Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Г.Дамдинням: Эдийн засаг үнэхээр сайжирч л байгаа бол Хэмнэлтийн хуулиа бид больчих ёстой DNN.mn

Улсын Их хурлын гишүүн Г.Дамдиннямтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Ирэх оны төсвийг УИХ өнгөрсөн долоо хоногт хэлэлцээд баталчихлаа. Гишүүд, сайд нарын дунд болон, нийгэмд төсөвтэй холбоотой зарим зүйл заалт дээр нэлээд маргаан өрнөлөө. Таны хувьд төсөв өргөн баригдсан цагаас хойш ямар байр суурьтай явж байсан бэ?

-Урсгал зардал, бусдаар гүйцэтгүүлэх ажил үйлчилгээ гэж тавигдсан багц том зардлуудаасаа тана. Тоног төхөөрөмжийн зардал асар их өссөн байсан, үүнийг бас тана. Эсвэл зүйл заалт бүрээр нь тодорхой, ойлгомжтой гаргаж тавь. Тэгэхгүй бол зардал чинь хэтэрхий томорчихсон байна шүү гэдэг байр суурийг илэрхийлж ирсэн. Засгийн газар эдийн засгаа тэлье, орлогоо нэмэгдүүлье гэдэг зорилгоор том төслүүдээ явуулъя гэж байгаа. Тэр дундаа ирэх жил хэрэгжүүлэх Тавантолгойн төмөр замын төсөл, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц зэрэг мөнгө орж ирэх том төслүүдийг нь дэмжсэн. Мөн том төслүүдийн хажуугаар орж ирсэн Улаанбаатар хотын түгжрэлийг шийдэх том шийдлүүдийг нь дэмжиж байгаа. Гэхдээ эдгээр том төсөл, арга хэмжээнүүдийн хөрөнгө оруулалт гацвал эрсдэл үүснэ шүү гэж…

-Ямар эрсдэл үүснэ гэж…?

-Хамгийн түрүүнд бид ханшаа алдана. Ханшаа алдвал юанийн үнэ өснө. Энэ нь Монгол Улсын хувьд маш том асуудлыг үүсгэнэ. Асуудлаа шийдэхийн тулд төсвийг тодотгохоос өөр аргагүй байдалд хүрнэ шүү гэх мэт байр суурийг илэрхийлж ирсэн.

-Төсвийн хувьд зарим гишүүд орон нутагтаа төсөв тавиулах гэж зүтгэлээ. Таны хувьд орон нутгаас сонгогдсон гишүүн. Тэр утгаараа энэ асуудал дээр ямар байр суурьтай байсан бэ?

-Анхнаас нь хэлж л байсан. Юу гэхээр орон нутаг руу төсөв огт тавихгүй байна гэдгийг. Нийт төсөв маань үндсэндээ томоохон замын бүтээн байгуулалт руу орж байх шиг байна. Ирэх оны төсөвт орон нутагт ажиллаж, амьдарч байгаа иргэдэд нэн шаардлагатай байгаа арга хэмжээн дээр төсөв суусан зүйл алга. Ер нь яагаад тойрогт төсөв тавьж болохгүй гэж. Зөвхөн Улаанбаатар хотод төсөв тавигдах ёстой юм уу. Үүний цаана маш том бодлогын асуудал хөндөгдөж байгаа юм. Юу гэхээр бид зөвхөн Улаанбаатар хот руу хөрөнгө оруулалт хийгээд байвал энэ хот улам л гоё болоод байна гэсэн үг, мөн үү. Гоё болж байгаа нь сайн ч гоё болох тусам Улаанбаатар хот руу татагдах хүсэл, сонирхол тэр чинээгээрээ нэмэгдэнэ гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, төвлөрлөө дийлэхээ байчихсан хотын ачаалал улам л ихэснэ. Ихсэх тусам түгжрэл, утааны асуудал шийдэгдэхгүй. Дээр нь эрчим хүчний хүрэлцээ, хүртээмж асар хумигдана. Тиймээс л бид энэ төвлөрлийг тараая, бусад хотуудаа хөгжүүлье, орон нутгийг бодлогоор дэмжье гэж байгаа шүү дээ. Тэгэхийн тулд л бүсчилсэн хөгжлийн бодлого яригдсан, хэрэгжсэн.

-Тэгэхээр зөвхөн Улаанбаатар хотод л төсвөө тавих бус тойргуудад ч адилхан тараах ёстой гэсэн үг үү?

-Юу гэхээр Улаанбаатар хот шиг Дархан хотыг улам гоё болгох хэрэгтэй. Гоё болгохын тулд хөрөнгө оруулалтыг нь нэмэх шаардлагатай. Нийслэлийн түгжрэл, төвлөрлийг бууруулж, бодитой үр өгөөжөө өгч байгаа хот бол Дархан. Учир нь энэ хот руу улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт багагүй хэмжээгээр төдийгөөс өдийг болтол орж явсан. Тиймээс дэд бүтэц, амьдрах орчин нөхцөл нь сайжирсан. Тиймээс л Дархан руу нүүх иргэдийн урсгал жил бүр нэмэгддэг. Жилдээ бараг нэг мянга гаруй өрх айл энэ хотод суурьшиж байна. Жилдээ 500 айлын орон сууц ашиглалтад орж байна. Үүгээрээ юуг хэлэх гээд байна гэхээр ерөөсөө Улаанбаатар хотын хэт төвлөрлийг бууруулахад Дархан хот ингэж бодитой хувь нэмрээ оруулж байгаа гэдгийг ойлгомоор байгаа юм. Дархан руу зорих иргэдийн урсгал эрс нэмэгдсэн бас нэгэн шалтгаан бол миний араас нь хэрүүл хийж явдаг байсан алдарт Дарханы зам ашиглалтад орсонтой холбоотой. Хэрэв Дархан хот руу төсөв оруулдаггүй байсан бол энэ их хэмжээний урсгал Улаанбаатар хот руу чиглэх байсан гэж ойлгох хэрэгтэй. Тэгвэл өнөөгийн Улаанбаатар хот юу болох байсан бэ. Тэгвэл Дархан хот руу хүн амьдрах аятай, таатай орчинг бид бүрдүүлж чадаж байгаа учраас Улаанбаатар хотын ачаалал хуваагдаж байгаа хэрэг. Энэ утгаараа орон нутаг, тойргууд руу төсөв тавих хэрэгтэй.

-Төсвийн хэлэлцүүлгийн үеэр зарим гишүүд урьд өмнө ингэж төсөв батлагдаж байгаагүй талаар ярьсан. Төсвийг ер нь энэ парламент яаж баталчихав. Гишүүдийн санал, шүүмжлэлийг хүлээж авахгүйгээр хүчлээд баталчихав уу?

-Миний хувьд төсвийн нэгдүгээр хэлэлцүүлэг явж дуустал нь байсан. Тэр хүртэл бүх зүйл ном, журмынхаа дагуу л явагдсан. Хэлэлцүүлэг явдгаараа явж, гишүүдийн зарчмын зөрүүтэй саналыг Байнгын хороон дээр хураалгасан. Хэлэлцүүлэг угтаа дүрмийнхээ хүрээнд, дэгийнхээ дагуу л болсон.

Нэг зүйл хэлье. Манай зарим шинэ гишүүд маань дэгээ сайн мэдэх хэрэгтэй байна. Миний хувьд ч саяхан шинэ гишүүн явсан. Тэр утгаараа эхний жилийн төсөв ойлгоход жаахан төвөгтэй л байдаг. Наанадаж, төсвийн хэлэлцүүлгийн үеэр хэзээ нь ямар санал гаргах уу, саналаа юутай уялдуулж гаргадаг, яаж саналаа хураалгах вэ, аль хуулийн хугацаанд хийх ёстой, аль хэлэлцүүлгийн үеэр хөрөнгө оруулалтаа тавиулах шаардлагатай вэ гээд олон зүйл бий. Энэ бүх зүйл хуулиар нарийн зохицуулагдсан дэгтэй. Тэгэхээр гишүүд маань дэгээ сайн судлах, унших хэрэгтэй.

-Тойрогт төсөв тавьж байх ёстой гэдгийг та түрүүн хэллээ. Ирэх оны төсөвт орон нутагт тавигдсан хөрөнгө оруулалт бол байхгүй биз дээ?

-Байхгүй. Ковидын үед УИХ Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийг шийдэх гэж байна гээд 400 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг нэг ч аймагт шинэ бүтээн байгуулалт эхлүүлэхгүй байлгаж байгаад төсөвт суулгаж байсан. Үр дүн нь яаж гарсныг мэдэж байна уу…

-Яаж гарсан гэж?

-Үр дүнд ногоон автобус болоод дууссан. Тэгэхээр энэ удаагийн төсөв дээр орон нутагт мөн ялгаагүй нэг ч хөрөнгө оруулалт тусгаагүй хоёр дахь удаагийн төсөв боллоо гэж бодож байна. Нөгөөтэйгүүр том төслүүдийг нь дэмжиж байгаагаа би хэлсэн. Дэмжих ч болно. Гэхдээ орон нутгийн иргэдийн хэрэгцээ шаардлагыг хангаж, хэрэгжүүлж, шийдэхийн төлөө л явах ёстой.- Тойрогтоо төсөв тавиулах гэж дуугарсан улстөрчийг “Төсвийн хулгайч” болгочих гээд хэцүү байдаг, тийм үү.

–Мэдээж улстөржилт явагдаж л байгаа байх даа…?

-Төсвийн хулгайч гэж ярьдаг. Нэг зүйлийг иргэд маань маш сайн ойлгох хэрэгтэй. Тойрогт тавьж байгаа төсвийг тавиулсан нэртэй улстөрчид, УИХ-ын гишүүд хувьдаа халаасандаа хийдэг зүйл биш. Энэ бол тухайн тойргийн иргэдийн хүсэл, шаардлага байхгүй юу. Тухайлбал, Дархан-Уул аймагт “Залуус III” хорооллыг барих дэд бүтцийг бид сүүлийн дөрвөн жил явуулж байгаа. Энд 1000 айлын орон сууц баригдана. Ингээд бодохоор тэрхүү 1000 айлын орон сууцанд Улаанбаатар хотоос олон хүн очиж орно, тийм үү. Ялангуяа залуучууд маш их нүүнэ. Тэгэхээр төвлөрлийг сааруулж байгаа энэ том бодит арга хэмжээ рүү улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтыг тавих хэрэгтэй. Ганцхан Улаанбаатар хотод хүн амьдардаг юм биш. Зөвхөн Улаанбаатарт л үер, бусад гамшиг болдог юм биш. Дарханд сая том үер болсон. Тэнд гэр орноо алдсан иргэд үерийн далан бариулахыг шаардсан. Аюулгүй орчинд амьдрах Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ нэхсэн. Үүний төлөөлөл болж ажиллаж байгаа бид анхаарахаас өөр гарцгүй. Тиймээс ирэх оны төсөвт үерийн далан барих төсвийг суулгахыг хүссэн. Үүнээсээ болоод “төсвийн хулгайч” гэж хэлүүлэхээсээ би ичихгүй байна. Үнэхээр “Төсвийн хулгайч” гэж хэлүүлж байгаа бол нөгөө шударга ёс чинь хаана байна гэж асууна.

-Төсөв батлагдахтай зэрэгцээд төсвийн тодотгол оруулж ирэхийг Засгийн газарт анхааруулсан. Тодотгол орж ирэх нь тодорхой гэсэн үг үү?

-Тодорхой байлгүй яах вэ. Сая төсөв батлагдах үйл явцыг харахад манай зарим гишүүд асуудлыг мухардалтай байдал руу л чиглүүлээд байна. Тэгэхээр бид яах ёстой вэ гэхээр мухардлаас гарах гарцыг нь нээж өгөх хэрэгтэй болсон. Энэ дагуу Төсвийн байнгын хороон дээр саналаа хэлсэн. Санал маань ашгүй дэмжигдсэн. Юу гэхээр төсвийн гурав дахь хэлэлцүүлгээс бидэнд ухрах араа гэж байхгүй. Засгийн газар хуулиа татах боломжгүй. Төсвийн хуулийн төсөл бол тусгай дэгээр явдаг хугацаатай хууль. Тэгэхээр Засгийн газар төсвөө татвал хууль зөрчинө. Нөгөөтэйгүүр г урав, дөрөвдүгээр хэлэлцүүлгийн үеэр ямар ч өөрчлөлт орохгүй. Тэгэхээр эцсийн хэлэлцүүлгүүдийг цаг алдалгүй хурдхан дуусгаад батлаад явуулах нь зөв байсан. Ингээд Засгийн газарт оны өмнө төсвийн тодотголоо оруулж ирээрэй гэдэг чиглэлийг өгөөд байж байгаа. Ерөөсөө ийм л гарц байсан. Нөгөөтэйгүүр ийм кейс өмнө гарч байсан уу гэвэл, тийм. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед төсөв батлагдахтай зэрэгцээд тодотголоо оруулж ир гэдэг тохиолдол гарч л байсан. Ч.Сайханбилэгийн үед ч мөн адил тохиолдол байсан. Өмнө болж л байсан үйл явдал. Шинэ зүйл огт биш шүү.

-Засгийн газар төсвийн тодотголоо яагаад заавал оноос өмнө оруулж ирэх ёстой гэж…?

-Үүнд хоёр шалтгаан байгаа. Яах вэ, цэвэр ирэх жилийн ажлыг хойшлуулахгүй байх зорилготой. Гэхдээ юуны түрүүнд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль бий. Уг хуулийг Г.Тэмүүлэн гишүүн бид хэд Боловсролын ерөнхий хуультай хамт батлуулж байсан. Уг хуулиар тухайн жилийн эхний гурван сар буюу нэгдүгээр улиралд төсөвт тодотгол хийхийг хориглосон байдаг. Энэ заал 2025 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс мөрдөгдөж эхлэх ёстой. Тийм учраас Засгийн газар оноос өмнө төсвийн тодотголоо УИХ-д оруулж ирэх шаардлагатай. Үгүй бол уг хуулийн хориглолтод ороод ирэх оны хоёрдугаар улирал хүртэл тодотгол хийх боломжгүй болно. Хэрэв тодотгол хийж чадахгүй бол одоо батлагдчихсан энэхүү задгай төсөв задгай чигээрээ л явж байна гэсэн үг. Дээрээс нь төрийн бүтээн байгуулалтын ажлууд тодорхой бус байдалд орно. Худалдан авалт, сонгон шалгаруулалтын ажил явуулах гэхээр тодотгол орох гэж байгаа төсөв дээр итгэж орж ирдэггүй. Ажил төлөвлөх ямар ч боломжгүй болно. Том зургаараа улс орны амьдрал бүтэн нэг жилээр хойшоо тавигдана гэсэн үг. Тэгэхээр яаралтай оноос өмнө тодотголоо оруулж ирэх нь хэн хэндээ ашигтай.

-Төсөв өргөн барих, тодотгох асуудал Засгийн газрын бүрэн эрх. Тэгэхээр УИХ тогтоол гаргаад ч Засгийн газар оруулж ирэхгүй байх боломжтой биз дээ?

-УИХ-ын тогтоол хуультай ижил үйлчлэх зохицуулалттай. Нөгөөтэйгүүр Засгийн газраас бүгд л нэхнэ, шаардана. Тийм учраас хүндрэл учруулахгүйгээр удахгүй УИХ-д өргөн барих байх гэж бодож байна. Өөр нэг зүйл дээр бид анхаарах хэрэгтэй. Анхны том төсөв орж ирж байгаа учраас зарим гишүүд маань хуулиа анхаарч амжаагүй байх. Ер нь нэг, хоёрдугаар хэлэлцүүлэг дээр ажлын хэсэгт саналаа гаргаж тухайн хуулийн төсөл дээр өөрчлөлт оруулдаг. Энэ зарчмаараа зарим гишүүд идэвхтэй саналаа гаргаад явж байхад зарим нь гуравдугаар хэлэлцүүлгийн үеэр гэнэт гарч ирээд асуудлыг тавьдаг. Бүр хэлэлцэж байгаа хуулийн төслөө мухардал руу чиглүүлдэг. Энэ байдлаа хэдүүлээ нэг анхаарах цаг болсон. Яах вэ, улс төр хийж болно. Угаасаа энэ бол бидний ажлын нэг хэсэг. Гэхдээ бид хуулийн гарцтай л байх хэрэгтэй.

-Ирэх оны төсөв бол асар их тэлж орж ирсэн гэж шүүмжлүүлсэн. Тэлсэн төсөв тэр чигтээ явсаар байгаад л батлагдлаа. Тэгэхээр энэ нь нөгөө Төрийн хэмнэлтийн хуулиа зөрчиж байгаа хэрэг биш юм уу. Ер нь энэ хуулийн хэрэгжилт яаж явагдаж байна, зөрчиж байхаар нэг мөр зогсоочихож болох юм биш үү?

-Хэмнэлтийн хууль дээр нэг л гол агуулга байдаг. Тэр нь аль зардлаа гаргах вэ, алийг нь тэвчих үү гэж. Тэгэхээр энэ талаас нь сайн харах шаардлагатай. Эдийн засаг үнэхээр сайжраад явж байгаа бол Төрийн хэмнэлтийн хуулийг больчих ёстой шүү. Учир нь энэ хууль ковидын үед гарсан хууль. Тухайн үед бид бүх зүйлээ эрүүл мэндийн салбар луу оруулсан. Оруулахаас ч өөр аргагүй байдалтай байсан. Тиймээс одоо цар тахалгүй байна. Эдийн засаг өссөн гэж байгаа. Тэгвэл энэ хуулиа зогсоох шаардлагатай. Уул, уурхайн яам, эсвэл Гадаад харилцааны яам дээр гадаад томилолтын зардлыг Хэмнэлтийн хуулиар хорьчихдог. Тэгсэн атлаа гадаадын хөрөнгө оруулалтыг оруулж ир гээд шаардаад сууж болохгүй. Энэ мэт олон салбарт, олон асуудлыг уг хууль хязгаарлачихаад байгаа юм. Салбар болгонд цаашлаад улс орны хөгжил, бүтээн байгуулалтад хүртэл чөдөр болсон хууль. Тиймээс үүнийг зогсоох ёстой. Өөрөөр хэлбэл, энэ парламент бид Төрийн хэмнэлтийн тухай хуульдаа гар хүрэх шаардлагатай гэж үзэж байна.

Э.Мөнхтүвшин

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ж.Золжаргал: “Интермед” эмнэлгийн асуудал бол олон нийтэд ил болсон ганц л жишээ DNN.mn

2022 оны есдүгээр сарын 7. Нүүрсний салбарын худалдаа, хөрөнгө оруулалтын “Coal Mongolia-2022” чуулга уулзалт. ГЭРЭЛ ЗУРГИЙГ Б.БЯМБА-ОЧИР/MPA

“Интермед” эмнэлгийн цахим бүртгэл, мэдээллийн санд “Space bear” хакерын бүлэглэл халдаж, 230 мянга гаруй үйлчлүүлэгчийн мэдээллийг авсан гэдгээ мэдэгдсэн. Улмаар 50 мянган ам.доллар нэхэмжилсэн гэх мэдээлэл ил болоод буй юм. Тиймээс энэ асуудлаар УИХ-ын Инноваци, цахим бодлогын байнгын хорооны дарга, УИХ-ын гишүүн Ж.Золжаргалтай ярилцлаа.

-“Интермед” эмнэлгийн мэдээллийн санд хакерууд халдсан гэх мэдээлэл ил болсон. Танд энэ талаар ямар мэдээлэл байна. Үүнийг та ер нь юу гэж харж байна вэ?

-“Интермед” эмнэлэг бол олон үйлчлүүлэгчтэй газар. Тэр хэрээрээ олон хүний мэдээлэл нэг дор алдагдаад хүмүүс анхаарал хандуулж байна. Гэвч энэ бол олон нийтэд ил болсон ганц л жишээ. Түүнээс биш ил, далд маш их халдлага манай улсад өдөр бүр явагдаж байгаа.

Монгол Улсын иргэдийн маш их мэдээлэл интернэтийн хар зах дээр зарагдаж байна гэдэг мэдээллийг өмнө нь сонсож л байсан байх. Энэ бол бодитой зүйл. Тийм болохоор кибер мэдээллийн аюулгүй байдал гэдэг зүйл улам чухал болж байна. Манай улсад цахимжилт сүүлийн хэдэн жил эрчимтэй явагдсан.

Энэ нь ч тодорхой амжилтад хүрсэн. Гэхдээ энэ хэрээрээ эмзэг байдал нь нэмэгдэж байна. Тийм болохоор аюулгүй байдлаа хангахын тулд олон улсын жишгээр манай улсад Кибер аюулгүй байдлын тухай хууль батлагдсан. Энэ хуулийн дагуу гурван төв байгуулагдсан. Үндэсний, Зэвсэгт хүчний, Нийтийн төв гээд газрууд бий. Үндэсний төв бол төрийн байгууллагуудын аюулгүй байдлыг хангадаг. Тагнуулын ерөнхий газар дээр байрладаг. Зэвсэгт хүчний төв бол батлан хамгаалах салбарын аюулгүй байдлыг хангана. Харин Нийтийн төв нь арилжааны компаниудын аюулгүй байдлыг хангах чиг үүрэгтэй. Мэдээж хүний өмнөөс бүх цахим халдлагаас хамгаалах үүрэг хүлээнэ гэсэн үг биш. Тогтолцооны хувьд л хамгаалах учиртай. Манай улсын банкны систем бол харьцангуй сайн, туршлагатай. Бусад нь төдийлөн кибер аюулгүй байдлыг хамгаалдаг соёл суугаагүй байна л даа. Нийтийн төв дээр бидэнд хангалттай хэмжээний тоног төхөөрөмж, техникийн боломж байхгүй байна. Энэ нь сайжирч байж хууль хэрэгжинэ. Тиймээс Инноваци, цахим бодлогын байнгын хорооноос гишүүд тэйгээ хамт кибер аюулгүй байдлын гурван төвд ажиллаж, нөхцөл байдалтай нь танилцсан. Нийтийн төвийг сайжруулах шаардлага байгаа.

-Монголчуудын мэдээлэл интернэтийн хар зах дээр зарагддаг гэж та хэллээ. Тэгвэл худалдан авагчид нь ямар хүмүүс байдаг юм бэ. Ямар үр ашигтай байдаг хэрэг вэ?

-Хамгийн наад зах нь арилжааны сонирхолтой байж болно. Орлогын түвшин гайгүй хүмүүс нь эрүүл мэндийн талаар ямар асуудалтай байна. Түүнд нь тохирсон бү тээгдэхүүн борлуулах зэргээр ашигладаг байхыг үгүйсгэхгүй. Цаашилбал хувь хүний болон компанийн нууц мэдээлэл байна. Түүгээр дамжуулан дарамтлах, шантаажлах гээд ямар ч байдлаар ашиглаж болзошгүй.

-“Интермед” эмнэлэгт “Space bear” хакерын бүлэглэл халдсан гэдгээ хүлээж, 50 мянган ам.доллар нэхсэн гэсэн. Яг ийм тохиолдол анхных байх. Тэгэхээр энэ тал дээр манай улс ямар ажлууд хийвэл зохих вэ?

-Цахим гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэс байгаа. Тэд маань өөрсдийн ажлаа хийж байгаа. Энэ тохиолдлыг анхных гэж би бодохгүй байна. Олон нийтэд мэдэгдсэн нь л энэ. Тийм болохоор бид кибер аюулгүй байдалдаа маш сайн анхаарах ёстой болчихсон. Өнгөрсөн долоо хоногт бид ирэх жилийн төсвөө баталлаа. Үүнд мэдээллийн технологи гэдэг ерөнхий нэртэй төсвийг баталсан. Гэхдээ аюулгүй байдлыг тусад нь гаргаж тавих, ангиллыг нь тусдаа болгох хэрэгтэй юм байна гэдгийг ярьж байгаа.

-Манайх шиг улс орнууд кибер аюулгүй байдалдаа хэдий хэр хэмжээний хөрөнгө зарцуулдаг юм бэ. Манай улсад энэ талын төсөв хангалттай байж чадаж байгаа юу?

-Энэ бол нэг их том төсөвтэй зүйл биш. Ер нь бол кибер аюулгүй байдлын хамгийн гол асуудалтай зүйл чинь хүмүүсийн хэрэглээний соёл юм. Энгийн зүйлээр буюу ганц мессэж явуулаад дарж орохоор нь нэг юм суулгачихдаг. Түүгээрээ дамжуулан мэдээллүүдийг нь сордог. Энэ мэт жижиг юм шиг зүйлээр дамжуулан халдлага гардаг. Түүнээс биш сүлжээ рүү нэвтэрч ороод л мэдээллийг нь хакерддаг зүйл ховор. Мэдээж тусгай байгууллагууд маань ажлаа хийж байгаа. Түүнд санаа зовохгүй байж болно. Харин нийтийн хэрэглээн дундуур нэвтэрсэн хортой кодууд жижиг вирусийн программ шиг харагдаж байгаа боловч цаагуураа их хэмжээний мэдээлэл цуглуулаад анализ хийгээд үндэсний аюулгүй байдалд эрсдэл учруулж болзошгүй дүн шинжилгээг гаргаж болно. Тийм болохоор тусгай байгууллагуудаас гадна Нийтийн төв өөрөө чамбай байх ёстой. Олон нийт, компаниудад энэ чиглэлийн сургалтыг маш сайн явуулах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, хувийн хэвшил кибер аюулгүй байдлын үйлчилгээ үзүүлдэг тогтолцоо манайд уг нь бий. Гэхдээ үүнийг бодлогоор илүү сайн дэмжих шаардлагатай. Түүнээс биш Нийтийн төвөөс бүгдийг нь хамгаална гэж байхгүй. Энэ төв чинь өнгөрсөн жил л байгуулагдсан.

Т.Дарханхөвсгөл

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Халзан Бүрэгтэйн орд ганц Мянгадын өмч биш DNN.mn

Халзан Бүрэгтэйн орд газар бол Монгол Улсын өмч. Монголчууд бид бүхний хамтын өмч. Ганц Ховдын мянгадуудын өмч гэж хэн хэлсэн юм. Яасан сүртэй жагсаал вэ. 500 орчим иргэн уулын мухарт сүрт жагсаал хийлээ. 500 байтугай тавуулаа нэгдэж тэмцэл өрнүүлэх нь тархай бутархай сэтгэхүйтэй Монголын хээр талын малчдад түвэгтэй. Цуглах ч үгүй. Тэнд яг малаа хариулж байгаа малчин түмэн цугласан гэхэд бас эргэлзээтэй. Ядуу амьдралтай монголчуудын сэтгэхүйг хөрөнгөтнүүд ингэж л ашиглаж ирсэн. Үндсэндээ дотоодын хэдэн олигархын турхиралт, санхүүжилтээр хийгдэж байгаа зодоонд орон нутгийн иргэдийг ашигласан өдөөн хатгалга. Монголын төр ялагдаж л байна. Аймгийн Засаг дарга М.Амарсанаа гэж нөхөр биеэр очиж бүх ажлыг нь зогсоожээ. Монголын төр хүчгүй байгаагийн тод жишээ энэ.

Ховд аймгийн Мянгад сумын нутагт орших Халзан Бүрэгтэйн газрын ховор элементийн ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь “Монголиан Нешнл рийр ийрткорп” компани. Тус компанийн хайгуулын үйл ажиллагааг иргэд ийнхүү зогсоожээ. Газрын ховор элемент гэдгийг энгийнээр ойлгуулахад, Лийтий бол Цахилгаан тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэхэд ордог гол бүтээгдэхүүн. Дэлхийд асар их хэрэгцээтэй байгаа түүхий эд. Барууны орнууд үг сүггүй хөрөнгө оруулах баялаг орд. Ер нь бол монголчуудын валютын орлого. Монгол руу урсах асар их мөнгөний урсгал. Үүнийг л монголчууд хүсээд байгаа биз дээ. Өдөр шөнө, өглөө оройгүй гадаадын хөрөнгө оруулалт татах тухай ярьж, зүүдэлж, эрх баригчид үүний төлөө л гадаад руу шогшиж байгаа биз дээ. Гэтэл байгаа байдал нь энэ.

Гадныхны турхиралт, гадныхны санхүүжилтээр үймээн үүсгэв… гэхчлэн нийгмийн сүлжээнд бичиж, турхирч байна. Тийм ч байж болно, эсвэл үгүй ч байж болно. Баримтгүй мэдээлэл. Харин харагдах байдлаараа бол дотоодын зөрчил байх өндөр магадлалтай. Хэрэв тийм бол “Надад биш бол чамд бас биш шүү” гэдэг монголчуудын сонгомол философи үйлчилж буй хэрэг. Үүний л тод жишээ гэж шинжээчид бичиж эхэллээ. Арваннэгдүгээр сарын 6-7-ны өдрүүдэд болсон нэр бүхий иргэд, тодорхой ТББ-уудын зүгээс нарийн зохион байгуулсан зөрчилдөөн, иргэдийг турхирсан үймээн нь цагдаагийн хяналтаас гарах хүртлээ ширүүссэн нь маш аюултай үйлдэл юм. Энэхүү үймээний үеэр төслийн талбайд ажил үүргээ гүйцэтгэж байсан нийт 66 хүний амь нас, эрүүл мэнд ноцтой байдалд орсныг хуулийн байгууллагаас мэдэгдсэн.

Ийм турхиралт, үймээн газар бүрт өрнөвөл Монгол Улсын ганц мөнгө олж байгаа уул уурхай, эрдэс баялгийн салбарт эцэстээ юу болох вэ. Дуртай нь ийм үймээнийг өрсөлдөгчийнхөө эсрэг, эсвэл булааж авах гэсэн ордынхоо төлөө захиалан хийлгэх болно. Ингэж л харах ёстой.

Халзан Бүрэгтэйн төслийн талбайд болсон үйл явдал бол нутгийн иргэдийн үзэл бодол, эрх чөлөө, нутаг усныхаа төлөөх тэмцэл байсангүй. Ерөөсөө л хөрөнгө оруулагчдыг үргээсэн. Зориуд өдөөн турхирсан. Өндөр хэмжээний зохион байгуулалт, санхүүжилттэй, гэмт хэргийн шинж агуулсан үйлдэл байсныг хууль хяналтынхан эхний байдлаар дүгнэж байгааг эх сурвалж мэдээлж байна.

Одоо үүнийг хууль хяналтын байгууллага баримтаар тогтоох хэрэгтэй. Монголын төр, засгаас тусгай зөвшөөрлийг нь хуулийн хүрээнд олгох шийдвэрийг гаргасан л юм бол тухайн компанийг өмгөөлж, хамгаалах үүрэгтэй. Шийдвэртээ эзэн байх ёстой. Нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллага бол ТӨр мөн. Мэдээж олонхын шийдвэрээр төрөөс тусгай зөвшөөрөл олгох шийдвэр гаргасан байх. Олонхоороо тус шийдвэрийг гаргасан гэдгийг ч энд дурдах нь илүүц биз. Тэгвэл олонхиороо гаргасан тэр шийдвэртээ тууштай байгаач ээ. Ардчилсан нийгмийн үндсэн зарчим бол Олонхийн шийдвэрээ дагах.

Төрөөс гаргасан олонхын шийдвэрийн дагуу Халзан Бүрэгтэйн төслийн хөрөнгө оруулагчид нь Монгол Улсад мөрдөгдөж байгаа хууль тогтоомж, дүрэм журмын дагуу үйл ажиллагаагаа явуулсныг компанийн зүгээс албан ёсоор мэдэгдсэн. Тухайлбал, 2024 оны есдүгээр сард төслийн урьдчилсан ТЭЗҮ дуусч, эцсийн шатны буюу нарийвчилсан ТЭЗҮ бэлтгэх ажлыг эхлүүлсэн байна лээ. Мөн тус төслийн “Байгаль орчин, нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээ”-ний судалгааг Австрали, Өмнөд Африк, Канад,Монголын компаниудын хамтарсан багаар гүйцэтгүүлж 2026 оны эхний улиралд дуусгах төлөвлөгөөтэй байгаагаа бас мэдэгдсэн. Халзан Бүрэгтэйн бүх ажил ийнхүү хуулийн хүрээнд, үе шаттайгаар хэрэгжих явцад ийнхүү түвэгтэй байдал үүсч, ажлыг гацаалаа. Монголд мөнгө санхүү хамгийн ихээр босох ирээдүйтэй томоохон төсөл хөтөлбөрүүд ингэж царцдаг түүхтэй. Өмнөх олон ч кейс бий. Түүний л нэг үргэлжлэл болох вий гэж эдийн засагчид болгоомжилж, харуусаж байна. ийм байж бидний монголчууд яаж мөнгө олох юм бэ.

Монголын төр засаг ашиглалтын тусгай зөвшөөрлөө нэгэнт өгсөн л юм бол одоо Халзан Бүрэгтэйн төслийг үргэлжлүүл. Эдийн засгаа ингэж авар, сэргээ гэж л бид төрд татвар төлдөг биз дээ. Хэрэвзээ ийм балмад үйлдэл, үймээн самуун, турхиралт өдөөлтийг өөгшүүлж, тэднийг зоргоор нь тавьж, бууж өгөөд байвал Монголын төрийг цаашид хэн тоох юм. Монголын хуульд хэн захирагдах юм бэ. Ширэнгийн хуулиар, Африкийн отог омгийн зарчмаар амьдарцгаах юм уу. Төр засгийн зүгээс хөрөнгө оруулагчдаа, татвар төлөгч аж ахуйн нэгжээ хамгаалж, дэмжиж эдийн засгаа сэргээхгүй юм бол Мянгадын хэдэн малчин шиг амьдруулах гээд байгаа юм уу…

Б.Нямаа

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

ТОЙМ: Нэрт нийтлэлч Баабарын “Бурхан шоо хаяж тоглодог” хэмээх нийтлэл хэвлэгдлээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Эдийн засагч Ц.Лут-Очиртой ярилцлаа. Тэрбээр “Хотын эдийн засгийг унагаад ч болов түгжрэлийг шийдэх гэж муйхарлаж байнабайдалтай” хэмээв.

ЦЕГ-ын Урьдчилан сэргийлэх газрын Гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн, Цагдаагийн хошууч М.Мөнхгэрэлтэй цахим мөрийтэй тоглоомын талаар ярилцлаа.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч Баабарын “Бурхан шоо хаяж тоглодог” хэмээх нийтлэл хэвлэгдлээ.

Иргэн Ш.Ербол: Иргэний эрхийг боомилсон шийдвэр гаргаж байгаад гомдолтой байна

УИХ-ын Нийгмийн бодлогын байнгын хорооны дарга Л.Энхнасан “Сэтгэцийн эрүүл мэндийн тухай хуулийн өөрчлөлт болон СЭМҮТ-ийн дэд бүтцийг сайжруулахад анхаарч ажиллана” гэлээ.

Тоотой хэдхэн том компаниуд төр засгийн бодлогыг эсэргүүцэж байна

Д.Амарбаясгалангийн удирдсан парламентад Г.Занданшатарын
зангараг үгүйлэгдэж байна

Дэлхийн мэдээ: “COP29” гараагаа ширүүхэн эхлэв

Арын нүүр: “Ядуу” тулдаа л хакер халдлага гаарахгүй байна

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  • “ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ
Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Содномдорж: Эрх ашгийг нь хамгаалахгүй бол сэтгүүлчид мэдээллээ гаргаж чадахгүй, айдастай, түгшүүртэй болчихлоо DNN.mn

Баянзүрх, Чингэлтэй дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхэд Шадар сайд С.Амарсайханы гаргасан гомдлоор сэтгүүлч А.Баярмаад холбогдох хэргийг өчигдөр хэлэлцэж, шүүх хурал ирэх сарын тавны өдөр хүртэл хойшиллоо. Сэтгүүлч А.Баярмаагийн өмгөөлөгч Д.Содномдоржтой Эрүүгийн хэргийн зүйл заалтаар сэтгүүлчийн эрхэд хэрхэн халдаж байгаа талаар ярилцлаа.

-Сүүлийн үед Эрүүгийн хуулийн зүйл заалтаар сэтгүүлчийг гэм буруутайд тооцож, зарим нь ял авч байгаа нөхцөл байдал үүсээд байгаа юм. Үүнийг өмгөөлөгч хүний хувьд хэрхэн харж байна вэ?

-Эрүүгийн хуулийн 13.14.1 хэсэгт зааснаар “Илт худал мэдээлэл тараах” гэсэн зүйл заалтаар сүүлийн үед олон сэтгүүлч гэм буруутай байдлаар шалгагдаж, зарим нэг нь ял авч байгаа нөхцөл байдал үүсч байна. Энэ бол хуульч хүний хувьд эмзэглэдэг асуудлуудын нэг болоод байна. Яагаад энэ заалтад сэтгүүлч нар холбоотой байна гэдэг нь ойлгомжгүй.

Сэтгүүлч эрэн сурвалжлах, өөрийн мэдлэг боловсролынхоо хүрээнд тухайн мэдээллийг олж авдаг. Эсвэл иргэд, эрх бүхий албан тушаалтнаас мэдээллийг өгдөг ч эцсийн буруутан нь сэтгүүлч болдог. Тухайн мэдээллийг “илт худал” гэдгийг тодорхойлоход хэцүү. Яагаад илт худал гэдгийг тодруулах боломжгүй вэ гэвэл тухайн мэдээллүүд нь үнэн бодит, баримттай тогтоогдох нөхцөл байдал нь ил харагддаг. Энэ нөхцөлд хэлмэгдэж байгаа нь сэтгүүлч болчихдог. НҮБын Хүний эрхийн зөвлөлөөс гаргасан зөвлөмжийн дагуу 2023-2025 онд хэрэгжүүлэх арга хэмжээний ерөнхий төлөвлөгөөг Засгийн газар 2023 онд баталсан. Үүнд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг хангах чиглэлээр хоёр асуудлыг хөндсөн байдаг. Нэгдүгээрт, “Гүтгэх үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцохгүй байх арга хэмжээ авах зэрэг замаар сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн ажилтан болон иргэний нийгмийн идэвхтнүүд ямарваа шийтгэл хүлээхээс айж эмээх зүйлгүйгээр үйл ажиллагаагаа олон улсын стандартын дагуу чөлөөтэй явуулах нөхцөлийг хангах” Хоёрдугаарт, сэтгүүлч хэвлэл, мэдээллийн ажилтнуудын эсрэг үйлдсэн халдлагыг хараат бусаар мөрдөн шалгах нөхцөлийг баталгаажуулах, гэм буруутай нь тогтоогдсон этгээдэд шийтгэл хүлээлгэх” гэж уг хавсралтын 89,90 дээр заасан байдаг.

Үүнтэй холбоотойгоор “Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төсөл”-ийг боловсруулсан байх ёстой. 2023 онд гарсан төлөвлөгөөг өнөөдрийн байдлаар НҮБ-аас өгсөн чиглэлийн дагуу Засгийн газар хэрэгжүүлээгүй байна. Ямар хуулийн төслийг, хэн өргөн боловсруулж барих, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Цагдаагийн ерөнхий газар хариуцан хэрэгжүүлнэ гээд тусгасан байгаа. Энэ ерөнхий төлөвлөгөө хэрэгжихгүй, эрүүгийн хуулийн 13.14.1 дэх заалт огт өөрчлөгдөхгүй явсаар байгаад жилдээ 20-25 хүн шийтгүүлдэг байсан бол энэ тоо нэмэгдэж байна. Тийм учраас дөрөв дэх засаглал гэж нэрлээд байгаа хэвлэлийнхээ амыг барьж, үзэл бодлоо илэрхийлэхийг нь хорьж байгаа нь зөв үү, буруу юу гэдэг асуудал хөндөгдөж байна.

-Сэтгүүлчид эрүүгийн хэрэгт гэм буруутайд шалгагдаж байгаа нөхцөл байдалд маргаан үүсгэсэн үү?

-Үүнтэй холбоотой хувь хүн, сэтгүүлчид Эрүүгийн хуулийн 13.14.1 дэх заалт нь Үндсэн хуульд харшилж байна гэсэн нөхцөл байдлаар гомдол гаргаж, маргаан үүсгээд, шалгагдаад явж байгаа. Өнөөдрийн нөхцөл байдлаар хуульчдын хувьд ойлгомжгүй байгаа зүйл нь “илт худал” гэдэг зүйлийг яаж тайлбарлах юм бэ гэдэг нь. Үүнтэй холбоотой 2023 оны зургадугаар сарын 18-ны өдөр УИХ-аас Улсын Дээд Шүүхийг хуульд тайлбар хийхийг түдгэлзүүлсэн тогтоол гарсан. Үүнээс болоод Эрүүгийн хуулийн 13.14.1-ийг мөрдөгч прокурор, шүүгч, өмгөөлөгч нар өөр, өөрөөр ойлгоод байгаа юм. Эцсийн байдлаар Улсын Дээд Шүүхийн тайлбар байвал, хэнд ял оногдуулах, хэнийг буруутгах, илт худал гэдэг нь тодорхой болно. Яг бодит байдал дээр Эрүүгийн хуулийн 13.14.1 зүйл заалт нь олон улсад хориотой байдаг. Олон улсын гэрээ конвенцыг Монгол Улс дагах үүрэгтэй. Гэвч бодит байдал дээр Эрүүгийн хуулийн 13.14.1-д заасан нь 2002-2017 онд хэрэгжиж байсан хуулийн “гүтгэх гэмт хэрэг”ийг хуулбарлаж байгаагаар оруулж ирсэн заалт болж байна. “Үг дуугарвал ял онооно” гэдэг шиг ийм зүйл болж байна.

-Сэтгүүлчийг эрүүгийн хэрэгт татаж, шалгаж байгаа нь сэтгүүлчийн амыг үдэх, айлгах арга техник болж байна уу?

-Энэ нь сэтгүүлч, нийгэмд олон дагагчтай хүмүүсийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхэд шууд халдаж байгаа юм. иргэний хуулийн 21 дүгээр зүйлд “иргэний нэр, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг хамгаалах” гэсэн хуулийн заалт байгаа. Гэвч бодит байдал дээр энэ хуулийн заалтыг ашиглахаа байсан. иргэд “Миний нэр төрийг г утаан доромжилсон” гэдгээр иргэний хэргийн шүүхэд нэхэмжлэл гаргадаг. ийм нөхцөл байдлаар сэтгүүлчид миний нэр хүндэд халдсан гэдэг асуудлыг яриад байгаагаас биш бодит байдал дээр сэтгүүлч алдаад байгаа юу, сэтгүүлчид эх сурвалжийг аваачиж байгаа хүн алдаад байна уу гэдэг нь ойлгомжгүй болчихож байгаа юм. иргэний хууль дээр заасан зүйл заалт байхад заавал Эрүүгийн хуулиар “илт худал мэдээлэл” гэж 13.14.1-ээр оруулж байгаа нь буруу юм. Үүнийгээ зөвтгөөд, засаач ээ гээд НҮБ-аас удаа дараа зөвлөмж өгдөг. Зөвлөмжийн хүрээнд төлөвлөгөө боловсруулдаг ч хуулийн төслөө бариад сэтгүүлчидээ хамгаалж, ажиллаж байгаа гэдэг нь эргэлзээтэй байна. Үүнээс болоод өнөөдөр олон сэтгүүлч ял шийтгэл авч, шүүх дээр хэрэг нь очсон байдалтай байна.

-Сэтгүүлч А.Баярмааг Эрүүгийн хуулийн 13.14.1 дэх зүйл заалтаар шалгаж байгааг өмгөөлөгчийн хувьд хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Сэтгүүлч А.Баярмаагийн цацсан мэдээлэл илт худал мэдээлэл байсан уу гэдгийг мөрдөн байцаагч прокурорын хэрэг дээр шалгах нь зүйтэй байсан болов уу гэж хардаг. Энэ хуулийн заалтыг А.Баярмаа дээр хэрэглэх боломжтой эсэх дээр эргэлзэж байна. “илт худал” гэдэг нь юугаар тодорхойлогдож байна гэдгийг шүүх эцэслэн шийдэх байх. Өнөөдөр гэм буруутай эсэх нь шийдэгдээгүй явж байна. Бодит байдал дээр хэнээс мэдээлэл авсан юм, хэн буруутай юм гэдэг нөхцөл байдал байх ёстой. Нөгөө талаар Эрүүгийн хуульд цагаан дээр хараар бичсэн байгаа ч доторх заалт нь өөрөө тодорхой байх ёстой. 2023 оны зургадугаар сарын 18-ны өдрийн УИХ-ын тогтоол гараагүй байсан бол Монгол Улсын Дээд Шүүх Эрүүгийн хуулийн 13.14.1 дээр тайлбар гарч асуудал өөр байх байсан. НҮБ-ын олон улсын гэрээ конвенцоор сэтгүүлчдийнхээ эрх ашгийг хамгаалахгүй бол сэтгүүлчид мэдээллээ гаргаж чадахгүй, айдастай, түгшүүртэй болчихлоо гэж харж байна. Сүүлдээ иргэд, сэтгүүлчдийн хооронд асуудал үүсч, иргэд сэтгүүлчдийнхээ мэдээлэлд итгэхээ байж байна. Шантааж, худал мэдээлэл зэрэг буруу ойлголт үүсээд байна.

-Хэрэгт холбогдсон хүмүүс хариуцлагаа хүлээхгүй, түүнийг мэдээлсэн сэтгүүлч буруутан болж байгаад цаашдаа хэрхэн анхаарах ёстой вэ?

-Хүн амьдарч байгаа нийгэмд үзэл бодлоо илэрхийлэхэд ямар хуулийн санкцтай байх вэ гэдэг дээр хууль санаачлагч болон тогтоогч нар ажиллах ёстой гэж хардаг. Чи намайг муулбал, чиний буруу гэдэг байдлаар хандаад байвал өнөөдөр нийгэм ямар байдалтай байх вэ. Хэрвээ үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлээд, бодит мэдээллийг цацсан тохиолдолд хэрэгт холбогдох гол хүмүүс хариуцлагаа хүлээдэг байх ёстой. Гэтэл үүнийг дамжуулсныхаа төлөө сэтгүүлч буруутан болж байна. Өнөөдөр ард иргэд хэнд итгэх вэ гэвэл хэвлэл мэдээлэлд л итгэнэ. Хуучин Эрүүгийн хуулийн 110.111-д заасан зүйл заалтаараа явах юм уу, эсвэл иргэний хуулиараа явах юм уу гэдгийг ойлгомжтой болгохгүй бол хүний эрх зөрчигдөөд байна. Энэ дотроо сэтгүүлчийн эрх зөрчигдөөд байна.

Г.Балгармаа

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Н.Тэгшбаяр: Эх орончийн арьс нөмөрсөн рекетүүд “Халзан Бүрэгтэй” дээр цөөвөр чонос мэт цугларч, иргэдийг турхирч байна DNN.mn

Физикийн ухааны доктор Н.Тэгшбаяртай ярилцлаа.

-Монгол Улс газрын ховор элемент хэмээх эрдсийн баялгаараа дэлхийд эхний 15-д бичигдэж байна. Хоёулаа юуны өмнө газрын ховор элемент гэж юу вэ гэдгээс ярилцъя?

-Газрын ховор элемент гэж Мендлеевийн үелэх системийн 51-71 хүртэлх дугаарт байрлах лантоноидын бүлгийн 17 элементийг хамруулан авч үздэг. Зарим судлаачид дээрх элементүүдийг “газрын ховор шорооны элементүүд” гэж нэрлэх тохиолдол бий. Газрын ховор элемент агуулсан эрдсүүдийг 1778 оноос судалж эхэлсэн байдаг. Маш ховор тохиолддог байсан учраас ховор гэж байсан. Сүүлийн үеийн судалгаагаар ховор биш нь тодорхой болж байна. Ховор биш байлаа ч үүнийг бусад эрдсүүдээс ялгаж салгах маш түвэгтэй, маш их зардалтай, өндөр өртөгтэй. Ховор биш гэдгийг тодруулж хэлбэл, дэлхийн чулуулаг бүрхүүл дэх газрын ховор элементийн дундаж агуулга 9.2 гр/тн байдаг. Энэ нь зэс, никель, цайр, хар тугалга зэрэг металлуудтай ойролцоо тархалттай байгааг харуулж буй юм. Алттай харьцуулахад 100 дахин их тархалттай гэсэн үг. Жишээлбэл, Cerum (Ce) хамгийн өргөн тархалттай элементүүдийн нэг. Дэлхийн царцдас дахь түүний дундаж агуулга 43 гр/тонн байдаг. Газрын ховор элемент нь ерөнхиийдөө мөнгөлөг цагаан өнгөтэй, нягт нь 4.4-9.3 гр/м3. Хайлах температур нь Ce-гийн тухайд дунджаар 804 С-ийн градус байдаг бол Thulium 1500 орчим градуст хайлдаг, буцлах температур нь жишээлбэл, Europium 1700 градуст, Lantanum 4500 орчим С-ийн градуст буцалдаг байх жишээтэй.

-Улсын хэмжээнд газрын ховор элементийн ислийн нийт 3.1 сая тоннын нөөцтэй нийт зургаан орд илрүүлснээс дөрөв нь том, хоёр нь жижиг орд бий гэсэн мэдээлэл бий. Эдгээр ордыг бүрэн ашиглаж, цаашид боловсруулалтад шилжүүлэх шаардлагатай хэмээн шинжээчид үзэж байна. Газрын ховор элемент юунд хэрэгтэй талаар товч ойлголт өгөхгүй юү?

-Газрын ховор элемент олборлосны ачаар бидний өдөр тутамдаа хэрэглэдэг ухаалаг гар утас, компьютер, телевиз, чихэвч, цахилгаан машин, сөнөөгч онгоц, дрон, хиймэл дагуул, сэргээгдэх эрчим хүчний технологи гээд орчин үеийн бүхий л технологиудыг бүтээдэг.

Хятад улс газрын ховор элементийн дэлхийн зах зээлийн 85 хувийг дангаараа хангаж байна. Энэ нь Монгол Улсын нэг жилийн төсөвтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөн дүн юм.

-Ховдын Мянгад сумын Засаг дарга М.Амарсанаа тус суманд байрлах газрын ховор элементийн “Халзан бүрэгтэй” төслийг зогсоосон. Тэнд яг юу болоод байна вэ?

-“Халзан Бүрэгтэй”-г эсэргүүцэж байгаа хүмүүс Хятадын лобби бүлгийн гар, хөл болж байгаагаа анзаарууштай. Газрын ховор элемент бол гар утас, өндөр технологийн түүхий эд. Тиймээс “Халзан Бүрэгтэй”-г эсэргүүцэгчид гар утас барих эрхгүй. Хонины арьс нөмөрсөн чонос мэт эх орончийн дүртэй, улсаа хорлогчид Ховдод ялав. Газрын ховор бол гар утасны түүхий эд. “Өөх өгсөн хүнд өдөр, шөнөгүй өстэй” гэдэг шиг Монголыг уул уурхай тэжээж байгааг мэддэг болов уу? Монголыг сонирхох шалтгаан юу вэ? Үнэндээ Монголын түүх, уран, газрын ховроос өөр манайхыг тоох юм юу ч байхгүй. Монголын түүхээс өөр мөлжүүртэй юм бас байхгүй.

–“Босоо хөх Монгол” тэргүүтэй хэсэг хүмүүс “Халзан Бүрэгтэй”-гээс уран олборлох нь, цацрагийн аюултай” хэмээн сэрэмжлүүлжээ. Орон нутгийн иргэд, иргэний хөдөлгөөнийхний ярьсан шиг байгаль экологид эрсдэл учрах уу?

-Ухсан ч, эс ухсан ч хурын усаар угаагдаад, газрын ховор зэрэг эрдсүүд Хар ус нуур, Ховд гол руу урсаад орж байгаа. Ямар нэгэн уул уурхайн төсөл эхлэх болохоор элийрээд, эсэргүүцээд байдаг балай жишиг хэзээ зогсох юм бэ. Тэр байгалийн эрдэс, ашигт малтмал бол байгаль дээрээ саванд хийгээд тавьчихсан байдаггүй. Ил задгай л байдаг. Хорвоо дэлхий үүсэхэд байж байсан тэр ховор шороо ил задгай нь салхинд хийсч, газар доорх нь хур борооны усаар угаагдана л гэсэн үг. Эх орончийн арьс нөмөрсөн рекетүүд “Халзан Бүрэгтэй”-н орд дээр цөөвөр чонос мэт цугларч, иргэдийг турхирч байна. Ийм зүйлд хөтлөгдөж, хөрөнгө оруулагчдын ажлыг зогсоох нь “Монгол хөрөнгө оруулагчдад эрсдэлтэй орон” гэсэн мессэж өгнө. Дорноговийн Франц-Монголын хамтарсан “Зөөвч овоо” ураны төсөл, Эрдэнэбүрэн усан цахилгаан станцыг эсэргүүцэж байсан нөхдүүд одоо “Халзан Бүрэгтэй” газрын ховор элементийн төслийг эсэргүүцэж байна. Төр нүдтэй бол эднийг шалгах цаг болсон.

–“Зөөвч-Овоо” төслийн хөрөнгө оруулалтын гэрээний хэлэлцээ явагдаж байна. Та мэргэжлийн хүний хувьд төслийн ач холбогдлын талаар та юу хэлэх вэ?

-Энэ бол Франц-Монголын хамтарсан төсөл. Цаашлаад Ази-Европын хамтарсан, дэлхийн төсөл. Хамгийн жижгээр ярихад л энэ төсөл говийн бүс рүү дэлхийн хөрөнгө оруулалт чиглэх, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлж, хөгжихөд өндөр хувь нэмэр оруулна. Нөгөө талаараа Франц улстай хамтарна гэдэг нь НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын гишүүн улстай хамтрах тухай асуудал юм. Ингэснээр Монгол Улс Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал, тусгаар тогтнолоо дипломат яриа хэлэлцээний шугамаар хамгаалахад хөшүүрэг болох юм. Францын хөрөнгө оруулалт орж ирснээр Европын, цаашлаад дэлхийн хөрөнгө оруулах сонирхол нэмэгдэнэ. Үүнээс гадна Монгол Улс өөрийн гэсэн ураны уурхайтай болсноор атомын цахилгаан станцтай болоход нэг алхам ойртож, эрчим хүчний хараат байдлаас гарах зам нээгдэх гээд энэ төслийн ард маш олон талын ач холбогдол оршиж байгаа юм. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний хэлэлцээр амжилттай болж, төсөл удахгүй хэрэгжиж эхлэх эерэг хүлээлттэй байна.

-Энэхүү ордын үйлдвэр орчмын цацраг идэвхт хийг хэрхэн хэмждэг вэ?

-Бидний хамгийн их анхаарах ёстой зүйл нь байгалийн уран буюу шар нунтаг биш, үйлдвэрийн газрын гүнээс материалтай хамт гарч ирдэг радон буюу цацраг идэвхт хий. Радон хийгээс сэргийлэх нь маш чухал. Тийм учраас бид гадаад шарлагыг хэмждэг дозиметрээс гадна агаарт байгаа радоныг хэмждэг дотоод шарлагын дозиметрыг байнга ашиглан хянадаг. Монгол Улсын Цөмийн энергийн тухай хуулиар цацрагтай орчинд ажиллаж байгаа хүний нэг жилд авах нийт шарлагын хэмжээг 20 мЗв/ж-ээр хязгаарладаг бол Зөөвч-Овоо үйлдвэрлэлийн туршилт дээр ажиллаж байгаа залуусаас өнгөрсөн жилийн хугацаанд хамгийн өндөр тун авсан нь 2.25 мЗв/ж буюу зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс зургаа дахин бага байсан.

-Хүхрийн хүчилтэй ус газрын гүн рүү шахаж, бохирдуулж байна гэсэн мэдээлэл гарсан. Байгаа түүхий эдээ зохистой ашиглаад, үр шимийг нь хүртэх нь бидэнд чухал. Тиймээс танаас “Зөөвч-Овоо” төсөл хүн, мал, байгаль орчинд аюулгүй юу гэж асуумаар байна?

-Хүн төрөлхтөн, дэлхий үүсэхэд л уран байсан. Ухахаар л болохоо байчихдаг зүйл биш. Ухсан ч, ухаагүй ч урантай газар шүүрлээрээ цацраг байж л байгаа. Үүнийг бид хормойлж авчраад тарьчихаагүй. Химийн хувьд ч, цацрагийн хувьд ч хоруу чанартай зүйл. Тэр орчинд ус, сүү, хүхрийн уусмал хийсэн ч ялгаагүй л техникийн орчин болно. Газрын гүнд байгаа тэр ураныг уусгаж гаргаж авах гээд байгаагаас биш нэмээд хордуулж, бохирдуулах гээд байгаа юм биш. Бурхны авралаар өвөг дээдэс бидэнд далай шиг сайхан газар үлдээсэн. Тэр түүхий эдээ ашиглаад арабууд, Казахстан шиг эрчимтэй шинэ хөгжлийн шатанд очих, Хятад шиг өрсөлдөх чадвартай болох гээд байгаа хэрэг. Тиймээс иргэд шинжлэх ухаанч ойлголт авмаар байгаа юм. Манай улстай 30 жилийн өмнө яг ижил гараанаас гарсан Казахстан улс л гэхэд өнөөдөр ураны дэлхийн тэргүүлэгч том экспортлогч болчихлоо. Дөнгөж саяхан явуулсан ард нийтийн санал асуулгаар иргэдийнх нь 71 хувь цөмийн цахилгаан станцтай болохыг дэмжлээ. Яагаад гэвэл атомын цахилгаан станц бол эрчим хүчний ногоон эх үүсвэр бөгөөд энэ станцын тусламжтайгаар утаа, хүлэмжийн хийн ялгарлаас сална гэдгийг иргэд нь ойлгож байгаа хэрэг. Тиймээс мэргэжлийн хүний хувьд хэлэхэд, Дорноговь аймгийн Улаанбадрах суманд хэрэгжих Зөөвч-Овоо төсөл физикийн талаасаа ямар ч асуудалгүй. Харин эдийн засаг талаасаа харилцан ашигтай байх зарчим л чухал юм.

-Уран бусад нүүрс, зэс зэрэг байгалийн баялгаас юугаараа ялгаатай вэ?

-Уран гэхээр бидний ихэнх нь цацрагт идэвхт, байгаль дээр өргөн тархалттай металл гэхээсээ илүүтэй ховор, хор хөнөөл нь гамшгийн түвшинд хүргэх, онц чухал “стратегийн” түүхий эд гэсэн ойлголттой байдаг. Гэтэл үнэндээ уран бол байгаль дээр өргөн тархалттай металл, далай тэнгис, рашаан булаг, газрын доорх ус, нүүрс болон зарим чулуулагт тодорхой хэмжээгээр агуулагдаж байдаг. Харин уран их хэмжээгээр илэрсэн газруудад ураны уурхай ажиллуулдаг. Мэдээж энд их хэмжээний ураны талаар ярьж байгаа учраас цацраг идэвхт яригддаг. Гэсэн ч дэлхий дахинд уран олборлолт мөн өндөр хөгжчихсөн учраас газрын гүнд нь хөрс усанд нь нөлөөлөхгүйгээр олборлоод шар нунтаг болгоод гаргаад ирдэг. Энэ шар нунтгийг экспортод гаргадаг. Ураны хэрэглээ зөвхөн цахилгаан үйлдвэрлэлээр хязгаарлагддаггүй. Уран болон бусад цөмийн материалыг сансар судлал, хүнсний аюулгүй байдал, эрүүл мэндийн салбарт хэрэглэдэг. Монгол Улсын хэмжээнд цацрагийг дараахь зургаан салбарт хэрэглэж байна. Үүнд, Эрүүл мэнд: Рентген зураг авахад цацрагийг хамгийн өргөн ашигладаг. Хүнс, хөдөө аж ахуйд: Вирус, нян устгах, хоол хүнсний савлагаа ариутгах, Геологи, уул уурхайд: Геологийн тогтоцуудын насжилтыг тогтоох, Боловсрол, шинжлэх ухаанд: Түүхийн дурсгалт зүйлсийн насжилт тогтоох, Байгаль орчинд: Ус, агаарын бохирдлын судалгаа, Үйлдвэрлэл: Бараа материалын чанарын хяналт, агаарт хуримтлагдсан төрөл бүрийн хийг илрүүлж байна.

-Ураныг газрын доор уусгаж олборлодог. Гүний усанд нөлөөлөхгүй юу?

-Мэдээж гол асуудал нь гүний усыг хамгаалах. Тиймээс гүний усыг дараах зарчмаар хамгаалдаг. Үүнд: Газрын дор уусган олборлох аргаар олборлолт хийхийн өмнө тухайн бүс нутгийн гүний усны тогтцыг нарийвчлан судлах, олборлолтын хугацаанд гүний усны урсгал, чанарыг хянах зорилгоор олборлолтын бүсийн дотор, гадна хяналтын цооногуудыг байрлуулсан. Нөхөн сэргээлт хийсний дараа уурхай хаагдсаны дараах гүний усны чанар нь олборлолт эхлэхийн өмнөх үеийнхтэй адил түвшинд байгаа эсэхийг байнга хянаж судалдаг. Ундны усны нөөцийг эрсдэлд оруулахгүйн тулд энэ судалгааг тасралтгүй байнга явуулдаг.

-Монгол Улс хэзээнээс уранаа экспортод гаргах бол?

-Нийт 93.291 тонн ураны нөөцтэй Зөөвч-Овоо орд сүүлийн 10 жилд дэлхийд олдсон хамгийн том ордод тооцогдож байна. Тус ордын нөөцийг 2013 онд бүртгүүлснээс хойш 10 орчим жил бэлтгэл ажлыг хангасны үр дүнд 2021 оны долдугаар сард үйлдвэрлэлийн туршилтыг эхлүүлсэн. Өнөөдөр үйлдвэрлэлийн туршилтын талбайд Франц, Казахстаны хоёр мэргэжилтэн, 50 гаруй монгол ажилтан ажиллаж байна. Гэрээ кантрактын асуудал нэг мөр болбол жинхэнэ үйлдвэрлэл эхэлнэ. Энэ үед 1000 орчим ажлын байр бий болж, тус бүр нь 18 торлолтой олон олборлолтын блокоос уран олборлоно. Казахстан дахь ураны үйлдвэрийн загвар бүхий үйлдвэр босож, дэлхийн зах зээлд борлуулах түүхий эд хүртэл нь боловсруулж, хамгийн өндөр ураны агууламжтай хар нунтгийг гаргах зорилготой юм.

-Уран олборлох анхны төсөл учраас Цөмийн энергийн тухай хууль энэ төсөл урагшлах уу, гацах уу гэдэг индикатор болох нь. Засгийн газраас Цөмийн энергийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг УИХ-аар яаралтай хэлэлцүүлэхээр болсноо мэдээлсэн. Энэ өөрчлөлтийн талаар та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Хуульдаа ямар өөрчлөлт оруулж, яаж хэрэгжүүлэхээс энэ төслийг манай улс хэрэгжүүлэх сонирхолтой байна уу, үгүй юу гэдэг шууд харагдана. Монгол, Франц хоёр улсын өнгөрсөн онд хийсэн өндөр дээд түвшний айлчлалын хүрээнд Ерөнхийлөгч нар протоколд гарын үсэг зурсан. Тиймээс бидний зүгээс төслийг урагшлуулах шаардлагатай. Хуульдаа хөрөнгө оруулагчдад таатай байх, төслийг хөхиүлэн дэмжих заалт л оруулах учиртай юм. Тиймээс хөрөнгө оруулалтыг хяхан боогдуулсан заалт оруулахгүй байхыг парламентын гишүүдэд уриалмаар байна. Магадгүй хуулийн төслийг хэлэлцэхдээ парламент, намын бүлгүүд мэргэжлийн хүмүүсийг дуудаж ирж асуудаг байх хэрэгтэй болов уу. Ерөнхий сайд эрдэмтдэдээ тулгуурлаж энэ улсыг улс шиг хөгжүүлнэ гэж Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалаа танилцуулахдаа хэллээ. Үүнтэй адил ураны төсөл дээр эрдэмтдийн саналыг авах шаардлага парламентад зайлшгүй бий.

-Хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд хөрөнгө оруулагчдад эргэлзээ төрүүлэх, засаж залруулмаар ямар нэг заалт бий юү?

-Нэг заалтыг яах аргагүй анхаарах шаардлагатай. Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь уурхай, үйлдвэрийн хаалт, нөхөн сэргээлт, хаалтын дараах засвар арчилгаанд зарцуулах мөнгөн хөрөнгийг энэ хуулийн 34.6-д заасан журмын дагуу тооцож, төрийн дансанд байршуулна гэсэн заалт туссан байсан. Өөрөөр хэлбэл, төсөл хэрэгжээд 30-40 жилийн дараа дуусахад тэр үед нөхөн сэргээлт хийж, үйлдвэрийг хаах хөрөнгийг өнөөдөр бэлэн мөнгөөр нь төрийн санд байршуулах шаардлагыг төсөл хэрэгжүүлэгч талд хуулийн дагуу тавих гэж байгаа гэсэн санаа. Бэлэн мөнгө төрийн тусгай санд байршуулах өөрчлөлтийг хийвэл дор хаяж 300 сая ам.долларыг байршуулах хэрэгтэй болно. Учир нь “Зөөвч-Овоо” ордын ТЭЗҮ-ээр нөхөн сэргээлтийн сан 300 гаруй сая ам.доллараар тооцогдсон. Ийм хэмжээний бэлэн мөнгө байршуулах нэмэлт шаардлага нь уг төслийн хэрэгжих хугацааг дахиад хойшлуулах эрсдэлтэй.

-Тодруулбал?

-Төслийн өртөг мөн энэ хэмжээгээр өсөж, зээлийн санхүүжилт авах, нэмэлт санхүүгийн дарамтад төсөл орж, өртөг хэт өсөх, олборлосон түүхий эдийн үнэ нэмэгдэх, цаашлаад төсөл хэрэгжих боломжгүй болох зэрэг эрсдэлт нөхцөлийг үүсгэнэ. Дөнгөж энэ оны гуравдугаар сард шинэчлэгдсэн Ашигт малтмалын тухай хуулийн төсөлд хөрөнгө оруулагчид жил бүр санхүүгийн хөрөнгө мөнгийг тусган тооцох, мөн итгэмжлэгдсэн санхүүгийн байгууллагаас банкны баталгаа авах үүрэгтэй талаар тусгасан. Зөөвч-Овоо ордын хувьд Францын тал энэ хөрөнгийн баталгааг олон улсын нэртэй банкаар гаргуулж, тусгай дансанд байршуулах саналаа гаргасан байдаг. Энэ нь ордын санхүүжилтэд ачаалал багатай бөгөөд төслийн өртгийг нэмэгдүүлэхгүйгээр хөрөнгийг бүрдүүлэх арга л даа. Гэтэл манайх шууд энэ мөнгийг бэлнээр дансанд байршуулна гэхээр зохисгүй болчихож байгаа юм.

-30-40 жилийн дараа уурхай хаагдах үед ашиглах зориулалттай нөхөн сэргээлтийн мөнгөн хөрөнгийг Төрийн сангийн дансанд байршуулах үүргийг хөрөнгө оруулагчдад хүлээлгэх нь Монголын төр засагт ч маш их дарамт болох байх?

-Тэгнэ. Учир нь, тус сангийн урт удаан хугацааны менежмент хийх үүрэг хариуцлага төрд шилжиж байгаагаас ялгаагүй. Нөхөн сэргээлтийн хариуцлагыг олборлогчоос авч, төрд шилжүүлбэл олборлогч компани байгаль орчны асуудалд хайхрамжгүй хандах эрсдэлтэйг тооцох хэрэгтэй. Бас нэг том эрсдэл бол 40 жилийн дараа энэ мөнгө байх уу, үгүй юу гэдэг асуудал. Өнөөдөр байршуулах 300 сая ам.долларын үнэ цэн 40 жилийн дараа 2.1 тэрбум доллар буюу ордын бүтээн байгуулалтын зардлаас ч давсан ийм хэмжээний хөрөнгөөр 40 жилийн хугацаанд төсвийн цоорхой нөхөөд явчихвал яах вэ. Ийм нөхцөл үүсвэл нөхөн сэргээлт хийгдэхгүй байх эрсдэлийг ч дагуулна. Тиймээс төсөл хэрэгжүүлж байгаа талд хариуцлага үүрүүлэхийг хүсч байвал олон улсын банкаар баталгаа гаргуулаад, тухайн банк болон төсөл хэрэгжүүлэгч хоёр хариуцлагаа үүрээд явах юм.

-Уран олборлодог улсуудад ирээдүйн нөхөн сэргээлтийн зардлыг тухайн улсын төрийн сангийн дансанд байршуулдаг практик байдаг уу?

-Байдаггүй. Олон улсын жишигт байдаггүй ийм үүргийг шинээр бий болгох нь Монголд хөрөнгө оруулах уул уурхайн шинэ хөрөнгө оруулагчдыг, тэр дундаа үндэсний хөрөнгө оруулагчдыг манай улсаас нүүр бууруулахад хүргэж, үргээж болзошгүй. Дэлхий дээр зөвхөн Нигери улс л 2022 оны төрийн эргэлтийнхээ дараа ийм шаардлагыг манай гараг дээр анх удаа гаргаж тавьсан. Гэтэл дэлхийд байхгүй, уул уурхай бус улс төрийн өнгө аястай ийм утгагүй шаардлагыг Монгол хоёр дахь улс нь болж тавих нь энэ төслийг хэрэгжүүлэх сонирхолгүй байгаа гэсэн санааг хөрөнгө оруулагчдад төрүүлж мэднэ. Ийм жишгийг бий болгох хоёр дахь улс нь Монгол байж болохгүй. Харин олон улсад төсөл хэрэгжүүлэгч компани томоохон банкаар дамжуулан баталгаа гаргадаг бөгөөд гэрээнийхээ үүргийг хэрэгжүүлэхгүй, хэрэгжүүлж чадахгүй бол банк нь хариуцлага хүлээдэг зарчим хэрэгждэг. Иймд Монгол Улсын Засгийн газар, Монголын тал энэ төслийг үнэхээр хурдтай урагшлуулъя гэж хүсч байгаа бол одоогийн Ашигт малтмалын тухай хуулиа баримтлаад явахад болчих юм. Цөмийн энергийн тухай хуульд ийм заалт шинээр нэмэх нь хөрөнгө оруулагчдын хувьд маш буруу хандлага.

-Ураны эрэлт нэмэгдэж, цөмийн эрчим хүчний зах зээл тэлж байгаа энэ үед хуулийн энэ мэт өөрчлөлт үйлчилбэл ямар хохирол дагуулах вэ?

-Ямар ч том төсөл хойшлох тусам үр өгөөж нь багасдаг. Хуулийн төсөлд тусгаж байгаа шинэ заалт хэрэгжвэл “Зөөвч-Овоо” төслийн хэрэгжих хугацаа 2-3 жилээр хойшилно. Ураны зах зээл тогтмол өсөж байгаа энэ үед төслийг аль болох хурдан хэрэгжүүлэх нь манай улсад ашигтай.

-Монгол Улсын хувьд хамгийн оновчтой хувилбар нь нөхөн сэргээх зардлыг бэлнээр авах биш, банкны баталгаа гаргуулаад, төслийг аль болох хурдан эхлүүлэх юм байна, тийм үү?

-Тийм ээ. Хэрэв ийм шаардлага ураны салбарт тавиад эхэлбэл бусад салбарт ч тавигдах эрсдэл зайлшгүй үүснэ. Ашигт малтмалын тухай хуульд тусган оруулах тохиолдолд гадаадын болон дотоодын хөрөнгө оруулалтыг ашигт малтмалын бүх төрлийн уурхайгаас хөөн зайлуулах процесс үүсэх магадлалтай. Иймд банкны баталгаа, эсвэл тусгай санд нь хуулийн дагуу гадаад аудиторуудын жил бүр хийх санхүүгийн аудитын хүрээнд аудит шалгалт хийдэг байвал Монгол Улсын хувьд эрсдэлгүй болох болов уу.

Д.ЭРДЭНЭТУЯА

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ерөнхий сайдыг бөгс өндийхийн зуурт ар хударгаар нь өрнөсөн улс төр DNN.mn

Манай улстөрчдийн увайгүй, хүний мөсгүй, жудаггүй олон зан чанар байдаг. Түүний нэг нь хэн нэгийгээ байхгүй хойгуур, ар хударгаар нь улс төр хийж бужигнуулдаг, сэнтийд нь суух гэж үхэлддэг, эргээд уулзахгүй юм шиг адгийн зан гаргадаг явдал. Ийм байдал Монголын улс төрд сая давтагдлаа. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ энэ сарын 4-7-ны өдрүүдэд Хятадад айлчилж, Шанхай хотноо зохион байгуулсан олон улсын импортын экспод оролцож нээлтэд нь үг хэлсэн. Гэтэл Ерөнхий сайдыг ийнхүү бөгс өндийх зуурт ар хударгаар нь юу болов.

Төсөв эсэргүүцэж нэр бүхий гишүүд Төрийн ордонд ээлж дараалан мэдэгдэл хийлээ. Төсвийн урсгал зардлыг 3.6 их наядаар бууруулах шаардлагатай гэж Засгийн газар руу, үндсэндээ Хятадад айлчилж байгаа Л.Оюун-Эрдэнэ руу дайрлаа. Мөн сайдуудын төсөвт суулгасан багцыг унагах гэж улайран тэмцсэн. Ч.Номингийн 18.3 тэрбум, Ц.Даваасүрэнгийн бяслагны гэх 20 тэрбум, Б.Дэлгэрсайханы Тэрэлжийн замын 220 тэрбум. Эцэст нь чаддагаар нь хүүхдүүдээ дээрэлхэж нийгмээрээ бахиралдах шив дээ.

Энэ бүхнийг хөндлөнгөөс харахад ямар нэгэн Дамбийжаа гэнэт гарч ирээд төр эргүүлэхээр дүвчигнэж байна уу гэж харагдахаар. Гэхдээ энэ бол хуучны “Ху” нам одоогийн МАН-ынхны хувьд гайхаад, хачирхаад байхаар зүйл огтоос биш. Уг гарвал, явж ирсэн үүх түүх нь ийм юм. 2000 онд Н.Энхбаярыг Ерөнхий сайд болсны дараа ар хударгаар нь чухам юу болж суудлыг нь ганхуулж үзэж тарж байсныг манайхан сайн мэднэ. Н.Энхбаярыг Японд айлчилсан хойгуур тухайн үеийн УИХ-ын дарга Л.Энэбиш, Ерөнхийлөгч Н.Багабанди нар хуйвалдаан үүсгэж бараг огцруулчихаа алдсан удаа бий. Ш.Отгонбилэгийг Н.Багабанди Ерөнхий сайдад зүтгүүлсэн гэдэг ч билүү, сонин хэвлэлд янз бүрээр бичигдэж байсан.

Эзгүй хойгуур нь айхтар хуйвалдаан өрнөснийг Н.Энхбаяр мэдээд Л.Энэбиш дарга руу “Та ямар муухай юм бэ, юу хийх чинь энэ вэ” гэсэн утга бүхий үгийг хэлж гадаадаас сандарч тэвдэн утасдсан гэх яриа байдаг. Мөн Н.Энхбаяр нь Л.Энэбишийгээ Америк руу явж амарсных нь хойгуур арга саам самбаачлан бүх албан тушаалд өөрийнхөө фракцын нөхдийг шургуулж амжсан гэх яриа улс төрийн хүрээнд одоо ч яригддаг. Ингэж нэгнээ бөгс өндийх хойгуур нь Ц.Нямдоржийн хэлдгээр “хутга шаадаг”, эргээд уулзахгүй юм шиг албан тушаалын төлөө үхэлддэг ийм түүхтэй намынхан.

Төсвөөр бамбай хийж, цаад санаа нь засгаа ганхуулахаар сэлэм эргүүлсэн ч энэ удаад амжсангүй. Ерөнхий сайд ч урдаас ирсэн, 2025 оны төсөв ч батлагдлаа. Байхгүй хойгуур нь ингэж улс төр хийж, увайгүй загнан нийгмийг донсолгон бужигнуулдгаа одоо болих хэрэгтэй. Эзгүй хойгуур нь хийсэн бүхэн эцэстээ улс орны хувь заяанд айхтар хорлонтой тусдагийг монголчууд хангалттай үзсэн, хор уршгийг нь ханатал амссан. Гэнэтийн энэ байдал хэзээ ч сайн юманд хүргэдэггүйг бид мэдэхтэйгээ болсон.

Ийнхүү төсөв батлагдсанаар гал намжих шиг боллоо. Төсөв эсэргүүцэж, ард түмэнд жигтэйхэн хайртай хүн болж харагдсан гишүүд яг бодит байдал дээр тийм байсан уу гэвэл хэлж мэдэхгүй. Тулхтай улстөрчид, судлаачдын харж байгаагаар хэн нэгний гар хөлийн үзүүр болчихов уу гэх таамаг хардлага байна. Ерөнхийдөө саяны болоод өнгөрсөн үйл явцыг харахад Ерөнхийлөгч Ерөнхий сайдтайгаа толхилцоод байна уу даа гэсэн байдал анзаарагдахаар байна. Тэгээд хуучцуулынхаа туршлагаар үгэндээ оруулж авч байгаа, жавтий хүртээж байгаа үйл явц нь юм уу даа. Үндсэндээ хүчээ туршиж үзэж байгаа, ингэхээр яах нь вэ гэж сорьж үзэж байгаа байдал ч юм уу.

Данхар төсөв оруулж ирлээ гэж муу хэлэгдээд байгаа Ерөнхий сайд Хятадад тун амжилттай яваад байх шиг харагдах юм. Хятадын Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайдтай уулзаж нэг тэрбум ам.долларын зээлийн хэлэлцээрт гарын үсэг зурлаа. Энэ мөнгөөрөө өнөө 14 мега төслийнхөө 11-ийг нь санхүүжүүлэхээр болж тэдгээрийн эхэнд Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц хөдлөхөөр боллоо. Мөн “Гашуунсухайт-Ганцмод”, “Ханги-Мандал”, “Шивээхүрэн-Сэхээ” боомтуудын хил дамнасан төмөр замын гүүрийн барилгын ажил гээд бүтээн байгуулалтын олон ажил шийдэгдэх шиг боллоо.

Ер нь Л.Оюун-Эрдэнийг олон удаа Ерөнхий сайд хийлээ гэж адалдаггүй л юм бол гайгүй хийгээд байх шиг харагдах юм. Хоёр ч Засгийн газар дамнан ярьж буй мега төслүүд нь хөдлөхийг хармаар байна. Ерөнхий сайд энэ төслүүдээ хөдөлгөж улс орны хөгжлийг шинэ түвшинд авчрах хэрэгтэй. Тавантолгойн дулааны цахилгаан станц, Эрдэнэбүрэн, Эгийн голын усан цахилгаан станцууд ажилд ороод, Монгол-Францын ураны төсөл, Эрээнцав-Чойбалсан-Бичигтийн төмөр зам, зэс, гангийн цогцолбор гээд энэ олон төсөл хэрэгжээд эхлэхээр саяны төсөв дээр гал намжаадаг шиг ийм байдал гарахгүй болов уу. Үндсэндээ ажлаа сайн хийгээд ард түмний ахуй амьдрал эрс дээшлээд ирэхээр хэл ам гарахгүй, гал намжаах шаардлагагүй болно.

2024 оны эхний улиралд эдийн засаг 7.8 хувиар өссөн гэж Статистикийн газраас мэдэгдсэн. Энэ өсөлтөө аж ахуйн нэгж, ард түмнийхээ халаас, данс руу яаралтай оруулах хэрэгтэй байна. Эдийн засгийн бодит үр дүнд хүрч байж, хийсэн ажлаараа хэлсэн үгэндээ эзэн болж байж, хөгжлийн том том бүтээн байгуулалтыг явуулж байж Ерөнхий сайдын суудал тэсвэртэй байна.

“Өдрийн сонин”-ы хувьд засаг солигдохын эсрэг явдаг. Ойрын ганц хоёр жишээ хэлэхэд, 2007 онд М.Энхболдын Засгийн газар унахыг бид эсэргүүцэж байсан. Мөн 2014 онд Н.Алтанхуягийн Засгийн газар огцрохыг ч эсэргүүцэж байсан. Одоо эргээд харахад бид бүхний зөв байсан. Н.Алтанхуягийн засгийн үед бонд босгож 14 аймгийг засмал замаар холбож, Улаанбаатар хотод гудамж төслийг хийснээс аваад хугацаагаа дуустал ажилласан бол улс орны хувь заяа арай өөр байх байсан. Эргээд харахад эсэргүүцэж байсан маань зөв байжээ гэдэг нь батлагддаг. Ер нь дахин давтаад хэлэхэд, эрх барьж буй намыг нь солихгүйгээр засгийг нь солиод дээрдэж байсан тохиолдол байхгүй.

Ард түмэн л амаараа шороо үмхэж хоцордог. Бид засаг солигдох асуудалд ухаантай хэрсүү хандаж, юмны цаад наадахыг бодох цаг нь болсон.Болохгүй байгаа бүхэн Ерөнхий сайдаас болж байгаа юм шиг муйхарлан зүтгэдгээ болих хэрэгтэй. Харин төр засаг, эрх баригч нам болохгүй байгааг монголчууд өөрчлөх үндсэн ганцхан эрхтэй. Энэ бол улс төрийн сонгууль. Монголын ард түмэн энэ удаагийн сонгуулиар МАН-д дахиад итгэл үзүүлж сонгосон. Орон нутгийн сонгуулиар нийслэлд бараг 100 хувь МАН-ыг сонгосон. Нэгэнт л сонгосон бол араас нь гоншигноод байх шардлагагүй. Ачааг нь үүрүүлж ажлыг нь хийлгэх хэрэгтэй.

Д.БАТБОлД

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

ТОЙМ: “Халзан Бүрэгтэйн орд ганц Мянгадын өмч биш” хэмээн өгүүллээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы мягмар  гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы  тэргүүн нүүрт Улсын Их хурлын
гишүүн Г.Дамдинням “Эдийн засаг үнэхээр сайжирч л байгаа бол Хэмнэлтийн хуулиа бид больчих ёстой” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

  • УИХ-ын Инноваци, цахим бодлогын байнгын хорооны дарга, УИХ-ын гишүүн Ж.Золжаргал “Интермед” эмнэлгийн асуудал бол олон нийтэд ил болсон ганц л жишээ” гэв.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Халзан Бүрэгтэйн орд ганц Мянгадын өмч биш” хэмээн өгүүллээ. 

  • АН-ын бүлэг: Д.Амарбаясгалан, Ц.Даваасүрэн нарт улс төрийн хариуцлага тооцох ёстой

Өмгөөлөгч Д.Содномдорж “Эрх ашгийг нь хамгаалахгүй бол сэтгүүлчид мэдээллээ гаргаж чадахгүй, айдастай, түгшүүртэй болчихлоо” хэмээн ярилаа.

  • Монголын Улс төрийн хэлмэгдэгсдийн холбооны тэргүүн Д.Цогтбаатар “Сэхээтнүүдээ хэлмэгдүүлсэн улс орны хөгжил
    саардаг, хоцрогддог…” хэмээв.

Д.Нацагдоржийн нэрэмжит Улсын Драмын Эрдмийн Театрын захирал, Монгол Улсын Төрийн соёрхолт,  Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Н.Наранбаатар “Аливаа юм бүхэн мэргэжлийн байх ёстой” хэмээснийг “Уран бүтээлч нүүрээс уншаарай.

ДЭЛХИЙН МЭДЭЭ: Оросын инфляци, стагфляци

АРЫН НҮҮР:  Өвлийн дугуй аминаас чинь үнэтэй биш шүү

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ерөнхий сайдыг сайн шүүмжилье, тэгж байж л Л.Оюун-Эрдэнэ өөрийн цаг үеийг бүтээнэ DNN.mn

Ер нь бол Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийг сайн шүүмжлэх хэрэгтэй. Гэхдээ энд тэндээс, эрээвэр хураавар байдлаар зүхэх, шүүмжлэх нь үр дүнгүй байна. Партизаны отрядынхан гэдэг шиг хэдэн хүн л сошиал орчинд байр сууриа илэрхийлдэг, ойшоож байгаа амьтан ч алга. Тэгэхээр Сүүдрийн Засгийн газар байгуулж байгаад шүүмжилье. Хатуу байр сууриа илэрхийлцгээе. Л.Оюун-Эрдэнийн бодлого шийдвэр, гадаад айлчлал, хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөр, санал санаачилга бүгд дээр Сүүдрийн Засгийн газар өөрийн байр сууриа нийгэмд илэрхийлж, ард түмний өмнө нээлттэй мэтгэлцээн өрнүүлж байя. Түүнд нь ард түмэн үнэлэлт дүгнэлтээ өгцгөөе. Тэгэхгүйгээр нийгмийн сүлжээнд, өөр өөрсдийн хаяг, зохион байгуулалттай сэвэлтүүд үнэ цэнээ улам алдаж байна. Улс орны амин чухал асуудлаас эхлээд яах аргагүй анхаарах ёстой сэдэв бүгдийг юу ч биш, хэрүүлийн алим болгож байна. Олон зүйл дээр шүү.

Ганц хувь хүний байр суурь, шүүмжлэл бол үр дүн нь нэг нэгжээр л хэмжигдэнэ. Яагаад гэвэл Трамп, Си Жиньпин биш. Тэдний нэг үг дэлхийн биржийн үнэд тэр дороо нөлөөлж байдаг. Монголд бол Ерөнхий сайдын байр суурь Монголдоо нөлөөтэй тусах нь үнэн. Түүний өөдөөс дуугарч байгаа хүн сошиалын нэг хийрхэгч байж болохгүй. Улс орны төлөө зүрх сэтгэлээсээ санаа зовдог, мэдлэг чадвартай, туршлагатай хүн бүхэн сошиалд шүлсээ үсчүүлэгч болон хувирч болохгүй. Ингэж үнэ цэнээ алдмааргүй байна, шүүмжлэгчид ээ.

Өнгөрсөн долоо хоногт нийгмийн анхааралд байсан сэдэв бол Ерөнхий сайдын БНХАУ-д хийсэн айлчлал байлаа. Шанхайн Олон улсын Импортын экспод том бүрэлдэхүүнтэй оролцсон Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ ямар үр дүнтэй явав. Энэ улсын төлөө санаа зовдог хэн бүхэнд “Энэхүү айлчлалаар хийгдсэн гэрээ хэлцэл, баримт бичгүүд, эдийн засгийн үр өгөөж, улс төрийн онцлог” ямар байсныг бодитой мэдмээр байгаа. Яаж мэдэх вэ гэхээр Монголын нийгэмд байр сууриа илэрхийлж байгаа хоёр талын үгийг харьцуулж харах. Тэгж байж айхавтар хүмүүс өөрийн дүгнэлтээ хийдэг. Нэг талын байр суурь, хандлага ардчилсан нийгэмд байдаггүй.

Шанхайн айлчлал дээр гэхэд дорвитой байр суурь илэрхийлэгч нэгэн нийгэмд өнөөдөр лав алга. “Улсын төсөв хэлэлцэж байх хариуцлагатай цагаар гадагшаа бүгдээрээ явчихдаг нь ямар учиртай юм бэ” гэсэн үгс шүүмжлэлийн цөм нь байв.

Бид бүх зүйлд аль болох бодитой, үнэн хандаж байж л хөгжил ярина. Монголын хамгийн том дайсан бол ӨВӨЛ. Маш их өртөг зардалтай чилийсэн хагас жил эхэлж байна. Маш их эрсдэл дагуулдаг цаг хугацаа. Энэтхэгт бол нэг хувцастайгаа хэдэн жил ч амьдраад явж болно. Монголд бүх хүн өвлийн хувцас авч өмсөх л болно. Дулаан газарт амьдрах л болно. Монголын том бүтээн байгуулалтууд зогсоно. Эдийн засгийн эргэлт 50 хувьтай царцдаг. Эрчим хүчний хэрэглээ огцом нэмэгдэнэ. Шатахууны хэрэгцээ өснө. Бүгд суурь үнэ. Суурь үнэ бүхэн маань хоёр хөршөөс хараат. Үндэсний аюулгүй байдал талаасаа нийгэмд мэдээлж, нээлттэй байх боломжгүй олон асуудал бий. Бүх улс орон л тийм байгаа. Жижиг Монголд ҮАЗөөс хамааралтай асуудал бүрийг иргэд маань хамгийн ихээр сонирхдог. Шуугиан болгодог. Ингээд үл ойлголцол, эрх баригчид нууцаар “юм” хийгээд байгаа юм шиг ойлголт хүчтэй явагддаг. Түүнийг нь өдөөгч хэсэг нийгэмд бий. Энэ бүгдийн ая данг олж, учир зүйг нь гаргаж улс орны хувь заяаг хөтөлж явах нь асар их нерв. Том эрх ашгийн төлөө ярьж байгаа залуус өнөөдрийн УИХд харагдаж байгаа ч яг өнгийгөөд харвал ард нь жижигхэн муу эрх ашиг нь нуугдаж байгааг учир мэдэх хүмүүс мэдэж байгаа. Ийм л оршилдоонтой үед Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.ОюунЭрдэнэ, БНХАУын Төрийн зөвлөлийн ерөнхий сайд Ли Чян нар Монгол-Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт өргөжин хөгжүүлэх тохиролцоонд хүрлээ. Шанхай хотод Хятадын удирдагчидтай баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа. Итгэлцлийн шатыг ахиуллаа.

Итгэлцлийн шат ахиулсан дүр зураг нь УИХ-д суудалтай бүх нам, эвслийн төлөөллүүдийг багтаасан айлчлал юм. Тэр бүү хэл уул уурхайн томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг үеийн үед эсэргүүцэж ирсэн хүмүүсийг ч айлчлалын бүрэлдэхүүндээ багтаасныг ард түмэн харсан байх. Энэ ямар учиртай вэ гэхээр “Монгол Улсын төр засаг нэгдмэл, тогтвортой, урт настай байна” гэдгийг л урд айлын удирдагчдад харуулахыг, итгүүлэхийг хүссэн айлчлал байлаа. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ хоёр талдаа АН-ын Лу.Гантөмөрийг, ХҮН-ын Т.Доржхандыг дагуулж, араас нь ИЗНН-ын Б.Батбаатар, Үндэсний эвслийн Д.Пүрэвдаваа, “босоо” Ганбаа… гээд бүгдийг багтаасан нь Олон улсдаа бол Монгол төрийн нэгдэл нягтралыг илэрхийлсэн хэрэг. Гадаад ертөнцдөө бол бид ингэж харагдах, ер нь яг ийм байхаас өөр арга алга. Хоёр хөршийн гео улс төр ямар байгаа билээ. Бид өөрсдийгөө мэддэг, хааяа нэгэндээ хэлж сануулдаг байх хэрэгтэй. Бид жижиг улс шүү.

Одоо гол сэдэв рүүгээ оръё. Монголын эдийн засгийн чадамж нүүрс гэж ганцхан зүйлээс хамаатай байна. Дараагийн эдийн засаг болох зэс ч гэсэн урд хөршийн зах зээлээс хамаатай. Ер нь төмрийн хүдэр, цайр ч урд айл мэднэ. Энэ үнэнтэй эвлэрэхгүй гээд яах юм. Ийм болохоор Засгийн газрын тэргүүн урд хөрштэйгөө л учраа сайн ололцож, эдийн засгаа авч явахаас өөр арга алга. Сая эрчим хүчний үнийн өсөлт яригдлаа. Шийдвэр гаргаж л таарна. Үүнд хамгийн нөлөөтэй нь Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц. Баруун таван аймгийнхаа эрчим хүчний асуудлыг дотооддоо ногоон эрчим хүчээр 100 хувь шийднэ, Төвийн эрчим хүчний системдээ дэмжлэг үзүүлнэ. Улмаар ОХУ руу жил бүр гардаг тэрбум ам.доллар ч эрс багасна. Валютын нөөц, ханшийн тогтвортой байдал, үнийн өсөлт… гээд логикоор Эрдэнэбүрэнийн станцын эдийн засгийн гинжин урвалын нөлөө асар их. Үүнийг Ерөнхий сайд нэн даруй шийдэхгүй бахь байдгаараа өдөр хоногийг өнгөрөөж болохгүй нь тодорхой байна. Тэгээд ойрын гарц нь хаана байгаа юм. Ардчилсан нийгэмтэй байгаа Монгол Улсын нэг зовлон нь зах хязгаарын нэг сумын багийн Засаг даргын захидал их гүрэн Хятадын удирдагчид хүрчихэж байгаад юм шүү дээ. “Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцыг ард түмэн эсэргүүцэж байна” гэсэн багийн Засаг даргын захидал ажлыг зогсоож чадсан. Дээр нь шашны асуудал. Цаг хугацаа алдсан шалтгаан энэ мэт олон. Эдгээрийг нэг талд нь гаргаж, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын хөрөнгө оруулалтыг шийдэх гэж Хятадад айлчиллаа. Шууд очоод Засгийн газар хооронд тусгайлсан зээлийн хэлэлцээрийн хүрээнд төслийг хэрэгжүүлэх нийт 253 сая ам.долларын гэрээнд гарын үсэг зурчихсан ч юм биш. Оршил ихтэй. Урьдчилсан бөөн яриа хэлцэл хийж байж, эцэст нь Пакистаны айлчлалаас буцахдаа урд хөршөөр дайрч, нэг сарын дараа би Хамтарсан Засгийн газрынхаа бүрэн бүрэлдэхүүнтэй ирнэ. Тэр үед асуудлуудыг нэг мөр шийдье гэсэн ойлголцолтойгоор Шанхайд очсон хэрэг. Ингэж байж сая үр дүнд хүрлээ. Ямар ч байсан Хятадын тал Эрдэнбүрэнгийн усан цахилгаан станцад санхүүжилт хийхээр боллоо. 2015 онд ажил нь эхэлж байсан бол ийнхүү есөн жилийн дараа гэрээнд хоёр тал гарын үсэг зурлаа.

Хоёрдугаарт гэвэл Монгол Улсын ганц мөнгө олж байгаа Нүүрсний худалдаа маань Гашуунсухайт-Ганцмод боомт дээр гацаатай байна. Монголын талаас бөөн бөөнөөрөө нүүрс ачаад хил дээр очдог, лонхны хүзүү шиг нарийнхан хоолой дээр хэдэн мянган нүүрс тээврийн машин оочерлодог. Дагаад хүнд суртал, дарааллын өмнүүр орох, авлига, албан тушаал, танил талын хүрээ гээд Монголын зовлон үргэлжилж байна. Үүнийг нэг мөр шийдэж, өргөн гарц хоолой, тээвэр логистик, төмөр замын гүүрийг хамтран барих ажлыг цаг алдалгүй шийдэх ёстой. Шийдэхийн төлөө Л.ОюунЭрдэнийн Засгийн газар ажилласан ч Хятадын талын бидэнд итгэх итгэл сул. Аль 10 жилийн өмнө танай талд итгээд бид төмөр замаа хил дээр аваачсан, гэтэл танайх яадаг билээ. Өмнөх сайдын ажил надад хамаагүй ээ, би одоо сайд болсон гээд нэг нөхөр ирээд, огт өөрийг ярьж эхэлдэг. Танайд итгэл алга гэсэн утгатай зүйлийг ярьж өнөөдөрт ирсэн. Үүнийх нь өөдөөс Л.ОюунЭрдэнэ “Одоо бид нэгдмэл байна” гэдгээ л харуулж очлоо. Ингээд “ГашуунсухайтГанцмод боомтын хил дамнасан төмөр замын гүүрийг хамтран барих тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”ийг батлах дотоодын порцедур дууссан тухай талууд мэдэгдлээ. Энэхүү хэлэлцээр энэ сарын 5-ны өдрөөс хүчин төгөлдөр боллоо. Асуудал үндсэндээ шийдэгдлээ. Одоо гүүрийн барилгын ажил эхэлнэ. Монголын эдийн засгийн цусны гол эргэлт болсон Нүүрс тээвэрлэлт, хил нэвтрэлт, худалдаа өргөжинө. Одоо бүх шатанд хяналтыг сайжруулах, стандартыг мөрдүүлэх, чанарыг эрхэмлэх, санхүүжилтээ хүргэх, хугацаанд нь дуусгах ажил л үлдлээ.

Үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой чухал ажил бол үнэндээ Үндэсний хиймэл дагуул шүү дээ. Үүн дээр эдийн засгийн агуулгаар нь янз бүрийн байр суурь нийгэмд байна. Судлаачдын ярьж байгаагаар эдийн засгийн үр дагавар, Үндэсний аюулгүй байдал хоёр бол тусдаа асуудал. Ялгаж салгаж үнэ цэнийг мэдэрсэн хүнд бол Үндэсний хиймэл дагуултай болохыг л дэмжинэ гэж. Тэгэхээр энэ талаас нь харахыг хичээхийн буруу байхгүй юм. Хятадын өндөр технологийн компаниудаар Л.ОюунЭрдэнэ айлчилсанд тодорхой эрх ашигтай хүмүүс байр сууриа илэрхийлж, шүүмжилж байх шиг байна. Хятадад айлчилсан улс орны удирдагч бүхэн “Хуавэй”, “Алибаба” компаниудаар орохыг хүсдэг, хамтрахыг хүсдэг нь бүгдэд харагддаг шүү дээ. Түүний л нэг хэсэг. Ялангуяа гүйцэтгэх засаглалын тэргүүний хувьд Монголын бүх шатны засаглалд, төрийн бүх ажилд AI технологи, хиймэл оюун ухааныг ашиглахын төлөө байгаа. Үүнийгээ яаж томьёолж байна гэхээр “Гурван шилжилт” гэж. Үүнийг “Huawei” групптэй хамтарч хэрэгжүүлэх Ажлын хэсэг байгууллаа. Ер нь бол энэ чиглэлд дэлхийд гайхагдаж байгаа нь хамгийн ойрхон урд хөрш шүү дээ. Бид бүгдээр урд хөршийнхөө хотуудаар явахдаа “Хятад тасарчээ” гэсэн үгтэй л ирж байгаа. Ядаж зургаан сарын өмнө очоод харснаас өнөөдөр очоод харахад гудамжинд явж байгаа цахилгаан машиных нь тоо эрс нэмэгдсэн байх жишээтэй. Энэ нь их утаандаа 10 жилийн өмнө төөрч, хахаж үхэхдээ тулж байсан Бээжингийн тэнгэр тунгалаг болсон дүр зураг. Бид 10 жилийн өмнө ч утаатайгаа байсан, өнөөдөр ч мөн адил. Дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн өмнө асар их амбицтай байгаа Хятад улсын хүлээсэн үүрэг хариуцлага, нэр хүнд гэж юм бий. Хажууд нь байгаа жижиг улсаа утаагүй болоход нь тусалчихгүй байж гэх ярианд орохыг хүсэхгүй. Улаанбаатарын утааг шийдье гэвэл тэдний нэг жижиг хотын, багахан дүүргийн хэмжээний асуудал. Гэтэл яагаад тэгдэггүй юм. Яг үнэндээ манай талд учир их бий. Сайжруулсан түлшний үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг Хятадаас манайхан авахдаа үйлдвэрлэгдэхээ байчихсан, хоцрогдсоныг хамгийн хямд үнээр авчрах жишээтэй. Тэгээд монголчилж нэг жил ашиглан сонгууль давдаг. Монголын дунд, доод шатны дарга нарын, тэдэнтэй хамтардаг аж ахуйн нэгжийнхний үйлдэл шүү дээ. Тэр ажилд Хятадын төрийн бодлого хамаагүй. Монголын Засгийн газрын тэргүүн анхаарал тавих боломжгүй бүтэц. Ингээд л дампуурдаг. Одоо аймгуудад баригдах дулааны станцуудын ажил ч ийм л төрийн дунд, доод шатны дампууралтай холбоотой. Наад зах нь энэ бүгдийг том зургаар нь эмхэлж цэгцлэх Ерөнхий сайдын бодлого бол AI технологи, цахим засаглал… гэхчлэн хүний оролцоог багасгасан технолгийн засаглал, ногоон шилжилт юм. Энэ бүх зорилго, зорилтуудын хамтрагч нь хаяа залгаа урд хөршийн технологийн компаниуд. Гээд логикоор нь хөөвөл их ажлууд эхэлж байна.

Ингэхээр энэ удаагийн Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн айлчлал бүхэлдээ логиктой, урьдчилсан бэлтгэл ажлууд хангагдсан, алсын зорилготой айлчлал болсон. Дахиад ч олон удаа урд хөршид очих байх. Ингэж байж л үр дүн нь төгс гарна. Гэхдээ энэ бол миний л бодол.

Албан мэдээллүүд дунд жаахан бүрхэгдүү харагдаад байгаа нэг арга хэмжээний талаар сэтгүүлчийнхээ хувьд бодсоноо хэлээд Шанхайн тэмдэглэлээ өндөрлөе. Хятадын сэргээгдэх эрчим хүчний акул “Envision En­ergy” компанийн үйл ажиллагаатай Ерөнхий сайд Л.ОюунЭрдэнэ танилцсан. Эрчим хүчний хуримтлуур буюу батерей үйлдвэрлэгч, салхин трубин… гээд дэлхийд тэргүүлэгч компани юм. Багануур дүүрэг дэх батерей хуримтлуурын 50 МВТ-ын станцад хөрөнгө оруулсныг хүмүүс мэднэ. Энэхүү аварга группийн захирал нь 1976 оны залуу. Хятадын хамгийн залуу тэрбумтандаа орно. Хоёр дахь үеийн өв залгамжлагч энэхүү олигархын эцэг нь бараг дэлхийн цутгалтын үйлдвэрлэл, технологийн “хаан” гэж яригддаг хүн. Монголын авто зам, гүүрэн байгууламж, метро… ер нь бүтээн байгуулалтын бүх шатанд цутгалтын технологи, үйлдвэрлэл ирээдүйд маш чухал. Өв залгамжлагчтай нь сэргээгдэх эрчим хүчний чиглэлд хамтарч болсон юм. Аавтай нь цутгалтын технологи дээр яагаад хамтарч болохгүй гэж. Л.Оюун-Эрдэнийн гадаад томилолт иймэрхүү л логиктой харагдаж байна лээ.

Энэ мэтчилэн Ерөнхий сайд Л.ОюунЭрдэнийн “Шанхайн экспо”-н айлчлалын үеийн уулзалт нэг бүр, МонголХятадын хооронд байгуулсан баримт бичиг нэг бүр дээр аналитик байдлаар хандвал хүмүүс төдийлөн анзаарахгүй зүйлс их бий.

Монголын дотоодод болж байгаа улс төр, маргаан мэтгэлцээн, нохой шуугиулалт бол яах вэ. Савнаасаа хальж болохгүйгээ хаа хаанаа мэдэхтэйгээ болсон биз. Харин хилийн цаана бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ очсон улс төр болоод том шийдвэрүүд бол улс орны хувь заяа юм. Аж ахуйн нэгж, иргэн бүрд хамаатай, дүгнэх нь хүн бүрд нээлттэй айлчлал. Гэхдээ ийм хэмжээний айлчлалыг сошиал орчин дахь ганц нэг хүний дагагчдын үзэл бодол, байр сууриар биш, ганц хоёр улстөрчийн хэвлэлийн бага хурлаар бүр ч биш, институтийн хэмжээнд, ядаж мэргэжлийн редакцуудын түвшинд үнэлж дүгнэх нь улс орны ирээдүйд хэрэгтэй. Судалгаатай, харьцуулсан байдлаар, өмнөх хойдох түүхийг сөхөж, өмнөх хойдох хөрштэй холбож бичье гэвэл цаг хугацаа хэрэгтэй. Мэдээллийн хурд тийм боломжийг сэтгүүлчид олгохгүй байна. Гэхдээ энэ тэмдэглэлийг уншсан хүн өөрийн гэсэн дүгнэлтээ хийнэ. Шүүмжлэх ёстой. Үйл явдал цааш мэдээж өрнөнө. Харж байгаад нийтлэлээ үргэлжлүүлэх болно.

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хандгай агнахаар явсан “анчид” туулай хөөгөөд төөрчих юм даа DNN.mn

Ирэх оны төсөв хэлэлцэж байгаа энэ үед Соёлын сайдын багцад оногдсон 18 тэрбумыг нийгмээрээ шуугьж, “паа пүү” болцгоож байна. Цаана нь төсвийн илүү зардал 3.6 их наяд төгрөг гэж яригдаж байгаа. Энэ бол асар том тоо. Хэл ам дагуулж, шуугиан болсон 18 тэрбумаас чинь 200 дахин их мөнгө гээд бод доо. Өөрөөр хэлбэл, нэг тэрбум ам.доллар гэсэн үг. Гэтэл нийгмийн анхаарал ерөөсөө ийшээ тусахгүй байгаа нь хачирхалтай. 18 тэрбумаа тойроод л мөлжөөд байх юм.

Ч.Номинг “Энэ их мөнгөөр ард түмнийг хир буртагнаас нь салгаж, социализмын үеийн соёлын довтолгоог үргэлжлүүлэх юм гэнэ” гээд л элдвээр зүхсэн пост хаа сайгүй хөвөрч байна. Нийгмийн сүлжээнд инфлүүнсэрүүд ам ангайх болгондоо 18 их наядыг өлгөж авч, Соёлын сайд руу сүрэглэн дайрч байгаагийн цаад шалтгаан юу юм бол. Хар массыг удирдан улс төр хийж байгаа юм биш биз? Энэ бүхний цаана төсвийн 3.6 их наядын тэлэлтийг Соёлын яамны 18 тэрбумаар халхавчлаад авч үлдэх найруулга яваа юм биш үү.

Шуудхан хэлэхэд, нийгмийн анхаарал тэр чигтээ 3.6 их наяд гэсэн аварга тоон дээр биш Ч.Номин гэдэг хүн рүү л фокуслагдаж байна. Фокуслагдаж байна ч гэж мөнгөний эрх ашгаараа нэгдсэн хэсэг бүлэг хүмүүс нийгмийг, массыг зөвхөн энэ зүгт фокуслах үүргийг сошиал нөлөөлөгч, инфлүүнсэр, сэтгүүлч гэж өөрийгөө дөвийлгөсөн лайвчин, постчингуудад өгсөн хэрэг л дээ. Эрх мэдэлтэй, хөрөнгөлөг нөхдөөс мөнгө авсан лайвчин, постчингууд ч ажлаа маш сайн хийж байна. Үр дүнд нь захын таксины жолооч “Төсвийн зарлага Номингоос болж өслөө. Баян айлын бандгар охин л төсвөөс мөнгө идэж байна” хэмээн толгой сэгсэрч явна. Харин нөгөө талд, тээр дээр суудаг эрх мэдэлтэй нөхдүүд төсөв нэрээр завшиж буй их мөнгийг нь анзаараагүйд баясаастай, даалгавраа амжилттай гүйцэтгэсэн сошиал инфлүүнсэрүүд дансан дахь мөнгөндөө дүүрэн жаргалтай сууцгааж байгаа байх.

Ердөө ирэх долоо хоногийн сүүлчээр 2025 оны улсын төсөв батлагдах хуулийн хугацаа дуусна. Нийт 60 хоногийн хугацаанд хэлэлцэх ёстой төсвийн хоёр дахь хэлэлцүүлгийн дараа үрэлгэн зардлыг танах асуудлыг гэнэтхэн Г.Тэмүүлэн, Д.Энхтүвшин, Ж.Баярмаа, Б.Түвшин нарын гишүүд гаргаж ирсэн. Одоо тэдэн дээр Н.Алтанхуяг, Х.Тэмүүжин, Ш.Бямбасүрэн, Г.Уянгахишиг, Н.Номтойбаяр, А.Ундраа, М.Сарнай, Д.Пүрэвдаваа, М.Нарантуяа нарын нийт 16 гишүүн нэгджээ. Уг нь эд нар анх хандгай агнах гээд явсан “анчид”. Гэтэл туулай харангуутаа тэрийгээ хөөгөөд төөрчихлөө. Зүгээр ч үгүй өнөөх туулайн дээрээ улаан хэрүүл босгож байна. 3.6 их наядыг ярихгүйгээр 18 тэрбумын тухай бичдэг болгон нь сэвж, амтай бүхэн нь зоргоороо солиорцгоох болов.

Зарим хэвлэл мэдээллийнхэн хүртэл зориуд өдөөж байна. Нийгмийн анхаарлыг тэр чигт нь 3.6 их наяд дээр биш 18 тэрбум руу авчирч чадлаа. Эндээс харахад ард түмэн чинь ямар мунхаг болчихсон юм бэ.

Ингэхэд та нар 18 тэрбум 3.6 их наяд гэдэг хоёр тооны ялгааг мэдэж байна уу. Энэ 3.6 их наяд төгрөгийг ард түмний төлөө юунд зарцуулах нь тодорхойгүй сул мөнгө маягтай зүйлийг УИХ-ын гишүүд чинь яриад байна шүү дээ. Сүүлдээ гишүүддээ тав,таван тэрбумаар нь өгнө гэсэн асуудал ч ил цагаандаа туллаа. Үүн рүүгээ анхаараач ээ, ард түмээн. Эцсийн дүндээ татвар төлөгчдийн мөнгө гэдгийг ухаарах хэрэгтэй. Та нарыг “анчдын” хөөж байгаа туулай руу шуурч байх хойгуур 3.6 их наяд сул хэвтээд байгаа юм биш үү. Энэ их сул мөнгө хүмүүсийн анхааралд орчих вий гэхээс Сангийн сайдаасаа авахуулаад навталзаж байна. Тийм ч учраас л мартагдах гэхээр нь л 18 тэрбумыг асаан гаргаж ирж байна.

Сайд нь “сэтгэл сэргэтэл шүүмжлүүллээ” гэж мунхаг ард түмнийг улаан даавуу харсан бух шиг л улангасуулж чадаж байна. Энэ хүүхдэд өгөх өчүүхэн мөнгө л төслийг алдагдалд оруулсан мэт ард түмэн нь орилолдож тэдний бах тавыг хангана. Театр клубийн эрхлэгч нар жагсаалаараа гарч ирээд л хоёр тоо нийлүүлж бодно гэхээс л үстэй толгой нь арзайдаг ард түмнээ улангасуулж байна. 18 тэрбум 3.6 их наядаас 200 дахин бага мөнгө шүү гэдгийг дахин хэлье. Наадахаа болиод тэр нэг тэрбум доллар эзэнгүй хэвтэж байгааг хасах талаар ярилцаач ээ. Аливаа асуудлын голыг олж дуугарч баймаар байна. Хэн нэгнийг дагаж хөөрцөглөн намирдгаа л больчих хэрэгтэй. Сэтгэлээ барьж, аливаа зүйлд хэрсүү хандаж юмны учрыг тунгааж дуугардаг болъё.

Ерөнхийдөө парламент 126 гишүүнтэй болсон нь оносон байна. Гэнэтхэн тойргоос сонгогдсон хуучин гишүүдэд 600 тэрбумыг хувааж өгөх асуудал гарч ирсэн талаар Сангийн сайд ярьсан байна лээ. Өмнөх шиг 76 гишүүнтэй байсан бол энэ мөнгөнөөс хүн тус бүрд найман тэрбум хавьцаа төгрөг оногдоно. Сул мөнгө гэдэг чинь энэ. Ийм их хэмжээний мөнгө авсан гишүүд төсвийг шүүмжилнэ гэж үү. Тэрэн шиг үлгэр байхгүй. Тэгвэл одоогийн 126 гишүүндээ тус бүр найман тэрбумыг хуваарилбал нэг их наяд төгрөг давна. Ийм их хэмжээний мөнгийг бүгдэд нь ард түмнээс нууж өгөх арга байхгүй. Тийм болохоор энэ гишүүд төсвийг шүүмжлээд бужигнаад байгаа байх. Гол нь тэд байгаа онохгүй, өөрсдөдөө оноо авах гэсэн попрол юм шиг харагдаж байгаа юм. Үнэхээр л ард түмний энэ их хөрөнгийг хамгаалж байгаа юм бол аажуу уужуухан ул суурьтай хөдлөх хэрэгтэй шүү гишүүд ээ. Тэртэй тэргүй төсөв баталж чадахгүй бол УИХ тардаг хуулийн заалтыг аваад хаячихсан юм байна. Одоо та нар юундаа яарах билээ. Дахиад нэг нэгээр нь ухаж гаргаж ирээд ард түмэндээ үзүүлж харуулаад баталбал батлаад үгүй бол хасаад аажуу уужуу үзээд байхад шинэ он гартал зай байна шүү дээ. Ийм хөгийн, ард түмнээ шулах төсөл оруулж ирсэн Сангийн сайдтай бол хатуухан хариуцлага тооцонгоо ажлаа явуулж байхад болох юм байна. Үүн дээр Ардчилсан намынхан бол илүү сайн ажиллана биз.

М.МӨНХЦЭЦЭГ