Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Гуравхаан сая хүн амтай, уул уурхайгаас хараат монголчуудад өнөөдөр эх оронч үзэл юу юунаас чухал. Гэхдээ энэ бол мэдээж Монгол гэж цээжээ дэлдэхээс өөр ойлголтыг хэлж байгаа юм шүү, эдийн засгийн талаас нь. Эх оронч худалдан авалтыг манай сонин их хөндөж бичсэн дээ. Зарим хөгжсөн орнуудын туршлага ч үүнийг нотолдог. Биесээ дэмжиж, чирж байж улс орны хөгжил урагшилдаг юм байна лээ. Үүнийг учир мэдэх хүмүүс, захын улстөрчид ч мэдэж байгаа. Гэтэл саяхан нэг сонин зүйл харлаа.

Манай улстөрчид гадаадын мэдээлэл сурталчилгааны байгууллагад их хэмжээний мөнгийг зардаг юм байна. Наад талын жишээ. УИХын аравхан гишүүн зөвхөн фэйсбүүкт 500 гаруй сая төгрөгийг заржээ. Энэхүү түүвэр судалгаанд тухайн улстөрчийн зөвхөн албан ёсны нэг л хаягийг оруулсан. Дэмжигч хаяг, өөр бусад платформ, пэйжийг оруулаагүй юм билээ. Тухайн улстөрчийн мэдлийн ч нууцлалтай байдаг олон аккаунтыг оруулсан бол дээрх төгрөгийн хэмжээ мэдээж өснө.

УИХын гишүүн Г.Амартүвшин фэйсбүүк сурталчилгаанд 138 сая төгрөг, УУХҮийн сайд Ж.Ганбаатар 124 сая төгрөг гэхчлэнгээр гишүүд, сайд нарын зарсан мөнгө хөвөрч байна. УИХын гишүүн Г.Амартүвшинг дотоодын хэвлэл мэдээллийн байгууллагад төлбөртэй мэдээ нийтлүүлж байхыг би лав мэдэхгүй юм. Бие даасан редакцтай хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд төлбөртэй мэдээ нийтлэлийг төлбөртэй гэсэн тэмдэглэгээ тавьдаг. Г.Амартүвшин, Ж.Ганбаатар тэргүүтэй гишүүдийн спонсорлосон постуудтай фэйсбүүкт их таарч байснаас хэвлэлээс харж байсангүй. Яахав, сонгуулиар хэд гурван мэдээ хуулийн дагуу өгч байсан байх.

Үүгээр юу хэлэх гээд байна вэ гэвэл тэд гадаадын хэвлэлд бус дотоодын мэдээллийн хэрэгсэлд мөнгө зардаг байх хэрэгтэй. Коммунист уншигдаж магадгүй. Гэхдээ бодит үнэн бол тусгаар улс байя гэвэл тусгаар хэвлэлийн салбартай байх ёстой. Тусгаар хэвлэлтэй байхын гол үндэс нь зар сурталчилгаа. Хэвлэл мэдээллийн байгууллага бол буяны байгууллага биш. Яг л бусад салбарын хувийн аж ахуйн нэгжүүдийн нэг. Хүн цалинжуулна, татвар төлнө. Тэр бүрт мэдээж мөнгө хэрэгтэй. Тэгээд ч улстөрчид өөрийн ажлыг таниулахын тулд гадаадын мэдээлэл сурталчилгааны байгууллагад валют урсгаж байхаар дотоодын хэвлэлээ дэмжвэл мөнгө төгрөг нь яадаж л Монголдоо үлдэнэ. Монголд нэмүү өртөг шингэсэн нэг бүтээгдэхүүн бий болно. Гэтэл улстөрчид дотоодын хэвлэлд мөнгө зарахаас гар татдаг. Нөгөө талаас дотоодын хэвлэлийг эдийн засгийн сувгаар боомилох гэсэн хүсэл сонирхол нь ч байдаг байх. Иргэд ядуу байх нь, аж ахуйн нэгжийг дарж байх нь сонгуулиар тэдэнд ашигтай. Иргэдийн саналыг худалдаж авахад тустай.

Манай сонин “Монгол төрийн сонгуулийг Монголын хэвлэлээр явуулъя. Фэйсбүүк, твиттер, инстаграм гээд гадны сүлжээг хязгаарлая” гэж их ч бичсэн. Нийгмийн зарим хэсэг эрх ашгийнхаа үүднээс бичлээ гэж явцуу харсан байх. Угтаа бид тусгаар улс, тусгаар тогтнолын эрх ашгийн үүднээс бичсэн. Гадаадын сурталчилгааны платформ, мэдээллийн зах зээлд бид аюулгүй байдлаа алдчихвал Монголын эрх ашгийн үүднээс тэдний хэн нь бичих вэ. Хэн дуугарах вэ. Тэдэнд Монгол Улс түй ч хамаагүй.

Ажилчдынхаа НДШ, цалинг нь тасалчихгүй гэж гүрийж яваа хэвлэлийн эрхлэгчид нийтлэлийн бодлогоо Монголын,

олон нийтийн эрх ашигт л нийцүүлдэг юм шүү дээ. Өнөөдөр мөнгөгүй байлаа ч маргааш тураад үхчих гээд байгаа биш. Больё, үгүй, арга олдоно гэдэг хэвлэлтэй учраас үүнийг мэдэж байгаа юм. Хэвлэл мэдээллийн салбарт

олон саартай сайнтай хүн байгаа учраас өнөөдөртөө хэвлэл муухай харагдаж байж болох юм. Гэхдээ тэд Монголын хувь заяанд чухал үүрэгтэй, ойр ажилладаг хүмүүс шүү, хэвлэл мэдээллийхэн бол.

Тухайлбал, Солонгос улс хэвлэл мэдээллийн байгууллагаа дэмждэг жишээтэй. Солонгосын томоохон аж ахуйн нэгжүүд реклам сурталчилгаагаа заавал хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гаргадаг. Ингэж тусгаар улсынхаа соён гэгээрүүлэх, мэдээллийн үүрэгтэй хэвлэлийн салбараа дэмждэг. Тэгж хэний ч нөлөөнд орохгүй хүчтэй бие даасан редакцуудыг бий болгодог. Гэтэл манай улстөрчид аль болох хэвлэл мэдээлэл, иргэдийн амыг боох аргыг сүвэгчилж суудаг.

Ер нь хэвлэлийн байгууллага түмэн олны амьдралд хэрэгтэй, боловсролд тустай мэдээллийг түгээдэг бол сошиал бол худал үнэн хов живээр олон нийтийн цагийг барж, тархийг угаадаг. Хэрэгтэйгээсээ хэрэггүй мэдээлэл дийлэнх байдаг. Нийгмээ хөгжүүлье, иргэдээ боловсруулъя гэвэл үзэж харж, уншиж судалж байгаа зүйл нь их нөлөөтэй. Тиймээс л гадаадын сошиал мэдээллийн сувгийг валютаар тэтгэж суугаа улстөрчдийг дотоодын хэвлэлээр дэмжихгүй байя гэсэн уриалгыг гаргаж байгаа юм.

Улс төрийн том сонгууль ойртож байна. Ухаанлаг энэрэнгүй, эх оронч царайтай улстөрчид монгол төгрөгийн үнийг унагахад ойрхон байна. Фэйсбүүкээр зөвхөн бүүст хийхэд 1-1000 ам.долларын ханштай байдаг. 250 хүнд нэг постыг харуулахад нэг ам.доллар төлөх ёстой. Таван мянган хүнд харуулмаар байвал 1000 ам.доллар төлнө. Гэхдээ энэ мөн л хугацаатай. Олон хоног байршуулбал үнэ дагаад л өснө. Ингээд бодохоор нэг тойргийн хүн ам хэдэн зуун мянгаараа тоологдоно. Тэр сигментэд харуулахын тулд улстөрчид мөнгө харамлахгүй цацах нь ойлгомжтой. Энгийн цагт хэдэн зуун саяараа тоологдож байгаа валют сонгуулийн эд халалтаар хэдэн тэрбумаараа гадагшаа урсах нь. Тиймээс нэр дэвшигчид болон улстөрчид өөрсдөө эх оронч байя. Эх оронч байж чадаагүй, гадаадын сошиал сувгийг валютаар тэтгэж, дотоодын хэвлэл мэдээллээс болохоор сохор улаан мөнгө ч харамлаж суугаа улстөрчдийг дотоодын хэвлэлээр дэмжих хэрэг байгаа юм уу.

“Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Улс төр судлаач, Ардчилсан намын ҮБХ-ны гишүүн О.Чулуунбилэг “Улс төрийн намд итгэх иргэдийн итгэл алдрах нь ардчилалд маш хортой” гэснийг  II нүүрнээс уншаарай.

Генсекүүд солигдох уу

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол ”Нэрт нийтлэлч Баабар “Алган дээр буусан дэлхий” хэмээн өгүүллээ.

Талбай дээрээ мөнгө ургуулж, гэртээ жуулчид угтдаг Үса хотынхон

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны дэд сайд С.Зулпхар “Ажил олгогчийн төлөх шимтгэлийн хэмжээ багасна” гэлээ.

 

 

---

 Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Зуд турхантай үед малын тамир тэнхээг сайжруулах нэмэлт тэжээлийн талаар химийн ухааны доктор Ж.Дугаржавтай ярилцлаа.

---

-Энэхүү тэжээлийн найрлаганд юу байна вэ. Тэжээлд багсарч өгөх боломжтой юу?

-Хуматон бэлдмэлийг хивэгтэй хольж өгвөл их сайн үр дүнтэй.Малын жингийн кг тутамд 0.3-0.5 мл-аар бодож усаар шингэлж тэжээлд нь хольж өгч болно. Энэхүү бэлдмэл нь Монгол Улсын малын эмийн бүртгэлд өнгөрсөн оны есдүгээр сард бүртгэгдсэн. Ургамлын эдийн хувирлаар үүсдэг түгээмэл ач холбогдолтой, биологийн идэвхт бодис болох ялзмагийн хүчлийг усанд уусдаг нэгдлийн хэлбэрээр найруулж хуматон бэлдмэлийг гарган авдаг. Хуматон нь гумины хүчлийн 4 хувийн уусмал, кали, натри, төмөр,марганец, зэс, кобальт, йод агуулна.

-Зудын нөхцөл байдалд өргүүл хонь, ямаанд үйлчилгээ нь сайн нөлөөтэй юү. Бэлдмэлийн ерөнхий үйлчлэлийг тайлбарлавал?

-Хуматоныг инновацийн бүтээгдэхүүн гэж тодорхойлж болно. Мал амьтны өсөлт хөгжлийг тэтгэх, дархлаа идэвхжүүлэх, антиоксидант, дасан зохицох чанарыг сайжруулах, гэмтсэн эд эсийн нөхөн төлжилтийг түргэсгэх ба үрэвслийн эсрэг үйлчилгээтэй. Мөн малын вирусийн халдвар эсэргүүцэх чадавхыг дээшлүүлнэ. Адууны хүчийг нэмэгдүүлж уралдаанд хурдлах, алс хол зайг туулах, эдэлгээ уналга даах чадавхыг нэмэгдүүлдэг. Судалгаагаар хуматон бэлдмэлийн антиоксидант идэвхтэй нь нотлогдсон. Антиоксидант бодисын ач тусаар организм дахь гэмтсэн эсүүд сэргэн эрүүлждэг, залууждаг. Уг бэлдмэл ядарч доройтсон, өвчтэй малыг тэнхрүүлнэ. Мөн мал амьтны өсөлт хөгжлийг тэтгэх, дархлаа идэвхжүүлэх, антиоксидант, дасан зохицох чанарыг сайжруулах, гэмтсэн эд эсийн нөхөн төлжилтийг түргэсгэх үйлчилгээтэй. Дашрамд хэлэхэд, өргүүл малд хялбар шингэх уураг, амин хүчлүүд, нүүрс ус, сахар агуулсан, чанаж болгосон гурилын зутан, хэрчиж жижиглэсэн хүнсний ногоо, чихэр өгвөл сайн.

-Ямар судалгаа шинжилгээ хийгдсэн бэ?

-Малд зориулсан гумины бүтээгдэхүүний судалгааг ШУА-ийн Хими, Химийн Технологийн Хүрээлэн, Мал Эмнэлгийн Хүрээлэн, Архангай аймаг дахь Өндөр Уулын Бүсийн Мал Аж Ахуйн Эрдэм Шинжилгээний Станц (хуучин нэрээр) зэрэг газрууд хамтран судалж томоохон үр дүнд хүрсэн. Товч дурдвал, гумины хүчлийн уусдаг хэлбэрээр найруулж гарган авсан бэлдмэлүүд өвчтэй малын дархлал идэвхжүүлэх, малын цахлай, балцруу, энгийн ба хорт биж, гастроэнтерит, уушгины үрэвсэл, арьсны өвчнүүдийг эмчлэх, мон-гол малын өсөлтийг идэвхжүүлэх үйлчилгээтэйг тогтоож патентуудын эрх хамгаалж технологийн заавар, техникийн нөхцөлийг бат-луулсан

Хуматоны нөлөөгөөр малын цусны фагоцитар тоо 22.3 хувь, фагоцитар интеграл 25 хувиар өсдөг нь тус тус тогтоогдсон.

-Фагоцитар гэж юу вэ?

-Фагоцитууд гэж бактери, вирус, үхсэн эсүүд гэх мэтийн биетүүдийг шингээж (залгиж) организмыг тэдгээрийн хортой нөлөөллөөс, өвчлөхөөс хамгаалдаг дархлааны эсүүд. Амьтны дархлааны тогтолцооны үндсэн эсүүд болох цусны цагаан цогцос буюу лейкозит эсүүдийн нэг төрөл, залгиур эсүүд ч гэж нэрлэх нь бий.

-Цахлай өвчний үед яаж хэрэглэх вэ. Ямар тунгаар хэрэглэх нь зүйтэй вэ?

-Цахлай, балцруу өвчин, яр шарханд гадуур түрхэж хэрэглэнэ. Тэнхрүүлэхэд тодорхой хугацаа шаардана. Хонь, ямааны 1 кг жинд 0.4 -0.5 мг хуматон ногдохоор бодож 15 хоногоос дээш хугацаагаар хэрэглэхэд төл ба том малын хордлого ба уушгины үрэвсэл өвчин илааршина, жин нэмэгдэнэ. Олон улсын эрдэмтэд гумины бодис амьд организмд үзүүлэх нөлөөллийг судлаад нэгдүгээрт, мал, амьтны биеэс микроб, мөөгөнцрийн гаралтай хорт бодисууд, хүнд, хортой металлууд, цацраг идэвхт нэгдлүүдийг зайлуулах буюу хор тайлах, хоёрдугаарт, малын биед тэжээл боловсрох процессын үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, гуравдугаарт иммуномодулятор буюу дархлал идэвхжүүлэх, дөрөвдүгээрт, хавдрын эсрэг, микроб, вирусийн эсрэг, шарх эдгээх үйлчлэлтэйг тогтоосон.

Гумины хүчил нь хуматоны гол орцуудын нэг юм. 40 кг жинтэй хонь, ямаанд хоногт 20 мг бэлдмэл өгнө. Гумины бэлдмэлийг малын тэжээлийн нэмэгдлээр хэрэглэснээр суурьт төл эрүүлжиж, үхэл хорогдол эрс буурдаг. Гумины хүчил энгийн үгээр ургамлын үлдэгдлийн диагенез

хувирлаар газрын хөрсөнд үүсдэг түгээмэл ач холбогдолтой биологийн идэвхт бодис юм.

-Ямар нэгэн гаж нөлөө бий юү?

-Ямар нэг гаж нөлөөлөл илрээгүй ба хавдар үүсгэхгүй, үр хөврөлийг хордуулахгүй, гаж буруу өсөлтийн шалтгаан болохгүй. Мөн олон зуун мал дээр томоохон туршилтуудыг явуулж үр дүнг баталсан. Мэдээж Аюулгүйн санамж бий. Хүний нүд, ам руу орохоос сэргийлнэ. Бэлдмэлийг хуурай газар, эм, хүнсний бүтээгдэхүүнээс хол, хүүхэд хүрэхгүй газар хадгална. Бэлдмэл, түүний уусмалыг гол, ус руу хийж болохгүй.

Н.Нарванчин

 

Манай улс өнгөрсөн онд 65 сая толгой мал тоолуулав. Тэрний урьд жил түүхэн дээд хэмжээнд хүрч 70 сая давж байлаа. Малчид хэзээнээсээ малынхаа тоо толгойг дарж хэлж заншсан гэж үзвэл Монголын мал бараг 100 сая хүрсэн байх гэлцдэг. Таван эрдэнэ болсон мал сүрэг ингэж өсч үржиж байгаа нь зөвхөн ардчиллын л буян. Социализмын үед нэгдлийн системтэй байхад жил бүр улсын хэмжээнд есөн сая төл бойжуулж, мал сүргээ 24 саяд хүргэх зорилт тавьдаг байсан ч бүтээгүй гэдэг. Харин Ардчилсан хувьсгал эхлэхдээ малыг малчдад гэсэн уриалга гарч, нэгдлийн системийг тарааж мал малчдын хувийн өмч болон очиж байлаа шүү дээ. Мал эзэндээ очингуутаа яаж өсч болдгийг одоо бүгдээрээ харж байна. Гэтэл сүүлийн үед төрийн өндөрлөгүүд малыг нийгэмчилж, малчдын хоршоо байгуулах талаар ярьцаах боллоо. Энэ нь Ардчилсан хувьсгал дууссаны дохио юм уу. Эсвэл сонгууль ойртсоны солиорол уу.

Өнөө жилийн их цас зуданд малчид малтайгаа хамаг тамираа барж байна. Энэ цаг үед улстөрчид зовсон ардынхаа зовлонгоор ёстой наадах шиг болж байгаа. Намрын чуулган өндөрлөснөөс хойш бүтэн хоёр сар хөдөөгүүр тойрсон гишүүд малчдыг гоё сайхан үгээрээ төсөөлөлд автуулж, малыг нь нийгэмчлэх талаар ятгаж яваа сурагтай. Ялангуяа УиХын дарга Г.Занданшатар, Дархан аварга Б.БатЭрдэнэ нар тун ч идэвхтэй ярьцгааж харагдах юм. Тэд “Малчин өрхүүдийн нэгдсэн холбоо” байгуулах ёстой. Малчид минь одоо та нар хөдөлмөрөө хоршоорой. Ингэж чадвал мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн ашгаа өөрсдөө хүртэгч системд шилжүүлэх боломжтой шүү. Энэ салбарын нийт үйлдвэрлэлийн хэмжээ 8.9 их наяд төгрөг байгаа. Та нар хоршоолоод нэгдэж чадвал үүнээс гурав дахин их ашиг хүртэнэ” гэх зэргээр хөөрхий хэдэн малчдыг сэнхрүүлэх юм. Энэ хүмүүсийн ярьж байгаагаар ард түмэн малаа нийгэмчлэх дуртай байгаа гэнэ үү. Ардын намыг завсаргүй найман жилд төрд залсны эцэст ардчилсан хувьсгал нь дуусахдаа “Малыг малчдаас нь хураая” гэсэн уриатай байх юм шиг байна. Малчид малаа хоршоолж нийлүүлээд яг яах гээд байгаа юм бол. Нэг нь маллаад нөгөөдүүл нь юу хийх гээд байгаа юм бэ. Амраад зай завсар гарвал өвс энэ тэр хайчилсан шиг байх уу. Ажил хийхгүй хэвтээд сайн малладаг нэгийгээ л зүтгүүлээд хэдүүлээ гар амар сууна гээд байгаа юм уу. Ажил хийхгүйгээр хөрөнгөжиж байсан түүх хүний нийгэмд одоохондоо гараагүй шиг санагдах юм. Зүгээр л ажилаас хойш суух юм бодоод дэмжээд байдаг юм байх даа. Хэрэв тэгвэл та хэдэн малгүй л болох байх даа, өөр яахав.

Хуучин нийгэмд нэгдэл анх үүсэхдээ энэ хэдэн дарга нар шиг сайхан зүйлүүд ярьж байгаад малчдыг шахаж, хоршоожуулсан түүхтэй. “Та нар дундаа малаа нийлүүлээд хөдөлмөрөөрөө хоршвол жаргалтай амьдарч чадна. Яагаад гэвэл бүх юм сайхан болно. Завтай болж соёлжиж өглөө нь малаа маллаж ирээд орой нь дуурийн шүүмж бичиж суух болно” гэх маягаар ятгаж байв. Ард түмний амины малыг нийгэмчлэх энэ ажил 19401960 оны хооронд явагдаж дууссан гэдэг. ийнхүү нэгдэл нэрийн дор хувийн өмч улсын мэдэлд бүрэн шилжсэний дараа тоглоомын дүрэм өөрчлөгджээ. Бодит амьдрал дээр өнөөх сайхан амлалтуудаас аль нь ч байхгүй. Хар дарсан зүүд мэт хувь тавилан угтсан тухай хуучцуул ярих юм билээ. Малчид дэмий амаа барьж, халаглахаас өөр юу ч хийж чадаагүй байна. Нэгэнт хамаг малыг нь нийгэмчилчихсэн юм чинь буцаах ямар ч боломжгүй, бандан тас болов. Өчигдөрхөн өөрийнхөө малын ашиг шимийг хүртээд тааваараа аж төрж байсан малчдын хувь заяа орвонгоороо эргэх нь тэр. Хувийнхаа малыг улсдаа тушаачихаад хөлсний ажилчин болно чинээ яаж ч бодох билээ. Социалист өмчийг дутаавал шууд яланд унана. Тухайн үед нэг малчин 6001000 мал хариулдаг байв. Бүгд нэгдэлд бүртгэлтэй нийтийн өмч болохоор ширхэг ч малын хорогдол гаргахгүйгээр өсгөх үүрэгтэй. Дээрээс нь сүү, цагаан идээ, мах, ноос, ноолуур, хөөвөр, арьс, шир, эвэр, туурай гээд малынхаа бүх ашиг шимийг тушаах ёстой. Нэгдэлд орсон малчин ганц ишиг ч дутаах эрхгүй. Хэрэв зүй бусаар юм уу зуданд мал хорогдвол заавал дүгнэлт гаргуулна. Малын эмч, бригадын дарга эсвэл намын гишүүдээс бүрдсэн комисс ажиллаж тухайн мал юунаас болж үхсэн шалтгааныг тогтооно. Малчны хариуцлагагүйгээс болж хорогджээ гэж үзвэл шоронд хийнэ. Малчид малаа онд оруулахын тулд жинхэнэ боол мэт зүтгэдэг байсан гэж бодохоор нэгдэл гээчийг хүсэх ч юм биш. Малчин жилийн дөрвөн улиралд борви бохисхийхгүй. Хашаа хороогоо янзална, өвс тэжээлээ бэлтгэнэ. Ганц хурга онд мэнд оруулчихын тулд шөнийн нойроо хасах нь энүүхэнд. Хүн бүл цөөтэй айл

шөлний төлөг идэх гэж бөөн шат дамжлага болно. Эхлээд нэгдлийн даргадаа өргөдөл бичнэ. Тэр нь цаашаа олон дамжлагаар явж, явж зөвшөөрүүлсний эцэст шинэ шөл уух боломж олдоно. Тэрийгээ зүгээр ч нэг өгчихгүй бас. Заавал цалингаас нь суутгах нь зовлонтой. Нэгдлийн хамгийн том луйвар нь гишүүдийнхээ нийгэмчилсэн хөрөнгийг нэр дээр нь бүртгэж ашиг хүртээж байгаагүй гэх юм билээ. Хэрэв нэгдлээс гарвал хөрөнгийг нь өгдөггүй. Тэр ч байтугай өв залгамжлуулдаггүй байсан гэдэг. Нэгдэл сумын захиргаа, нам, эвлэлийн үүр, эмэгтэйчүүдийн байгууллагуудын бүх зардлыг хариуцдаг гэж бодохоор малчид улсын төсөв бүрдүүлэгч байсан байгаа биз.

Өнөөдөр малчдын амьдрал дэндүү сайхан болсон. Хэнээс ч хараат бус. Эрх чөлөөтэй бас эрх мэдэлтэй. Яг л нэгдлийн үеийн намын дарга шиг амьдарч байна шүү дээ. Тэр үеийн намын дарга хүн дуртай үедээ төлөг гаргуулж иднэ. Дуртай үедээ машинаа асаагаад хүссэн газар руугаа зугаалаад давхина. Ер нь социализмын үед хамгийн шилдэг ажилтан л жилд хоёр удаа зугаалах эрхтэй байсан тухай өвөө, эмээ нар их ярьдаг. Гэхдээ зугаалганд явахыг зөвхөн намын дарга шийддэг байсан гэх. Тэр үед шилдэг ажилтан сайндаа л Хархорин очиж үздэг байжээ. Мэдээж намын даргатай жигтэйхэн ходий хүнд л ийм боломж олдоно. Энэ бол хэн хүнд олдоод байх зол завшаан биш. Тийм болохоор зугаалганд явах шагнал авбал тэнгэрийн умдаг атгасан юм шиг л хөөрөх нь ойлгомжтой. Тэгвэл одоо захын малчин хүн малынхаа буянд энэ бүх боломжуудыг эдэлж байна. Хувьдаа унах унаатай, байр савтай байна. Хүүхдүүд нь гадаад, дотоодод сурч байна. Дуртай үедээ Улаанцутгалан давхиж очоод үзчихнэ. Дургүйгээ хүрвэл гэртээ байж л байна. Өөрийн мэдлийн хэдэн малаа хэнд ч зарцуулах бүрэн эрхтэй.

Гэтэл энэ сайхан боломжуудаас татгалзаад нэгдэл байгуулна гээд хошуураад байх юм, энэ хэдэн дарга нар. Үнэхээр малчид үүнийг уухайлан дэмжээд байгаа хэрэг үү. Сонгуулийн хийрхэл юм уу. Эсвэл оросуудын заавраар социализмыг санагалзаад байна уу. Байсхийгээд сошиалаар социализмын үед ийм ч сайхан, тийм ч гоё байсан гэх зураг дүрслэлийг зориуд явуулдаг даа. Арай тэр үүднээс нэгдлийн мал аж ахуйг өнөөгийн нийгэмд авчиръя гээгүй байлгүй дээ. Яг үнэндээ социализм гуриа нийгэм байсан гэдгийг улсууд гадарлаж байгаа. Тэр дундаа 50-иас дээш насныхан бүр ч сайн мэднэ. Тэд нар эргээд яасан ч социализмд оръё гэхгүй. Тэгэхээр зуугийн талыг насалсан малчид нэгдэлд орно гэж дэвхцэх нь юу л бол. Магадгүй, малыг нийгэмчлэх асуудал хөндөөд хөдөөгүүр нисэхээр малчид баярласандаа та нарт саналаа өгнө гэж бодоод байгаа юм уу. Харин ч эсрэгээрээ уурлаж, саналаа татах юм биш үү. Ардчилсан чөлөөт нийгэмд хэн л малаа хураалгаад бусадтай нийлж, ялтай мал маллаад явахыг бодох вэ дээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Ардчилсан намын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн, эдийн засагч Б.Түвшинтэй ярилцлаа.

---

-Манай улсын одоогийн эдийн засгийн бодит нөхцөл байдал яг ямар байна гэж та дүгнэх вэ?

-Эдийн засаг гээд шууд ярихаасаа өмнө бид төр, засаг гэдэг ойлгоцынхоо философлиг сэтгэлгээгээ жаахан тэлэхгүй бол хагас социализм, хагас зэрлэг капитализмын дунд гацчихсан. Тэгээд төр нь бүх зүйлийг мэдээд байдаг. Өнөөдөр төр бол маш сайн эдийн засагтай. Бүр хэт баяжчихсан байгаа. Төр нь баяжаад иргэн нь баяжихгүй зүйл рүү л явчихлаа. Ингэхэд төр чинь баяждаг зүйл үү. Тийм их эрх мэдэлтэй байх хэрэгтэй юү гээд харахаар гажуудчихсан. Төр гэдэг субьектын талаас авч үзэхэд л зөвхөн татварын орлого нь сүүлийн 10 жилд 40 дахин нэмэгдсэн. Мөнгө огт дутаагүй. Одоо ганцхан орж ирж байгаа орлогуудаараа иргэдээ яаж чинээлэгжүүлэх юм гэсэн бодлогуудаа бодож эхлэхгүй бол одоогийнхоороо яваад байвал дампуурна.

-Төр нь ингэтлээ баяжсан учраас л төрийн өмчит компаниудын хулгай гараад байна уу?

-Саяхан 40 их төгрөгийн хулгай гээд баахан ярьсан. Тэр чинь жижиг Тавантолгойн жаахан хэсэг шүү дээ. Тэгэхээр төрд мөнгө огт дутаагүй гэдгийг дахин хэлье. Харин төрийг яаж удирдах юм. Төрийн санхүүг хэрхэн зөв болгох вэ гэдгийг мэргэжлийн түвшинд явуулахгүй бол энэ байдлаараа дампуурна гэж хэлээд байгаа юм.

-Тэгвэл энэ асуудлыг яаж зөв болгох юм бэ?

-Хөгжлийн банкны асуудал олон нийтэд дэлгэгдсэн. Үүн дээр сэтгүүлчдэд баярлалаа гэж хэлье. Энэ мэт асуудлыг олон нийтэд дэлгэж тавьдаг сэтгүүлчид, мэргэжлийн байгууллагууд цаашдаа хамтрах хэрэгтэй. Төрийн ойлголт нь гажуудсан учраас бүгдийг нуудаг болгочихсон юм. Ер нь хулгайгаас хамгаалах цорын ганц арга бол нээлттэй, ил тод төсөв санхүү. Гагцхүү үүнийг нь мэргэжлийн түвшинд гаргаж ирэх хэрэгтэй. Бүх төсөв, санхүүгийн зорилгуудыг тодорхой, нээлттэй болгох ёстой. Одоо манайд төрийн аудит гэж байна. Гэтэл төрийн аудит нь төрдөө үйлчилж байгаа цагт хулгай алга болохгүй. Уг нь шалгаад олон нийтэд танилцуулдаг, мэргэжлийн байгууллагууд нь дүгнэлт өгдөг байх ёстой юм. Жилд бид 20-40 их наяд төгрөгийг улсын төсөвт зарж байна. Гэтэл үнэ цэн хадгалсан юм байхгүй. Одоо Засгийн газрын 31 тэрбум төгрөг гээд байгаа ч яг бодитой хөрөнгө оруулалт алга. Олон улсын зээлүүд нь улам л өсөөд байдаг. Тиймээс үүнийг хамгийн үр ашигтай болгох хэрэгтэй. Улсын хэмжээнд, байгууллага, хувь хүний хэмжээнд яаж үр ашгийг тооцох вэ гэсэн олон улсын аргачлалууд бий. Энэ аргачлалуудаар хүмүүсийг мэдлэгжүүлж, мэдээлэлжүүлж байж л сайжирна. Төрөө бие даасан субьект гээд ойлгочихсон болохоор төр нь баяжаад иргэдэд хүртээмж байхгүй. Харин хүртээмжтэй болгох арга нь зөвхөн халамж болчихоод байна. Тиймээс иргэдээ чинээлэгжүүлэх загварыг гаргаж, ирээд түүнийг нь төр зохицуулдаг байх хэрэгтэй. Түүнээс биш төр нь баяжиж үзлээ шүү дээ. Ингэхээр маш их хулгай гарч, ард түмэн ядуурч, цөөхөн хэдэн олигарх улам баяжиж байна. Энэ чинь улам цаашаа явбал улсын тусгаар тогтнол алдагддаг.

-Төр засгаас эдийн засаг долоон хувиар өссөн. Дэлхийд хоёрт орлоо гээд байгаа. Гэтэл энэ өсөлт нь ард түмний амьдралд мэдрэгдэж, хаалгаар нь орж ирэхгүй байна гэх гомдол гарч байна л даа. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Эдийн засгийн өсөлтийг орлогын, зарлагын, үйлдвэрлэлийн гэсэн гурван аргаар тооцдог. Манайд үйлдвэрлэлийн аргаар тооцох боломжгүй. Тиймээс орлого, зарлагаар тооцдог юм. Харин зардлын арга дотор улсын төсвийн зарж байгаа зардал дээр иргэдийн зардлыг нэмж анализ хийдэг. Гэтэл улсын орлого, зарлага нь асар их өссөн. Харамсалтай нь ард иргэдийн зардал огт өсөөгүй. Уг нь иргэдийн зардал өсвөл тэд чинээлэг байна гэсэн үг. Цөөхөн хэдэн компанийн зардал өссөнөөр тооцчихоод байна.

-Тэгэхээр манай эдийн засгийн өсөлт худлаа гэсэн үг үү?

-Тоон талаасаа үнэн л дээ. Гэхдээ мөн чанар талаасаа болохоор ямар ч хүртээмжгүй байгаа биз дээ. Тэгэхээр иргэдийн амьдрал дээшлээгүй, орлого нь нэмэгдээгүй учраас яг чанартай өсөлт биш. Бид мөн чанараас зугтаасан. Одоо аливаа зүйлийг ярихдаа ч гэсэн шийдэл нь юу юм л гээд байдаг. Гэтэл агуулга, философи нь юу вэ гэдгээ эхлээд ойлгох хэрэгтэй юм. Төсвөө сайн хийдэг газрууд энэ төрлийн татвараар бид ийм зүйл хийнэ гэдгээ Засгийн газар нь тайлагнадаг. Гэтэл манайд тийм юм алга. Сүүлийн үед НӨАТ-ын орлого өссөн. Гэтэл үүгээр юу хийв. Тэр нь нийтийн эрх ашигт нийцэж байгаа юу гээд тайлагнаж, хэлэлцэх ёстой. Харамсалтай нь баахан татваруудаа холиод хэрэгтэй, хэрэггүй том юм яриад л дуусгаж байна.

-Тэгвэл бидэнд одоо нэн тэргүүнд хийж болох, хэрэгтэй зүйл нь юу байж болох вэ?

-Манай улс өнөөдөр 70-90 сая малтай. Дунджаар нэг жилд 20 саяар өсдөг. Иргэд, малчдын гар дээр байгаа энэ баялгийг үнэ цэнтэй болгох нь төрийн үүрэг. Энэ үүргээ ухамсарлах хэрэгтэй. Санхүүгийн инженерчлэл гэж ойлголт бий. Үүгээр харах юм бол малчид нийгэм дэх үүргээ маш сайн гүйцэтгэж байгаа. Тэд чинь жижиг хэмжээний үйлдвэрлэгчид. Харин тэдний өсгөж үржүүлээд, хийж үйлдвэрлээд гаргаад ирсэн бүтээгдэхүүнүүдийг яаж үнэ цэнтэй, Монгол Улсын давуу тал болгох вэ гэдэг бодлогыг төр засаг нь хийх ёстой. Даанч малаа өсгөсөн хүнийг төр нь бэлчээрийн даац хэтэрлээ, үр ашигтай цөөн малтай бол гэх зэрэг утгагүй байдлаар шахдаг. Зүй нь төр үр ашигтай болгоод өгчихсөн бол малчид тэгтлээ малаа өсгөх гээд улайрахгүй шүү дээ. Одоо чинь амьжиргаанд нь хүрэхгүй байгаа учраас л малаа өсгөөд байгаа юм. Судалгаагаар 300 богтой байж дөнгөж амьжиргаандаа хүрдэг гэж гарсан байна лээ.

-Мал, махаа үнэ цэнтэй болгохын тулд яах ёстой вэ?

-Баахан махны үйлдвэртэй болох тухай л яриад байна. Гэтэл хамгийн чухал зүйл нь малыг хураан цуглуулах тогтолцоо юм. Малчдаас хэдэн малыг нь тасралтгүйгээр цуглуулах юм. Түүнийг нь хаана боловсруулж, хаашаа гаргах вэ гэсэн зүйл нь тодорхой болж байж хүмүүс хөрөнгө оруулна. Энэ зах зээл рүү одоо орох гэхээр манай бизнесмэнүүдэд томдоод байгаа юм. Саяхан 30 мянган хонь экспортлох тухай ярихад л дийлэх хүн гараагүй. Гэтэл манай улс жилд 20 сая мал гаргаад байх боломжтой. Үүний нэгдсэн тогтолцоо гэхээр махны үйлдвэрүүд гэж бодоод байдаг. Гэтэл тэр чинь ложистикийнх нь нэгээхэн хэсэг. Бидэнд даанч ложистикийн тухай ойлголт огт алга. Хамгийн гол өртөг зардал шингэдэг зүйл чинь давтамжтайгаар цуглуулах. Сар бүр 30, 40 мянган мал нийлүүлье гэвэл худалдан авагч олдоно. Даанч арай гэж цуглуулаад 2000 хонь нийлүүлье гээд очихоор тоохгүй байна шүү дээ. Тиймээс нэгдсэн том ложистикийн тогтолцооны загварыг гаргаж ирээд малчдыг тогтмол орлоготой болгох хэрэгтэй. Түүнээс малаа зарах зах зээлийг нь бэлдэж өгөөгүй байж малаа өсгөлөө, арьс шир, ноос ноолуураа эргэлтэд оруул гэж заана гэдэг чинь утгагүй.

-Одоо чинь эрчимжсэн мал аж ахуй гэж яриад байх болсон?

-Монгол Улсын соёлын өв, тусгаар тогтнолтой салшгүй холбоотой зүйл бол нүүдэлчин аж ахуй, соёл. Цаашдаа ч дангааршлын баталгаа хэвээр байх болно. Түүнээс биш бүгд аж үйлдвэржсэн эдийн засаг руу явна гэдэг бол худлаа. Фермерүүд хөгжвөл хөгжиж л байг, хослоод л явах ёстой. Яваандаа нүүдэлчин ахуй амьдрал улам л үнэ цэнд орно. Ийм цаг үед бэлэн байгаа зүйлээ жаахан тордчих л хэрэгтэй. Бид чинь байгалиасаа маш сайхан амьдралын хэв маяг, эдийн засагтайгаа төрчихсөн ард түмэн. Айлаас эрэхээр авдараа уудлаад жаахан бодох л хэрэгтэй байна. Би өөрөө үндэсний ардчилсан үзэлтэй хүн. Тийм ч учраас үндэсний аж ахуйгаа сэргээх эдийн засгийн бодлого боловсруулах хүсэл мөрөөдөлтэй. Одоо яг судалгаан дээрээ ажиллаж байгаа. Малчин гэдэг чинь үйлдвэрлэгч гэдгийг л бид сайтар ойлгомоор байгаа юм. Нэг малчин 300 хоньтой байлаа гэхэд дараа жил нь төлөө бүрэн авбал багадаа 450 хоньтой болно. Харин төр засгаас зохицуулалтыг нь сайн хийж өгөөд тухайн айлаас жилдээ 150 хонийг нь аваад байдаг зах зээлийг бий болгочихвол тухайн малчин чинээлэгжээд л явчихна. Тиймээс малаа заавал мянга хүргэх гэж зүтгэхгүй шүү дээ. Ингэж эдийн засгийн эргэлтэд оруулж өгөхгүй болохоор малаа өсгөөд байдаг. Харамсалтай нь ган, зуд болохоор өнөөдүүл нь үхчихээд байна. Иймд Монгол Улсад байгаа бүхий л баялгийг үнэ цэнтэй болгох бодлоготой хүмүүсийг сонгох хэрэгтэй байгаа юм.

-Энэ жил нийт нутгаар зудтай байлаа. Тэгвэл малчдын дунд малаа даатгах ойлголт хэр байдаг юм бол. Даатгуулсан тохиолдолд учирсан хохирлыг нь барагдуулах боломж бий юү?

-Уг нь айл өрхүүд тусдаа даатгуулдаг байдал хөгжих ёстой. Гэвч даатгалын сэтгэлгээ тэр бүр хөгжөөгүй учраас малын индексжүүлсэн даатгал буюу бүс нутгаар нь даатгуулчихдаг. Тухайн бүс нутагт малын хорогдол их гарсан тохиолдолд хохирлыг нь төлдөг. Өмнө нь Баянхонгор аймагт ганц болоод бүс нутгийн хэмжээний том хохирол гарахад нөхөн төлбөрийг нь шууд авч байсан.

-Нөхөн төлбөр нь хувь малчдад яаж очдог юм бэ?

-Даатгуулсан малчдадаа түгээгээд л өгчихдөг. Даатгуулаагүй малчид мэдээж нөхөн төлбөр авах боломжгүй. Цаашдаа даатгал манай улсад хөгжих л ёстой. Одоогоор даатгуулах соёл хөгжөөгүй учраас хувь мачлдын даатгал ч хөгжихгүй байна. Уг нь бол маш бага мөнгөөр их эрсдлийг хаадаг зүйл шүү дээ.

-Та АН-ын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн хүн. Энэ удаагийн сонгууль бүсчилсэн тойргоор явна. Таныхаар энэ тойрог хуваалт хэр зөв зүйтэй зүйл вэ?

-Ер нь тойргийг томруулах нь Монгол Улсын эрх ашигт нийцнэ. Хэтэрхий жижигхэн тойрогт усалгааны системтэй явж ирсэн. Харин бүсчилсэн байдлаар шийдсэн нь төр барьж байгаа намыг л ялах, давуу байдал олох тактик байх. Гэхдээ нэгэнт шийдвэр гаргах эрх нь тэнд байгаа учраас түүгээр нь л явна. Тойрогтойгоо уялдуулаад бүсчилсэн эдийн засаг гэж ярьж байна. Гэхдээ эдийн засгийнхаа суурь ойлголтоор бол өөр асуудал. Бид чинь хүн амын тоогоороо авч үзвэл жижигхэн эдийн засагтай. Тэгэхээр хүн амыг хэрэглэгч гэж үзвэл том үйлдвэр цөөхнийг барьж байгуулах хэрэгтэй. Харин газар нутаг, малаараа бол том эдийн засагтай. Тэгэхээр бүсчилнэ гэдэг чинь Сайншандад нэг аж үйлдвэр бариад өөр газар барихгүй. Тэндээ энэ чиглэлээ дагаж хөгжье гэж Ардчилсан намын үед бүсчлэлийг ярьж байсан. Одоо болохоор зургаан бүс болгож хуваасан. Үүгээрээ дандаа жижиг, жижиг эдийн засгийн үр өгөөжгүй, төрийн өмчит үйлдвэрүүдтэй болчих вий гэж л санаа зовж байна. Ингэвэл эдийн засгийг хорлоно. Гэхдээ төсвийг задлах, төвлөрлийг сааруулах, нийтлэг эрх ашгийн төлөө явах гэдгээрээ би дэмжиж байгаа.

-Олонд танигдсан, эсвэл мөнгөтэй нь сонгогдох магадлал их гэж яриад байна л даа?

-Богино хугацаанд, ийм огцом шийдвэр гаргаж байгаа нь угаасаа шинэ, залуу хүмүүсийг оруулахгүй гэсэн хаалт. Нэр дэвших бодолтой байгаа хүмүүс одоо явж хүмүүстэй уулзаж болохгүй. Харин УИХ-ын гишүүд, олны танил болчихсон хүмүүст боломжтой. Гэхдээ ард түмэн өөр болсон. Энэ тоглоомын чинь цаад санааг мэдэж л байгаа.

Цаашдаа сонгуулийн хууль, системийг өөрсдөдөө давуу тал олгох байдлаар огцом шийдвэр гаргадаг байдлыг болих хэрэгтэй. Жинхэнэ ашиг сонирхол гэдэг чинь энэ. Ер нь сонгууль дөхүүлж байгаад ийм шийдвэрүүд гаргах нь улс төрийн ёс зүйн хувьд маш онцгүй. Төр засаг нь тогтвортой бодлогогүй байгаагаа л харуулж байгаа явдал. Ард түмнийг доромжилж, басамжилж байгаа хэрэг. Нөгөө талд нь гэвч сонгуульд ялж, засгийг авахын тулд юу ч хийхээс буцахгүй гэдгийг ард түмэн ойлгож байгаа.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ