Category: нүүр-хуудасны-онцлох

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн, Инноваци, цахим бодлогын байнгын хорооны дарга Ж.Золжаргалтай ярилцлаа. Тэрбээр “Өнөөдрийн эдийн засгийн буруу бүтцээр цаашаа явах боломжгүй учраас өөрчлөх л хэрэгтэй” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Б.Эрдэнэ-Очир: Бидний зүтгэлийн үр шимээр нутаг оронд минь хөгжил дэвшил нэгэнт ирснийг харах таатай байна

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Улс оронд дээд эрэмбэ, доод эрэмбийн юм гэж байх ёстой” хэмээн өгүүллээ

“AsiaNOW” дэлхийн наадамд Б.Баатарзоригийн уран бүтээлүүд гайхшруулав

Бүсүүдийн хөгжлийн тулгамдсан гол асуудал нь дэд бүтэц, эрчим хүч гэдгийг чуулганд оролцогчид онцоллоо

Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг хорих ангиас захидал илгээжээ

ШУА-ийн ерөнхийлөгч С.Дэмбэрэл: “Бүсчилсэн  хөгжлийн реформыг амжилттай хэрэгжүүлэхийн төлөө Монголын эрдэмтэд манлайлан ажиллана”гэлээ.

АРЫН НҮҮР: Томуугийн вакцин хийлгэснээр нэг жил
ханиаднаас хамгаалах боломжтой

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Залуу байхдаа гадаад хэл сурах нь илүү үр дүнтэй, нас ахихын хэрээр ой тогтоолт муудаж, хэр барагтаа хэл сурахгүй гэдэг нийтлэг төөрөгдөл анзаарагддаг.

Саяхан 70 гарч яваа авга ахындаа очлоо. Америкт амьдардаг хүүгийндээ очих гээд хөгшинтэйгөө англи хэл сураад эхэлчихэж. Хятад судлаач, орчуулагч, багш Д.Болбаатарын “Цасан бөмбөгийн онол”-оор сурч байгаагаа сонирхуулав. Ах маань “Болдбаатар чинь их сүрхий онол гаргаж. Гадаад хэл сурах гэж байгаа бол Ганданд ном хурж байгаа лам нар шиг чанга дуугаар өдөр болгон гадаад хэлний бичвэрийг тууштай уншаад байдаг болчихвол 3-5 сарын хугацаанд сонирхсон гадаад хэлийг маш өндөр түвшинд эзэмшээд тавьсан асуулт болгоны учгийг төвөггүй ойлгодог болно гэж зөвлөсөн байна. Чанга дуугаар унших амаргүй л юм. Гэхдээ тууштайгаар өдөр болгон уншаад байхаар уншмаар санагддаг болчих нь гайхмаар юм. Нүд, чих ч онгойгоод ирж байна” хэмээн толгой сэгсэрч байна.

Ахаасаа сонссон сониноо бататгах санаатай интернэт ухтал Д.Болдбаатар багш цасан бөмбөгийн онолоо “Уулын орой дээрээс бөөрөнхийлж байгаад уруу өнхрүүлсэн цас бэл рүү очихын үед хэд хөлбөрөн эргэлдээд гэрийн чинээ томордгийг хөдөөний хүүхдүүд мэдэх буй за. Түүнтэй төсөөтэй үйл явц болдог гэсэн үг. Үр дүнд ойртох тусам сайжирч байгаа хурд нь геометр прогрессоор дээшилдэг хэмээн хэлж ч болох юм” гэж тайлбарласан байх юм.

Ингээд бодохоор аргаа л зөв олчихвол хэл сурахад нас асуудал биш л болж таараад байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

ОБЕГ-ын Урьдчилан сэргийлэх газрын ахлах мэргэжилтэн, ахмад Б.Энхмаатай гал түймрийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Өнгөрсөн долоо хоногийн пүрэв гаригийн орой Нарны хороололд гарсан галын шалтгаан юу байсан бэ?

-2024 оны аравдугаар сарын 17-нд Баянгол дүүргийн 26 дугаар хороо Нарны хороололд гал түймэр гарсан гэсэн дуудлага 22:22 цагт Онцгой байдлын байгууллагад ирсэн. Дуудлага мэдээллийн дагуу Хан-Уул дүүргийн Онцгой байдлын хэлтсийн Гал түймэр унтраах, аврах 14 дүгээр анги, Чингэлтэй дүүргийн аравдугаар ангийн алба хаагчид нэг цаг арван минут ажиллаж галын тархалтыг зогсоосон. Гал гарсан газарт очиход долоо, найм, есдүгээр давхрын айлуудын тагтан дээр гал гарч байсан. Галын улмаас хүн бэртэж гэмтээгүй. Гал гарсан шалтгаан галын дүгнэлтээр эцэслэн тогтоогдоно. Галын дүгнэлтийг Цагдаагийн байгууллага гаргадаг.

-Он гарснаас хойш гал түймрийн хэдэн тохиолдол бүртгэгдсэн бэ?

-Өнөөдрийн байдлаар ахуйн гал түймрийн 2829 тохиолдол улсын хэмжээнд бүртгэгдсэн. Эдгээр тохиолдлын шалтгаан нөхцөлийн 90 гаруй хувь нь хүний үйл ажиллагаатай холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, цахилгааны аюулгүй байдлыг хангаагүйгээс, мөн иргэдийн санамсар болгоомжгүй үйлдлээс үүдэлтэй. Сүүлийн үед шар өвс, хогийн цэг, автомашин, гэр, байшин шатсан гэсэн дуудлага мэдээлэл зонхилон бүртгэгдсэн. 2829 тохиолдол гэдэг бол өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад өссөн үзүүлэлт юм.

-Гал түймрийн дуудлага мэдээлэл хаана хамгийн их бүртгэгддэг вэ. Нийслэлд үү, орон нутагт уу?

-Нийт гал түймрийн дийлэнх хувь нь Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрт гарсан. Хүйтэн сэрүүн болж, айлууд гэр, байшиндаа гал түлж эхэлсэнтэй холбоотойгоор ахуйн хүрээнд гал түймрийн тохиолдол нэмэгддэг.11 болон 12 дугаар сард ахуйн гал түймрийн дуудлага мэдээлэл эрс нэмэгддэг оргил үе нь.

-Ахуйн гал түймрийн гол шалтгаан юу байна вэ?

-Хүн бүр хариуцлагатай байвал гамшиг, осолд өртөхгүй, хохирохгүй байх боломжтой. Яагаад гэвэл үүний шалтгаан нь хүний буруутай үйлдэл. Гагцхүү урьдчилан сэргийлж чадах юм бол хүн гал алдахгүй байх, галаас үүдэлтэй эрүүл мэнд, эд хөрөнгөөрөө хохирол амсахгүй байх бүрэн боломжтой. Цахилгааны аюулгүй байдал алдагдах нь ахуйн гал түймэр гарах шалтгааны нэг юм. Нэг залгуур дунджаар 16 амперын ачаалал даах чадвартай байдаг. Гэтэл зарим иргэд гар утас, халуун тогоо, плетка, цахилгаан халаагуур, хөргөгч, хөлдөөгч, телевизор гээд бүх зүйлийг нэг залгуурт зэрэг залгаад уртасгагчийнхаа ачааллыг хэтрүүлчихдэг. Үүнээс болж тухайн айл эзэнтэй ч бай, эзэнгүй ч бай цахилгааны масс гарах, гал алдах эрсдэл үүсдэг. Жишээлбэл, тухайн уртасгагч, залгуур зургаан оролттой байна гэдэг нь зургаан цахилгаан хэрэгсэл зэрэг залгаж болно гэсэн үг биш. Гэхдээ зөвхөн залгуурын ачаалал ихэссэнээс үүсээд л гал гараад байгаа юм биш. Мэргэжлийн хүнээр биш өөрсдөө дур мэдэн цахилгааны холболтоо хийдэг хүн олширсон. Цаашид хохирол амсахгүйн тулд мэргэжлийн цахилгаанчнаар цахилгаан монтажаа хийлгэх хэрэгтэй. Эд хөрөнгөөрөө хохирсон иргэд “Өмнө нь зэрэг, зэрэг залгаж болоод л байсан юм. Энэ удаад гал гарна гэж бодсонгүй” гэж хэлдэг. Буруу дадал хэвшил нэг л өдөр амь насаа ч алдаж болох эрсдэлийг бий болгодог. Хоёрдугаарт, үнс нурмаа ил задгай асгаснаас болж гал

Тагтай саванд халуун үнс нурмаа хийж хэвших хэрэгтэй. Энэ нь энгийн боловч эрсдэлээс сэргийлэх том алхам юм.

-Орон сууцанд амьдардаг айлд гал түймэр гарлаа гэж бодъё. Гал сөнөөгчид ирэх хүртэл ямар арга хэмжээ авбал зүйтэй вэ?

-Гал түймэр гарсан үед нь сэргийлэх биш гал түймэр гаргахгүйн тулд урьдчилан сэргийлэх хэрэгтэй. Айл өрхүүд ядаж л нэг галын хортой байх хэрэгтэй. Мөн иргэд гал унтраах анхан шатны мэдлэгтэй байх хэрэгтэй. Гал гарсан үед хэрхэх талаар хүүхдүүддээ зааж зөвлөдөг байх ёстой. Орон сууцнууд аюулгүйн гарцаа хаачихдаг. Өөр хүмүүс битгий хэл өөрөө ч түлхүүрээ хаана байгааг мэдэхгүй мартчихсан байдаг. Гал гарч байгаа үед аваарын гарц онгорхой тохиолдолд оршин суугчид гадагшаа аюулгүй гарах боломжтой. Тийм ч учраас орон сууцны айл өрхүүд шаардлага тавьж аваарын гарцаа чөлөөлүүлэх хэрэгтэй.

-Онцгой байдлын алба хаагчид ажил үүргээ гүйцэтгэхэд нь саад болдог ямар зүйл байна вэ?

-Манай алба хаагчид 24 цаг бэлэн байдаг. Маш олон саад бэрхшээл тэдэнд тулгардаг. Жишээлбэл, нийслэлийн гэр хорооллын айл өрх, гудамжнуудын хаягжилт муу байдаг. Сандарсан, айж тэвдсэн хүмүүс гэрийн хаягаа буруу хэлэх тохиолдол зөндөө байдаг. Иргэдийн өгсөн хаягийн дагуу явлаа гэхэд орон сууцны хорооллуудад зам сийрэг биш, гэр хорооллуудад ямар нэгэн тэмдэг тэмдэглэгээгүй мухар гудамж маш их байдаг. Энэ бүхнээс үүдээд маш их хугацаа алддаг. Хэчнээн түгжрэлтэй байсан ч иргэд галын машин, эмнэлгийн машинуудад зам тавьж өгдөг. Жишээлбэл, Баянзүрх дүүргийн 43 дугаар хороог хараарай. Машин зам нь нэг урсгалтай, эргэж орох ямар ч нөхцөл боломж байхгүй. Иргэд “Энд гал гарчихсан байна, замаа чөлөөлөхгүй бол галын машин орох боломжгүй юм байна” гээд сайн дураараа гараад машинаа холдуулдаг ухамсартай, хариуцлагатай байх ёстой. “Манай байр шатаагүй, зэргэлдээх байр шатаж байна” гээд хараад сууж болохгүй. Та татсан тамхиныхаа ишийг л бүрэн унтраачих. Тагтан дээрээ тамхи татдаг бол битгий тат. Тамхи татаж байгаа хүнд бусад хүмүүс нь шаардлага тавьж суръя. Шаардлагыг нь биелүүлдэг байя. Ой хээр явахдаа ил задгай гал түлсэн бол бүрэн унтрааж байя. Тэгвэл та байгаль орчиндоо аюул учруулахгүй шүү дээ.

-Одоо цаг агаар хүйтэрч, иргэд гэр, байшиндаа гал түлээд эхэлчихсэн байгаа шүү дээ. Иргэдэд гал түймрээс урьдчилан сэргийлэх зөвлөгөө, мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Иргэд эрхээ маш сайн мэддэг. Гэхдээ иргэний үүргээ ухамсарлах хэрэгтэй. Ой хээрийн түймэр гарахад түүнийг унтраалцах үүрэгтэй. Энэ газар нутаг дээр ганцхан та амьдардаггүй. Таны эргэн тойрны хэн нэгэнд аюул тулгарсан бол хэзээ нэг өдөр танд ч тулгарч болно. Оршин байгаа газраа аюулгүй байлгахын тулд хэлдэг, ярьдаг, шаарддаг, шаардлагыг хүлээж авдаг ухамсартай байгаасай гэж хүсдэг. Таны цахимаар үзэж хардаг, амьдралд чимх ч хэрэггүй зүйл амь насыг тань хамгаалж чадах уу. Үгүй бол ганц ч болов зөвлөмж зөвлөгөөг хараасай гэж боддог. Онцгой байдлын байгууллагаас анхааруулж байна, зөвлөж байна гэдэг үгийг хүмүүс анхаарахаа больчихсон. Гэтэл тэр мэдээллийг сонсохгүй өнгөрөөж байгаа хүн л гал алдчихсан байдаг. Хүн аливаа зүйлийг биеэрээ мэдэрсэн үедээ л ухаардаг. Саяхан болсон явдал ярья л даа. Нэг ах хоёр хүүхдээ сургуульд нь хүргэж өгчихөөд ажил дээрээ иртэл хажуу айлынх нь хүн “Танай гэр шатаж байна” гэж утсаар хэлсэн. Яараад гэртээ иртэл гэрийн буурийг нь тойроод хэдэн төмөр л үлдсэн байсан. Лизингээр авчихсан байсан хөргөгч, телевиз, тавилга нь бүгдээрээ юу ч үгүй шатсан. Тэр хүн өртэй үлдсэн, өмссөн хувцастайгаа хоцорсон. Аз болж хүүхдүүд нь сургууль дээрээ байсан. Хүмүүс гал гарах ямар ч үндэслэл байхгүй гэж ярьдаг. Хэзээ ч гал өөрөө асдаггүй. Зүгээр л өөрөөсөө шалтгаалах бүх зүйлийг хийчихсэн байх ёстой. Иргэн бүр хариуцлагатай, ухамсартай байж, урьдчилан сэргийлж чадвал гай, гамшгаас хохирол амсахгүй байх бүрэн боломжтой.

Ө.АНХЗАЯА

Нийслэлийн цагдаагийн удирдах газрын Халаасны хулгайн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн хурандаа Э.Нямаатай гар утасны хулгайн талаар ярилцлаа.

-Халаасны хулгайн гэмт хэргийн хэдэн хувийг нь гар утасны хулгай эзэлдэг вэ?

-Халаасны хулгайн гэмт хэргийн 93 хувийг гар утасны хулгай, үлдэх хувийг хэтэвч, зөөврийн компьютер, гэрэл зургийн аппарат болон бусад эд зүйл эзэлдэг.

-Халаасны хулгай Монголд хэдий үеэс эхэлж дэлгэрсэн гэж үздэг юм бол. Тэр дундаа гар утасны хулгайн тухайд онцолбол?

-Хулгай хүний нийгмийн аль ч цаг үед байсан бөгөөд цаг үеийнхээ хөгжлийг дагаад төрөл, арга хэлбэр, халдлагын зүйл нь хувьсан өөрчлөгдөж байдаг. Хулгайн гэмт хэрэг манай улсад малын, тээврийн хэрэгслийн, орон байрны, халаасны гэсэн төрөл хэлбэртэй байна. Халаасны хулгай нь зах, худалдаа наймаа, зээлийн газрууд, хүн ихээр төвлөрсөн цэгүүдэд монгол дээлийн өврөөс хөөргийг нь, бүснээс нь хэт хутгыг нь, монгол гутлын түрийнээс нь гаансыг нь хулгайлах байдлаар үйлдэгдэж “Өвөр түрийний хулгай” гэдэг нэрээр 1920-иод оны үеэс анх бүртгэгдэж эхэлсэн юм билээ.

1950-1980-аад оны үеэс түрийвчний хулгай газар авсан. Тухайн үед бэлэн бус төлбөр, тооцооны хэрэгсэл байгаагүй. Хүмүүс бэлэн мөнгөө түрийвчиндээ л авч явна.

Түрийвчээ хувцасныхаа халаасанд л хийдэг, халаасны хулгайч нар түүнийг нь хулгайлдаг. Харин гар утсыг 1997 онд анхны үүрэн оператор Мобиком корпораци зах зээлд нэвтрүүлж худалдаанд гаргаж эхэлсэн. Энэ үеэс л халаасны хулгайн гэмт хэргийн гол объект буюу халдлагын зүйл нь гар утас руу шилжсэн байдаг. Гар утас зөвхөн харилцаа холбооны хэрэгсэл байхаа болиод нийгмийн харилцаанд оролцох гол төхөөрөмж, үнэт зүйл болсон. Утсан дээр хүний амьдралын сайн сайхан дурсамжууд, дуу дүрс бичлэг, гэрэл зураг, бусад олон төрлийн хувийн мэдээлэл хадгалагддаг. Хамгийн чухал нь банк санхүү, данстай холбоотой мэдээллүүд байдаг. Утсан дээрээ чухал программуудыг татаад түүгээрээ ажлаа амжуулдаг хүн утсаа алдчихвал өдөр хоногоор хохирол нь шууд бусаар тооцогдоод явна.

-Он гарснаас хойш гар утасны хулгайн хэдэн тохиолдол бүртгэгдсэн бэ?

-Энэ оны III улирлын байдлаар 3300 орчим халаасны хулгайн гомдол мэдээлэл цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн. Үүнээс 934 гомдол дээр нь хэрэг бүртгэлтийн хэрэг нээж мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулж 180 орчим хэргийг илрүүлж, эзэн холбогдогчийг олж тогтоон, хохирлыг барагдуулах ажил хийгдэж байна.

-Гар утасны хулгайн хэдэн хувь нь Улаанбаатар хотод бүртгэгдэж байна вэ?

-Гар утасны хулгайн 93 хувь нь нийслэл хотод, 5-7 хувь нь орон нутагт үйлдэгддэг. Аймаг, сумдын ойн баяр наадмын арга хэмжээ тохиогоод газар газраас олон хүн цугладаг шүү дээ. Яг тэр үеэр хулгайч нарын бүлэг зохион байгуулалтад орж аймаг, сум орон нутаг дамжин энэ төрлийн гэмт хэргийг үйлдэж байна.

-Ямар үед хүмүүс гар утсаа хамгийн ихээр алддаг талаар судалгаа бий юу?

-Халаасны хулгай гэмт хэрэг идэвхждэг үе гэж бий. Судалгаанаас үзэхэд цагаан сар, улсын баяр наадам, хичээлийн шинэ жил эхлэх үеэр хулгайн гэмт хэргийн гаралт өсчихдөг. Ерөнхийдөө хүн олноор цугласан газар энэ төрлийн үйлдэгддэг гэсэн үг. Цагдаагийн байгууллагаас гаралтыг бууруулах, илрүүлэлтийг нэмэгдүүлэх, урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр олон талт ажил, арга хэмжээг үе шаттайгаар зохион байгуулж байна. Үүний нэг жишээ нь нийслэлийн төвийн 103 автобусны буудлыг камержуулах ажлыг өнгөрсөн жил “Бодь электроникс” ХХК-тай хамтран хийж гүйцэтгэсэн. Энэ ажил нэлээдгүй үр дүнгээ өгч байгаа. Мөн гэмт хэрэгтэй тэмцэх ажилд хүний оролцоог багасгах, мэдээллийн технологийн дэвшлийг ашиглах хүрээнд Нийслэл хотыг камержуулж “Ногоон бүс” болгох ажлыг хоёр үе шаттайгаар улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар Нийслэлийн засаг захиргааны дэмжлэгтэйгээр хийж гүйцэтгэж байна. Энэхүү ажил 70 орчим хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Халаасны хулгайн гэмт хэрэг камерын бичлэгээр илэрдэг, нотлогддог, шүүхээр тухайн этгээдийн гэм буруу нь тогтоогддог онцлогтой. Тэгэхээр камержуулалт асар их ач холбогдолтой.

-Халаасны хулгайчид ямар арга хэлбэрээр хэргээ үйлддэг вэ, ихэвчлэн бүлэг зохион байгуулалтад орсон байдаг гэж сонссон?

-Энэ оны 10 дугаар сарын байдлаар 58 этгээдэд холбогдох 159 хэргийг илрүүлж мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулж байна. Энэ 58 хүн дотор анх удаа гэмт хэрэг үйлдсэн ганц ч хүн байхгүй, бүгд өмнө нь халаасны хулгайн гэмт хэрэг үйлдээд, ял шийтгэгдэж байсан этгээдүүд байна. Эдгээр хүмүүс дотор бүлэг зохион байгуулалтад ороод хулгай хийдэг хэлбэр ч бий, дангаараа хулгай хийдэг хэлбэр ч бий. Манай улсын Эрүүгийн хуульд бүлэг зохион байгуулалттай гэдгийг товчхондоо гурав ба түүнээс дээш этгээдийн зохион байгуулалттай үйлдлийг ойлгодог. Өөрөөр хэлбэл, нэг нь анхаарлыг нь сарниулж шахаж, түлхэж, ёворч саад үүсгэнэ, хоёр дахь нь хулгайлан авч гурав дахь этгээддээ дамжуулж өөрөөсөө холдуулах байдлаар бүлэг зохион байгуулалттай үйлдэгддэг. Хохирогч ямар нэг байдлаар мэдмэгцээ хулгайлсан этгээдийг барьж аваад нэгжихээр биед нь утас байдаггүй болохоор явуулчихдаг. Гэтэл яг үнэндээ хулгайлаад дамжуулчихдаг.

-Гэмт этгээдүүд хулгайлсан гар утсаа хэрхэн зарж борлуулж, ашигладаг вэ?

-Гэмт хэргийн замаар алдагдсан гар утаснууд ченжүүдээр дамжин сэлбэг засварт ашиглагдах, эсвэл улсын хилээр гадагш гаргах, эсвэл мэдээллийг устгаж дахин зах зээлд худалдан борлуулж эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байна. Өнгөрсөн сард Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулагийн боомтоор ОХУ руу дөрвөн удаагийн үйлдлээр хил гаргахыг завдсан айфон, самсунг загварын 42 гар утсыг хураан авч хохирогчдыг тогтооход Плэй тайм хөгжмийн наадам, Сүхбаатарын талбайд зохион байгуулагдсан Номын баяр, бусад үзэсгэлэн худалдааны үеэр иргэдийн хулгайд алдагдсан гар утаснууд болох нь тогтоогдсон юм. Тэдний дунд утсаа алдаад цагдаагийн байгууллагад бүртгүүлээгүй хүмүүс ч байсан. Улсын хилээр гаргадаг шалтгаан нь ОХУын тодорхой иргэдээс жишээ нь хар өнгөтэй Iphone 14 pro max загвараас таван ширхэг гэх мэтээр захиалга өгдөг юм байна, түүнийг тус улсын буриад иргэд Монголд орж ирээд Теди, Монтел төвийн гадна “утас авна, зарна” гээд байж байдаг ченжүүдээс цуглуулж худалдан авч хил гаргадаг нөхцөл байдлыг өнгөрсөн сард хийсэн шалгалтын үр дүнд тогтоосон. Цуглуулсан утсаа хил гаргахдаа Улаанбаатар Улаан-Үд хотын хооронд зорчигч тээврийн үйлчилгээ эрхэлдэг “Alphard” маркийн машины жолооч нарт хөлсийг нь төлж хил гаргуулдаг байна. Ийм байдлаар гэмт хэргийн замаар алдагдсан нэлээдгүй тооны гар утас улсын хилээр гарчээ гэж дүгнэж байна. Нөгөө хэсэг нь сэлбэг засварт ордог. “Iphone” брэндийн сүүлийн үеийн гар утасны эх хавтан /mother board/-аас бусдыг нь бүгдийг нь ашигладаг. Эх хавтан нь тухай утасны уураг тархи, үйлдвэрлэгчээс суурилуулж өгсөн давтагдашгүй дугаар бүхий IMEIкодын мэдээллүүдийг агуулдаг. Өөрөөр хэлбэл, гар утасны ой санамж уураг тархи гэсэн үг. Хулгайн гар утаснуудын зарим хэсгийнх нь доторх мэдээллүүдийг устгах буюу хар ярианы хэллэгээр “базаж” дахин зарж борлуулдаг. Энэ мэтээр халаасны хулгайд алдагдсан гар утаснууд эдийн засгийн эргэлтэд орж байна.

-ОХУ-аас өөр ямар улс руу хулгайлагдсан утас ихэвчлэн гардаг талаар мэдээлэл байгаа юу?

-Бид ОХУ руу гардаг гэдгийг тогтоосон. Урд хөрш БНХАУ руу бас гаргадаг мэдээлэл бий, энэ талаар судалгааны ажил хийгдэж байгаа. Мөн Турк рүү гардаг гэсэн мэдээлэл байдаг. Ийм тохиолдлыг бид одоогоор тогтоогоогүй байна. Зарим иргэд “Find my phone”, location апп-ээ идэвхжүүлсэн үедээ алдсан тохиолдолд “утасны маань байршил заагч БНХАУ-ын Эрээн хот, Шилийн гол, Баяннуур аймагт заагаад байна. Энд шалгалтын ажиллагаа явуулж болохгүй юу” гэсэн хүсэлтүүд ирдэг. Тэгэхээр яах аргагүй ОХУ болон БНХАУ руу гардаг гэсэн үг.

-Гар утсаа алдсан зарим хүн Цагдаагийн байгууллагад мэдэгддэггүй юм байна лээ?

-Мэдэгдэхгүй байх тохиолдол их байна. Та утсаа алдсан л бол цагдаагийн байгууллагад бүртгүүлчих хэрэгтэй. Цагдаагийн байгууллагын зүгээс алдагдсан гар утсыг гэмт хэргийн мэдээллийн сандаа IMEI кодоор нь бүртгэдэг, уг мэдээллийг мөн “102 Police” аппликэйшн болон “E-Mon golia” системд байрлуулдаг. Тиймээс иргэд хуучин гар утас худалдах авах тохиолдолд гэмт хэргийн замаар алдагдсан болон гээгдүүлсэн гар утас эсэхийг дээрх системд нэвтрэн орж харах боломжтой.

-Утсаа алдсан чинь банкны данснаас мөнгийг нь гаргаад авсан байна, өмнөөс нь зээл авсан гэх мэт мэдээлэл олон нийтэд цацагддаг. Ямар аргаар иргэдийн хувийн мэдээлэлд нэвтэрч байна вэ?

-Иргэд маань утасны дэлгэцийн нэвтрэх кодыг санахад амархан гэдэг утгаар 0000, 1234, 1111, 2222, 3333, … гэх мэт цифрээр түгээмэл кодолдог. Гэтэл энэ тоонуудыг хулгайч хамгийн түрүүнд туршиж үздэг. Иймэрхүү код хийх нь “миний мэдээллийг ав” гэж зөвшөөрснөөс өөрцгүй. Мөн гар утсаа алдсан иргэдэд lost mode тохиргоонд бүртгэгдсэн утасны дугаар болон ашиглаж байсан эзэмшигчийн утасны дугаарт apple support-оос “Таны алдагдсан iphone 14 олдсон байна. Байршлыг харах:…” гээд линк явуулдаг. Тухайн хүн утасны байршлаа харна гэж ойлгоод уг линк рүү нэвтэрч APPLE ID нэвтрэх нэр, нууц үгээ оруулчихдаг, ингээд гэмт этгээдэд утас, и-мэйл, бусад мэдээлэлд нэвтрэх замыг нээж өгдөг. Үнэндээ энэ таны нэвтрэх нэр, нууц үгийг авах зорилготой хуурамч линк /фишинг/юм. Ийм арга замаар утсанд нэвтэрдэг, дараа банкны аппликэйшн рүү тань орно, нууц үгийг мэдэхгүй учраас “нууц үг сэргээх” цэсийг ашиглаж утсанд ирсэн нэг удаагийн кодоор нэвтэрч гүйлгээний нууц үгийг тань төвөггүйхэн өөрчилчихнө. Ингээд л эзнийх нь өмнөөс хувийн мэдээлэл болон дансыг ашиглах удирдаад явах боломж бүрдэж байгаа юм. Тиймээс дэлгэцийн нэвтрэх кодыг хялбар тоогоор кодлохгүй байх, apple support-оос “Таны алдагдсан iphone 14 олдсон байна. Байршлыг харах:…” гэсэн хуурамч линк рүү орохгүй байх хэрэгтэй.

-Гар утас хулгайлсан этгээдэд ямар ял шийтгэл оногдуулдаг вэ?

-Эрүүгийн хуулийн 17.1.1-д “Бусдын эд зүйлийг хүч хэрэглэхгүйгээр нууцаар хууль бусаар авсан бол нийтэд тустай ажил хийлгэх, зорчих эрхийг хязгаарлах, мөн хорих ял оногдуулах”-аар заасан. Гэхдээ халаасны хулгайн гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд ихэвчлэн зорчих эрх хязгаарлах, эсвэл нийтэд тустай ажил хийлгэх ялыг шүүхээс оногдуулж байна. Энэ төрлийн ял шийтгэл нь цээрлүүлэх үр нөлөө багатай байгаагийн гол үзүүлэлт бол ийм хэргийг үйлддэг этгээдүүд Цагдаагийн байгууллагад шалгагдаж байх хугацаандаа ч тэр, прокурор, шүүхийн шатанд шилжсэн үедээ ч тэр бусдын гар утсыг хулгайлсаар байдаг явдал юм. Тухайлбал, гэмт этгээдийн хэрэг нь шүүхээр шийдэгдэх гэж байтал дахиад бусдын гар утсыг хулгайлдаг. Энэ тохиолдолд хуульд зааснаар нэг этгээдэд холбогдох хэд хэдэн хэргийг нэгтгэн шалгаж, шүүхээр шийдвэрлэх шаардлага үүсдэг. Энэ нь шүүгдэгч, яллагдагчийн эрх зүйн байдлыг дордуулахгүйн тулд хуульд тусгасан зохицуулалт юм. Мөн Улаанбаатар хотод төрж өссөн, нийслэл хотод хулгайн гэмт хэрэг үйлдэж амьдардаг этгээдийн үйлдсэн гэмт хэрэгт “Улаанбаатар хотоос гадагш гарахыг хориглох” зорчих эрх хязгаарлах ял оногдуулж байгаа нь тухайн этгээд цээрлүүлэх үр нөлөө үзүүлэх үү, ядаж тухай этгээдийн амьдардаг гудамж, хорооноос гадагш гарахыг хориглох ял оногдуулсан бол илүү үр нөлөөтэй байх ёстой. Үүнд хууль тогтоох байгууллага, прокурор, шүүх анхаарал хандуулах цаг болжээ.

-Энэ төрлийн гэмт хэргийн гаралтыг бууруулахын тулд ямар арга хэмжээ авах нь зүйтэй вэ?

-Нэн тэргүүнд хууль, эрх зүйн орчинд өөрчлөлт оруулах ёстой. Энэ төрлийн гэмт хэргийн гаралтыг бууруулах чиглэлээр олон талын судалгаа, шинжилгээ хийгдэж байна. Мал хулгайлах гэмт хэргийг Эрүүгийн хуулийн 17.12 дугаар зүйлд тусдаа зүйлчилж зохицуулан мал сүргийг гэмт халдлагаас хамгаалж байна, гэтэл жилд 4000- 5000 хүн өртөж хохирдог, хор хохирол ихтэй, нийгмийн харилцаанд ордог хамгийн чухал мэдээллүүдийг агуулсан харилцаа холбооны төхөөрөмж болсон гар утсыг хулгайлсан тохиолдолд оногдуулах хариуцлага хөнгөн, нарийвчилсан зүйл, зохицуулалт алга байна. Тиймээс Эрүүгийн хуульд “Бусдын хувцаснаас, цүнхээс, гар тээшнээс эд зүйл хулгайлсал бол…” ийм ял шийтгэнэ гэж халаасны хулгайн гэмт хэргийг тусад нь зүйлчилж, ялын бодлогыг нь эргэж харах нийгмийн хэрэгцээ шаардлага үүссэн байна. Мөн халаасны хулгайн үйлдэлд яг ямар үйлдлийг хамааруулан ойлгох талаар Улсын дээд шүүхийн тайлбар тогтоол гаргуулж энэ төрлийн гэмт үйлдлийг нэг мөр ойлгож мөрдөх шаардлага байна. Энэ талаар холбогдох эрх бүхий албан тушаалтнуудад саналаа тайлбарлаж, танилцуулаад ажиллаж байгаа.

Халаасны хулгайтай тэмцэх чиглэлээр хөрш орнуудын эрүүгийн хуулийг судлахад ОХУ-ын Эрүүгийн хуулийн 158-р зүйлийн 2 дахь хэсгийн /Г/, БНХАУын Эрүүгийн хуульд мөн халаасны хулгайн гэмт хэргийн зохицуулалтыг тусад нь хуульчилж ял шийтгэл оногдуулахаар зохицуулсан байна. Манай улсын Эрүүгийн хуульд нарийвчилсан зохицуулалт оруулж ялын бодлогыг чангатган хуульчилбал энэ төрлийн гэмт хэрэг багадаа 50 хувиар буурч жил бүр гар утсаа хулгайд алддаг олон мянган иргэний өмчлөх эрх Эрүүгийн хуулиар баталгаатай хангагдах нөхцөл бүрдэнэ гэж ойлгож байна.

Ө.Анхзаяа

Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яамны Газрын тосны бодлогын газрын дарга Б.Анхбаяраас түлш, шатахууны нөөцийн талаар тодрууллаа.

-Манай улсын шатахуун, түлшний нөөц хэр байна вэ?

-Монгол Улсын хэмжээнд өнөөдөр/өчигдөр/-ийн байдлаар АИ92 төрлийн авто бензин 25 орчим хоног, түлш 25 хоног, АИ95 бензин 45 хоногийн нөөцтэй байна. Энэ долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаанд Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яамнаас 2025 онд аж ахуйн нэгжүүдийн бүрдүүлэх ёстой нөөцийн хэмжээг оруулж батлуулсан. Газрын тосны бүтээгдэхүүний тухай хуулиар аж ахуйн нэгжүүдийг 30 хоногийн нөөцтэй байх шаардлагыг тавьдаг. Тиймээс энэ хуулийн хүрээнд аж ахуйн нэгжүүд 30 хоногийн нөөц буюу ноднин жилийн хэрэглээн дээр суурилсан нөөцийг бүрдүүлэх учиртай. Ингээд газрын тосны манай улсад үйл ажиллагаа явуулдаг 64 аж ахуйн нэгж нийт 180 мянган тоннын нөөцтэй байлгахаар Засгийн газрын тогтоол батлагдсан. Энэ тогтоолд АИ92 бензин 60 мянга, түлш 110 мянга, онгоцны түлш 5.5 мянга, шатдаг хий 3.5 мянган тонныг нөөцлөх ёстой гэж тусгасан. Тиймээс компаниуд 2025 онд ийм хэмжээний нөөцийг бүрдүүлэх ёстой юм.

-Одоо байгаа нөөц маань өвөлжилт, газар тариалангийн ажлын үед ямар нэгэн асуудал гарахгүйгээр хангалттай байна гэж ойлгож болох уу?

-Бид энэ оны есдүгээр сард газрын тосны бүтээгдэхүүнийг тогтвортой нийлүүлэх талаар ОХУ-тай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийг хийсэн. Энэ хэлэлцээрийн дагуу ОХУ Монгол Улсад газрын тосны нийлүүлэлтийг ямар нэгэн байдлаар тасалдуулахгүй байх үүрэг хүлээсэн. Манай талаас өөрсдийнхөө захиалгыг өгнө. Өвөлжилтийн бэлтгэл ажил болон газар тариалангийн ажилд дизель түлш ихээр шаардагддаг. Одоогийн байдлаар улсын хэмжээн дэх нөөц хангалттай байна. Ойролцоогоор 90 орчим мянган тонн түлш байгаа.

-Түрүүн хэлсэн 180 мянган тонн гэдэг нь сарын нөөц юм байна. Тэгэхээр манай улсын жилийн хэрэглээ хэр байдаг вэ?

-Энэ 180 мянган тонн гэдэг чинь 30 хоног буюу нэг сарын нөөц гэсэн үг. Энэ дотроо АИ92, авто болон онгоцны түлш, АИ95 гээд бүх бүтээгдэхүүн орно. Төрөл тус бүр дээрээ 30 хоногийн нөөц гэсэн үг. Харин хэрэглээнээсээ хамаараад өөр өөр байна. Манай улсын энэ төрлийн бүтээгдэхүүний хэрэглээ жил ирэх тусам 5-10 хувиар нэмэгдэж байна. Ноднин жил манай улс нийтдээ 2.1 сая тонн газрын тосны бүтээгдэхүүн хэрэглэсэн. Харин энэ жил энэ тоо 2.3 сая тонныг давах нь гэсэн прогнозтой байгаа. Тэгэхээр жил бүр нэмэгдэж байгаа хэрэглээн дээрээ тулгуурлаад дараа жилийн нөөцийнхөө тогтоолыг батлуулж гаргадаг юм.

-Газрын тосны нөөцийн савыг нэмэгдүүлэх тал дээр салбар яамнаас ямар ажлууд хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?

-Хамтарсан Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт энэ талаар тусгагдсан байгаа. Ингэхдээ 3-6 сарын нөөцийн агуулахыг барьж байгуулах зорилтот ажлыг тусгасан. Тус улсын өмчит хадгалах савыг аль болох хилийн бүс болон Өмнөговь аймаг, Улаанбаатар хот гэсэн байршлуудад байгуулах юм. Энэ ажлыг ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд хийж гүйцэтгэх төлөвлөгөөтэй.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Сүүлийн үед зам тээврийн ослын тоо нэмэгдэж, явган зорчигчийн амь нас, эрүүл мэнд хохирсон тохиолдол өсч байна. Үүнтэй холбогдуулан Тээврийн цагдаагийн албаны Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн, Цагдаагийн ахмад Х.Мөнх-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Энэ онд зам тээврийн осолд явган зорчигч холбогдсон хэдэн тохиолдол бүртгэгдээд байна вэ?

-2024 он гарсаар улсын хэмжээнд нийт 21485 зам тээврийн осол бүртгэгдсэн байна. Эдгээр тохиолдлын 1528-д нь явган зорчигч холбогдсон. Харамсалтай нь, эхний есөн сарын байдлаар явган зорчигч замын хөдөлгөөнд оролцож байгаад мөргүүлж, амь насаа алдсан 83 тохиолдол бүртгэгджээ. Эдгээрийн 42 нь нийслэлд, 41 нь хөдөө орон нутагт бүртгэгдсэн. Замын хөдөлгөөнд оролцож байгаад гэмтэж бэртсэн хүний тоо 1445 байгаагийн 80 орчим хувь нь нийслэлд бүртгэгдсэн байна.

-Хоёр хоногийн өмнө Яармагийн зам дээр ноцтой осол гарч, гарцаар гарч явсан хоёр хүнийг мөргөж, нэг нь амь насаа алдсан харамсалтай хэрэг гарсан. Энэ тал дээр албаны хүний хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Явган зорчигч, жолооч аль аль нь замын хөдөлгөөний дүрмээ баримталж хөдөлгөөнд оролцох хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол хэн нэгэн хүний амь нас, эрүүл мэнд хохирох эрсдэл үүсдэг. Монгол Улсын замын хөдөлгөөний дүрэм дээр жолооч болон явган зорчигчид хүлээлгэх үүрэг гэж байдаг. Энэ үүргээ биелүүлээгүйн улмаас осол гарч хүний амь эрсдээд байна.

-Явган зорчигчид ямар үүрэг хариуцлага хүлээлгэдэг вэ?

-Монгол Улсын замын хөдөлгөөний дүрмийн тавдугаар бүлэгт явган зорчигчийн эрх, үүргийг тодорхой заачихсан байгаа. Явганаар замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа иргэн бүр зам хөндлөн гарах гэж байгаа тохиолдолд заавал явган хүний тэмдэг, тэмдэглэгээтэй хэсгээр гарах ёстой. Энэхүү дүрмийн заалтыг иргэд биелүүлэхгүй тохиолдол их гардаг.

Замын хөдөлгөөний ачаалал ихсээд, хурд нь саараад ирэх үед түгжирч байгаа машинуудын дундуур гарцгүй хэсгээр зам хөндлөн гарч байна. Аль эсвэл хажууд нь нүхэн гарц, гүүрэн гарам байгаа тохиолдолд түүгээр гарахаас залхуурдаг. Ингэснээр тухайн хэсгээр явж байгаа тээврийн хэрэгсэлд мөргүүлэх, шүргүүлэх зэрэг тохиолдол гардаг. Явган зорчигч гарцгүй хэсгээр зам хөндлөн гарахгүй байх, онц шаардлагагүй бол замын зорчих хэсэг дээр гарах ёсгүй байдаг. Зөвхөн Нийслэлийн тохижилт үйлчилгээний газрын ажилтнууд, зам ангийн ажилчид, замын цагдаа хөдөлгөөн зохицуулж байгаагаас бусад тохиолдолд иргэд зорчих хэсэг дээр байх ёсгүй. Үүнийг үл хайхран замын зорчих хэсэг дээр такси барих гэж зогсож байгаад мөргүүлэх тохиолдол гардаг.

-Бага насны хүүхэд замын хөдөлгөөний дүрэмд хэрхэн аюулгүй оролцох ёстой вэ?

– Монгол Улсын замын хөдөлгөөний дүрэмд заасны дагуу 10 хүртэлх насны хүүхдийг эцэг эх, харгалзах хүнгүйгээр замын хөдөлгөөнд оролцуулахыг хориглодог.

ЕБСболон цэцэрлэгүүдэд “Гараас-гарт” хөтөлбөр хэрэгждэг. Тийм учраас эцэг эхчүүд заавал сургууль дээр нь хүргэж өгөөд, аваад явах ёстой. Мөн сургуулиудын гадна “School police” ажиллаж байгаа учраас 10 хүртэлх насны хүүхдүүд зам тээврийн осолд өртөх нь харьцангуй бага. Гэтэл түүнээс дээш насны хүүхдүүд замын хөдөлгөөнд бие даагаад оролцдог учраас зам тээврийн осолд өртөх нь ихэсдэг. Хүүхдүүд гэрээс сургууль хүртэлх замдаа бэртэж гэмтэж байгаа тохиолдлууд их гарч байна. Иймд эцэг эхчүүд хүүхдүүддээ аль гарцаар зам хөндлөн гарах вэ гэдгийг сайн зааж өгөх хэрэгтэй.

-Замын хөдөлгөөнд оролцож буй жолооч нарт замын хөдөлгөөний дүрмийн ямар үүрэг хариуцлагыг хүлээлгэдэг вэ. Жолооч нар ихэвчлэн ямар дүрмийг зөрчиж байна вэ?

-Монгол Улсын замын хөдөлгөөний дүрэм дээр “Явган хүний гарц нэвтрэх” гээд тусдаа бүлэг, заалт байдаг. Жолооч нарын хамгийн энгийн мэддэг зүйл нь улаан гэрэл хараад зогсдог. Үүнтэй адил явган хүний гарц гэсэн тэмдэг байгаа тохиолдолд жолооч заавал хурдаа хасах ёстой. Тэр нь гэрлэн дохиотой, дохиогүй зам байсан ч хамаагүй. Энэ тал дээр жолооч нар ихэвчлэн хурдаа сааруулахгүй зорчдог. Хэрвээ явган зорчигч зам хөндлөн гарах гээд гарцны хажууд зогсож байвал тухайн зорчигчийг жолооч түрүүлж замаар нэвтрүүлэх ёстой.

Гэтэл замын хөдөлгөөний ачаалал ихтэй байгаагаас болоод жолооч нар явган хүний гарцыг анзаарахгүй явчихдаг. Мөн хөдөлгөөнд оролцох үедээ маш болгоомжгүй үйлдэл гаргадаг, гар утас болон ижил төрлийн зүйл оролдож байгаад зам хөндлөн гарч байгаа явган зорчигчийг гарцан дээр харахгүй очоод мөргөдөг тохиолдлууд гардаг. Замын хөдөлгөөний дүрмийн жолоочнарт хамаарах хамгийн чухал заалт нь “зэрэгцээ эгнээнд явж байгаа жолооч явган зорчигчдод зам тавьж өгөх гээд хурдаа хасвал мөн хурдаа хасах ёстой” гэж заасан байдаг. Үүнийг мөрдөөгүйн улмаас явган зорчигчийг мөргөх, гэмтээх тохиолдлууд их гардаг. Уулзвар гарцаар нэвтрэх үедээ шар гэрэл асангуут амжина гээд орчихдог. Гэтэл шар гэрэл унтраад улаан болоход нөгөө талаас явган зорчигч зам руу орж ирдэг. Тэр үед мөргөж гэмтээх тохиолдол байдаг. Жолоочийн сахилга бат гэдэг зүйл маш чухал байна. Замын тэмдэг тэмдэглэл, гэрлэн дохиогоо маш сайн баримтлах ёстой.

-Осол ихэвчлэн хаана бүртгэгдэж байна вэ. Хэдэн насны хүмүүс өртөж байна вэ?

-Өдөр бүр 2-3 хүн ямар нэгэн байдлаар зам тээврийн осолд өртөж байна. Тээврийн цагдаагийн албанаас хоёр жилийн өмнө судалгаа хийсэн. Нийслэлд гарсан тохиолдлын ихэнх нь Улаанбаатар хотыг тойрсон гэр хорооллын дунд тавигдсан засмал замууд дээр гарсан осол байдаг. Харанхуй шөнө, оройн цагаар үзэгдэх орчин хязгаарлагдаад ирэх үед осол их гардаг. Осолд 18-40 орчим насныхан их өртөж байна. Мөргөлдсөн хүмүүсийн гэрэл зургийг тулгаад үзэхээр ойролцоогоор 80-90 хувь нь хар бараан өнгийн хувцас өмссөн байдаг. Хар бараан хувцас өмссөн хүмүүс жолооч нарт тээврийн хэрэгслийн ойрын гэрэлд шөнийн цагаар 17 метр дотор л харагддаг. Энэ нь туршилтаар тогтоогдсон зүйл. Гэр хорооллын дундах зам дээр хөдөлгөөний ачаалал сийрэг учраас 60 хүртэлх км цагийн хурдтай явж байгаа машинууд нэг секундэд 16 метр газар туулдаг. Тийм учраас хурдтай явж байгаа машин 17 метр дотор явган зорчигчийг хараад хурдаа хасахад зорчигч дээр тулаад очдог. Улмаар явган зорчигчийг мөргөөд, амь нас нь хохирдог. Замын хөдөлгөөний дүрэм дээр зөвлөмжөөр орсон заалт байдгийн нэг нь “Шөнийн цагаар өөрийнхөө харагдах нөхцөл байдлыг сайжруулах зорилгоор гэрэл ойлгох бүхий шинж чанартай хувцас өмсөж хөдөлгөөнд оролцоно уу” гэсэн заалт замын хөдөлгөөний дүрмийн 5.2 дахь хэсэг дээр байдаг.

-Явган зорчигчийн зам хөндлөн гарах гарцтай ойролцоох зам дээр хурд сааруулагч байдаггүй нь зам тээврийн осол гарах нэг шалтгаан болж байгаа байх?

-Тухайн замын хөдөлгөөний эрчим, ачаалалд тохируулаад судалж байгаад хурд сааруулагчийг байршуулж хийдэг. Явган зорчигч мөргүүлж байгаа цэгийн судалгааг нь гаргаад тухайн нутаг дэвсгэрээс Нийслэлийн замын хөгжлийн газар луу явуулаад хурд сааруулагч тавих эсэхийг шийддэг. Сүүлд Яармагийн зам дээр гарсан осолтой холбоотойгоор тухайн газарт явган зорчигчийн аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр хурд сааруулагч тавих шаардлагатай гэж үзвэл манайхаас судалгааг нь хийгээд явуулна. Хурд сааруулагчийг ихэвчлэн сургууль орчмын бүс дээр хүүхдүүдийн аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор тавьдаг.

-Гэрлэн дохио, зохицуулагч байхгүй үед явган зорчигч хэрхэн аюулгүй байдлаа хангаж зам хөндлөн гарах ёстой вэ?

-Явган зорчигч машиныг бүрэн зогссоны дараа зам хөндлөн гарах ёстой. Гарцан дээр зогсож байтал машин хурдаа хасаж байгааг хараад шууд явж болохгүй. Нөгөө машин чинь зуны дугуйтай явж байвал гулсаж ирээд зорчигчийг мөргөх аюул үүснэ. Аль болох машин бүрэн зогссоны дараа явган хүний зам руу орох хэрэгтэй. Нүдэнд харагдах газар болон ойр хавьд нэг ч гарц байхгүй, зам хөндлөн гарах зайлшгүй шаардлага байвал хоёр талаас ямар ч тээврийн хэрэгсэл чиглэж ирээгүй үед замыг эгц хөндлөн гарна гэсэн дүрэм байдаг. Энэ заалтыг нарийн зам дээр л мөрдөх хэрэгтэй. Өргөн зам дээр явган хүний гарцыг 400 метрийн зайтай хийсэн учраас гарцаараа гарах хэрэгтэй.

-Өвлийн улирал ирж буйтай холбогдуулан жолооч нар замын хөдөлгөөнд хэрхэн аюулгүй оролцох талаар зөвлөгөө өгнө үү?

-Өвлийн улирал болж байгаа учраас жолооч нар машиныхаа дугуйг солих шаардлагатай. Дөрвөн улирлын дугуй гэж байхгүй. Тэр дугуй нь -10 градусаас дээш хүйтэрдэггүй уур амьсгалтай орнуудад зориулагдсан байдаг. Мөн шил рүү үлээдэг паар, тос тосолгоо, шил арчигчийн хэвийн ажиллагаа, машины гэрлийн тусгалыг сайжруулах зэргээр автомашины бүрэн бүтэн байдлыг хангасаны дараа замын хөдөлгөөнд оролцох шаардлагатай.

Г.Балгармаа

Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв /НЭМҮТ/-ийн Нийгмийн эрүүл мэндийн лавлагаа лабораторийн биохимич Б.Содномцэрэнтэй хар тугалганы талаар ярилцлаа.

-Хар тугалга гэж яг ямар элемент юм бэ?

-Хар тугалга бол дэлхийн царцдаст байдаг бага температурт хайлдаг, өнгөгүй саарал, хүнд металл. Ихэвчлэн нэгдлийн байдлаар оршдог боловч дангаараа ч оршдог. Олон зуун жилийн турш хүнс үйлдвэрлэл, барилга, машин механизм, аж үйлдвэр гэх мэтчилэн бүх зүйлд хар тугалга хэрэглэгдсээр ирсэн ч хор нөлөөг нь хэрэглээнээс хожуу судалж илрүүлсэн байдаг. Одоо ч хар тугалга бидний эргэн тойронд байсаар байна. Хар тугалгад өөрийн гэсэн гайхалтай чанарууд бий. Жишээлбэл, дээр үед хүнсний бүтээгдэхүүний хадгалалтыг уртасгах зорилгоор хар тугалга нэмдэг байсан. Учир нь хар тугалга их чихэрлэг амттай. Тухайн үед бензин, газрын тос, будаг, барилгын салбарт хар тугалгагүй зүйл байдаггүй байлаа. Одооноос л улс орнууд хар тугалгагүй бензин шатахуун, будаг хэрэглэх гэх мэтээр хуулиар зохицуулж эхлээд байна

-Хар тугалгыг их хэмжээгээр агуулдаг зүйлд АИ-92 шатахууныг нэрлэх нь бий. Мөн аккумляторт байдаг гэж үздэг. Энэ талаар тодруулбал?

-Манай улс ОХУ-аас бензиний хэрэгцээгээ хангадаг. Хойд хөрш маань хар тугалгагүй бензин хэрэглэдэг учраас Монголд орж ирж байгаа бензинүүдийг хар тугалгагүй гэж ойлгож байгаа.

-Химийн энэ элементийг бага насны хүүхдүүд болон жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд илүү хор хохирол учруулдаг гэж дүгнэдэг юм билээ?

-Хар тугалга хүрээлэн буй орчныг бохирдуулдаг. Агаарт тархсан хар тугалга цас, бороо, хур тунадасаар дамжин хөрс, усанд шингэж байдаг. Хөрсөнд шингэсэн хар тугалга задардаггүй. Хүрээлэн буй орчин дахь хар тугалганы бохирдлыг хөрсөнд шинжилгээ хийж, бохирдлыг үнэлэх замаар тогтоодог. Хүний биед залгиурын болон амьсгалын гэсэн хоёрхон замаар нэвтэрдэг. Хар тугалга дунд болон ахимаг насны хүмүүсийн биед бага тунгаар нэвтэрвэл цусны даралт ихэсч, цус багаддаг бол их тунгаар нэвтэрвэл тархийг гэмтээж, үхэлд хүргэх аюултай. Хар тугалгад хүүхэд болон жирэмсэн эмэгтэйчүүд өртөмтгий. Ялангуяа 0-6 насны хүүхдүүд илүү их өртдөг. Ийм насны хүүхдүүд хананы халцарсан будгийг идэх, амандаа тоглоом зуух зэргээр байнга хэрэглэдэг зүйл нь хар тугалга агуулсан байвал эрсдэлд өртөж байдаг.

Хар тугалга агаарын доод түвшинд хуримтлагддаг. Хотжилтыг дагаад орчныг бохирдуулагч нэмэгдэж байна. Орчныг бохирдуулагчдын нэг нь хар тугалга мөнөөс мөн. Эрэгтэйчүүдэд үргүйдэл үүсэх гол шалтгаануудын нэг болдог. Насанд хүрэгчид хар тугалгад өртөх нь хүүхдүүдийг бодвол харьцангуй бага. Гэхдээ тухайн хүний ажиллаж, амьдарч байгаа орчны эрүүл ахуй маш их нөлөөлдөг. Бидний эргэн тойронд хар тугалгагүй зүйл нэгээхэн ч үгүй. Өөрөөр хэлбэл, цэвэр зүйл байхгүй гэсэн үг. Насанд хүрэгчдийн биед орсон хар тугалгын 20 хувь нь цусанд шингэдэг бол хүүхдийн биед орсон хар тугалгын 70 хувь нь цусанд шингэдэг. Цусанд шингэсэн хар тугалга ясанд хүрдэг. Ингэснээр хүүхдийн өсөлт хөгжил удааширч, ой тогтоолт, сэтгэн бодох чадвар буурч, анхаарал төвлөрөл сулардаг. Яс хар тугалгыг кальци, төмөртэй андуураад өөртөө шингээдэг. Хүүхэд нь хичээлдээ муу болоод ирэхээр эцэг эхчүүд сургалт, дамжаанд явуулаад байдаг. Гэтэл энэ нь хар тугалгаас шалтгаалсан байж болохыг иргэд анзаарахгүй, тоохгүй байна. Хар тугалганы 70 хувь нь хүүхдийн ясанд шингээд 30 хувь нь өтгөн, шээс, хөлс, эхийн сүүгээр дамжин 48 хоногийн хугацаанд гадагшилдаг. Гэхдээ бүрэн гадагшилдаггүй.

-Дэлхий нийтээр энэ аюултай хэрхэн тэмцэж байна вэ?

-Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага /ДЭМБ/ дэлхий даяар жил бүрийн аравдугаар сарын сүүлийн долоо хоногийг хар тугалганы хордлогоос сэргийлэх долоо хоног болгон тэмдэглэсээр ирлээ. Энэхүү аяны хүрээнд хүүхдүүдийн цусан дахь хар тугалгыг бууруулах, аж үйлдвэрлэлд хар тугалгыг хэрэглэхгүй байх чиглэлд улс орнуудын төрийн болон төрийн бус байгууллагууд хууль тогтоомж гаргахыг, хамтарч ажиллахыг уриалдаг. Энэ аяныг НЭМҮТ ДЭМБ-тай хамтран сүүлийн гурван жил тэмдэглэн өнгөрүүлж байна. Энэ жил “Гэрэлт ирээдүй хар тугалгагүй эхэлнэ” гэсэн уриан дор тэмдэглэн өнгөрүүлж байна. Хар тугалга бол чимээгүй аюул. Иргэд халдварт бус болон халдварт өвчинд анхаардаг шигээ хар тугалганд анхаарлаа хандуулаасай гэж хүсч байна.

-Хүний биед хар тугалга байх ёстой юу. Биед орсон хар тугалгыг илрүүлэх шинжилгээг Монголд хийдэг үү?

-Хар тугалга хүний биед байх ёсгүй. Бид хордохгүй байх ёстой. Гэхдээ хар тугалга хүрээлэн буй орчинд байгаа учраас хүн өртөөд байна. Тийм болохоор ДЭМБ-аас хар тугалга хүний биед байх босго хэмжээ 5 мкг/дл байна гэж тогтоож өгсөн. Энэ нь зөвшөөрөгдөх хэмжээ биш, босго хэмжээ гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Энэ тоо руу ойртох юм уу давсан тохиолдолд хүн хорддог. АНУ-ын CDC буюу Өвчний хяналт, сэргийлэлтийн төв хүний биед байх хар тугалганы босго хэмжээг 5 мкг/дл байна гэж тогтоосон боловч 2021 оноос 3.5 мкг/дл болгож бууруулсан байдаг. Яагаад гэвэл хар тугалгатай тэмцэж байгаа улс орнуудыг АНУ тэргүүлдэг. АНУ-д жил бүр үе шаттайгаар кампанит ажил явуулдаг. Ингэсний үр дүнд хүүхдийн цусан дахь хар тугалганы дундаж хэмжээг тогтоогоод босго хэмжээгээ үе шаттайгаар бууруулж байгаа. Харамсалтай нь, Монгол Улсын хэмжээнд хүүхдийн цусан дахь хар тугалганы дундаж хэмжээг тогтоосон дүн байхгүй. Тиймээс энэ төрлийн судалгааг хийх зайлшгүй шаардлагатай. Дэлхийн улс орнууд хар тугалганы өртөлтөөс янз бүрээр урьдчилан сэргийлж байна. АНУ-д хүүхдүүдийг жилд нэг удаа цусан дахь хар тугалганы хэмжээг тогтоох шинжилгээнд хамруулдаг. Энэ хүн хар тугалгад хордож байгаа эсэхийг нүдээр хараад мэдэх ямар ч боломжгүй шүү дээ. Тиймээс шинжилгээ хийлгэх зайлшгүй шаардлагатай. Манай улсад энэ төрлийн шинжилгээг хувийн болон төрийн байгууллагууд хийдэг. Хамгийн гол нь шинжилгээ хийх арга, аргачлалыг гадаад, дотоодын чанарын хяналтаар баталгаажуулсан байх шаардлагатай. НЭМҮТ АНУ-ын “CDC”-ийн чанарын гадаад хяналтаар улирал болгон шинжилгээний аргачлалаа баталгаажуулдаг. Манай төв хүний цусан дахь хар тугалгын хэмжээг тодорхойлох шинжилгээг 30 мянган төгрөгөөр хийдэг. Энэ төлбөрийг бид өөрсдөө тогтоодоггүй. Эрүүл мэндийн сайдын тушаалаар гарсан ард иргэдэд төлбөртэй тусламж үзүүлэх журмаар энэ үйлчилгээний тарифыг тогтоосон юм. Ингэхдээ энэ шинжилгээг хийхэд хэдий хэмжээний өртөг зардал орж байгааг тооцоолсны эцэст үнэ тарифыг нь тогтоодог.

-Хар тугалга хүний биед орвол ямар шинж тэмдэг илэрдэг вэ?

-Хар тугалга хүн бүрд хор хөнөөл, хохирол учруулдаг. Хүний нөхөн үржихүйн эрхтэн систем, бөөр, элэг, цус, тархинд гэмтэл учруулдаг. Хар тугалгад өртвөл толгой өвдөх, цус багадалт, бөөрний өвчлөл, дотор муухайрах, бөөлжих гэх мэт анхны шинж тэмдэг илэрдэг. Хар тугалгад өртөх хамгийн эмзэг бүлэг бол хүүхэд. Хүүхдүүдийн мэдрэлийн систем хөгжиж гүйцээгүй учраас хар тугалганы хорыг насанд хүрэгчдээс 4-5 дахин илүү шингээдэг. Тэд хар тугалгад өртвөл оюуны хомсдол, хичээлийн хоцрогдол үүсдэг. Хэрэв урт хугацаанд хар тугалгад өртвөл сэтгэн бодох чадвар буурах, зүрхний ишеми, цус харвалт зэрэг өвчний шинж тэмдэг илэрдэг. Жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд хар тугалганд өртсөнөөр олон эрхтэн системийг гэмтээх, ургийн хөгжилд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлд хүргэдэг.

-Урьдчилан сэргийлэх ямар арга байдаг вэ?

-Насанд хүрэгчид нэг минутад дунджаар 20-30 удаа амьсгалдаг. Бага насны хүүхдүүд 40-50 удаа амьсгалдаг учраас амьсгалын замаар хар тугалганы эрсдэлд өртөх магадлал өндөр. Тиймээс урьдчилан сэргийлэх шаардлага зайлшгүй үүсээд байна. Хүүхдээ гадна тоглож байгаад орж ирэхэд нь гарыг нь тогтмол угаалгах, мөн тоглоом болон шууд аманд хүрэх зүйлийг нь хүйтэн усаар угааж хэвших хэрэгтэй. Гэрийн доторх тавилга, эд зүйлсэд тогтмол чийгтэй цэвэрлэгээ хийх хэрэгтэй. Гал түлдэг айлууд үнс нурмаа бужигнуулахаас аль болох зайлсхийх хэрэгтэй. Бужигнуулсан бол чийгтэй цэвэрлэгээ хийх нь чухал. Хананы будаг халцарсан бол дахин будаж засварлах хэрэгтэй. Орчин үед хар тугалгагүй будаг хэрэглээнд нэвтэрсэн хэдий ч хямд, чанаргүй будганд хар тугалганы агууламж байсаар байдаг. Хар тугалга чихэрлэг амттай учраас бага насны хүүхэд халцарсан будаг иддэг. Эцэг эхчүүд гаднаас орж ирээд гадуур хувцсаа сольж, гараа угаачихаад хүүхдэдээ хүрэх хэрэгтэй. Бага насны хүүхэд ахуйн хэрэглээний зай батерей залгихаас хамгаалж хүүхдээс хол байлгах хэрэгтэй.

Мөн төмөр, кальци агуулсан амин дэмтэй хоол хүнс хэрэглэж байх нь зүйтэй. Эцэг эхчүүд боломжтой бол хүүхдүүдээ жилд нэг удаа цусан дахь хар тугалга тодорхойлох шинжилгээнд хамруулах хэрэгтэй. Мөн ажлын орчин нөхцөлөөс улбаатай хар тугалгад өртөж байгаа хүний ажлын байрыг түр болон урт хугацаагаар солих хэрэгтэй. Тамхи татдаг хүний цусанд хар тугалганы агууламж өндөр байдаг. Тийм ч учраас гэр дотор, хүүхдийн дэргэд тамхи татахгүй байх хэрэгтэй. Өвлийн улиралд хүн бүр нарийн ширхэгт тоосонцроос хамгаалсан шүүлтүүртэй амны хаалтыг тогтмол зүүж байх хэрэгтэй. Сургууль, цэцэрлэгүүд наймдугаар сарыг хүртэл засвар хийчихсэн байх ёстой. Гэтэл тухайн байгууллагын дотоод зохион байгуулалтаас үүдээд наймдугаар сард засвар хийх тохиолдол олон. Боловсролын байгууллагууд хүүхдүүдийнхээ ирээдүйн төлөө чанартай барилгын материал хэрэглэдэг байх хэрэгтэй. Өртөг зардал нь өндөр байж болно, гэхдээ энэ нь хүүхдүүдийнхээ ирээдүйд хөрөнгө оруулж байна гэсэн үг.

Ө.АНХЗАЯА