарим талаараа олны итгэлийг алдсан гэж шүүмжлэгдэх улс төрчид ч орж ирж магадгүй шүү гэсэн анхааруулга гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр үндэсний эвслийн хувьд одоогоор нэгдье, нийлье гэсэн хүн болгонд үүд хаалгаа нээнэ. Цаг үе, улс төрийн нөхцөл байдлаасаа шалтгаалж ирсэн хүн болгоныг хүлээж авахаас өөр аргагүй. Тиймээс миний харж байгаагаар уг эвслээс ирэх сонгуулиар УИХ-д суудал авах магадлал өндөр харагдаж байна. Нөгөөтэйгүүр уг эвслийн зарчим нь үндэсний ардчилсан үзэл санаа бөгөөд цаашид нэг нам болох зорилготой. Тэр утгаараа сонгуулийн дараа улс төрийн шинэ хүчин байгуулагдахыг үгүйсгэхгүй. Хэрэв энэ замналаар явбал ирэх 2028 оны сонгуулиар энэхүү эвсэл жинхэнэ утгаараа Монголын улс төрийн гуравдагч хүчин болох магадлал өндөр байна.

-Н.Номтойбаяр уг эвслийг тэргүүлж байгаа учраас уу. Яагаад гуравдагч хүчин болох магадлалтай гэж?

-Би ярианыхаа эхэнд хэлсэн. Аливаа улс төрийн нам, улстөрчийн чансааг тодорхойлох гурван хүчин зүйл байдаг гэж. Тэр утгаараа Н.Номтойбаярын хувьд хөрөнгө босгох боломж байна. Хүрээллээ тэлэх улс төрийн тодорхой бааз суурь нь байна. Мөн өөрийн гэсэн баруун төвийн болоод либерал үзэл баримтлал байна. Энэ гурван хүчин зүйлс түүнд төвлөрч байгаа учраас Үндэсний эвсэл цаашид нэг нам болж, Монголын гуравдагч улс төрийн хүчин албан ёсоор болох боломж үүслээ гэж харж байгаа. Миний хувьд Н.Номтойбаяртай ямар нэгэн байдлаар харилцаж үзээгүй. Улстөрч хүнийх нь хувьд хэн бэ гэдгийг маш сайн мэднэ. Тэр утгаараа хувь улстөрчтэй нь холбож ийм дүгнэлт гаргаагүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Ерөөсөө л улс төрийн үйл явц, цар хүрээ, зураглалаараа ингэж тодорхойлогдож байгаа юм