Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Монголчууд энэ зун дэнж хотойтол өргөн дэлгэр наадаж байна. Улсын хэмжээнд 102 сум түүхт зуун жилээ тэмдэглэлээ. Долдугаар сарын 15-наас эхлээд л зуун жилтэй сумдын наадам ар араасаа цуварсан. Хаалт нь энэ сарын 24-нд Ховдын Зэрэг сумын ойгоор өндөрлөх гэж байна. Тэгэхээр бид бүтэн сар гарны турш завсаргүй наадацгаасан байгаа биз. Ойтой сумдын наадам шувтрахтай зэрэгцээд бэсрэг найр хаа сайгүй хөвөрч байна. Сая сумдууд зуун жилээ тэмдэглэх үеэр асар их шагналын хур буусан даа. Тухайн сум орон нутгийнхаа хөгжил дэвшилд гар бие оролцсон хөдөлмөрч, бүтээлч, нэр хүндтэй эрхмүүдээ төрийн дээд одон, медиалаар шагнасан. Нэг сум хамгийн багадаа 30, 40 хүнд төрийн одон, медиал өгнө лээ. Энэ жишгээс улсын хэмжээнд дунджаар таван мянга гаруй хүн нутгийнхаа ойгоор төрийн хишиг хүртсэн гэсэн үг. Тэр олон шагнуулагсад эхнээсээ одон, медалийнхаа найрыг хийгээд эхэлжээ. Зуун жилээ хийсэн сум болгонд ийм цайллага, дайллага үргэлжилж байна. Нийтдээ 17 аймгийн хэмжээнд гээд бод доо. Тэгэхээр Монгол орон даяар хавтгай найрлаж байна шүү дээ.

Наймдугаар сар юу, юугүй дуусч, намрын их ажил толгой дээр бууна. “Монголчууд минь зунжин найр наадам хэсч, аялж зугаалж ханалаа. Одоо хэдүүлээ өвөлдөө бэлдье. Намрын ажилдаа шуурхайлъя. Энэ их найр наадмаа өндөрлөцгөөе” гэж ард түмнээ уриалаад хадуур, тармуур бариад зогсох орон нутгийн удирдлагууд үнэндээ алга. Харин ч эсрэгээрээ нутгийн иргэдээ аргадсан байдалтай найр наадмыг нь хөгжөөгөөд хөөрч яваа сурагтай. Яагаад гэвэл ирэх намар орон нутгийн сонгуультай. Улс төрийн ийм эгзэгтэй үед дарга нар юу гэж оноо алдахыг хүсэхэв. Хэрэв “Одоо та нар наад найр наадмаа зогсоо, хадлан тэжээлээ бэлдэцгээ” гээд хэлчих юм бол амьтны ад болно. Тийм болохоор орон нутгийн удирдлагууд ард иргэддээ хайр зарлачихсан гүйж яваа.

Бүтэн сар гаран наадамлаж, жаргаж цэнгэцгээсэн иргэд маань одоо хэр нь ханаагүй бололтой. Цаашид ч найрлахад бэлэн байх шиг. Үргэлжлүүлээд ес, аравдугаар сард хурим, хүүхдийн сэвлэг үргээх ёслол, унага тамгалах ёслол, ургийн баяр, овооны наадам гээд их найрын улирал залгадаг. Монгол оронд өвөл ямар хэцүү болдгийг бодох ч сөхөөгүй айл хот, ахан дүүсээрээ зунжин, намаржин дуулж, хуурдацгааж байна. Та нарыг “Хадлан тэжээл бэлдэх юухан байхав. Ямар анх удаа хийх гэж байгаа ажил биш” гэсэншүү бодлоор хөөрч дэвэрч явж байтал чинь өвөл золгох вий. Дулаан цагт нь өөрсдийнхөө жаргал цэнгэлийг хөөцөлдчихөөд өвөл, хавартаа хэдэн малаа алдчихаад гоншигноцгоогоод байдаг шүү. Найрлаж, наадамлахдаа уургын морь шиг байж бусдын өмнөөс мал маллаж, хорвоогийн хамаг зовлонг үүрч яваа улсууд шиг л аашилдгаа болих хэрэгтэй. Намрын сар найм биш шүү. Одоо хэдүүлээ найр, наадмаасаа хөндийрч ажилдаа орцгооё оо, монголчууд минь.

Дэлхийн цаг агаар яаж хувьсан өөрчлөгдөж байгааг бид олон улсад тохиож буй байгалийн гамшигт үзэгдлүүдээс өдөр бүр харж байна. Африк тивд цас орж, Ази, Европ, элсэн цөл гэж ялгалгүй үерт автах болсон. Манай улсын хувьд ч ялгаагүй цаг агаарын гамшигт үзэгдэл бишгүй тохиов. Өнгөрсөн өвөл ямар айхавтар хатуу болж, монголчууд нийтээрээ яаж махаа зулгаалаа даа. Хэд хэдэн удаа огцом хүйтэрч, нийт нутгийн 80 гаруй хувийг зудын аюул нөмөрсөн. Үр дүнд нь 6.6 сая мал нь хорогдож, хотоо харлуулсан малчдын тоо 400 давсан. Амьжиргааны эх үүсвэр болох малынхаа 70-аас дээш хувийг зуданд алдсан малчин өрхийн тоо мянга, мянгаар тоологдов. Энэ зуд том зургаараа улсын эдийн засгийг уруудахад овоохон жин дарсан. Зовсон хэдэн малчдадаа улсаас тэрбум, тэрбумаар нь зориулсан. Хажуугаар нь иргэд, аж ахуйн нэгжүүд хандив, тусламжийн аян орон даяар өрнүүлж байв. Хандивт нэгдээгүй айл өрх ч үлдээгүй байх. Ирэх өвөл бүр ч чангарч мэднэ. Ядахдаа өвлийн сар нь дөрөв гэсэн. Илүү сартай өвөл болно шүү гээд эртнээс цаг уурчид сануулаад байна лээ. Тийм болохоор тариа будаа, хадлан тэжээлээ одооноос базаасан нь дээргүй юу.

Өвлийн улирал ганцхан Монгол орны хөдөөд болдог үзэгдэл биш. Өвөл хот суурин газруудад ч том сорилт. Дулаан, эрчим хүчээ өргөтгөж шинэчлэх, түлшээ нөөцлөх, нийтийн тээврийн хүртээмжээ сайжруулахаас авахуулаад өвөлжилтөд бэлдэх ажил тоймгүй их байна.

Нийслэлийн хувьд утаа гэж том “мангас” бий. Сүүлийн арваад жилд утаатай тэмцэхэд зарцуулсан хөрөнгө нь аль хэдийнэ нэг их наяд давчихсан. Гаргаж ирсэн шийдэл нь утаагүй түлш. Харамсалтай нь энэ хоронд нь монголчууд хордож үхээд дууслаа.

Жил бүр утаагүй түлшинд хордогсод нэмэгдсээр байхад үргэлжлүүлэн хэрэглэсээр л байх юм уу. Дараагийн анхаарах асуудал нь эрчим хүч. Эрчим хүчний найдвартай хэрэглээгээ хангахгүй бол өвлийн хүйтэнд цахилгаан тасалдвал хот даяараа тас хөлдөнө. Нийслэлчүүдийн цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ 30 гаруй хувийн хэтрэлттэй байгаа гэж мэргэжилтнүүд хэлдэг. Олон жил гацсан Бөөрөлжүүтийн станцын эхний блок нь ирэх аравдугаар сард ашиглалтад орох нь үнэн бол энэ хувь бага ч гэсэн буурах байх гэсэн хүлээлттэй сууна лээ. Орон нутагт хүчтэй салхи шуурга дэгдэнгүүт Оросоос эрчим хүч авдаг шонгууд нь унаж, аймаг сумдаараа харанхуй суух давтамж нь ойртох боллоо. Цаашид эрчим хүчний хэрэглээ жилээс жилд өсөх нь ойлгомжтой. Иймд эрчим хүчний бие даасан байдлаа хангахын тулд томоохон бүтээн байгуулалтын ажлуудаа өвөл зунгүй, өдөр шөнөгүй өрнүүлж баймаар байна.

Манай оронд зуны налгар өдрүүд тоотой ирдэг. Богинохон ч гэсэн дулаан цагийг ашиглаж өвлийн бэлтгэлээ ян тан хангачихсаны ард санаа амар байж болно. Удахгүй тариа будаа, ургац хураалтын ажил эхэлнэ. Арайхийн тордож ургуулсан ургацаа зуны үерт урсгачихгүй, намрын цасанд жин зохиулчихгүйхэн шиг авч үлдэнэ гэдэг бол тариаланчдын хувьд нялх хүүхэд асрахтай адил. Ингэж их хөдөлмөрлөчихөөд тоног төхөөрөмжийн бүрэн бүтэн байдал, шатахуун, түлшний хангамжаа нөөцлөхгүй бол харамсалтай. Яг намрын ид ажлын үеэр түлш, шатахуун тасалддаг жишиг нэг биш удаагийнх. Тэгэхээр учирч болзошгүй эрсдлүүдийг дор бүрнээ тунгаах нь хаа хаанаа хэрэгтэй. Дарга нар одоо одон медаль тэвэрч сумдын ой хэсч гүйгээд байлгүй бушуухан ажилдаа орж, өвөлдөө бэлдмээр байна.

Өмнөх ярилцлагыг ЭНД дарж уншаарай.

“Шинэ Монгол” сургуулийн үүсгэн байгуулагч, Монгол Улсын гавьяат багш, УИХ-ын гишүүн Ж.Галбадрахтай ярилцлаа.

---

Сүүлийн жилүүдэд жар гаруй төрийн сургууль дээр үүнийг хэрэгжүүлэх гэж ажилласан хүний хувьд хэрхэн хийх арга зүй, технологи аргачлалыг нь сайн мэдэж байгаа. Одоо Монголын бүх сургууль менежментээ анхаардаг нөхцөлийг бүрдүүлнэ дээ. Хоёрт, багшлах хүний нөөцийн асуудал маш хүнд байгаа. Багш мэргэжлийн нэр хүндийг өсгөх шаардлага байна. Багшийн цалин, нийгмийн халамж, эдийн засгийн хөшүүргийг нь сайн боловсруулж, шилдэг залуусыг багш мэргэжлээр суралцуулах хэрэгцээ байна. Үүнийг би “Шилдэг төгсөгч төрөлх сургуульдаа ирж багшлах” гэж томьёолоод байгаа. Хөдөө орон нутагт сайн сургуулиуд цөөнгүй бий. Тэдгээр сургуульд нийтлэг нэг зүйл байгаа нь төгсөгчид нь ирж багшилж сургуулиуд сайн байгаа нь ажиглагдсан. Төгсөгч нь төрөлх сургуульдаа ирж багшлахаар сургуулиа сайн мэддэг, багш нар нь ч төгсөгчөө сайн мэддэг тул хурдан дасдаг, бас бахархал болдог, үүнийг харсан номын дүү нар нь үлгэр авдаг. Тэгэхээр багш нар нь шилдэг төгсөгчөө эргэн ирж сургуульдаа багшлахыг ятгах, нөгөө талаас багш болох хүүхдүүдэд төрөөс бодит дэмжлэг үзүүлэх ёстой юм. Үүнийг хэрхэн хийх вэ хэмээн толгойгоо гашилгаж байна даа. Гарц гаргалгаа ч эхнээсээ гарч байна.

-Хөдөө орон нутагт багш ховор байхад таны наад санаа анхаарал татаж байна л даа. Яг ямар дэмжлэг хөшүүрэг байна гэж?

-Боловсролын ерөнхий хуулиар багш мэргэжлээр суралцах, заасан босго оноо давсан хүүхдийн төлбөрийг 100 хувь хөнгөлөх боломж бүрдэж байгаа. Нэмээд суралцах хугацаанд нь дотуур байрны төлбөр, амьжиргааны зардалд нь дэмжлэг үзүүлэх боломжийг бас нээж өгөх хэрэгтэй.Өнөөдөр орон нутаг, нутгийн зөвлөл, төгсөгчдийн холбоо гээд үүнд хамтрах олон нөөц байна. Тэд жилд ганц хүүхдийн 5 сая төгрөгийн дэмжлэгийг үзүүлээд байх бүрэн боломжтой.

Тухайн сургуульд шилдэг хүүхэд багш болоход дэмжээч гэхэд захаас аваад хувь хүн, компани гарч ирнэ. Тэгэхдээ их сургуулиа төгсөөд, заавал төрөлх сургуульдаа ирж ажиллах үүргийг хүлээнэ гэсэн гэрээ хийх ёстой. Үүнээс гадна төр бас чухал үүрэг хүлээх учиртай. ЭЕШ-ын өндөр оноотой (700-гаас дээш ч юм уу) төгсөгч, багш мэргэжлээр суралцаад, сум, орон нутаг сургуульдаа(хотын сургуулиуд ч хамаарна) дор хаяж 5 жил ажиллавал гадаад улсад багш мэргэжлээр нь магистрт суралцах боломжийг нээж өгнө гэж амлаж, гэрээ хийвэл цөөнгүй хүүхэд багш мэргэжлийг сонгоно гэж харж байгаа. Өнөөдөр бүхий л залуус гадаадад суралцах хүсэлтэй болжээ. Нэг ёсны гадаад явахгүй бол дутуугийн комплекстэй болоод байна. Тэгвэл багш болоод төрөлх сургуульдаа багшилбал ийм боломж нээгдэнэ гэхээр багш мэргэжлээр суралцах шилдэг залуусын тоо нэмэгдэх учиртай. Таван жил багшлах явцад нь ажлын байран дээр нь хөгжүүлж, ялангуяа гадаад хэлийг нь сайжруулах бүрэн боломжтой. Таван жилийн дараа манайтай ойр, Азийн улс оронд төлбөр хямд, найдвартай сурах боломжийг нээгээд өгвөл гадаадад сурах гээд багшаас өөр мэргэжил сонгож байгаа залууст шинэ сонголт гарч ирнэ.

-Та багш нар зөвхөн хичээл заахаас гадна хүн болоход хүүхдүүдээ чиглүүлэх багш байна гэдгийг онцолдог. Тэр агуулга таны хийх 10 ажилд багтсан уу?

-Миний байнга хэлдэг “Хүний багш байх” гэдгийг хэлж байх шиг байна. Тэр маань оролгүй яахав. Манайд багш нар зөвхөн нэг судлагдахууны багш болоод байгаа юм. Физикийн багш зөвхөн физикээ заадаг. Багш та бол зөвхөн нэг судлагдахууны багш биш хүний багш байх ёстой шүү гэж би дандаа хэлдэг. Хүүхдээ таньж мэддэг, хөгжүүлдэг, харилцааны соёлтой, сэтгэл зүйч, үлгэрлэгч, багш өөрөө мөрөөдөлтэй, багаар ажилладаг байж хүний багш болдог. Тийм багш шавь нараа бие даах чадвартай болгохоос эхлээд ёс зүйтэй зөв хүн болж төлөвшихөд нь нөлөөлж чаддаг. Багш нар ажлын байран дээрээ нэгнээсээ суралцаж, ментор ментий харилцаанд орж, хүнээр хүн хийх арга ухаанд суралцах шаардлага үнэхээр байна уу гэвэл байна. Ийм шалгуурыг багш нарт тавьж, хэрэгжүүлэхийг зорино.

Дараагийн буюу дөрөвдүгээрт, сургуулиудын захирлын удирдах ур чадварыг хөгжүүлэх шаардлагатай байгаа. Олон улсад сургуулийн захирлыг тусгай мэргэжилтэн гэж үздэг. Тусгай сургалтаар ур чадвартай болгож бэлддэг, захирал болсных нь дараа ч тасралтгүй сургадаг. Сургуулийн захирал хэрхэн манлайлал үзүүлэх, багш нараа нэг зүгт харуулахын тулд яах ёстойгоос эхлээд эцэг эхийн хурлыг хэрхэн хийх, ахлах ангийнханд ямар сэдвээр юу ярих гээд жижиг гэлгүй бүх зүйлд суралцах шаардлагатай. Манайд захирлыг ямар шалгуураар тавиад байдгийг хүмүүс гадарлах байх. Сайн багш байсан хүн, эсвэл сонгуульд сайн ажилласан хүн гэх мэтээр ямар ч бэлтгэлгүй томилдог, болсон хойноо тэд өөрийн мэдрэмжээр ажилладаг. Ийм байж болохгүй. Захирал, менежер, нийгмийн ажилтанг ажлын байран дээр нь хөгжүүлэхийг төр бодлогоор зайлшгүй хийх ёстой. Үүнийг боловсролын салбарынхантайгаа хамтдаа нэн тэргүүнд хийнэ дээ.

Миний дараагийн бодож байгаа зүйл бол, сургуулийн барилга хамгийн аюулгүй, хамгийн сайн барилга байх юм. Тендер авсан барилгын компаниудын төсөв, зургийг сайн хянаж, дур дураараа барихыг хязгаарлана. Спорт заал нь ямар байх, гэрэлтүүлэг нь ямар байх, хүүхдүүд явах коридорын өргөн ямар байх гээд бүгд стандарттай байдаг. Хамгийн сайныг төсөр зардлаар хийх боломж байдаг. Би өөрийн сургуулиудаа барихад гар бие оролцож, төслөө удирдаж, Монголд шинэ стандарт тогтоосон хүний хувьд ханцуй шамлан орно.Энэ тал дээр стандарт гаргаж, журамлаж өгөх хууль зүйн орчин бүрдүүлнэ.

-Манайд хүн бүр дээд мэргэжилтэй болно гэсээр байгаад лангуун дээр суудаг дипломтой хүмүүс, үйлчлэгч их болсон талаар шүүмжилдэг. Үүнд ямар шийдэл та хэлэх вэ?

-Үнэхээр нэг хэсэг бүгд Их дээд сургууль төгсөнө гэсээр мужаан, гагнуурчин, хэвлэгч, үйлчлэгч гэх мэт мэргэжлийн боловсон хүчин байхгүй болсон. Гэтэл зарим улс орны жишээг харж байхад хэдэн хувь нь дээд боловсрол эзэмших, хэдэн хувь нь мэргэшилтэй ажилчин байх бодлогоо гаргачихаад, түүндээ тохирсон боловсролын тогтолцоогоо гаргасан байдаг. Манайд ийм бодлого алга. Японд гэхэд 45 хувь нь Их дээд сургуульд элсэж дээд боловсрол эзэмшиж байхад үлдэх 55 хувь нь мэргэшлийн боловсон хүчин байна гэсэн тооцоолол байдаг. Тэгэхдээ үндэстнээрээ боловсрол өндөр байхын тулд суурь боловсрол буюу бага, дунд ангийн хөтөлбөрийг хоцрогдолгүй өгөх шаардлагатай. Ажиллах хүчний баланс барихын тулд ахлах сургуулийг төрөлжүүлдэг. Манайд үүнийг хэрэгжүүлэх бүрэн боломж бий. Хэд хэдэн аймгууд нийлээд дундаа мэргэжлийн ахлах сургуультай болж болох юм. Хөдөө аж ахуйн, техникийн, асрахуйн, худалдааны гээд мэргэжлийн ахлах сургууль байгуулах хууль эрх зүйн үндсийг бий болгоно. Ялангуяа бид одоо бүсчилсэн хөгжил ярьж буй үед боломж их байна.

Дунд ангид сурч байх үеэс нь багш нар нь чиглүүлж өгөөд ямар мэргэжлээр явбал сайн, чи юуг илүү чадах вэ гэдгийг нь хэлээд өгчихдөг байх.Бид хүүхдүүдэд сонголт олгож, хүүхэд есдүгээр ангиасаа ЭЕШ-д бэлдээд цаг алдаж байснаас цаашид явах мэргэжлээр нь дөр суулгах бодлого гаргах ёстой юм. Энэ бол миний хийх ажлын 8 дахь санаа маань. Японы Коосэн бол яг ийм онцлогтой. Дунд анги төгссөн 15 настай хүүхдэд инженерийн сэтгэхүй суулгаж, 5 жил сургаад, 20 настай инженер бэлддэг технологийн коллежийн тогтолцоо юм. “Экспортлох Газрын баялаггүй манай орны хувьд дэлхийд экспортлох зүйл бол манай Коосэн брэнд боловсрол” гэж Японы ерөнхий сайд уриалга хэлж, Монголд 10 жилийн өмнө анхны гурван Коосэн байгуулагдсан түүхтэй. Япончууд монгол загвараар Малайз, Вьетнамд Коосенүүд байгуулж байгаа.Цаашид Монголын технологийн боловсрол Коосэн загвараар хөгжинө гэж өмнөх засгийн газар бодлого гаргаж тодорхойлсныг миний бие гардах үргэлжлүүлэх хамгийн тохиромжтой хүн гэж өөрийгөө харж байгаа. Анхны гурван Коосены нэгийг үүсгэн байгуулсан,JICA зэрэг япон талтай сайн холбоотой. Иймд өнгөрсөн жил шинээр Дархан, Эрдэнэт, Даланзадгадад байгуулагдсан техникийн коллежуудыг улам бэхжүүлж, бүс болгон дундын коллежтой болох Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд бодит хувь нэмэр оруулна.

-Багш хангалтгүй байна гэдэг ч үүнийг нэмэх дээр юу ч хийхгүй явж ирсэн. Таны төлөвлөгөө энэ бүгдийг өөрчлөх нь гэж харж байна…

-Энэ есдүгээр сарын 1 гэхэд 4000 багш дутна гэсэн тооцоо гарсан байсан. Дутна гэдгээ мэдэж байгаа бол гүйцээхийн төлөө ямар нэг алхам хийгээд л явах ёстой шүү дээ. Үнэхээр хариуцлагагүй байна. Багшийг зөвхөн МУБИС-д бэлдэнэ гэхээсээ өөр бусад Их дээд сургуульд зөвшөөрөл өгөх ёстой. Гагцхүү стандарт, шалгуураа л сайн гаргаад өгчих хэрэгтэй байгаа юм.

Ямар мэргэжлээр хэдэн багш дутагдалтай байгаагаа тооцоолж, тэр хяналтын тоондоо хүргэхийн төлөө чармайх хэрэгтэй. Англи хэл тавдугаар ангиас ордог байснаа гуравдугаар ангиас орохоор боллоо гэхэд маш олон багшийн хэрэгцээ мэдээж үүсэх нь ойлгомжтой. Үүнийг урьдчилан харж бэлдэх ёстой. Багш нараа хөгжүүлэх бодлого, тэдэнд зориулсан нийгмийн халамж, урамшууллаа харамгүй өгч, багшийн цалин хамгийн өндөр байх тогтолцоог бий болгох хэрэгтэй. Тэгвэл одоо байгаа багш нар ч тогтвортой ажиллах болно.Үүний төлөө бүх боломжийг хайх болно.

Миний хийхээр төлөвлөж буй зүйлийн есдүгээрт зүрх сэтгэлийн боловсролын асуудал орж байгаа. Хүүхдийг сэтгэл зүгшил сайтай, зөв хандлага, төлөвшилтэй, гал эрмэлзэлтэй, амьдрах ухаантай зөв хүн болгоход шаардлагатай хөтөлбөрийг тэдний нас бие, физиологид нь тохируулж системтэй хэрэгжүүлэх шаардлагатай.Төслийн 68 сургууль бүр дээр зүрх сэтгэлийн боловсролын хөтөлбөр хэрэгжүүлэхэд зарим сургуулиуд дээр гайхалтай үр дүнгүүд гарсан.

-Тодорхой жишээ байвал?

-Тухайлбал, сэтгэл зүгшил сайтай гэдгийн дотор “эзэн сэтгэлгээ” гэсэн ойлголт бий. Сургууль дээр долоо хоног бүр ангиуд “хөөсний баяр”гэсэн нэг өдөртэй болоход хүүхэд өөрөө сургуулиа угааж цэвэрлэхэд оролцдог болох жишээтэй.Ингэснээр эзэн сэтгэлгээ сууна. Төслийн сургуулиуд хүүхдүүдээ өглөөд тосон авч мэндлэх дадал хэвшүүлдэг юм. Энэ хэвшил маш олон давуу талыг авчирдаг. Мөн 7:50 цаг гэхэд хүүхэд бүр ангидаа орсон байх журам гаргаад, 7:50-8:00 цагийг ангийн багшийн цаг болгоход л хүүхдүүдэд эерэг нөлөө үзүүлдэг.Тухайлбал, цаг барих арга ухаанд хүүхэдтэйгээ зэрэгцээд багш нар ч суралцаад явдаг. Малчин айлын хүүхдүүдэд ээж, аавынх нь хөдөлмөрийг ойлгуулж, монгол уламжлалаа түгээх сүү цагаан идээ боловсруулах ажлыг бас хийлгэх жишээтэй. Энэ мэтчилэн зүрх сэтгэлийн хөтөлбөрийн аргачлалыг өгөхөд л багш хамт олноос маш олон санал санаачилга, амьдрах ухааны хөтөлбөрүүд өөрсдөө гаргадаг.

Дараагийн миний бодож санаж байгаа зүйл бол яалт ч үгүй сургуулийн орчны стандартын асуудал. Жишээ нь, багш нарын өрөөний стандартыг авч үзье. 100 багшийн дунд амрах өрөөг багш нарын өрөө гэж ойлгоод байгаа. Ийм нөхцөлд зарим багш нар хичээлээ заачихаад, цүнхээ сугавчлаад гараад явчихдаг тал бий. Багш бүр өөрийн гэсэн сандал ширээ, хувийн орон зайтай байж тэндээ сууж ажиллаж, өөрөө хөгжиж, хүүхдүүдээ хөгжүүлэх ажилдаа бэлдэх ёстой. Тийм орчин байхгүй байхад хичээлээ заачихаад гараад явах нь аргагүй. Бид төслийн сургууль бүрээ хамгийн түрүүнд багш тус бүрээ сандал ширээтэй болгож, сууж ажиллах боломжийг нь хангахыг зөвлөдөг. Эхэндээ тийм боломж муу гэдэг ч ямар нэг аргаар өрөө гаргаж, ширээ тавьж эхлэхэд багш нар үр бүтээлтэй ажилладаг болдог.

-Хүүхдийн тоо дандаа асуудал дагуулдаг. Таныхаар хэд байх ёстой вэ?

-Хүүхдийн тоо стандартын гол үзүүлэлт. Нэг ангид байх хүүхдийн тоог хуульчлах ёстой. Өнөөдөр 50-60 хүүхэдтэй сургуулиуд байна. Энэ бол байж болохгүй зүйл. Ахлах ангид 40 хүртэл, бага, дунд ангид 30-35-аар тогтоох нь зөв. Саяхан Японы Боловсролын сайдаар ажиллаж байсан хүнтэй уулзаад ярьж байхад Сангийн яамтайгаа тулж байж,40-ийг 35 хүртэл бууруулж чадсанаа бахдан ярьж байсан.Манай сайд үүнийг хийх ёстой. Би тултал нь дэмжинэ.Мэдээж төсөв мөнгөний асуудал яригдах ч хүүхдээ, багшаа нэгдүгээрт бодох нь чухал.Хөрөнгийн эх үүсвэр олох дээр тууштай ажиллана. 50-60 хүүхэдтэй ажиллах нь хүнд хөдөлмөр учир багш нар зугтаад байгаа шүү дээ. Багшийн ажлын байрны тодорхойлолтыг гаргаж олон ажлыг халах хэрэгтэй гэж боддог. Үүнийг цэгцэлбэл багш болох хүмүүс нэмэгдэх учиртай.

Түүнээс гадна сургуулийн нийт хүүхдийн тоо чухал. Ер нь нэг захирлын хүрч ажиллаж чадах хязгаар бол хамгийн ихдээ 2000 сурагч, 150 багш шүү. Гэтэл манайд 5000-6000 хүүхэдтэй сургууль байна. Ийм сургууль хөл толгойгоо олохоо байж, сургалт чанаргүй болдог. Иймд бас энэ тоог судлаачдын баг ажиллуулж тогтоох болно.

-Төрөлх сургуульдаа ирж багшлаад гадаадад сурах боломжийг ярьж байна. Төрийн сангийн зээлээр суралцана гээд эрх мэдэл, мэдээлэлд ойр хүмүүс төрийн мөнгийг цөлмөснийг мэдэх учраас хүмүүс үүн дээр жаахан болгоомжилж магад юм?

-Журам нь тодорхой, хяналт нь тодорхой байхад бүх зүйл болдог. Манай “Шинэ Монгол” сургуулийн ивээн тэтгэгчид 580 орчим төгсөгчид, нийт 11 сая орчим ам.долларын тэтгэлэг олгосон байдаг. Тэтгэлэг авах хүүхэд ямар шаардлага хангах, юу хийх нь тодорхой байдаг. Тэднийг явахаас нь өмнө мөрөөдөл зорилгыг нь бичүүлж авдаг. Ингэж явсан хүүхэд хийх ёстой зүйлээ хийгээд л буцаад ирдэг. Ийм байдлаар боловсролд оруулах хөрөнгө оруулалт үр дүнтэй болдог. Ивээн тэтгэгчид маань сэтгэл хангалуун байдаг.

Түүнээс гадна хөдөө орон нутгийн хүүхдүүд УБ хотод ирж Их дээд сургуульд сурах үед тэтгэлэг олгодог Шинэ Монгол-Мабүчи тэтгэлгийн санг 2015 онд үүсгэн байгуулж тэтгэлэг олгож ирсэн туршлага бий. Орон нутгийн оюутан сургалтын төлбөр болоод амьжиргааны зардал дээрээ асуудалтай бол энэ сангаас тэтгэлэг авах боломжтой юм. Жилийн 1500 ам.долларын тэтгэлэгийг буцаан төлөх нөхцөлтэй олгодог. Хоёр жил, дөрвөн жилийн хугацаанд авдаг ба ажлын байран дээр гараад хоёр жилийн дараагаас жил болгон авсан тэтгэлгээ буцааж төлдөг зарчимтай. Одоогийн байдлаар 21 аймаг, 9 дүүргийн 316 хүүхдэд энэ тэтгэлгийг олгосон ба эргэн төлөлт 69 хувьтай байна. Энэ хугацаанд буцаалтаа хийгээгүй гээд шүүх цагдаагаар явж, асуудал болсон нэг ч хүүхэд гараагүй. Тэдэнд анх тэтгэлэг олгохдоо түүнд итгэж байгаагаа хэлдэг, бас түүний буцааж төлөх мөнгө дараагийн дүү нарын тэтгэлэг болно гэдгийг ойлгуулдаг учраас тэд маш бахархалтайгаар буцаан төлөлтөө хийдэг. Тэтгэлгээ буцаан төлсөн залууст өөрийн гараар дараагийн тэтгэлгийн эзэн дүүдээ гардуулж өгөх эрх өгдөг. Тухайн цаг үед өөрт нь хэрэг болсон боломжийг дараагийн дүүдээ үзүүлсэндээ залуус өөрөөрөө бахархдаг.

-Таны харж байгаа энэ бүхэн манай боловсролын салбар хүмүүсийн хүлээж байгаа суурь өөрчлөлт болж чадах болов уу?

-Би хувьдаа чадна гэдэгт итгэлтэй байна. Би энэ бүх өөрчлөлтийн суурийг хийе гэсэн итгэл үнэмшилтэйгээр улс төрд орж ирсэн. Түүнээс надад дараагийн дөрвөн жил энэ тэр гээд бодоод байх юм алга. Мэдээж, шууд гурав дөрвөн жилийн дотор энэ гээд харуулах үр дүн нь гарахгүй байж болох ч арван жилийн дараагаас энэ бүх өөрчлөлтийн үр дүн гарах болно.

-Та парламентад байгаа Японы эзэн хааны “Мандах наран одон”-той ганц хүн. Тиймээс парламентын бүлэгт гойд нөлөөтэй ажиллаж, хоёр орны харилцаанд улам бүр хувь нэмрээ оруулаасай гэж бодож байна…

-Аливаа улс орнуудын харилцаа хувь хүмүүсийн үүрэг роль, нэр хүндийн нөлөөгөөр улам илүү хөгжих тохиолдол байдаг. Шинэ парламентад япон хэлтэй, Японд сурсан нэлээд олон гишүүн байгаа сурагтай. Миний хувьд хоёр орны харилцааг парламентын түвшинд хөгжүүлэхийн төлөө хичээн ажиллах болно, тийм ч амбицтай байгаа. Өнөөдрийн миний амьдралын түүх, амжилт, бүтээн байгуулалт бас Японтой салшгүй холбоотой юм.

-Нээлттэй ярилцсан танд баярлалаа. Манай уншигчдад хандаж хэлэх үгийг тань сонсъё.

-Боловсрол улс орны үндэс. Манай улсад нийгэм эдийн засгийн маш олон хүндрэлтэй асуудал байгаагийн дотор ядуурал хамгийн эмзэг байна. Ядуурлаас гарах цорын ганц бодит гарц бол нийтийн боловсролыг чанаржуулах явдал юм. Үүний төлөө зөв бодлогыг бид гаргах учиртай. Би үүнийг л гол зорилгоо болгож байна. Олон гишүүд боловсролыг нэгдүгээрт ярьж байгаа нь сайшаалтай санагдаж байгаа. Ярихдаа биш, хийхдээ зарчмыг баримталж ажиллана.

“Өдрийн сонин”-ы мягмар гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна. 

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Боловсролын судалгааны үндэсний хүрээлэнгийн захирал, доктор М.Итгэл “Шинэ сургалтын хөтөлбөр хэрэгжсэнээр хүүхэд төвтэй болно” хэмээснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

• Шинэ Монгол” сургуулийн үүсгэн байгуулагч, Монгол Улсын гавьяат багш, УИХ-ын гишүүн Ж.Галбадрах “Боловсролын салбарыг өөд татаж байж л хөгжлийн тухай ярих тул би түүний төлөө орж ирсэн” гэв.
• Булангийн орнуудад мах экспортлох гэрчилгээг аж ахуйн нэгжүүдэд олголоо

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Олимпизмын сайдын 114 тэрбум төгрөгийн төсөв нь ганц мөнгөн медаль болж байна уу” гэв.

“Баримт, үйл явдал” нүүрт Эмч Х.Хонгорзул “Үзлэгт хамрагдсан 52 хүн дотор шарласан, элэгний вирустэй хүмүүс байсан” хэмээн ярилаа.

• Үндэсний аудитын газраас Монгол-Оросын хамтарсан Улаанбаатар төмөр замын ХНН- ийн 2021- 2023 оны үйл ажиллагаанд хийх гүйцэтгэлийн аудитыг эхлүүлж байгаа талаар өчигдөр олон нийтэд мэдээлэл хийлээ. Шалгалтын талаар тодруулж ажлын хэсгийн ахлагч орлогч аудитор  Я.Самбууням “Улаанбаатар төмөр зам ХНН-ийн аудитын шалгалт 12 дугаар сард дуусна” гэв.

ГАДААД МЭДЭЭ: Мадурог цагаатгаж магадгүй

АРЫН НҮҮР: Урт богинодоо биш, ухаан санаандаа байгаа юм

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы мягмар гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

“Шинэ Монгол” сургуулийн үүсгэн байгуулагч, Монгол Улсын гавьяат багш, УИХ-ын гишүүн Ж.Галбадрахтай ярилцлаа.

---

-Тантай Галаа багш аа, гээд өмнө ярилцдаг байсан бол одоо гишүүн ээ гэж дуудах болжээ. Шинэ албандаа хэр дадаж байна даа?

-Боловсролын салбарын төлөөлөл, багш нарын төлөөлөл болж хууль тогтоох байгууллагад орж ирсэн болохоор хийхээр төлөвлөж, судалж байгаа олон ажлууд байна. УИХ-ын дарга, бусад гишүүд, салбарын сайдтайгаа ярилцаж, хийхээр төлөвлөж байгаа ажлуудаа танилцуулж, саналаа солилцож байна.

-Танаас тэр бүрийг нэг бүрчлэн асууж тодруулахыг хүсч байна. Гэхдээ арай өөр сэдвээр ярилцлагаа эхэлье.Таны үед, намын жинхэнэ гишүүнээр тэнцэж элсэх гэдэг чухал үйл явдал байсан. Та ингэхэд аль нэг нам, тэр дундаа МАН-ын гишүүн байсан уу?

-Байгаагүй. МУИС-д оюутан байхад Эвлэлийн хорооны дарга Д.Лүндээжанцан багш байсан. Тухайн үедээ би факультетийн оюутны эвлэлийн үүрийн дарга,идэвхтэй гишүүн байсан болохоор ирээдүйд намд орно шүү гэсэн яриа гарч л байсан. Төгсөөд ХААИС-д багшилж байхдаа багш нарын эвлэлийн хороог ахалж байлаа. Ер нь тухайн үеийн замналаараа эвлэлийн хороогоор явсан хүн намын гишүүн болох нь тодорхой байсан л даа. Гэхдээ нас дөнгөж хорин тав, зургаатай байсан болохоор намын гишүүн хараахан болоогүй.Тэгж байтал удалгүй сурганы хүрээлэнд ажиллахаар яваад, цаашлаад гадаадад сурч, сургуулиа байгуулна гээд намтай ер хамаатай байсангүй дээ.

Нээрээ, нам гэснээс 1990 онд Ардчилсан хөдөлгөөн эхэлж байх үед ХААИС-ийн оюутнууд жагсаалд нэгдэхээр Туулын гүүрнээс талбай руу туг бариад алхах үед тэргүүн эгнээнд нь удирдаад явж байлаа. Хоёр ч том ардчиллын жагсаалд манай оюутнууд нэгдэн очиж байсан юм. Тэр үеийн сургуулийн ректор дуудаад “Багш та нар өөрсдөө ингэж тэргүүлж оролцохгүй ээ” гээд загнаж байсан удаатай. Дараахан нь Социал демократ нам байгуулагдах үед санагдаж байна, манай МУИС-ийн Р.Гончигдорж, А.Ганбаатар, Мэндсайхан гэсэн мат, физикийн багш нар биднийг дууддаг байлаа. Тухайлбал, Японы Хирано гээд том эрдэмтнийг урьж лекц уншуулж, лекцийг нь кассетэнд бичиж авсныг найз Энх-Амгалантайгаа хэдэн шөнө сууж буулгаад, ном болгож гаргах эхийг нь бэлдэж өгч байсан сан. Тэр үед Социал демократ намын гишүүн болооч гэж байсан ч элсэж барьсангүй л өнгөрсөн. Гэхдээ сүүлд Социал демократ хөдөлгөөнд оролцсон хүмүүсийн түүхэн ном гарахад миний нэр явж байсан.

Миний намтай холбогдсон түүх гэвэл ердөө энэ.Аль нэг намд элсээгүй жар хүрчээ. Гэхдээ манай намд элсээч, сонгуульд нэр дэвшээч гэсэн яриа хөөрөө бол 2010 оноос хойш бол яригддаг л байсан. Би ч нам бус хүн дээ гээд өнгөрдөг байлаа. Харин өнгөрөгч тавдугаар сарын 28-нд МАН-д албан ёсоор элссэн.

-МАН-ын жагсаалтаар нэр дэвшигчдийн нэрс үнэхээр “цочирдом” байсан л даа. Танд энэ санал яаж ирсэн бэ?

-Тавдугаар сарын 18 миний төрсөн өдөр л дөө. Тэр өдөр амралтын өдөр,бас бурхан багшийн их дүйчин өдөр таарсан юм. Ганданд хурал номд сууж байхад МАН-ын удирдах албан тушаалтан утасдлаа.

Ингээд хамаагүй ярьж болж байна уу даа(инээв). “Та хаана байна, уулзах хэрэг байна” гэхээр нь номон дээр сууж байна аа л гэлээ. Оройдоо дахиад хаана байна гэхээр нь төрсөн өдөртэй байна аа гэлээ. Үнэндээ хүүхэд сургуульд оруулах тухай гуйлт байх гээд цааргалангуй санаатай. Гэтэл байсан газар маань хүрээд ирдэг байгаа, тэгээд л гараад уулзсан даа. Мэдээж, тэр санал цочирдом байлгүй яах вэ. Гадуур хүмүүс нэр дэвших гээд гүйж байна, жагсаалт нь хэдэн тэрбум гэнэ гэсэн яриа л сонсож байснаас өөрөө орох тухай төсөөлөө ч үгүй хүн. Би үнэнээ л хэлсэн. “Би мөнгө өгч, чадахгүй ээ” гэж. “Мөнгө авахгүй ээ, жагсаалтад ямар ч хүнээс мөнгө авахгүй байгаа” гэж байна. Бас дахиад хэллээ. “Би бас мөнгө авахгүй шүү. Нэр цэвэр хүмүүсийг оруулаад мөнгө өгдөг гэсэн яриа дуулсан” гэлээ. “Танд мөнгө өгөхгүй ээ” гээд инээж байна.

Нэмээд,“Би кнопчин болж, намын хатуу гишүүн байж чадахгүй ээ. Намыг чинь муухай харагдуулж магадгүй шүү. Улс эх орны төлөө хийж бүтээх гэсэн ажлууд надад бол байна, гэхдээ бодох хэрэгтэй байна” гэсэн. Нэг ийм л яриа болсон юм. Тэгээд намайг та сайн бодоорой. Гэхдээ хариу яаралтай, маргааш хэрэгтэй байгаа гээд явсан.

-Нөгөө төрсөн өдрийн арга хэмжээ тэс өөр ярианы сэдэв болж хувирсан уу?

-Юун төрсөн өдөр болсон, гэнэтийн санал тавьчихаар. Боловсролын салбарт төрийн бодлогоор шийдэх маш олон асуудал байгаа юу гэвэл байгаа. Зах цухаас нь хийх гээд өөрийнхөөрөө зүтгэж явсан надад улс төрд орж хийнэ гэж бодож байгаагүй болохоор хүлээж авахад эхлээд хол санагдсан. Гэр бүл, ах дүү нартайгаа ярилцаж, найз нөхөдтэйгөө ч санал солилцлоо. Манай гэр бүл, охидууд бол шууд л дургүйцсэн дээ. “Улс төрд ороод ирэхээр таны нөгөө багш гэж хүндэтгэл хүлээж ирсэн тэр бүхэн байхгүй болно. 76 мангарын нэг гээд дуудуулаад эхэлнэ шүү дээ. Тэгээд ч таны характерт таарахгүй. Та бол багш л хүн, дэмий дээ” гэцгээсэн. Үнэхээр хийх ёстой олон ажил байгааг мэдэж байгаа хүний хувьд, боловсролын салбарт олон өөрчлөлтийг хийхэд, энэ салбарыг өөд татахад боломж гарч байгаа тул үзээд алдмаар ч юм шиг. Хоёрдоод хямарсан л даа. Тэгээд нэлээд нухацтай бодсоны дараа шийдвэрээ гаргасан, 20-нд нэр дэвшигчид зарлагдсан шүү дээ. Яг ингэж хамаагүй ярьж болохыг мэдэхгүй байгаа ч үнэн гэвэл энэ юм. Гэхдээ МАН-аас салбар салбарын эксперт болсон хүмүүсийн араас ингэж уйгагүй хөөцөлдөж байгаа нь таалагдсан. Хожим сонсох нь ээ манай жагсаалтын эхний хэд бүгд л нэг иймэрхүү байдлаар гэнэт дуудагдсан юм билээ. Харин одоо бид улстөрчийн ажилд хурдан суралцаж, салбарынхаа дуу хоолойг хүчтэй хүргэж, оновчтой шийдвэр гаргах хэрэгтэй болж байна даа.

-Ингээд хийчих юмсаан гэсэн бодол, дотроо “шатах”нь бий. Танд ийм бодол хэдийд анх мэдрэгдэж байсан бол?

-Би 32 нас хүртлээ Монголдоо дунд сургуулийн багшаар ажиллаж байгаад Японд сурахаар очих үедээ боловсролын тогтолцоог нь хараад ихэд атаархаж, Монголоо ийм л болгох хэрэгтэй гэж бодож байсан. Би Их дээд сургуульд багшилж, хүрээлэнд судлаач, хөдөө, хотын дунд сургуульд багшлах зэргээр бүх шатанд ажиллаж байсан хүний хувьд хоёр орны ялгааг бүх түвшинд харж чадаж байсан л даа. Тиймээс тэдний давуу талыг буулгасан өөрийнхөө онцлогт тааруулсан жишиг сургууль байгуулъя, хожим нь тэр туршлагаа түгээж дэлгэрүүлье гэсэн зорилгоор “Шинэ Монгол” ахлах сургуулиа байгуулсан хүн шүү дээ.

-Манайд арван жилээр сургууль төгсдөг байсан үед анхны 11 жилээр хүүхдүүдээ төгсгөж эхэлсэн санагдаж байна. Гадагшаа явах гэхэд манай арван жилийг хүлээн зөвшөөрдөггүй, нэмж сурах хэрэгтэй гээд амаргүй байсан үе шүү…

-Тохокү их сургуульд 1999 онд элсээд, докторын судалгааны сэдвээ “Монголын ахлах сургуулийн сургалтын хөтөлбөрийн инноваци” гэж аваад судалж эхэлсэн л дээ. 9-10 гэсэн хоёр жилийн ахлах анги дээр нэг жил нэмээд арван нэгэн жилээр анх удаа төгсгөх ажлыг эхлүүлж байлаа. Тухайн үед арваа төгсөөд Их дээд сургуульд оролгүй үргэлжлүүлэн 11 жилээр төгсөх боломжийг бий болгосон гэсэн үг. Бараг арваад жил манай сургууль ганцаараа арван нэгэн жилээр төгсгөдөг байсан. Асуултаасаа нэлээд халиад байна уу даа. Ингээд 2000 онд “Шинэ Монгол” ахлах сургуулиа байгуулж, бодит өөрчлөлт хийж явж байгаад 2005 оноос байна уу даа, жаахан улстөржиж эхэлсэн гэх үү дээ, үгээ хэлж эхэлсээн. Манай боловсролын салбарын явж байгаа чиг хандлага, ялангуяа гадны төслөөр хэрэгжүүлж байсан хөтөлбөрүүд буруу яваад байхаар тэсээгүй. 10 жилийнхээ 4+4+2=10 тогтолцоог өөрчилж буй нэрээр 6:3:3,бүр 5:5:2 гээд 3-4-хөн жилд яам маань бужигнуулж өгсөн дөө. Тогтолцоо нь ингэж тогтворгүй байхаар сургуулиуд бүр л бужигнасан. Тухайн үеийн Боловсролын сайдын мэдэгдэл ярилцлага өгсний дараа тэр ТВ-д нь очоод буруу зүйл болоод байна гээд ярьдаг байв. Бүр Ерөнхийлөгчийн Иргэний танхимд хэлэлцүүлэг хүртэл санаачилж, шүүмжилж, УИХ-ын гишүүдэд хүртэл албан захиа бичиж хүргүүлж байлаа. Яамны шалгалт манай дээр ирэх нь ихсээд, зуултад орж байсан ч халшраагүй хэлэх үгээ хэлсээр байсан удаатай.

Гэхдээ сүүлдээ манай салбарт сайд тогтдоггүй, ирсэн сайд бүр сонин, сонин шийдвэр гаргаад, хөтөлбөрийг дураараа өөрчилдөг болоод ирэх үед шантраад хаясан гэж болно. Яамнаас гарах шийдвэрт найдах хэрэггүй юм байна гэсэн бодолтой болсон. Харин өөрөө л чадах хэмжээндээ хийж үзүүлье гэдэг утгаар төсөл хөтөлбөр хийж эхэлсэн дээ.

-Өөрийн сургуулийн сайн туршлагаа улсын сургуулиудад нэвтрүүлсэн төсөл тань үнэхээр бахархам байсан. Янз янзын түвшний, хот хөдөөгийн сургуулиудтай ажилласан энэ хугацаанд боловсролын салбар дахь нүцгэн үнэнтэй тулж чадсан байх…

-Тийм ээ, төрийн сургуулийн менежментийг сайжруулах төслөө эхлүүлж чадсандаа би өөрөөрөө ч бахархаж байгаа.(инээв) Би төслийнхөө эхний шатанд хот, хөдөөгийн найман сургуультай хамтран ажиллаж, дараагийн шатанд жаран сургууль сонгон авч ажилласан. Ингэхдээ орон нутгаас аль болох олон сургууль оруулсан. Сургуулийн менежмент гэж юуг хэлдэг талаар цагаан толгойноос нь эхэлж байгаа юм л даа. Сургуулийн бүхий л үйл ажиллагаа менежмент дээрээ зангилагдаж байдаг гэдгийг ойлгуулахыг хичээсэн. Гол нь 20 гаруй жил “Шинэ Монгол” сургууль дээр хэрэгжиж нотлогдсон нөү хау, тэргүүн туршлагыг түгээж байгаа юм л даа. Дараагийн гурав дах шатанд 60 сургуулиасаа бодит өөрчлөлт гарч байгаа сайн сургуулийг сонгож аваад жинхэнэ ментор сургуулиуд болгох төлөвлөгөөтэй байсан.Үнэхээр нүдэнд харагдах сайхан үр дүнгүүд гарч байгаа. Тэгээд сайн сургуулиуд бусдадаа менторлох боломжийг нээгээд гинжин холбоосоор улам түгээнэ дээ гэж бодож байлаа. Харин одоо арай өөр түвшинд ажиллах боломж ирлээ. Манай төслийг салбарын яам дэмжиж хамтарч ажиллах болсон. Ирэх дөрвөн жилд улсын хэмжээний 690 сургуульд хүрч ажиллана даа.

-Боловсролын салбарын шинэчлэлт, тэр дундаа дараагийн хорь гучин жилийг авч явах өөрчлөлтийг хүмүүс хүлээж байна. Танд ямар төлөвлөгөө байна вэ?

-Би УИХ-д орох шийдвэр гаргасны дараа, нэгэнт орсных гээд зорилгоо тодорхойлсон. Боловсролд таны тус хэрэгтэй байна гэхэд би хүлээж авсан хүн шүү дээ. Зөвхөн хувийн сургууль гэхгүй бүхий л салбарт нь ажиллаж байсан туршлага надад байна. Сүүлийн гурван жилийн хугацаанд хэрэгжүүлсэн төслийнхөө ачаар төрийн сургуулиуд ямар түвшинд байгааг хот, хөдөөгийн ялгаа, давуу талыг сайн мэддэг болсон. Ингээд салбараа бүхлээр нь хараад хийх шаардлагатай өөрчлөх ажлаа жагсаагаад бичихээр 30-40 хүрч байв. Тэндээсээ эхний ээлжинд зайлшгүй хийх шаардлагатай, хамгийн чухал гэсэн арван зүйлийг гаргачихаад байж байна. Ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд тэдгээрийг хэрэгжүүлээд бодит үр дүнг нь гаргачих юмсан гэсэн бодолтой сууж байна даа.

-Та энэ арван зүйлээ бүр нэгдүгээрт, хоёрдугаарт гэж байгаад хэлээд өгч болох уу?

-Нэгдүгээрт, аль ч шатны сургуулиуд маань сургалтын чанараа дээшлүүлэх ёстой, сургууль шиг сургууль байх ёстой. Сургууль бол байгууллага гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Иймд менежментийг нь сайжруулах хэрэгцээюуны өмнө байна. Манайд захирлууд зөвхөн өөрийн хувийн ажлын туршлага дээрээ түшиглэж яваад байгаагаас биш сургуулийн менежментийн ухаанд үндэслэн сургуулиа авч явж чадахгүй байна. Хөтөлбөрөө мэддэг, санхүүгээ үр дүнтэй зарцуулдаг, үнэлгээгээ бодитоор хийдэг, багш нараа багаар ажиллуулчихдаг, тэднийг ажлын байран дээр хөгжихөд нь анхаарчихдаг, сурагчдад зөвхөн хичээл заагаад орхих биш, эерэг хандлага төлөвшүүлдэг, сургуулийн соёл нэвтрүүлсэн, сурагчдаа гол цөмдөө тавьдаг болох хэрэгтэй. Үүнийг л би менежмент гээд байгаа юм.

 

Үргэлжлэл бий…

 ТАЛИЙГААЧ О-ГИЙН ХЭРЭГ МОНГОЛ ЗАЛУУС АМЬД ЯВАХ ЭРХЭЭ ЭДЭЛЖ ЧАДАХГҮЙ БАЙГААГ ХАРУУЛЖ БАЙНА

Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаар Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын дарга Д.Сүнжидтэй ярилцлаа.

---

-Иргэн О цагдан хоригдож байхдаа Улсын III төв эмнэлэгт хүргэгдэж, улмаар 23 цагийн дараа амьсгал хураасан. Иргэдийн бухимдлыг төрүүлж байгаа нэг асуудал нь талийгаач эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ авч байхдаа гавтай байсан гэдэг асуудал. ШШГЕГ-ын журамд нь үнэхээр тийм байв уу?

-Төрийн байгууллагын хяналтад байсан иргэн амь насаа алдсан нь ноцтой тохиолдол. Тиймээс ч шуурхай ажиллаж, гэм буруугийн асуудлыг тогтоож, хариуцлага тооцох ёстой. Дээрх харамсалтай хэрэг 2024 оны долдугаар сарын 23-ны өдөр болсон тухай мэдээллийг ХЭҮК авсан даруйдаа шуурхай ажиллаж эхэлсэн. Комиссоос ШШГЕГ-ын харьяа Цагдан хорих 461 дүгээр хаалттай ангид ажиллаж, холбогдох алба хаагчдаас мэдээлэл, тайлбар авч дүрэм, журамтай танилцсан. Аюулгүй байдал талаас гав хэрэглэхээр журамласан байсан ч эмчилгээ хийх үед, мөн ухаангүй үед хэрэглэх талаар бол зохицуулалт тусгаагүй байна лээ. Эмнэлэгт ухаангүй ирсэн үйлчлүүлэгчид ямар журмаар үйлчилгээ үзүүлэх вэ гэдэг нь эмнэлгийн өөрсдийн стандарт байх ёстой. Эмнэлэгт янз бүрийн нөхцөл байдалтай иргэн тусламж үйлчилгээ авдаг. Ухаантай ухаангүй, өөрийгөө хянаж чадах, чадахгүй гэх мэт. Энд хүний эрхийн асуудал хөндөгдөж байгаа юм. Гэтэл үүнийг одоо болтол нэгдмэл байдлаар журам, стандартыг нь гаргаж шийдээгүй байна гэдэг тун харамсалтай. Талийгаач О-гийн амиа алдсан хэргийн хувьд гав хэрэглэсэн нь хүнлэг бус харьцаа мөн гэж Комисс дүгнэсэн. Тухайн нөхцөл байдалд хүнлэг харьцах, иргэнээ бодож шийдвэр гаргах нь алба хаагчдаас ихээхэн шалтгаалдаг. Хэн ч байсан нэр төр байна, ямар ч тохиолдолд тухайн хүний эрхэм чанарыг нь гутаахгүй байх, хүнлэг бус хандахгүй байх үүрэгтэйг санах ёстой.

-Тэгэхээр алба хаагчдыг шууд буруутгах нь өрөөсгөл бололтой?

-Хууль тогтоомжийн зохицуулалт болон салбарын дүрэм журам цаашлаад алба хаагчдын хандлага, үйлдэл гээд бүгдийг нь авч үзэх ёстой. Эцэстээ энэ бүх тогтолцоо нь хүний эрхийн зөрчилгүй байх, хүний төлөө байх учиртай шүү дээ. Дүрэм, журамд тодорхой зохицуулаагүйгээс, байгууллагын үйл ажиллагаа уялдаа холбоогүйгээс, алба хаагчийн хандлага, ур чадварын асуудлаас үүдэн хүний эрхийн зөрчил гарч байна. Энэ нь өөрөө төрийн байгууллагуудын хүний эрхийг хангах, хамгаалах үүрэгтэй уялдахгүй байгааг харуулж байгаа юм. ХЭҮК-оос хийгдэж байгаа хяналт шалгалтууд нь ихэвчлэн Комиссын гишүүдийн санаачилгаар хийгддэг. 2023 оны тоон мэдээнээс үзвэл, гомдол мэдээллийн мөрөөр 25 удаагийн хяналт, шалгалт хийсэн. Гэтэл Комиссын гишүүдийн санал, санаачилгаар 119 удаагийн хяналт шалгалт хийсэн байна. Хүний эрх зөрчигдсөн байж болзошгүй тохиолдол гармагц, гарах эрсдэл байвал үүнээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Комиссын гишүүд санаачилгаараа тухайн байгууллагад хяналт шалгалт хийж, дүгнэлт гаргадаг.

-Энэ хэргийг эцэслэн дүгнэхэд шүүх шинжилгээний хариу ихээхэн үүрэг гүйцэтгэнэ. Одоо хариу л хүлээгдэж байна уу?

-Хоёр асуултад хариу өгөх ёстой. Нэгдүгээрт, эрүүдэн шүүгдсэн тухай асуудал. Талийгаач 2024 оны нэгдүгээр сард энэ талаарх гомдлыг АТГ-т гаргасан. Гомдлыг хэрхэн, яаж шийдэгдсэн бэ гэдэг хариуг прокуророос өгөх ёстой. Хоёрдугаарт, яагаад амиа алдав гэдэгт хариулах ёстой. Комиссоос цагдаа, прокурор, Цагдан хорих 461 дүгээр анги, Улсын III төв эмнэлэг зэрэг байгууллагаас мэдээлэл авч, биечлэн уулзсан. Иргэдийн хувьд маш хурдан ямар нэг дүгнэлт сонсож, буруутныг мэдэхийг хүсдэг.

ХЭҮК нь хүний эрх зөрчигдсөн эсэх, хаана зөрчигдөв гэдэг дээр мэргэжлийн дүгнэлтийг олон талын дүн шинжилгээ, хяналт шалгалтын үндсэн дээр гаргадаг байгууллага. Энэ дүгнэлтийг цаг алдахгүйгээр тогтмол, шуурхай гаргаж, холбогдох байгууллагуудад хүргүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл, ийм шалтгааны улмаас хүний эрх зөрчигдөх эрсдэлтэй байна, эсвэл зөрчигдсөн байна. Энэ зөрчлийг таслан зогсоо, хүний эрх зөрчигдөхөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор ийм ийм арга хэмжээ авч хэрэгжүүл гэдэг зөвлөмж, шаардлага хүргүүлдэг.

Гэтэл зарим тохиолдолд хүний эрх зөрчигдсөн эсэх дүгнэлтийг гаргахын тулд тодорхой хэмжээний цаг хугацаа шаардагдах тохиолдол гардаг. Жишээлбэл, иргэн О амиа алдсан хэрэг дээр дүгнэлтийг гаргахын тулд олон ажиллагаа хийх шаардлагатай болсон. Үүнд, нотлох баримтуудтай танилцах, хамт хоригдож байсан хүмүүстэй уулзах, шийдвэр гүйцэтгэх газрын алба хаагчдаас тайлбар авах, хяналтын камерын бичлэгийг шүүх зэрэг олон талын мэдээлэл цуглуулж, олон газраас тайлбар мэдээлэл авах шаардлагатай болсон. Энэ утгаараа зарим тохиодолд тодорхой хугацаа шаардлагатай. Бид алдах эрхгүй мэргэжлийн байгууллагын албан хаагчид. Маш үндэслэлтэй, нарийн ажиллах ёстой юм шүү дээ. Талийгаач О бол монгол залуус “амьд явах эрх”-ээ эдэлж чадахгүй байгаагийн тод жишээ.

ЭРҮҮГИЙН ХЭРЭГ ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭХ ТУХАЙ ХУУЛИЙН НЭМЭЛТ ӨӨРЧЛӨЛТӨӨР ШҮҮХИЙН ЗӨВШӨӨРӨЛГҮЙ НЭГ Ч БАРИВЧИЛГАА ЯВАГДАХГҮЙ БОЛЛОО

-Эрүүдэн шүүлт гэдэг асуудлыг ХЭҮК олон жил хөндөж ярьсан. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх олон удаагийн илтгэлд тусгаж, УИХ-аас хэлэлцүүлсний эцэст Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулснаар шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчилгаа хийгдэхгүй боллоо. Үүнийг Комиссын ажлын үр дүн гэж харсан.

-ХЭҮК анх байгуулагдсанаасаа хойш эрүүдэн шүүлтийн эсрэг тэмцэж ирсэн. Тухайн үед цагдан хорих байр, баривчлах байранд эрүүдэн шүүлт түгээмэл байсан. Гэтэл 2017 оноос л эрүү шүүлтийг гэмт хэрэгт тооцож эхэлсэн шүү дээ. Бидний зүгээс үүнд багагүй хүчин чармайлт гаргаж, үндэслэл, судалгааг нь хийж, асуудлыг ил гарган тавьснаар энэ өөрчлөлтийг бий болгосон.

НҮБ-ын Дур зоргоор баривчлан саатуулах асуудал хариуцсан тусгай илтгэгч 2022 онд Монгол Улсад ажиллаад дүгнэлт гаргасан. Энэ дүгнэлтдээ баривчилгааны 98-99 хувь нь шүүхийн хяналтгүйгээр явагдаж байна гэсэн. Өөрөөр хэлбэл, хойшлуулшгүй гэсэн үндэслэлээр 48 цагийн хугацаанд шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчилдаг. Эсхүл таслан сэргийлэх арга хэмжээ болгож цагдан хорьж буй асуудал нь тодорхой орон зайд хорих замаар хүний эрхийг хязгаарладаг. Тэр хугацаанд баривчлах асуудлаар гомдол гаргах боломжгүй байх, өмгөөлөгчгүй мэдүүлэг өгөх, эрүүдэн шүүлтэд өртсөн гэдэг гомдол мэдээллийг ХЭҮК-т цөөнгүй иргэн гаргасан, дээрх асуудал нь хүний эрхийн зөрчил мөн гэж Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 22 дахь илтгэлд тусгасан. Улмаар илтгэлийг УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар хэлэлцэж, УИХ-ын 35 дугаар тогтоолыг баталсан. Ингэснээр Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийг НҮБ-ын зөвлөмж, олон улсын гэрээ конвенцод нийцүүлж маш тодорхой нарийвчлан хуульчилснаар хойшлуулшгүй тохиолдол гэх үндэслэлийг бүгдийг нь хассан.

Хуулийн нэмэлт өөрчлөлт 2024 оны наймдугаар сарын 1-ний өдрөөс хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлснээр бүх баривчилгаа шүүхийн хяналтан дор явагддаг болж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, өмнө нь хорих ял ногдуулахаар заагаагүй гэмт хэрэгт цагдан хорих арга хэмжээг түгээмэл хэрэглэдэг байсан явдал таслан зогсоогдож байна гэсэн үг. Гэхдээ нэг зүйл бий. Энэ нь хохирогчийн аюулгүй байдлыг хангах үүднээс буюу хорих ялгүй зарим төрлийн гэмт хэрэгт холбогдсон бол цагдан хорих арга хэмжээг хэрэглэнэ. Ингэхдээ шүүхээс цагдан хорих прокурорын саналыг хэлэлцэж, шийдвэрлэх ёстой. Хуульд ийм нэмэлт өөрчлөлт ороход ХЭҮК ихээхэн хүчин чармайлт гаргаж, шахалт үзүүлж ажилласны үр дүн юм.

-Ер нь таны харж буйгаар Монгол Улсад гарч байгаа хүний эрхийн нийтлэг зөрчлүүдийн үндсэн шалтгаан нь юу вэ?

-Нийгэм дэх хүний эрхийн тухай мэдлэг, мэдээллийн дутмагшлаас үүднэ. “Яасан ч үүнийг үйлдэж болохгүй” гэсэн ойлголт, “Тэр намайг ингэх эрхгүй” гэсэн өөрийгөө хамгаалах мэдлэг, энэ тохиолдолд хаашаа хандах вэ гэдгээ мэддэг байх гэх мэт. Хэн “хүчтэй” нь бусдад илүүрхэх эрхтэй мэт аашилдаг, энэ дур зоргыг нь хууль ёсны замаар арга хэмжээ авч хязгаарлахгүй байгаа байдал нь хүний эрхийн зөрчилд бас нөлөөлж байна. Мэдээж ядуурал хамгийн ихээр нөлөөлж байна. Амьжиргааны түвшин нь маш олон асуудлын суурь болдог. Ядуурал, гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эрх, хүний эрхийн зөрчил гээд дагалдах асуудлууд гарч ирдэг. Өнөөдөр Монголын хүн амын 27 орчим хувь нь амьжиргааны түвшин доогуур байна. Энэ тооны цаана хүний эрхийн маш олон асуудал яригдана.

-Хурдан морь унаач хүүхдүүдийн нөхцөл байдал ямархуу байна вэ?

-Соёл, уламжлал гэдэг зүйл өөрөө маш хүчтэй, гүн суурьтай үзэгдэл юм л даа. Өөрчлөлтийг маш бага багаар хийхээс өөр ямар ч аргагүй. Унаач хүүхдүүдийн тухайд хамгаалах хувцас, хэрэглэлийн стандарттай болоод багагүй хугацаа өнгөрч байна. 2021 онд хийгдсэн судалгаагаар уяачид өөрийн хамаатан, төрөл садныхаа хүүхдээр морь унуулж байгаа бол стандартаа сайн сахиж, хүүхдээ хайрладаг юм байна. Харин аав, ээж нь малчин, эсвэл уяачийндаа “амьдардаг” хүүхдүүдэд ихэвчлэн өөрөөр ханддаг. Тэднийг “тавиул хүүхэд” гэдэг. Тиймээс эдгээр хүүхдийн эрхийг зайлшгүй анхаарч, хамгаалах ёстой. ХЭҮК нь Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх нийт 23 илтгэлийн 15-д нь хүүхдийн эрхийн асуудлыг тусгайлан тусгаснаас хоёр нь унаач хүүхдийн эрхийн зөрчлийг судалж, УИХ-аар хэлэлцүүлсэн.

Хүүхдийн дээд эрх ашгийг хамгаалахад эцэг эх, асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигчийн хараа хяналт хамгийн чухал. Гэтэл хүүхдэдээ тавих хараа хяналт сул, хайр халамж хангалттай үзүүлдэггүй, цаашлаад гэр бүлийн нөхцөл байдал зэргээс үүдэн хүүхдээрээ ажил хийлгэж байсан тохиолдол олон гарсан, одоо ч байсаар байхыг үгүйсгэхгүй. Хүүхдийн эрхийн асуудал бол үүрэг хүлээгчдийн бүгдийнх нь байнга санаа тавьж, зөрчлийг шуурхай таслан зогсоож, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлж байх ёстой асуудал.

-Сум, орон нутагт амьдардаг хүүхдүүдийн хувьд маш олон асуудал тулгамддаг. Зөвхөн сурч боловсрох эрхийн хэрэгжилт гэлтгүй шаардлагатай эмээр хангагдаж чадахгүй байх гэх мэтчилэн?

-Хөдөө орон нутаг дахь байнгын асаргаанд байдаг, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд эмийн хангалт муу, шаардлагатай эм нь тасалддаг асуудал гарсан. Энэ асуудалд Комисс хатуу байр суурьтай байгаа. Судалж үзэхэд, тухайн эм тариа нь импортоор орж ирдэг, нийлүүлэлт тасарчихвал хаанаас ч олох аргагүй юм билээ. Учир нь зарим эм нь импортоор шууд оруулах эмийн жагсаалтад байхгүй. Мэдрэлийн ёзоор тайруулах хагалгаа хийлгэсэн тохиолдолд уудаг 40 гаруй эм байдаг. Гэтэл үүний тал хувь нь Монгол Улсын эмийн бүртгэлд байхгүй. Эмийн дэлгэрэнгүй бүртгэл, судалгаа хангалтгүй, гааль дээр ирсэн эм тариа нь бичиг баримт бүрдүүлбэрийн шаардлага хангадаггүй, эмийн нөөцийн жагсаалтад бүртгэгдээгүй зэрэг шалтгааны улмаас эмийн тасалдал үүсдэг. Гэтэл Эрүүл мэндийн сайдын нэг удаагийн импортын зөвшөөрлөөр удаа дараагийн татан авалт хийгддэг байх жишээтэй. Энэ бол Эрүүл мэндийн салбарын дагнан хариуцах ёстой ажлууд. Шийдэх боломжтой ийм асуудлууд үр нөлөөгүй, уялдаа холбоогүй үйл ажиллагаанаас болж шийдэгдэхгүй байна. Байнгын асаргаа шаардлагатай хүүхэдтэй гэр бүлийн ээж, аавууд ажил хөдөлмөр эрхлэх болмж хомс байдгаас шалтгаалж, санхүүгийн дарамтад өртөх эрсдэл өндөр байдаг. Тиймээс ээж, аав асран хамгаалагчид, гэр бүлийн санхүүг хэрхэн дэмжих асуудлыг бас шийдэх ёстой.

Түүнчлэн орон нутгийн хүүхдийн боловсролын асуудал, хөгжих, хамгаалагдах эрхийг хангах асуудал чухал байна. Энэ асуудалд Комисс байнгын хяналт тавин ажиллаж байгаа. Дотуур байруудыг үе шаттай шинэчлэх, стандартад нийцүүлэх зэрэг асуудалд хяналт шалгалт хийж, Илтгэлд тусгасан. Үүний мөрөөр дотуур байруудыг үе шаттай шинэчилж, шинээр барихыг УИХ-аас Засгийн газарт даалгасан. Энэ ажил хэрэгжээд эхэлсэн.

ХЭҮК ҮРГЭЛЖ “ЧИХНЭЭС ХОНХ УЯСААР” БАЙХ БОЛНО

-Төр хүний эрхийг хангах, хамгаалах, хөхиүлэн дэмжих үүрэгтэй. Эндээс ХЭҮК нь төр энэ үүргээ хэрэгжүүлж байгаад хөндлөнгөөс хараат бусаар хяналт тавьдаг, хүний эрхийн хэрэгжилтийг шаарддаг гэж ойлгож болох уу?

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар төр нь хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, зөрчигдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүрэгтэй. Хүний эрхийг хангах, хамгаалахад оролцохгүй төрийн байгууллага гэж байхгүй. Хууль тогтоох, шүүх, гүйцэтгэх бүхий л байгууллага бүгд үүрэг хүлээгч. Харин хэн нь ямар үүрэг хүлээх вэ гэдэгт хуулиар чиг үүрэг, эрх хэмжээг нь тодорхойлдог. Тогтолцоогоо харах юм бол, Засгийн газарт хамгийн их үүрэг оногддог. Өнөөдөр 4100 орчим төрийн байгууллагад 225 мянга гаруй төрийн албан хаагч ажиллаж байна. Харин ХЭҮК хүний эрхийг хангах, хамгаалахад ямар үүрэг гүйцэтгэдэг вэ гэвэл, энгийн үгээр бол “оношилгоо хийдэг”, хүний эрхийн хувьд хийх ажлын “луужингийн чигийг заадаг” гэсэн үг.

-Тухайлбал?

-Тогтолцоо нь ажиллаж байна уу, баталсан хууль тогтоомж хүний эрхэд ээлтэй байж чадаж байгаа эсэхийг судалдаг. Хүний эрхийн зөрчил гарсан бол яаж арилгах, залруулах ёстой вэ гэдгийг нь хэлнэ. ХЭҮК-оос жил бүрийн хавар бүр Хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэлийг УИХ-д танилцуулдаг. Мөн иргэдээс ирсэн гомдол, өргөдлийг гомдол шалгах ажиллагааны журмаар шийдвэрлэдэг.

Хамгийн гол хөнддөг сэдэв бол тогтолцооны асуудал. Хүүхэд хамгааллын тогтолцоо, гэр бүлийн хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх тогтолцоо, хагас болон бүтэн өнчин хүүхдийн эрхийн асуудал, цэргийн дүрмийн бус харьцаа, эрүү шүүлтийн асуудал гэх мэт. Эдгээр асуудал гарч байгаа цаад учир шалтгааныг тогтоож, зөрчлийг арилгах зөвлөмж, шаардлага хүргүүлдэг.

-Өмнө нь илтгэлийг зөвхөн УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороогоор хэлэлцдэг байсан. Харин Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр УИХ-аар хэлэлцдэг болсон байх аа?

-Тийм. Том зургаар харвал, илтгэлийн ач холбогдол жил ирэх тусам нэмэгдэж байна. Анх зөвхөн байнгын хороогоор хэлэлцдэг байсан бол 2021 оноос эхлэн УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар хэлэлцдэг болсон. Үүний үр дүнд асуудлыг олон талаас харах боломж нэмэгдсэн. Бидний зүгээс шаардлага, зөвлөмжөө хүргүүлнэ. Нөгөө талаасаа хэрэгжүүлж буй байгууллагууд өөрсдийн байр сууриа илэрхийлж, шийдэл гаргалгаагаа нээлттэй ярилцаж, хэлэлцэнэ. ХЭҮК-оос танилцуулсан илтгэлийн мөрөөр УИХ-ын тогтоол гардаг. Тогтоолыг Засгийн газар биелүүлэх үүрэг хүлээдэг.

-УИХ-ын гишүүд танайхаас танилцуулсан илтгэлтэй бүрэн гүйцэт танилцдаг уу. Танай байгууллагын чиг үүргийг хэр сайн ойлгосон байдаг юм бэ?

-Өнгөрсөн жилийн 22 дахь илтгэлтэй УИХ-ын зарим гишүүд сайн танилцсан байна лээ. Мөн Хууль зүйн байнгын хорооны гишүүд сайн уншиж танилцсан байдаг. Хүний эрхийн дэд хорооны хуралдааны үеэр ХЭҮК-оос хууль санаачлах тухай асууж байсан. Энэ нь УИХ-д анх удаагаа сонгогдсон гишүүн олон болсонтой холбоотой байх. Хууль санаачлах байгууллага нь манайх биш. Харин УИХ-ын гишүүд хүний эрхийг хангах, хууль тогтоомжийн уялдаа холбоог сайжруулахад нэн тэргүүнд анхаарах хэрэгтэй. Мөн Хүний эрхийг хангах үндэсний хөтөлбөрийг батлах ажил байна. Хүний эрхийн төлөв байдал ямар байгаатай гишүүд танилцаж, санаачилгатай ажиллана байх гэж найдаж байна.

-Жил бүрийн илтгэлд ямар сэдвүүд тусгагддаг вэ?

-Цэргийн албан дахь дүрмийн бус харилцаа, халдашгүй байх эрх, эрүү шүүлтээс ангид байх эрх, шударга шүүхээр шүүлгэх гэх мэт асуудлаар тодорхой зөвлөмжийг тусгадаг. Нийт 23 удаагийн хүний эрхийн илтгэлд хамгийн олон удаа давтагдсан асуудал бол эдийн засаг, нийгэм соёлын салбарт хамаарах эрхүүд буюу сурч боловсрох, хөдөлмөрлөх эрхийн тухай асуудал байна. Зорилтот бүлгээр авч үзвэл, ахмад настнууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, эмэгтэйчүүдийн эрх хамгийн их хөндөгддөг. Иргэний болон улс төрийн эрхийн хувьд эрүү шүүлтээс ангид байх, шударга шүүхээр шүүлгэх, халдашгүй байх эрхийн асуудлыг нийт 15 удаагийн илтгэлд тусгасан. Халдашгүй байх эрхийг хөндөөгүй илтгэл бараг байхгүй. Цагдан хорих, баривчилгаа хууль ёсных байгаа эсэх, эрүү шүүлтээс ангид байх эрх бол мөнхийн сэдэв байж ирсэн. Энэ зөрчил байгаа цагт ХЭҮК үргэлж л “чихнээс хонх уясаар” байх болно.

ШАХАЛТ ҮЗҮҮЛЭХ ХҮЧ, ДУУ ХООЛОЙ ДУТДАГ

-Жил бүр таницуулж байгаа илтгэлийн хэрэгжилт хангалттай байдаг уу?

-ХЭҮК-ын шаардлага, зөвлөмжийг хангахаар баталсан УИХ-ын тогтоолуудын хэрэгжилтэд 2018 оноос дүн шинжилгээ хийж эхэлсэн. Өмнөх жилийн тогтоолын хэрэгжилтийн дүгнэлт дараа жил гаргах байдлаар дүгнэж байна. Өнгөрсөн дүгнэлтүүдээс харахад, 100 хувийн гүйцэтгэлтэй байсан удаагүй. Гэхдээ бага багаар урагшилж байдаг. Тухайлбал, 2015 онд хөндөгдсөн асуудал жил жилд “сайжирсаар” байгаад энэ жил бүрэн арилж байх жишээтэй. Өнгөрсөн гуравдугаар сард Хууль зүйн байнгын хороотой хамтарч 21, 22 дугаар илтгэлийн мөрөөр батлагдсан УИХ-ын тогтоолын хэрэгжилтийн дүгнэлтийг хэлэлцсэн. Манай зүгээс тогтоолын хэрэгжилтийг 60, 70 хувьтай гэж дүгнэсэн. Гэхдээ яг хувиар илэрхийлэхэд бага зэрэг ярвигтай. Үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх арга хэмжээг хувьчлан дүгнэх нь өрөөсгөл.

-Жишээгээр тайлбарлаач?

-Жишээлбэл, аймаг, сумын төвүүд дэх сурагчдын дотуур байрыг үе шаттайгаар шинэчлэх зөвлөмжийг өгсөн. Сумын төвийн дотуур байрууд нь одоо хүртэл дотор галлагаатай, гал гарах эрсдэлтэй, ариун цэврийн өрөө байхгүй, гадаа ил бие засдаг модон жорлонтой зэргээр хүүхдийн аюулгүй байдалд эрсдэлтэй байдал байсаар байна. Барилга нь хөгцөрч, мөөгөнцөртчихсөн гэх мэт. Стандартын шаардлага хангахгүй, насжилт нь хэтэрчихсэн барилгуудыг шинэчлэх зайлшгүй шаардлагатай. Тэнд хүүхдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрх зөрчигдөж байгаа юм. Ямар ч байсан дотуур байруудыг шинэчлэх ажил эхэлсэн. Төсөв төлөвлөгдаж, зарим барилгын ажил эхэлсэн.

-Зөвлөмжийн хэрэгжилт хангалтгүй байх үндсэн шалтгаан нь юу гэж ажиглагддаг вэ?

-Ер нь хүний эрхийг зөрчсөн асуудал гарахаар Комиссын зөвлөмж, шаардлагыг төрийн байгууллагууд хүлээж авч, шуурхай арга хэмжээ авч байгаа хэдий ч нэг удаагийн гал унтраасан шинжтэй байна. Үйл ажиллагаа, авсан арга хэмжээ нь нэг удаагийн шинжтэй биш байгууллагын соёл, зорилго, албан хаагчдын хандлага болж байж хүний эрхийн нөхцөл байдалд ахиц гарна гэдгийг анхаарах ёстой. Хүний эрхийг хамгаалж байгаа дүр үзүүлж ажилладаг хандлагаа өөрчлөх цаг болсон.

Аливаа зөвлөмж, шаардлагыг биелүүлэхэд эргэх холбоотой байж, хүний эрхийн зөрчил үүсч байгаа тэр нөхцөл байдлыг залруулах, таслан зогсоох, урьдчилан сэргийлэх ажлыг бодитоор хэрэгжүүлэх ёстой. Өнөөдөр асуудал, хүний эрхийн зөрчил байгааг илрүүлж, гаргаж тавьж чадаж байна. Шийдвэрлэх арга замыг хувилбартайгаар дэвшүүлж байна. Харин шийдлийг төрийн байгууллагууд хэрэгжүүлэхгүйгээр, эсвэл дүр үзүүлсэн байдлаар аргацаах, хэрэгжүүлэх явцдаа эрчээ алдчихвал ямар ч үр дүнгүй болж байна.

-Иргэд ХЭҮК-ыг эрх баригчид, төрийн байгууллага, албан тушаалтны эрх ашгийг түлхүү хамгаалдаг гэж харддаг. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-ХЭҮК нь өөрөө аливаа тохиолдол, болж буй үйл явдалд нарийн дүн шинжилгээ хийсний дараа хүний эрхийн зөрчил байгаа эсэх дүгнэлтийг гаргах үндсэн чиг үүрэгтэй байгууллага. Тиймээс тодорхой цаг хугацаа шаардагдах нь эндээс тэгж харагдаж байгаа байх. Олон байгууллагатай харилцаж, олон төрлийн асуулга, тодруулга, нотлох баримт, цуглуулсны дараа л хийгдэх зүйл шүү дээ. Тийм болохоор аливаа тохиолдол болонгуут иргэд ХЭҮК дуугарсангүй, буруутныг шууд зарласангүй гэж шүүмжилдэг. Гэтэл яг тэр цаг үед нь бид ид ажиллаж байдаг. Бид хөнгөн хуумгай хөдөлж алдаа гаргах эрхгүй мэргэжлийн байгууллага. Комиссоос төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг хянаж, зөвлөдөг, шаарддаг учир төрийн байгууллагуудтай “найз”, “түнш байх боломж” амьдрал дээр байхгүй. Гэсэн ч бид бүх боломжоо дайчлан ажилласаар байгаа. Гэхдээ бидэнд нийгэмд тод сонсогдох дуу хоолой, нэгдэн нийлж шаардлага шахалт үзүүлэх хүч чадал яах аргагүй дутагддаг. Энэ хүч, боломж харин иргэдэд байдаг юм шүү дээ. Харин мэргэжлийн зөв дүгнэлт, мэдээллийг нийлүүлэх нь бидний үүрэг, хариуцлага.

-Баярлалаа.

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна. 

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Монгол Улс дахь хүний
эрх, эрх чөлөөний байдлын талаар Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын дарга Д.Сүнжид “Дүрэм журам нь өөрөө хүний эрхийг зөрчөөд байна” хэмээн ярьсныг V нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

• “Шинэ Монгол” сургуулийн үүсгэн байгуулагч, Монгол Улсын гавьяат багш, УИХ-ын гишүүн Ж.Галбадрах “Боловсролын салбарыг өөд татаж байж л хөгжлийн тухай ярих тул би түүний төлөө орж ирсэн” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт Намрын сар найм биш, найр наадмаа дуусгах болоогүй юу хэмээн өгүүллээ.

• ИЛ ЗАХИДАЛ: Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Танаа

Монгол Улсын гавьяат багш Д.Доржсүрэн “Агуу их Л.Мөрдоржтой “Отгонтэнгэр шүтээн минь” дуу хийснээрээ бахархдаг” хэмээн ярилаа.

ГАДААД МЭДЭЭ:  “Курскийн цүлхэн-2”

АРЫН НҮҮР: Хүүхдийн авьяасыг хэзээ, хэрхэн хөгжүүлэх ёстой вэ

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Урин дулааны улирал үргэлжилсээр. Хүүхдүүдийн хувьд хамгийн олон цагаар гадаа байх боломжтой, дархлаагаа дэмждэг улирал нь мэдээж зун.

“Агаар гэдэг бол хүүхдийн хамгийн сайн эмчилгээ, тархи, зүрх, бүх биеийн өсөлтөд хамгийн сайнаар нөлөөлдөг тул болж өгвөл гадаа сайн гаргаарай. Лагер гарчихаад л байшинд байлгаад, хөдөө оччихоод л гэрт суулгаад байвал ямар ч хэрэг байхгүй” гэж хүүхдийн эмч, Анагаах ухааны доктор, профессор Д.Одонтуяа зөвлөжээ. Түүний зөвлөснөөр бага насны хүүхдийг хэрхэн чийрэгжүүлэх талаарх бяцхан зөвлөгөөг хүргэе. Хүүхдийг усаар чийрэгжүүлэхдээ орой унтахын өмнө бүлээн усанд хөлийг нь дүрчихээд гадаа гаргахдаа эхлээд халуун элс, шороон дээр нүцгэн гүйлгэсний дараа зүлгэн дээр алхуулна. Орой хөлийг нь 20 градустай усанд дүрэхэд хүүхдийн хоолой нь өвдөхгүй байвал голын усанд оруулж болох нь.

Нараар чийрэгжүүлэхийн өмнө модны сүүдэрт гаргаж байх нь их сайн байдаг. Нараар чийрэгжүүлэхдээ нялх хүүхдийг эхлээд өгзөг, гуянаас нь нүцгэлээд өглөө, оройн наранд ээх нь зүйтэй. Өдрийн нар хортой туяатай болохоор энэ үед хүүхдийг гадаа гаргахгүй байх. 07:00-10:00, 16-20 цагийн нар зөөлөн ультрофилет гэдэг туяа ихтэй байдаг учир өглөө, оройн наранд Д витамин их үүсдэг аж. Энэ үед хүүхдийг гадаа гаргах нь агаараар чийрэгжихээс гадна Д витаминаа ч нөхөөд авах боломжтой аж.

Наранд хүүхдээ гаргахдаа биеийн тос, сүүлний тосоор тосолж гаргавал илүү үр дүнтэй.

УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн гишүүд хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдаж буй үйлдэл, хүний эрхийн зөрчлүүд болон хууль хүчний байгууллагуудын ажилдаа хайнга хариуцлагагүй хандаж байгаа асуудлуудыг нэгтгэн нээлттэй сонсгол явуулах болсон талаар мэдээлэл хийсэн. Тэд энэхүү хүсэлтээ албан ёсоор УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгаланд хүргүүллээ.

Энэ талаар УИХ-ын гишүүн Ж.Баярмаагаас тодрууллаа.

---

-Саяхан 461 дүгээр ангид хоригдож байсан

21 настай залуу амиа алдсан. Энэ асуудлаар та бүхэн сонсгол явуулах санаачилга гаргав уу?

-Эрхээ хязгаарлуулаад байсан тэр залуу яг ямар учир шалтгаанаас болоод амь хохирсон талаарх мөрдөн шалгах ажиллагаа явагдаж байгаа байх. Гэхдээ хохирогчийн хувьд аль эрт буюу энэ оны нэгдүгээр сард АТГ-т хандан “…намайг эрүүдэн шүүсэн. Цагдаагийн алба хаагчид надтай зүй бус, хэрцгий харьцсан” гэдэг байдлаар гомдол өгчихсөн байсан. Энэ гомдлын дагуу АТГ шалгалт хийж байгаа. Мөн АТГ-ын бичиг дээр нэг зүйл байсан. Тэр нь Баянгол дүүргийн мөрдөн байцаагч нарын өрөө бол камергүй байсан. Мөн тэр

тасгийн давхар нь камергүй. Байсан камерынх нь өнцгийг өөрчилсөн байсан. Энэ нь эрүүдэн шүүх нөхцөл байдлыг бүрдүүлсэн байж болзошгүй гэж үзэж байгаагаа АТГ тайлбар бичигтээ тодорхой дурдсан. Маш ноцтойгоор дүгнэсэн ийм бичиг байна. Өнгөрсөн долоо хоногт энэ бүхэн ил болсныг та бүхэн сайн мэдэж байгаа байх. Тиймээс энэхүү хэргээс үүдэж, АН-ын гишүүдийн зүгээс ер нь энэ хүний эрхийн зөрчлийн асуудлаар зайлшгүй сонсгол хийх шаардлагатай гэж үзсэн.

 

-Сонсгол ямар байдлаар явагдах вэ?

-Эхний ээлжинд бид эрхээ хязгаарлуулсан иргэдийн хүний эрхийн зөрчил буюу амь хохироод байгаа иргэдтэй холбоотой асуудлыг сонсголоор маш тодорхой хэлэлцэх шаардлагатай байна. Мөн арми дахь цэргийн дэглэлт, хорих ангид байгаа хүний эрхийн зөрчилтэй холбоотойгоор сонсгол хийх шаардлагатай гэж бид дүгнэсэн.

-Хэвлэлийн эрх чөлөөтэй холбоотойгоор яг ямар асуудал тавигдах вэ?

-Хүний эрхийн зөрчил зөвхөн цэрэг, цагдаа, хорих ангид зөрчигдөөд байгаа зүйл биш. Өнөөдөр Монголын нийгэмд хүний эрхийн зөрчилгүй салбар гэж алга. Тэр дундаа хэвлэлийн эрх чөлөөтэй холбоотой зөрчлүүд их гарах болсон. Тиймээс хэвлэлийн эрх чөлөөг зөрчиж буй үйлдэл дээр хүний эрхийн ямар зөрчил байгааг бид энэхүү сонсголоор нээлттэй ярих хэрэгтэй байна. Мөн иргэдийн эрх улс төрийн хувьд зөрчигдөж байгааг ч ярина. Тиймээс энэхүү сонсголыг хүний эрх талаасаа нэлээд өргөн хүрээнд хийх цаг нь болсон. Энэ сонсголыг УИХ хойшлуулашгүйгээр зайлшгүй хийх шаардлагатай байна. Ардчилсан намын гишүүдийн хувьд сонсгол хийх асуудлыг түрүү долоо хоногоос эхлүүлсэн.

-Сонсгол зохион байгуулах асуудлаар УИХ-ын хэчнээн гишүүн дэмжиж гарын үсэг зураад байгаа вэ?

-Яг одоогийн байдлаар УИХ-ын 20 гаруй гишүүн гарын үсэг зурчихсан байна. Тойрогтоо ажиллаагүй Улаанбаатар хотод байгаа АН-ын гишүүд бүгд гарын үсэг зурсан. Ардчилсан намын үзэл баримтлал бол хүний эрх нэн тэргүүнд гэсэн зарчимтай. Хүн бүх талаараа эрх чөлөөтэй байж сэднэ, сэтгэнэ. Яг энэ концепцийг бид гол зарчмаа болгож явдаг учраас АН-ын хувьд хүний эрхийн зөрчил дээр маш эмзэг ханддаг. Сонсгол зохион байгуулах асуудлаар гарын үсэг бүрдсэн учраас үүнийгээ УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгаланд АН-ын бүлгийн гишүүд гардуулан өгсөн.

Дараа нь УИХ-ын гишүүн Л.Мөнхбаясгалан тайлбар өгөв. Тэрбээр “Энэ асуудлаар ажлын хэсэг байгуулагдсан. Ажлын хэсгийн ахлагчаар УИХ-ын гишүүн Ж.Баярмаа томилогдсон. Зөвхөн тэрхүү гавтай нас барсан 21 настай амь хохирогчийн хүрээнд бус хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлчдийн эрх зөрчигдөж байгаа асуудлаар энэхүү сонсголыг өргөн хүрээнд хийхээр болсон. Тухайлбал, сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг ямар ч өмгөөлөгчгүйгээр шүүх хуралд оролцож, улмаар 4.9 жил хорих ял шийтгүүлэн шоронд хоригдож байна. Энэ асуудлыг нээлттэй хэлэлцэхээр энэхүү сонсголыг зохион байгуулахаар болсон. Сонсгол зохион байгуулах хуулийн нөхцөл, шаардлага бүрдсэн учраас албан бичгээ бид УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгаланд хүргүүлсэн. Хүний эрхтэй холбоотой нэлээд олон асуудал зөрчилтэй байгаа. Яг ямар хуулийн заалтаар хүний эрхийг зөрчсөн бэ гэдэг асуудлаар нарийвчлан авч үзнэ. Сонсгол хэзээ болохыг манай сэтгүүлчид УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан даргаас асуугаарай, шаардаарай гэж хүсье” гэв.