Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Эхлээд нэг “тэмдэглэл”-ээс хүргэе. Жилийн өмнө “Үндсэн хуулийн хяналтыг боловсронгуй болгох нь” сэдэвтэй эрдэм шинжилгээний бага хурал болжээ. Тэр үеэр Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн асан Ш.Цогтоо “…Энэ УИХ, тухайлбал Г.Занданшатар дарга “…Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрийг үндэслэж Засгийн газрын бүтцэд өөрчлөлт хийж болохгүй. Цэц хууль тогтоогчдын бүрэн эрхэнд халдлаа. Цэц ер нь цаашдаа ч ингэж ийм нэмэлт, өөрчлөлт хийж болохгүй” гээд Цэцийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Товчдоо бол энэ яриад байгаа асуудалд цэг тавьсан гэж би ойлгож байгаа. УИХ ер нь Цэцийн энэ тэнэглэлийн эсрэг өөр яалтай ч билээ. Өөр ийм шийдвэр авахаас ч өөр аргагүй байсан байх гэж би боддог юм. Тэр Цэцийн шийдвэр долоон хоног ч үйлчлээгүй. Цаашид ч үйлчлэхгүй. Гэхдээ суурь нь хэвээрээ байгаа шүү. Кейс тэр чигээрээ, хэн ч ашиглахад бэлэн байгаа. Тэгэхээр энэ их үр дагавартай юмыг хуульчдын давлагаагүйгээр, сэхээтний өргөн давхарга бол эсэргүүцэж, зэвүүцэж дургүйцээд зөндөө л юм болоод байна л даа. Гэтэл энэ асуудлаар эрдэм шинжилгээний бага хурал байнга хийгээд л, дахин дахин хэлэлцээд л, зарим нь бүр дахин хянуулах гээд ч байгаа юм шиг, магадгүй боловсронгуй болгуулах гээд ч байгаа юм шиг. Ер нь бол цаад утгаараа УИХ-ын шийдвэрийг эсэргүүцээд ч байгаа юм болов уу гээд зөндөө ийм мөн, биш болсон юм ярих бололтой юм аа. Үүнийг нь ер нь та юу гэж үзэж байна вэ. Зөндөө юм болж байна. Долоо хоногийн өмнө Хуульчдын холбооны өдөржин, шөнөжин хурал болсон. 7600 хуульч оролцсон гэж би бодож байна, бүх сувгаар нээлттэй байсан. Одоо хуульд өөрчлөлт оруулах гэж байгаа. …Би өөрийнхөө саналыг шуудхан хэлчихье. Нуухыг нь авах гэж байгаад нүдийг нь сохолчхов оо. Боловсронгуй болгох гэж оролдвол яг саяын Үндсэн хуулийнх шиг, Үндсэн хуулийн шүүх нь Үндсэн хуульдаа халддаг шиг завхрал болж мэдэх тийм нигуур бол зөндөө ажиглагдаж байна. Иймэрхүү юм чинь цааш цаашаагаа үргэлжлээд байвал улс төрийн хямралд хүрч, нийгмийг төөрөгдөлд оруулна. Энэ бол бараг зүй тогтол шүү дээ. Бусад оронд тохиолддог” гэж байв. Мөн тэрбээр “Хуулийг мухар сохроор шүтсэний хэрэггүй” илтгэлдээ “… Миний бие яах вэ, Цэц гэдэг том айлын тогооноос долоон жил хоол хороосон ч гэсэн илтэд буруу зүйл дээр, тэр тусмаа өөрийнхөө судалгааны ажлын гол обьект болсон Үндсэн хуулийн эмзэг, нарийн төвөгтэй асуудал дээр та бүхэнтэй санал нэг байгаагаа хэлмээр байна. Шуудхан хэлчихэд хамгаалах ёстой Үндсэн хуульдаа өөрсдөө халдлага үйлдчихсэн Цэцийн энэхүү халдлагыг займчуулж хэн нэг “захиалагч”-ийн тухай ярьж үймүүлэх, аль нэг нам руу түлхэж зайлуулах, эрт эдүгээ цагийн “төрийн гурван өндөрлөг”-тэй холбогдуулах гэж оролдох, янз бүрийн нөхдүүдээр элдэв эрээн мяраан тайлбар хийлгэх зэрэг аливаа увайгүй үйлдлүүд ямар ч утгагүй гэдгийг онцлон тэмдэглэмээр байна. Энд хэрэг үүсгэж тогтоол шийдвэр гаргасан Цэцээс өөр буруутныг хайх хэрэггүй ээ. Учир нь хэргийн эзэд, хэнгэргийн дохиур тодорхой. Цэц ийм буруу зүйл хийсэн үү гэвэл хийсэн. Цэц Үндсэн хуулийн үзэл санааны эсрэг маш том алдаа гаргасан. Одоо энэ алдаагаа Цэц өөрөө засаж нүглээ наманчлах ёстой. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 69 дүгээр зүйлийн дөрөв дэх хэсэгт “…Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт Үндсэн хуулийн нэгэн адил хүчинтэй байна” гэсэн тов тодорхой заалтыг бүдүүлгээр зөрчиж, хоёрхон жилийн өмнө 2019 онд ард нийтээр хэлэлцүүлж байгаад баталсан Үндсэн хуулийн ямар ч маргаангүй зүйл, заалтыг шууд устгасан Үндсэн хуулийн Цэц өөрөө буруутай.  …Зүй нь Үндсэн хууль зөрчсөн тухайлсан нэг салбар хуулийн зүйл, заалт юм уу, аль эсхүл Үндсэн хууль зөрчсөн гэм буруутай албан тушаалтны үйлдлийг Цэц хэлэлцдэг болохоос “…Үндсэн хууль нь өөрөө буруу” гэж хэлэлцдэг тийм шүүх, тийм Цэц манай улсаас өөр оронд байхгүйг саяхан болсон Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн 20 жилийн ойн олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр Япон, Солонгос, Сингапурын эрдэмтэд асуултад хариулахдаа ямар ч хоёрдмол утгагүй нотолж баталж л байна” гэсэн байгаа юм.

Тэгвэл яг үүнтэй холбоотой асуудал улс төрийн хүрээнд, цаашлаад олон нийтийн дунд ч “…Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хууль, Үндсэн хуулийн Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх тухай хуульд 2022 оны наймдугаар сард оруулсан өөрчлөлт Үндсэн хууль зөрчсөн болж, түүнийг хүчингүй болгох замаар Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийг хянадаг болохоор зэхэж байна” гэх агуулга бүхий мэдээлэл өнгөрсөн зунжин яригдлаа.

Тэр байтугай 2023 оны хавар, 2024 оны өвөл нэр бүхий иргэд яг энэ асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэцэд мэдээлэл гаргасан талаар ч эх сурвалжууд ярьж, мэдээлэв.

Бид ч “…Үндсэн хуулийн Цэц нь Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийг хянах эрхгүй гэж УИХ хуульчилсан нь Үндсэн хууль зөрчсөн” буюу товчхондоо “…Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуулийг хянах ёстой гэсэн агуулга бүхий иргэдийн мэдээлэл Үндсэн хуулийн Цэцэд очиж, тэр дагуу маргаан үүсгэж, хяналтын үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн” тухай мэдээлсэн. Тиймээс бид, “…Цэцийг Дээд шүүхэд “нэгтгэх” хувилбар яригдаж эхэллээ”, “…Г.Баясгалангийн үед Цэц “цэг” тавиулах уу”, “…Цэцийн дээр нэг л юм бий, тэр нь хөх тэнгэр биш Үндсэн хууль юм” мэдээ, нийтлэлийг хүргэсэн.

Харин Үндсэн хуулийн Цэц өчигдөр албан ёсны мэдээллийн сайтдаа нийтэлсэн мэдэгдэлдээ “…Эдгээр нийтлэлүүдэд гүтгэлгийн шинжтэй, үндэслэл, нотолгоогүй зүйлсийг дурдсаныг зарим цахим сайт хуулбарлан түгээсэн байна. Энэ бүхэн нь Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаажсан Цэцийн бие даасан үйл ажиллагааг алдагдуулах, Цэцийн гишүүдийг ямар ч нотолгоогүй гүтгэх замаар Үндсэн хуулийн байгууллагын ажил хэргийн нэр хүнд, хүний нэр төр, алдар хүндэд санаатай халдсан, Цэцийн үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцох, нөлөөлөхийг хориглосон зарчимд нийцэхгүй байна” гэжээ.

Тэгвэл, нэр бүхий иргэд “…Тодорхой хуулиудад 2022 оны наймдугаар сард өөрчлөлт оруулсан нь Үндсэн хуулийн Цэцийн онцгой бүрэн эрхийг хязгаарласан” гэсэн нэг агуулга бүхий мэдээллийг Үндсэн хуулийн Цэцэд гаргажээ. Нэг нь, “…Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль болон Үндсэн хуулийн Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль нь Үндсэн хуулийн Удиртгал, 1, 64, 66, 70 дугаар зүйлийг зөрчсөн” гэж, нөгөө нь “…2022 онд Үндсэн хуулийн Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 13.1-т “…Цэц Үндсэн хуулийг зөрчсөн эсэх тухай дор дурдсан маргааныг хянаж дүгнэлт гаргах бөгөөд шаардлагатай бол дахин хянаж, эцэслэн шийдвэрлэнэ” гээд 13.1.1-т “…Монгол Улсын Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөс бусад хууль, УИХ-ын бусад шийдвэр” гэж, мөн Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуулийн 8.2-т “…Цэц Үндсэн хуулийг зөрчсөн тухай дараах маргаантай асуудлыг хянан үзэж, дүгнэлт гарган УИХ-д оруулах бөгөөд хэрэв дүгнэлтийг нь УИХ хүлээн зөвшөөрөөгүй бол Цэц дахин хянан үзэж Үндсэн хуулийн 66.З-т заасныг баримтлан эцсийн шийдвэр гаргана” гээд 8.2.1-т “…Монгол Улсын Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөс бусад хууль, УИХ-ын бусад шийдвэр Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх” гэсэн нэмэлтүүд оруулсан. Энэ нь Үндсэн хуульд 64.1, 66.2.1, 70.1 дэх хэсгийг тус тус зөрчиж байна” гэсэн мэдээллүүдийг гаргасан талаар бид өмнө нь мэдээлсэн.

Ийм мэдээлэл нийтийн дунд тархсаар байтал Үндсэн хуулийн Цэц өөрөө “…Энэ оны наймдугаар сараас эхлэн Үндсэн хуулийн Цэцэд ирүүлсэн иргэдийн өргөдөл, мэдээлэл, гомдол, эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтны хүсэлтийн дагуу Цэцэд маргаан үүсгэсэн тохиолдолд энэ талаар олон нийтэд тогтмол мэдээлж байна” гэсэн ч өнөөдрийг хүртэл дээрх мэдээллүүдийн талаар олон нийтэд хүргэхгүй байгаагаас улс төрийн хүрээнд болоод олон нийтэд хардлага төрүүлээд байгаа юм.

Тиймээс Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга Г.Баясгалан дараах гурван асуултад хариулт өгнө үү.

Нэгт, Үндсэн хуулийн Цэцэд 2023 оны дөрөвдүгээр сарын 20-ны өдөр иргэн Н, 2024 оны нэгдүгээр сарын 16-ны өдөр иргэн Х нар мэдээлэл гаргасан эсэх.

Хоёрт, Дээрх иргэдийн мэдээллийн дагуу Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүд маргаан үүсгэсэн эсэх.

Гуравт, энэхүү мэдээлэл, маргааныг хянаж буй Үндсэн хуулийн Цэцийн нэр бүхий гишүүн УИХ-аас тайлбар авсан эсэх.

Эдгээр асуултад хариулт өгөхийг хүсэж байна.

Уг нь Үндсэн хуулийн Цэц бол Үндсэн хуулийн манаач, харин Үндсэн хуулийг “оролдох” эрхгүй. Тэр утгаараа, нэгэнт нийгэмд дэлгэгдээд, яригдаад явж байгаа дээрх мэдээлэл нь Үндсэн хуулийн Цэц, түүний дарга, гишүүд болон хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлч сурвалжлагчийн хоорондын асуудал биш юм.

Угтаа Үндсэн хуультай холбоотой аливаа асуудлыг Монгол Улсын иргэд мэдэх эрхтэй. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд энэ талаар мэдээлэх үүрэгтэй.

Гэтэл, Үндсэн хуулийн Цэц мэдэгдэлдээ  “…“Хэвлэл мэдээллийн зөвлөл”-өөс баталсан “Хэвлэл мэдээллийн ёс зүйн зарчим”-д олон түмэнд үнэнд нийцсэн мэдээлэл хүргэх нь сэтгүүл зүйн эрхэм дээд үнэт зүйл байх бөгөөд тус зарчмын 1.1-д “Мэдээлэл нь үнэнд нийцсэн эсэхийг баталгаажуулж, санамсаргүй алдаа гаргахаас зайлсхийнэ”, 1.2-т “Эх сурвалжийн баталгаатай эсэхийг нягталж, тодорхой дурдахыг эрмэлзэнэ”, 1.8-д “Буруутгагдсан, шүүмжлэгдсэн этгээдэд тайлбар өгөх боломж олгоно”, 2.1-т “Сэтгүүлч өөрийгөө танилцуулах, ил тодоор ажиллах нь энэхүү мэргэжлийн үндсэн зарчим болно”, 9-д ”Төлбөрт нийтлэл, нэвтрүүлгийг тусгай тэмдэг, тэмдэглэгээгээр ялгана” гэж заажээ. Иргэн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөтэй ч хэвлэл, мэдээллийн байгууллага дээрх ёс зүйн зарчмыг хэлбэрэлтгүй мөрдөх нь хариуцлагатай сэтгүүл зүйг төлөвшүүлэх, иргэдийн мэдэх эрхийг хангахад туйлын чухал гэж үзэж байна” гэжээ.

Үүгээрээ Монгол Улсын Үндсэн хууль, монгол хүний үндсэн эрхтэй шууд холбоотой мэдээллийг нийтэлж, хүргэсний төлөө Үндсэн хуулийг хамгаалагч Үндсэн хуулийн Цэц нь сэтгүүл, хэвлэл мэдээллийн байгууллагатай ёс зүй ярьж, улмаар Үндсэн хуулиар олгогдсон хэвлэл нийтлэх эрх чөлөөнд халдахыг оролдлоо.

Учир нь Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль 1 дүгээр зүйлд “…Энэ хуулийн зорилт нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан хүний үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг баталгаажуулахад оршино” гэж заасан.

Улмаар 3 дугаар зүйлийн 3.1-т “…Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь өөрийн нийтэлж, нэвтрүүлж байгаа зүйлийнхээ төлөө хариуцлага хүлээнэ. Төрөөс олон нийтийн мэдээллийн агуулгад хяналт /цензур/ тогтоохгүй” гэсэн байдаг.

Мөн Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16-д “…Монгол Улсын иргэн итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй” гэж заасан.

Түүнчлэн Үндсэн хуулийн Цэцийн зарим нэр бүхий гишүүн ингэж ёс зүй ярих эрх бий юу. Энэ цаашдаа Үндсэн хуулийн Цэцэд хэн байх вэ гэдгээр илэрч яригдах учиртай юм.

 

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ АРАВДУГААР САРЫН 1. МЯГМАР ГАРАГ. № 190 (7434)

Монгол Улс 21 аймаг, 330 сумтай гэдгийг хүн бүхэн мэднэ. Харин сум тус бүр ямар эдийн засгийн боломжоор хөгждөг, хэчнээн хүн байдаг, тэр хүмүүсийн аж амьдрал өдөр тутамдаа хэрхэн өнгөрдөг, ямар асуудлууд гардгийг тэр бүр мэдэхгүй. Буйдхан ч миний төрсөн нутаг сайхан гэж зундаа хааяа очдог сумаа амралтын газар мэтээр ойлгодог хандлагатай хүмүүс ч олон. Ийм хүмүүст тэр суманд амьдарч байгаа иргэдийн аж амьдрал, боловсрол, эрүүл мэнд, эдийн засгийн өсөлт буюу том зургаараа сум, орон нутгийн хөгжил ямар ч падгүй.

Үнэндээ сумдыг нэгтгэх асуудлыг хүчгүйдүүлдэг хамгийн том шалтгаан бол сумын дарга нар болон тойргоос сонгогдсон улс төрчид. Хоёр мянга хүрэхгүй хүн амтай сумандаа улсын төсвөөс орж ирэх хөрөнгөнөөс хувьдаа зарцуулчихдаг, дарга сэтэр зүүж, албаны том жийпээр баярхаж данхалзан явах дуртай улстөрчдийн амин хувийн сонирхлоос болж орон нутгийн иргэд олон жил амьдралаараа хохирч байна. Улсын төсөв данхайж байгаагийн гол шалтгаан нь ч энэ. Тиймээс сумдыг нэгтгэх асуудал монголчуудын амьдралын шаардлагаар урган гарч ирж байгаа ажил юм. Үүнийг ч сая шинээр байгуулагдсан УИХ, Засгийн газар анхаарч, холбогдох асуудлыг судлах ажлын хэсэг байгууллаа. Мөн жижиг сумдыг нэгтгэх, татан буулгах лобби бүлэг УИХ-д суудалтай зарим нам дотор ч ажлаа эхлүүлж. Өмнө нь энэ асуудлаар УИХ, Засгийн газар хэд хэдэн удаа авч хэлэлцсэн ч олонхын дэмжлэг авч чадалгүй бодлогын түвшинд унадаг байсан. Яагаад унадаг байсан нь ойлгомжтой. Дээр хэлсэн сумын дарга нарын хувийн ашиг сонирхол, төрөөс идэж уух гэсэн хүслээс гадна тойргоос сонгогддог сонгуулийн тогтолцооноос болж сумдыг нэгтгэх асуудал дээр улс төрийн зориг нь хүрдэггүй байсантай холбоотой. Бүр тодорхой хэлбэл, сумдаа тойглосон улстөржилт, нутгийн зөвлөл, Засаг дарга, Иргэдийн төлөөлөгчийн хурлын төлөөлөгч гэх мэт цөөн хүний албан тушаалын сонирхлоос болоод ерөнхийдөө дэмжигдэхгүй явсаар өдий хүрсэн нь нууц биш.

Харин одоо УИХ-д гарч ирсэн улстөрчдөд хэн нэгнээс тэр дундаа тойргоос айх айдасгүй болсон учраас нийтийн эрх ашгийн төлөө зоригтой шийдвэр гаргах боломжтой цаг үе ирж. Энэ утгаараа шинээр байгуулагдсан 126 гишүүнтэй парламент, хамтарсан Засгийн газар сумдыг нэгтгэх асуудлыг бодитой ажил хэрэг болгохоор судалгааны ажилдаа орсон байна. Ямартаа ч энэ парламент бүрэн эрхийнхээ хүрээнд олон жил яригдсан сумдыг нэгтгэх асуудлыг бодлогын түвшинд бодитой, зоригтой өөрчлөх нь гарцаагүй боллоо. Хүн ам багатай хэт жижиг болон аймагтайгаа ойр орших 100 сумыг эхний ээлжинд нэгтгэх ажлыг судалж байгаа аж. Ер нь ямар сумыг нэгтгэх зайлшгүй шаардлагатай вэ гэдэг нь өнгөрсөн хугацаанд бидэнд бараг тодорхой болчихсон асуудал л даа.

Тухайлбал, Төв аймгийн Сэргэлэн сум байна. Аймгийн төвөөсөө 10 гаруйхан км-т оршдог, хоёр мянга гаруйхан хүн амтай жижиг сум. Ихэнх хүмүүс аймгийнхаа төвд ажилтай, сумын төвд ажил байдаггүй. Баруун хязгаарт Ховдын Буянт сум байна. Мөн л аймгийн төвөөсөө 20 гаруйхан км-т оршдог. Наашлаад Архангай аймгийн Цэнхэр сум, зүүн тийшээ Хэнтий аймгийн Мөрөн сум байна.

Энэ сум бол мянга гаруйхан хүн амтай гэж хэдэн жилийн өмнө тоолуулж байж. Одоо бүр хүн нь багассан, төрийн байгууллагын хэдэн хүмүүс л бий гэж нутгийнхан нь ярьдаг болж. Иймэрхүү аймагтайгаа хэт ойрхон, зэргэлдээ орших 35 сум байна. Цаашлаад сум сумтайгаа хаяа залган ойрхон орших сумд ч бий. Аймгийн төвөөсөө 50 км-ийн дотор байрлах нийт 60 орчим сум байна.

Энэ бол хэт ойрхон зэргэлдээ орших сумдын тоо. Харин хүн амаар нь авч үзвэл нийт 330 сумын тал хувь нь 2000-аас доош хүн амтай байна гэсэн статистик мэдээ байна. Үүнээс 20 орчим сум бүр 1000 ч хүрэхгүй хүн амтай гэхээр яаж эдийн засгийн эргэлт явагдах вэ дээ. Иймэрхүү хэт жижиг, эдийн засгийн чадавхгүй сумд төсвийн зардалд нэрмээс болж байгаа нь үнэн. Тиймээс сумдыг нэгтгэх битгий хэл аймгийн төвийг Улаанбаатар хоттой нэгтгэх ажил эхэлчихсэн байгаа.

Шинэ Зуун мод хот буюу Төв аймгийг Улаанбаатар хоттой нэгтгэх төсөл эхэлчихсэн байгаа нь сайн. Үүн шиг баруун тийшээ Баянцогт, Лүн, зүүн тийшээ Эрдэнэ, хойшоо Баянчандмань гэх сумдыг Улаанбаатар хотын алслагдсан дүүрэг болгоод хөгжүүлчих хэрэгтэй. Ер нь Төв аймаг Улаанбаатар хоттой нэгдэж байгаа бол сумдыг нь ч хоттой нэгтгэх шаардлага үүсч таарна. Эдгээр ажлуудыг эхлүүлэхийн тулд хамгийн чухал нь улстөржихгүй, мөн ард түмний саналыг авна гэж нийтийн маргаантай хэлэлцүүлэг болгон муйхарлах шаардлага огт байхгүй. Сумын дарга нар, ИТХ-аас нь ч асуух шаардлага байхгүй. Хэрэв сумдыг нэгтгэх асуудлаар ард түмнээс санал авч, сумын дарга, удирдлагуудын саналыг сонсох л юм бол энэ ажил ажил биш болно. Монголчууд бид цөөхүүлээ атлаа улстөржилт, тэр дундаа жалга довын үзэл ихтэй ард түмэн. Тиймээс нийтийн эрх ашгийн төлөө, цаашлаад улс орны хөгжлийн төлөө энэхүү ажлыг УИХ, Засгийн газар дангаараа шийдвэрлэх шаардлагатай. Сумдыг нэгтгэлээ гэхэд та нарыг ард түмэн эсэргүүцэхгүй.

Учир нь сумдыг нэгтгэх асуудал бол иргэдийн өнөөг хүртэл туулж ирсэн амьдралаас үүссэн ажил. Харин төсөв захиран зарцуулах эрх мэдэл атгачихсан хурган дарга нар чинь л эсэргүүцнэ. Тэдний саналыг тусгах ямар нэгэн хэлэлцүүлэг зохион байгуулах л юм бол хурган дарга нар ард түмнийг өөрсдийнхөө эрх ашгийн төлөө зохион байгуулалтад оруулан хөдөлгөх болно. Энэ утгаараа сумын дарга, удирдлагуудын санал, цаашлаад ард түмний дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлэхгүйгээр энэхүү ажлыг эхлүүлэх нь зөв шүү. Нөгөөтэйгүүр уг ажлыг эхлүүлэхгүйгээр бүсчилсэн хөгжлийн бодлого, үзэл санаа чинь явахгүй. Бүсчилсэн хөгжлийг дагуулаад сумдыг нэгтгэх асуудлыг энэ УИХ, Засгийн газар ярих биш шууд ажил хэрэг болгох цаг нь болсон. Дахин хэлэхэд 20, 30 км зайтай сум, хүн ордоггүй гэж болох том соёлын ордон, 35 км-ийн зайтай хоёр суманд 600 хүүхдийн сургууль байна.

Тиймээс ХХ зууны дэд бүтэц, машин механизм, хөгжлийн концепцитой уялдсан хөдөө орон нутгийг XXI зууны эдийн засгийн хөгжилтэй нийлүүлэхгүй бол болохгүй. Сумдыг нэгтгэхгүй бол Монгол Улсад эдийн засаг, томоохон төсөл хөтөлбөр урагшаа явахгүй. 21 аймаг, 330 сумыг бүсийн хөгжилтэй уялдуулж цөөлөх шаардлагатай. Энэ ажлыг та нар хийхгүй л бол Монгол Улсын өнөөгийн нөхцөл байдал ХХ зууны хөгжлөөрөө л гацсан хэвээрээ байна.

Сумдаа нэгтгэж байж орон нутагт амьдрах боломж хэд дахин илүү нэмэгдэнэ. Тэнд амьдарч байгаа иргэдийн эрүүл мэнд, боловсрол, нийгэмд үзүүлэх төрийн үйлчилгээ чанаржиж, хүртээмж нь дээшилнэ. Хүн ам нэмэгдэх чинээгээр эдийн засгийн өсөлт сайжирна. Жалга довын үзэл, хоосон хийрхсэн улстөржилтгүй болно. Авлига, хүнд суртал эрс буурна. Бүс бүсийн эдийн засгийн өрсөлдөх чадвар огцом нэмэгдэнэ. Үүнийг л ард түмэн хүсч байгаа. Түүнээс биш өнгөрсөн хугацаанд амьдралаараа хохирч ирсэн шигээ дахиад хохирч явахыг хүсэхгүй л болов уу.

Э.МӨНХТҮВШИ

 

МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч асан Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

---

-Ажил олгогч, ажилтан хоёрт тулгамддаг хамгийн том асуудал нь Нийгмийн даатгалын шимтгэл гэдэг. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Миний хувьд татварын чиглэлээр судалгаа хийж, докторын зэрэг хамгаалсан хүн. Татварт системийн өөрчлөлтүүдийг бол хийсэн. Гэхдээ татвар маань 1992-1996 онд аж ахуйн нэгж 40 хүртэл татварын дөрвөн шатлалтай байлаа. Хувь хүн мөн 40 хүртэл хувийн таван шатлалтай байсан. Тэр үед технологи байхгүй, социализм нурчихсан. Нийтдээ 1856 аж ахуйн нэгж байсан ч бүгд дампуурсан. Нэг ёсондоо хүнийг өмчгүй байлгах, аж ахуй эрхлэхгүй байлгахын төлөө байсан татварын систем нь үргэлжлээд үйлчилсэн. Энэ үеэс хойш 4/10-ын бодлого гээд татваруудаа багасгалаа. Татварын системээ өөрчиллөө.

Сүүлд НӨаТ гээд бүртгэлийн систем орж ирсэн. Танхимын ерөнхийлөгч байхдаа бид 2019 онд Татварын багц хуулийг батлуулсан. Цар тахлын үеэр ч татварын дарамт байхгүй болсон.

Өнөөдөр татварын төлөвлөгөө бүх төрлөөрөө биелээд байгаа нь татварын байгууллага сайн, нам, төр нь ухаалаг бодлого гаргасандаа биш. Бид шат дараалсан арга хэмжээнүүдийг авч ирснээр татвар ийм болсон. Гэтэл өнөөдөр даатгалын систем, философи нь яг коммунизмаараа байгаа. Даатгалыг авч байгаа аргачлал, үйлчилгээ ч тэр л хэвээрээ байна. Тэр үед л байсан сурталчилгааг бид өнөөдөр хийгээд явж байгаа. Түрүүн хэлсэн татвартай адилхан өөрчлөлтүүдийг даатгалд хийж чадаагүй. Тийм болохоор одоо дампуурчихсан. Жишээлбэл, цар тахал болоод бид улсаараа зогссон. Ажилгүйдлийн даатгалыг тэр үед төрөөс өгөх байсан ч өгөөгүй. Энэ чинь л дампуурчихсан байгааг нь харуулж буй юм. Даатгал гэдэг нийтийн мөнгө. Цугласан мөнгөний хүч маш ихтэй. Гэтэл саяхан болтол энэ мөнгийг хэн ч тоодоггүй байсан. Салбарын сайдынх нь бараг дур зоргын асуудал байлаа. Гэтэл өндөр хөгжилтэй орнууд энэ мөнгийг шууд хувьцаат компани гэдэг шиг компани болгосон байхгүй юу. Тэгээд цуглаж байгаа мөнгийг нь өөр оновчтой зүйлд хөрөнгө оруулалт хийж өсгөх процессыг 1990 онтой цуг хийсэн. Манайх болохоор яг коммунизмаар нь орхичихсон.

-Тэгвэл энэ даатгалын системээ сайжруулахын тулд бид яах ёстой юм бэ?

-Эхлээд философийг нь өөрчил. Зах зээлийн системд үйлчилдэг, нийтийн төлөө мөнгө нь үйлчилдэг байдлыг бий болгох хэрэгтэй. Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль 2015 онд гарсан. Гэтэл үүнд хамгийн их садаа болсон зүйл нь нийгмийн даатгалын систем. Яагаад гэхээр сүлжээнд ороогүй байсан. Эндээс даатгал маань хуучин хэвээрээ байгааг би харж байсан. Миний хувьд гурван талт хэлэлцээрт 10 гаруй жил орж байлаа. Харамсалтай нь хамтрач байгаагууллагуудын барьж байгаа философи нь яг л коммунизмаараа байдаг. Манай Үйлдвэрчний эвлэл чинь 1988 оны хуультай хэвээрээ, Ж.Батмөнх гуайн гарын үсэгтэй, БНМАУ-ын хууль үйлчилж байгаа газар.

-Ерөнхийлөгч нь сая сонгуулиар намын жагсаалтаар гишүүн болчихсон биз дээ?

-Сая бол бүр хошин юм болсон. Манай МАН чинь бүгдийг “Азаргалана” гээд танимыг хүртэл булаагаад авчихсан шүү дээ. Үүний гор нь удахгүй гарна. Тийм болохоор л би уг үндсээр нь хурдан янзлах ёстой гэж хэлээд байгаа юм. Үүн дээр Л.ЭнхАмгалан сайд философийн таолаас нь хандвал их өөр хандлага гарч ирнэ. Даатгалаа зөв, эрүүл болгочих юм бол хөрөнгө оруулалтын асар том сантай болно. Манай Оюу Толгойн анхны хөрөнгө оруулагч нь Английн тэтгэврийн сан шүү дээ. Тэгээд яг Монголын говьд хөрөнгө оруулж байна уу, үгүй юу гэдгийг ханхүү нь ирж үзэж байсан. Энэ чинь нийтийн мөнгөө зөв юманд хийж үү гэдгийг харж байгаа юм. Тэгэхээр нийтийн санхүү гэдэг чинь төрийн албаныхан идэж уухаасаа илүү арвижуулах уу, ашигтай байлгах уу гэдэг дээр л ухаан гаргаж байна. Үүний чинь ард цугласан мөнгөний хүч гэж маш том зүйл байдаг. Мөн өнөөдөр та эмнэлэгт хэвтлээ гэхэд тав хоногийн мөнгийг танай компани буюу “Өдрийн сонин” төлдөг. Энэ бол луйвар. Анх 1997 оноос эхэлсэн зүйл. Даатгалын үндсэн философийг нь өөрчилсөн. Уг нь та өвдлөө л бол тэндээс эхлэн танд даатгал үйлчлэх ёстой. Гэтэл эхний тав хоногт нь танай компани төлж байна. Жилдээ ийм байдлаар бараг 20иод тэрбум төгрөг авчихаж байгаа. Өнгөрсөн жил хууль дээр нь үүнийг хассан ч яг УИХ дээр орохдоо буцаагаад хийчихсэн. Тиймээс үүнийг удахгүй ҮХЦ-д өгөх бодолтой байгаа. Даатгалыг даатгалаар нь ажиллуулахгүй, дундаас нь ажил олгогчийг хохироогоод байгаа юм.

-Нийсгмийн даатгалд өртэй компаниуд маш их байна. Ажилтнаасаа суутгаад авчихсан хэрнээ өгөөгүй. Ингээд ажилтан хохирдог. Энэ асуудлыг ер нь яах ёстой юм бэ?

-Өнгөрсөн 2007 оны хоёрдугаар сарын 15-нд Нийгмийн даатгалын болон Татварын хуулийг хэрэгжүүлэх хууль гэж гарсан. Тухайн үедээ 2200 компани ашиглаад дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгөө ил гаргасан байдаг. Харин 2000 орчим иргэн л ашигласан байдаг юм. Уг нь энэ хууль тавхан заалттай. Түүний нэг нь даатгалын асуудал байсан. Одоо бол тухайн компани нь төлөөгүй бол иргэн шүүхэд хандах эрх нь нээлттэй байгаа. Даанч системийнхээ флиософийн алдааг нь засах ажил даатгалын хуульд ороогүй. Гэтэл одоо татвар бол 30 жилийн өмнөхөө бодоход маш иргэнлэг болсон. Татварын байцаагчийн харилцаа хүртэл шал өөр болсон. Өнөөдөр даатгал ийм болоогүй. Яагаад гэвэл коммунист маягаараа байгаа. Энэ мөнгийг хэн ч авдаггүй. Зөвхөн хэдэн эрх мэдэлтнүүд авдаг гээд ойлгочихсон. Дээрээс нь ажил олгогч маань даатгалаа төлөхгүй бултаад яваад байвал болно гэсэн буруу сэтгэлгээтэй болчихсон. Өнөөдөр хувь хүн дээр ногдох татвар, даатгалын ачаалал маш хүнд байгаа. Аж ахуйн нэгж 1.5 тэрбумын орлоготой байгаад татвараа төлөхөд түүнийх нь 90 хувийг буцааж өгч байгаа шүү дээ. Дээр нь нийгмийн даатгалын 12.5 хувь, бараа худалдан авахдаа 10 хувийн НӨАТ төлнө. Ингэхээр бараг 40-өөд хувь болчихоод байгаа юм. Бас нэг гажиг юм байгаа нь хувь хүний орлогын албан татвар, даатгал зэргийг гэр бүлийнх нь тоонд хуваадаггүй. Цалингаараа 10 хүүхэд тэжээх, нэг хүүхэд тэжээх чинь өөр. Уг нь гэр бүлийн тоонд нь хуваадаг болох ёстой. Даанч манайх хөдөлмөрөөр нь гинжилж байгаад авдаг зүйлээ бүгдийг нь авч л байвал төр мөнгөөр тасрахгүй гэсэн коммунист бодлого хэвэрээ яваад байна.

-Сая төсвийн тодотгол хийхэд нийт орлогын дийлэнхийг ХХОАТ-аас бүрдсэн гэж байсан?

-Гурван их наяд төгрөгөөр даваад тодотгол хийсэн. НӨАТт зөв систем оруулчихсан. Харин коммунистууд маань яг зах зээлийн системээр нь цаашаа ашиглаж чадах уу гэдэг эргэлзээтэй асуудал. НӨАТын бцаалтыг таван хувь болгоё гээд Г.Занданшатар оруулаад чадсангүй. Үүнийг чинь бүүр нэмж ч болно. НӨАТ гэдэг бол өөрөө бүртгэлийн систем. Дээрээс нь мөнгөний урсгалыг хянадаг механизм байхгүй юу. Хөдөө орон нутаг руу мөнгө очихгүй байна л гэдэг. Тэгвэл орон нутгаас ажил, үйлчилгээ авахад НӨАТын 70 хувийг нь буцаагаад олгочих. Ингээд л асуудалгүй. Даанч коммунистууд иргэндээ татвар буцааж өгөх, даатгалаас ахиухан мөнгө өгөхөөс дандаа айж явдаг. Мөн Л.Оюун-Эрдэнэ үүн дээр тоглолт хийж мэдэхгүй, чадахгүй байгаа юм. Харин мэдэх учиртай сайд нар нь коммунист учраас мэдүүлэхгүй байна. НӨАТын 90 хувийг нь хүртэл буцаан өгч болно. Тэглээ гээд улсын татварын орлого улам л давж биелнэ. Бусад татвараа, даатгалаа эрүүл болгоно.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

УИХ-ын гишүүн, Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд Л.Энх-Амгалантай ярилцлаа.

---

-Нийгмийн даатгалын санд эрсдэл үүссэн гэдгийг та УИХ-ын ээлжит бус чуулганы үеэр хөндсөн. Шалтгаан нь юу вэ?

-Өнөөдрийн байдлаар жил бүхэн 4.3 их наяд төгрөгийн улсын төсвөөс татаас авч тэтгэвэр олгож байна. Энгийнээр хэлбэл, өмнө нь нэг хүний төлж байгаа шимтгэл, гурван хүний тэтгэврийг олгоход хүрэлцдэг байсан. Одоо гурван хүний төлж буй шимтгэл нэг хүний тэтгэврийг олгоход хүрэлцэхгүй байх хэмжээний эрсдэл нүүрлэсэн.

Тооцвол нийгмийн даатгалын санд 4.7 их наядын бодитой эрсдэл үүссэн байна. Шалтгаан нь нөхөн даатгалын хууль, хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр тэтгэвэр тогтоолт, тэтгэвэр тогтоохдоо дараалсан долоон жилээр тооцдог байсныг таван жил болгосон зэрэг популист шийдвэрүүдийн хор уршиг.

Тэтгэвэрт гарахынхаа өмнөх таван жил нийгмийн даатгалын шимтгэлээ өндөр төлөөд өндөр тэтгэвэр тогтоолгох боломжийг нээчихсэн. Гэтэл эсрэгээрээ улсад насаараа ажиллаж, тогтвортой шимтгэл төлсөн ахмадууд хохирох бодитой эрсдэл үүссэн. Ийм улс төрийн үр дагавартай бодлогын шийдвэрээс болж тэтгэврийн 4.7 их наяд төгрөгийн бодитой эрсдэл үүсчихээд байна.

Хойд хормойгоо авч урд хормойгоо нөхсөн, аргацаасан шийдвэр биш тэтгэвэр бодох аргачлалыг өөрчлөх, шударга байлгах, эрт тэтгэвэр тогтоолтыг бууруулах зэрэг тогтолцооны шинэчлэл хийнэ.

-Нийгмийн даатгалын багц хуулиар инфляцитай уялдуулан нэмэх, тэтгэвэр өвлөгдөх зэрэг шинэчлэл хийсэн. Үүний хэрэгжилт өнөөдөр хэр байгаа вэ?

-Тэтгэврийг жил бүр үнийн өсөлттэй уялдуулан нэмэх эрх зүйн зохицуулалттай болсон. Ирэх 2025 оноос цалин, тэтгэврийг зургаан хувиар нэмнэ.

Энэ жилээс нийгмийн даатгалын багц хууль хэрэгжиж эхэлсэн. Үүнтэй уялдуулж, томоохон шинэчлэлүүд хийгдэж байгаа

Нэгдүгээрт, нийгмийн даатгал төлөгч иргэн болон байгууллагын төлж буй шимтгэлээс хувийг хувийг нэрийн дансанд байршуулж эхэлсэн. Өндөр насны тэтгэвэр авагч иргэдийн эхнэр, нөхөр аль нэг нь нас барсан тохиолдолд 20 хувийн нэмэгдэл авдаг тогтолцоо руу шилжиж байна. Жирэмсэн, амаржсаны тэтгэмжийг 120 хоногоор тооцдог байсныг 140 хоногоор тооцдог болсон.

Иргэдийн зүгээс нийгмийн даатгалын шимтгэл тогтмол төлдөг ч үр ашгийг нь хүртдэггүй гэсэн шүүмжлэл түгээмэл бий. Цаашдаа нийгмийн даатгалын шимтгэлийг дагасан, үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалах өвчний даатгал, ажилгүйдлийн даатгалыг ажил олгогчид нь өгөөжтэй байх зохицуулалт хийсэн. Тодруулбал, үйлдвэрлэлийн осол гаргаагүй болон ажилтнаа халаагүй ажил олгогчийн шимтгэлээс 15 хувиар хөнгөлөх зохицуулалт хийсэн.

-Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайдын хувьд цаашид хэрэгжүүлэх онцлох ямар ажлууд төлөвлөсөн бэ?

-Салбартаа долоон том шинэчлэл хийх зорилт дэвшүүлсэн. Нэгдүгээрт, тэтгэврийг жил бүр үнийн өсөлттэй уялдуулан нэмнэ.

Хоёрдугаарт, Хуримтлалын сангаас эрүүл мэнд, боловсрол, орон сууцны зориулалтаар ашиглана. Гуравдугаарт, И-монголиа платформоор дамжуулан иргэн бүрд хуримтлалын бүртгэл үүсгэж, харуулна. Дөрөвдүгээрт, хувийн тэтгэврийн тогтолцоог бүрдүүлж, нийгмийн даатгалын санг ил тод болгох, үйлчилгээгээ цахимжуулна. Тавдугаарт, даатгуулагч бүрийг “Миний тэтгэврийн мөнгөн хуримтлал”-тай болгож, тэтгэвэр өвлүүлэх хуулийн зохицуулалтыг үе шаттай хэрэгжүүлнэ. Зургадугаарт, хөдөлмөрийн гэрээнээс бусад гэрээгээр ажиллахад шимтгэлийн уян хатан нөхцөлийг бүрдүүлэх, Долдугаарт, гадаадад амьдарч байгаа 208 мянган монгол иргэнээ нийгмийн баталгааг хангах чиглэл рүү хэлэлцээрүүд байгуулах зорилтыг 2024-2028 онд дэвшүүлсэн.

-Ипотекийн зээлийн 1.8 их наяд төгрөгийн зээл хүлээгдэж байна. Хуримтлалын сангийн хэрэгжилтийн тухай ярихгүй юу?

-Монгол Улсын Засгийн газрын нэн тэргүүний зорилт бол иргэдээ орон сууцжуулах. Хуримтлалын сангийн мөнгөн хөрөнгөөр орон сууцны хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл, орлогод нийцсэн орон сууцны хөтөлбөр буюу зорилтот бүлэг рүүгээ түлхүү хэрэгжүүлнэ.

Өнөөдөр Монгол Улсад жил бүр 20 мянган өрх шинээр бий болдог. 20 мянган өрхөөс зургаан мянга нь ипотекийн хөнгөлөлттэй зээлэнд хамрагддаг. 6-8 мянга нь арилжааны банкны өндөр хүүтэй зээлэнд хамрагддаг. Үлдсэн нь ипотекийн зээлийн оочерыг 2-3 жил хүлээдэг. Жил бүхэн 1.1 их наяд төгрөгийг орон сууцны ипотекийн зээлэнд зарцуулдаг. Анх удаа байр авч, шинээр гэр бүл болж буй иргэд, орчны бохирдол үүсгэхгүй, нүхэн жорлонгүй амины орон сууц, төрийн албан хаагч, орлого багатай иргэд зэрэг зорилтот бүлэг рүү түлхүү хэрэгжүүлнэ.

Сайдаар томилогдсоноос хойш Сангийн яам, Хот байгуулалт, барилга, орон сууцжуулалтын яам, Монголбанк, Монголын Ипотекийн корпораци, Арилжааны банкуудын холбоотой ажлын хэсгийн уулзалтыг хэд хэдэн удаа хийсэн. Цаашид ч зээлийн мөнгөн хөрөнгийг ипотекийн зээлд зарцуулах, орон сууцны хөтөлбөрийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд бүхий л нөөц бололцоогоороо ажиллана гэж төлөвлөж байна.

-Сүүлийн үед хүний нөөцийн асуудал хөндөгдөх боллоо. Үүнд танай яамны хэрэгжүүлэх бодлогын шинэчлэл юу байх вэ?

-Монгол Улсад ажилгүйдлийн түвшин 5-8 хувьтай,100 гаруй мянган хүн ажилгүй байна гэдэг ч нөгөө талдаа хөдөлмөрийн зах зээл дээр 30-40 мянган ажлын байрны сул орон тоо байна гэдэг. Энэ эрэлт, нийлүүлэлтийн зах зээлийг яаж засах вэ гэдэг нь бидний хувьд том сорилт болоод байна. Цалингаа нэмэхийг шаарддаг. Гэсэн ч бүтээмж гэдэг зүйлийг хэн ч ярьдаггүй. Монгол Улсад уул уурхай, банк санхүү, мэдээлэл технологийн салбар хамгийн өндөр цалинтай. Цаашдаа ур чадвар, цалин хөлсийг нэмэгдүүлэх замаар БҮТЭЭМЖИЙГ сайжруулах зорилт дэвшүүлж байна.

Монгол хүний бүтээмж, гүйцэтгэлд суурилсан цалин хөлсний тогтолцоог шинэчилнэ. Төрийн албан хаагчдын цалин хөлс, нийгмийн баталгааны тухай хуулийг өргөн барихаар бэлдэж байна.

-Монгол Улсад халамж хавтгайрлаа гэсэн шүүмжлэл жил бүр л яригддаг шүү дээ. Халамжаас хөдөлмөрт шилжих бодитой гарц гаргалгааг та хэрхэн харж байна?

-2025 оны Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн, хамгааллын яамны төсөв 4.5 их наяд. Үүнээс 2.6 их наяд нь хүүхдийн мөнгө, халамжтай холбоотой зардлууд. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл хүүхдийн мөнгө, цалинтай ээж, одонтой ээж, насны хишиг зэрэг нийгмийн хамгааллын бодлогуудаа халамжийн хуулиар зохицуулж ирсэн.

Цаашид аль нь халамж, нийгмийн хамгааллын бодлого гэдгийг цэгцлэх, тогтолцооны шинэчлэлүүд хийнэ. Дэлхийн банкнаас манайд өгсөн зөвлөмжөөр халамжийн бодлого чинь зорилтот бүлэг рүүгээ хүрэхгүй байна гэдэг. 100 хувийн 30 нь зорилтот бүлэг рүүгээ, 70 хувь нь орлоготой, боломжтой өрхөд өгч байна гэдгийг хэлдэг. Халамжийг цаашдаа нийгмийн халамжийг амьжиргааны

түвшин доогуур өрх, иргэн, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн, өрх толгойлсон эх эцэг, эрсдэлт нөхцөл байдалд байгаа хүүхэд, орон гэргүй хүн, аюулт үзэгдэл, байгалийн гамшигт нэрвэгдсэн өрх иргэн зэргээр зорилтот бүлэг рүүгээ чиглүүлнэ.

Өмнө нь нийгмийн хамгааллын асуудлыг хүн тус бүрээр нь салангад явуулсан болохоор оновчгүй болсон. Халамжийн давхардлуудыг арилгана. 103 мянган хүн хөдөлмөрийн чадвар алдсаны тэтгэмж буюу групп авдаг. Хөдөлмөрийн чадвар алдсаны тэтгэмж авдаг бүтэн сум ч байна.

Манай улс халамжийн 99 хувийг бэлэн мөнгөөр өгчихдөг. Гэтэл гадны улс орнууд хүнээ хөгжүүлсэн нийгмийн хамгааллын бодлого хэрэгжүүлдэг. Ажлын байранд хэрэгтэй ур чадвар, карьер төлөвлөлт, зөвлөх зэрэг үйлчилгээг хийдэг. Хөдөлмөр эрхлэлтийн төрөлжсөн биржүүдтэйгээ хамтран энэ ур чадварт сургана. Монгол Улсын 330 сум, 204 хорооны 108 сум, 39 хороо нь хүнсний талон авахаа больсон нь маш том дэвшил. Цаашдаа жил, улирал бүхэн хүнсний талон авдаггүй болсон аймаг, сумыг зарладаг болж байгаа.

-Гэхдээ зайлшгүй төрөөс анхаарах шаардлагатай нийгмийн бүлэг бий шүү дээ?

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй 111.2 мянган иргэн байгаагийн 12.7 мянга нь хүүхэд. Үүнээс хүнд хэлбэрийн хөгжлийн бэрхшээлтэй 3.900 хүүхэд бий. Байнгын асаргаа шаардлагатай хүүхдийн өрхийн орлогыг дэмжих зорилгоор 30 хувиар нэмэгдүүлэхээр болсон.

Боловсрол, шинжлэх ухааны сайдаар ажиллаж байхдаа хүнд хэлбэрийн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн дэмжих төвийг байгуулсан нь их үр дүнтэй байсан. Нөхөн сэргээх, нийгмийн хамгааллын, эрүүл мэндийн үйлчилгээг үзүүлдэг. Хүнд хэлбэрийн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдэд зориулсан төрөлжсөн асрамжийн газар барих 23.9 тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт өргөн барьсан. Эхийн алдар одонтой 264 мянган ээжүүдийн мөнгөн тэтгэмжийг нэгдүгээр одонд 400 мянган төгрөг, хоёрдугаар одонд 200 мянган төгрөг болгож 2 дахин нэмэгдүүлсэн.

-Гэр бүлд төвлөрсөн бодлого хэрэгжүүлэх гэж Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам болгосон. Гэр бүлд чиглэсэн ямар бодлого хэрэгжүүлэх вэ?

-Жилд 17 мянган хос гэрлэлтээ бүртгүүлдэг ч 4800 орчим нь салдаг. Дөрвөн гэр бүл тутмын нэг нь гэсэн үг. Энэ бол маш харамсалтай тоо. Салалтын шалтгаан нь өрхийн санхүүгийн асуудал, орон сууцны, гэр бүлийн боловсрол дутмаг зэрэг тулгамдаж буй асуудал бий. Цаашдаа бүх бодлогоо гэр бүлд суурилан хэрэгжүүлнэ. Хүүхдийн тэтгэмж өгдөггүй эцэг, эхэд тооцох хариуцлагыг нэмэгдүүлэх, өмчийн харилцааг зохицуулсан бодлогыг шинэчлэл хийнэ.

Гэр бүлийн боловсрол, эрүүл мэнд, сэтгэл зүй, нийгмийн хамгаалал зэрэг гэр бүлийн хөгжлийн цогц үйлчилгээ үзүүлэх зорилготой төвийг 2025 онд Орхон, Хөвсгөл, Ховд, Завхан аймагт эхлүүлж, урт хугацаандаа 21 аймагт хэрэгжүүлэх зорилт тавьсан.

-Салбарын цахимжилт хэр хэмжээнд байгаа вэ?

-Манайд хөдөлмөр эрхлэлт, ажилгүйдэл, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, зорилтот бүлэг, ажиллах хүч зэрэг салбарынхаа мэдээлэл, статистикийг нэгтгэж, бодитой болгох хэрэгцээ шаардлага бий.

Дэлхийн улс орнууд их өгөгдлийн мэдээллийн санг бүрдүүлж, бодлого боловсруулах, шийдвэр гаргахад ашиглан цаг хугацаа, хөрөнгө, ажиллах хүчний нөөцийг хэмнэх, хуваарилалтыг оновчтой болгох замаар эдийн засгийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх бодлого хэрэгжүүлж байна.

Их өгөгдөлд суурилсан салбарын мэдээллийн нэгдсэн сантай болж, статистикуудаа нэгтгэнэ. Ингэснээр зорилтот бүлгээ зөв, оновчтой тогтоож, халамжийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх, бодлогоо оновчтой хэрэгжүүлэх ач холбогдолтой юм.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

 

Монголын төр байгалийн баялгийнхаа 34 хүртэлх хувийг эзэмших эрх хуулиар нээлттэй хэвээр байгаа. Гэтэл энэ долоо хоногийн Засгийн газрын хурлаар хувийн хэвшлийн эзэмшилд байдаг стратегийн есөн ордын 34, 50 хувийг төр авахаар болсноо зарлалаа. Энэ асуудлаар удахгүй хувийн хэвшлийнхэнтэй хэлэлцээрийн ширээний ард суух юм гэнэ. Энэ бол хувийн хэвшлийг шууд устгаж байгаагийн нэг хэлбэр гэхэд буруудахгүй. Үүнийг маш энгийнээр тайлбарлая л даа. МАК ХХК-ийн 34 хувийг төр эзэмшихээр боллоо гэж бодъё. Төр зүгээр л 34 хувийн орлого ашгийг аваад сууна гэж бодож байгаа бол тэрэн шиг худал юм үгүй. Төрийн 34 хувийг төлөөлж уг компанийн удирдах зөвлөлд төрийн дунд шатны нэг албан хаагч очиж таарна. Компанид бусдад нээлттэй ярих, ярихгүй юм гэж бий. Олон нийтэд дуулгах дуулгахгүй өөрийн стратеги гэж бий. Энэ бүгдийг нь томилогдож очсон албан тушаалтан өөртөө ашиг гаргахын тулд ямар ч мэдээллийг задална. Учир нь хамар доогуур нь тийм их мөнгө урсаж байхад цалингаас өөр юм авахгүй гэж бодохоос юу ч хийхэд тэр бэлэн байх биз. Төрийн 34 хувийн балгаас болж тус компаны удирдлагад хаоус орон зай үүснэ. Шалдар булдар юм шиг боловч энэ бол компанидаа их ноцтой байдлыг үүсгэнэ. Ийм хагаралтай байдалд орчихсон компаниуд ашиг орлого ярих нь байтугай дампуурлаа хэдий хугацаанд зарлах вэ гэдэгтээ тулна. Учир нь төрийн гар хүрсэн бүхэн сүйрдгийг социализмын үеэс бид их тод томруун харсан. Биднээс гадна дэлхий нийт ч энэ замыг тойрч биш, туулж л гарсан учраас болдоггүй юм гэдгийг маш сайн мэднэ. Засгийн газрын шийдвэрийг танилцуулсан Н.Учрал сайд олон нийтэд сайхан сонсогдохоор л ярьж байна лээ. “Байгалийн баялгийг хэн нэгэн бүтээгээгүй. Бидний эцэг өвгөд халуун амь, бүлээн цусаараа үлдээсэн. Тиймээс ард түмэн байгалийн баялагтаа эзэн байх ёстой. Тусгай зөвшөөрөл гэсэн алга дарам цаас барьчихаад ард түмний баялгийг миний өмч гэж хэлж хэрхэвч болохгүй” гэж байна лээ. Ер нь дэлхийд алга дарам цаасгүйгээр хөрөнгө эзэмшиж байгаа ямар байгууллага, ямар хүн байна вэ. Бүгд л алга дарам цаасаар хөрөнгө эзэмшиж байгаа биш үү. Тэгж яривал бид өөрсдөө ч атгахан цаасаар (иргэний үнэмлэхээр) өөрийгөө амьтан биш хүн гэдгээ, Монгол Улсын иргэн гэдгээ баталгаажуулж харуулдаггүй билүү. Бүүр ч жижигхэн цаасыг мөнгө гэж нэрлээд энэ дэлхийн бүх зүйлийг худалдан авцгаадаггүй билүү. Алга дарам цаас бол хүний нийгмийг устгах хүчтэй гэдгийг бид бүгд мэднэ.

Наадах цаадахыг боддоггүй тэжээлгээд сурчихсан ард түмэнд сайдын үг их сайхан сонсогдож байгаа байх. Гэхдээ ийм замаар алхвал сүйрдэг гэдгийг тодоор нотолсон улс үндэстний түүх олон бий. Наанадаж Венесуэлийн гасалмаар түүхийг бүгдээрээ мэдэх байх. Венесуэлийн ерөнхийлөгч Уго Чавес баячуудаас хөрөнгийг нь авч ард түмэндээ эзэмшүүлнэ гэж олон нийтэд зарласан. Үүнийгээ ч хийсэн. Хувийн хэвшлийнхний өмчийг хурааж улсын өмчид авсан. Төрийн хяналтаас болж олон аж ахуйн нэгж дампуурсан. Улсынх нь эдийн засаг сөхөрсөн. Удалгүй ардчилсан Венесуэл, венесуэлчүүд тартагтаа тулсан үндэстэн болж, тоталитар дэглэм рүү шилжсэн. Ингэж улс үндэстнээ тэр сөнөөсөн.

Ер нь төрийн хөрөнгө гэж байдаггүй. Яахав, төрийн өндөр дээд албыг хашиж яваа нөхдүүд ард түмний өмч хөрөнгө гэдэг л юм. Ачир дээрээ төрийн хөрөнгө гэдэг тухайн үед эрх барьж байгаа хэдэн дарга нарын хөрөнгө болдог. Үүнийг социалист системээр 70 жил явсны хувьд монголчууд бүгд мэднэ. Ард түмэн бүгдээрээ нэг хөрөнгийг эзэмшинэ гэдэг бол ёстой цонхны цаанаас чихэр долоолгодог заль. Тийм учраас л хувь хувьдаа хөрөнгөтэй байдаг. Тиймээс л хувийн өмчийг, чөлөөт эдийн засгийг эрхэмлэдэг улс орон өнөөдөр дэлхий нийтэд нэр хүндтэй, нөлөөтэй байгаа юм. Стратегийн ордуудын хувьцааг ард түмэнд эзэмшүүлнэ гэж байгаа нь 1950-иад оны мал нийгэмчилсэнтэй төстэй сонсогдоод байх юм. Төр хувийн хэвшлийнхэн дээр очоод хэлэлцээр хийнэ гэхэд урдаас нь өгөхгүй, үгүй гэж хэлэх зоригтой хүн олдох болов уу даа. Түүхэндээ тэгж чадаагүй юм шүү дээ.

Хэрвээ хэлэлцээрт орно гэвэл үүнд туслах гадаадын шилдэг хуульч, олон улсад нэртэй том хуулийн фирмийг хөлслөх ажлыг компаниуд зохион байгуулах хэрэгтэй. Стратегийн орд эзэмшигч компанийн удирдлагууд дангаараа хэлэлцээрт орвол айлгаж байгаад л авна. Айлгахаа байг гэхэд заль мэх нь дийлддэггүй гэдэг нь түүхээс ил харагддаг.

Малыг нийгэмчилсэн түүх инээдтэй шүү дээ. Мал нийгэмчлэх хурлын үеэр ганц ч хүн гаргахгүй хэрнээ цай цанаж өгөөд л байж. Хүн цай өгөхлөөр уудаг нь Монголын ёс. Өдөржин цай уусан хүмүүс давсаг нь хагарчихаа алдана. Шээх гэхээр хэдэн мал өгөх юм бэ, бушуухан хэлчихээд гар гэж суулгасаар нийгэмчилсэн гэдэг. Тавин онд ийм арга хэрэглэсэн улс өнөө үед ямар мэх хэрэглэхээ мэдэлгүй дээ. Сайдын яриад байгаа шиг бүх нийтээр буюу ард түмнээрээ хөрөнгө эзэмшинэ гэдэг бол үлгэр гэдгийг социализмын далан жилийн хугацаанд бид яс махаараа мэдэрсэн. Харин хувьцаа эзэмшиж, тэр нь бирж дээр “амьд” бол өөр хэрэг.

Дэлхий нийтэд төмөр хатагтай хэмээн алдаршсан Маргарет Тэтчерийн хэлсэн “Социалистууд ихэвчлэн баялгийг хуваарилахаас эхэлдэг. Гэвч эхлээд баялаг нь бүтээгдэх ёстой гэдгийг тэд мартсан байдаг” гэдгийг Монголын улстөрчид өнөөдөр ойлгомоор байх юм. Ой тойндоо шингээмээр байна.

Үүнээс гадна стратегийн бус орд эзэмшдэг том компаниудын эзэд дотроо баяртай суугаа байх. Хувийн хэвшлийн эзэмшилд байгаа стратегийн ордыг төр эзэмшинэ гэдэг тэдний хувьд нэг том өрсөлдөгч нь жагсаалаас гарч байгаа хэрэг шүү дээ. Хэрвээ төр хувийн эзэмшил рүү дайрдаг энэ үйл явц цааш өргөн хүрээнд үргэлжилбэл та бүхнийг ч тойрохгүй гэсэн үг. Ц.Баатарсайхан захирал “Говь”, “Хаан банк” хоёрыг миний өмч гэж бодож суугаа байх. Нэгэн цагт Хаан банк ч, Говь ч улсын өмч байсан. Улсынх байсан учраас төр хувьцаа эзэмшинэ гээд нэг л өдөр мэдэгдэж магадгүй л болж байна. “Номин Холдинг” группийн А.Шагдарсүрэн гуай “Энэ ч надад падгүй дээ” гэж дуугүй өнгөрч магадгүй. Гэхдээ Улсын их дэлгүүр нэгэн цагт мөн л улсын өмч байсан шүү дээ. Үүгээр юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр Монголын бүх баячуудын хөрөнгийг төр авч дампууруулахад ойрхон байна. Яагаад гэвэл тэд эдгээр компанийг мөн л алга дарам цаасаар л эзэмшээ биз дээ. Нэг нартай өдөр Н.Учрал сайд та нар алга дарам цаасаар ард түмний өмчийг эзэмших эрхгүй гээд гараад ирэхэд хэлэх үг, өмөөрөх хүн олдох уу. Таван толгой гэх төрийн том компани яаж дампуурч байгааг дөнгөж саяхан бид яруу тодоор харлаа. Улсын төсөвтэй тэнцэх хэмжээний буюу 40 их наяд төгрөгийн хулгай шургачихаад байхад өнөөдрийг хүртэл хариуцлага тооцож шийтгэсэн хүнгүй сууж байна. Та бүгдийн хөрөнгийг яг ингэж л үрэн таран хийж болзошгүй байна. Тиймээс Монголыг авч яваа Монголын хөрөнгөтнүүд нэгдэж тэмцэхгүй бол таван жилийн дараа “Алга дарамхан цаасаар авчихаад…” гэж сайдад аашлуулаад бүгд хөрөнгөө хураалгачихсан сууж байх вий. Нөгөөтэйгүүр төр хувийн өмчийг дээрэмдэж байгаагаа “алга дарам цаасаар авчихсан учраас” гэж зөвтгөж байгаа нь яагаад буруу, ямар урхагтай болохыг Монголын сэтгэгч нар олон нийтэд таниулж өгмөөр байна.

Түүнчлэн “Монголын төр хайгуул хийсэн стратегийн ордууд…” гэж сайд хэлж байна лээ. Энэ их зэвүүн үг л дээ. Ачир дээрээ монголчууд ч хайгуул хийгээд олчихсон юм биш шүү дээ, эдгээр ордыг. Оросууд нээж олсон ордууд. Тиймээс ч “Бидний нээсэн юмыг та нар хэрэглэх эрхгүй, бид ядахдаа тэдэн хувийг нь мэдэх ёстой гэж оросууд хэлдэг юм биш биз дээ. Ингэж шахдаг юм биш байгаа” гэж иргэд таамаглан ярьдаг боллоо.

Р.ХИШИГ

 

“Мөнгө угаах гэмт хэргийг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа: Тулгамдсан асуудал, шийдвэрлэх арга зам” сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал өчигдөр болов. Энэ үеэр Улсын ерөнхий прокурорын орлогч М.Чинбаттай ярилцлаа.

---

-Мөнгө угаах гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд тулгамдаж байгаа асуудлыг холбогдох байгууллагууд ярилцаж байна. Эрдэм шинжилгээний хурлаас ямар үр дүнг хүлээж байна вэ?

-Авлигатай тэмцэх ажлын хүрээнд бидний хийх нэг ажил бол үндэсний хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох, үүн дотроо мөнгө угаах гэмт хэргийг шийдвэрлэх эрх зүйн зохицуулалтыг сайжруулах ёстой. Хууль хэрэглээн дээр шүүмжлэлтэй ч асуудал байна, ололттой ч тал байна. Олон улсын санхүүгийн байгууллага ФАТФ-аас манайд ямар зөвлөмж өгсөн, олон улсын стандарт шаардлага нь ямар байдаг гэдгийг манай эрдэмтэн судлаачид илтгэлдээ дурдаж байна. Олон улсын авлигын эсрэг конвенц, Венийн конвенц зэрэгт мөнгө угаах гэмт хэргийн шаардлагыг зааж өгсөн. Гэхдээ тухайн улс орон өөрсдийнхөө эрх зүйн онцлогтой уялдуулж бий болгоорой гэж хэлж өгснөөс биш ягштал мөрдөхийг шаарддаггүй. Энэ бүхнийг бид уялдуулж, тэнцвэртэй, олон талаас нь шингээсэн байдлаар зохицуулах ёстой юм. Манайх эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон шүү дээ.

Манай улсын эрүүгийн нөхцөл байдал, гэмт хэргийн онцлог зэрэгтэй уялдуулж хуульчлах асуудал байгаа юм. УИХ, Засгийн газраас шинээр хэрэгжүүлж эхэлж байгаа эрх зүйн шинэчлэлийн бодлоготой цаг үеийн хувьд тааруулан энэ талаарх нөхцөл байдлаа дүгнэх, гарц шийдлийг хэрэгжүүлэх тухайд чиглэсэн арга хэмжээ гэж үзэж болно.

-Мөнгө угаах гэмт хэрэг гэж яг юуг хэлээд байна вэ?

-Гэмт хэргийн улмаас бий болсон хууль бус орлого, мөнгийг хэлээд байгаа юм. Гэмт хэргийн улмаас олсон орлого, эд хөрөнгийг хууль ёсных юм шиг харагдуулж санхүүгийн системд шилжүүлж дахин ашиг хүртээд байгаа үйл явц. Энэ нь бусад гэмт хэргээ бодоход нийгэмд үзүүлэх хор хөнөөл өндөр байдаг. Санхүүгийн систем дотроо ялгаж танихад бэрхшээлтэй. Ямар гэмт хэрэг дээр суурилах вэ гэхээр маш их хэмжээний хохирол учруулсан хэрэг буюу хулгайлах, залилах, албан тушаалын гэмт хэрэг, хүн худалдаалах, бэлгийн мөлжлөгийн эсрэг гэмт хэрэг, кибер гэмт хэргүүд байна. Сүүлийн үед блокчейн дээр суурилсан криптовалютын хэргүүд бий болсон.

Нэг үеэ бодоход нийгэм энэ төрлийн хэргийн талаар ойлголттой болсон. Мөрдөн шалгах байгууллагуудад ч практик бий болсоор байна.

-Мөнгө угаах гэмт хэргийн нөхцөл байдал манайд ямар байна вэ?

-Эрүүгийн хуулийн 18.6 дугаар зүйл мөнгө угаах гэмт хэрэгт 2021 онд 329, 2022 онд 336, 2023 онд 308 хэрэгт мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулсан байна. Хэргийн шийдвэрлэлтийн хувьд 2021 онд 70 хэрэгт, 2022 онд 80, 2023 онд 88 хэрэгт тус тус яллах дүгнэлт үйлдэж шүүхэд шилжүүлсэн байдаг.

2024 оны эхний хагас жилийн байдлаар 226 хэрэгт хяналт тавьж, 34 хэрэгт яллах дүгнэлт үйлдэж шүүхэд шилжүүлээд байна. Энэ төрлийн гэмт хэргийн улмаас 322.1 тэрбум төгрөгийн хохирол учирснаас 13.5 тэрбумын хохирлыг нөхөн төлүүлж, хэрэг бүртгэлт мөрдөн байцаалтын явцад 39.4 тэрбум төгрөгийн үнэ бүхий эд хөрөнгө битүүмжилж, 70.3 тэрбум төгрөгийн эд хөрөнгийг хураан авсан.

-Хэргийн шийдвэрлэлтийн хувьд нэлээд бага хувьтай харагдаж байна. Мөрдөх байгууллагууд дээр авлига албан тушаалын томоохон хэргүүд замхардаг гэдэг хардлага нийгэмд байдаг. Шийдвэрлэлтийн энэ хувиас харахад олон нийтийн шүүмжлэл бодогдож байна л даа?

-Мөнгө угаах гэмт хэргийн цаад суурь гэмт хэрэг нь их хэмжээний хохирол учруулсан, албан тушаалтай холбогдсон, ялангуяа гадаад улс руу хөрөнгө шилжсэн, үүнтэй холбоотойгоор гадаадаас эрх зүйн туслалцаа авах ажиллагаанаас болж хэрэг удаашрах нөхцөл бий болдог. Эрх зүйн туслалцаа авах ажиллагааг прокурорын байгууллага зохион байгуулах үүрэгтэй байдаг. Энэ ажиллагаанд сүүлийн жилүүдэд нэлээд ахиц гарсныг онцлох ёстой.

-Сүүлд томоохон албан тушаалтан Казахстан улс руу мөнгө гаргаад барилга болгочихсон дуулиан дэгдсэн. Мөнгө угаах нь санаатай үйлдэгддэг үү?

-Мөнгө угаах гэмт хэрэг санаатай үйлдэгддэг.

-Энэ төрлийн хэргийн шийдвэрлэлтийг харахаар холбогдсон хүмүүс “Хуулийн дагуу ажилласан. Хэлмэгдүүлчихлээ” гэдэг байр суурь илэрхийлэх нь түгээмэл болсон. Энэ тал дээр та ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Ер нь тухайн хүн гэм буруугаа нотлох үүрэг хүлээхгүй. Гэхдээ цугларсан нотлох баримтыг үнэлэх дүгнэлт өгөх хүн нь прокурор, өмгөөлөгч, шүүгч. Мөрдөх байгууллага зөвхөн нотлох баримт цуглуулна. Прокурор түүн дээр үнэлэлт өгч саналаа гаргадаг. Хавтаст хэргийг уншиж судлаад нотлох баримттай танилцаад ирэхээр хууль зүйн дүгнэлт өөр болно. Мэргэжлийн хуульчид л хууль зүйн дүгнэлт өгнө.

Нөгөө талаар мөрдөн шалгах ажиллагааны арга тактик онцлогтой. Бүхнийг ил тавиад өгчихөөр бодит байдлыг тогтоох ажиллагаанд саад учирна. Тиймээс арга тактик ажиллагаа нууцлалтай байдаг. Тиймээс бид мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулах нөхцөл боломжийг нь хангаж өгөх ёстой.

Мөнгө угаах гэмт хэрэгтэй тэмцэх ажиллагаанд тулгарч байгаа асуудал ганц манай улсад байгаа юм биш. Олон улсын санхүүгийн систем даяарчлагдчихсан. Шинэ төрлийн санхүүгийн механизм арга хэрэгслүүд бий болсоор байна. Криптовалютын тухай ойлголт манайд 10 жилийн өмнө байсангүй. Нэг ёсондоо шинэ сорилтууд Монгол Улсад төдийгүй олон улсад бий болсоор байгаа. Дэлхий нийтээрээ хэрхэн яаж үр дүнтэй тэмцэх тухай эрэлхийлэл явагдсаар байна. Бид ч олон улсын сайн туршлагаас суралцах, нутагшуулах, таньж мэдэх чиглэлээр олон улсын төсөл хөтөлбөр, байгууллагатай байнга ажиллаж байна. Үүнд үндэсний дархлаа, эрх зүйн хамгаалалт байх ёстой.

Мөнгө угаах гэдэг зөвхөн цагаан захтны ч хэрэг биш. Санхүүгийн мэдлэгтэй хүмүүс хийх боломжтой. Залилангийн гэмт хэрэг гэхэд маш их хэмжээний хохиролтой, улс дамначихсан үйлдэж байна шүү дээ.

-Мөрдөгч, прокурор зэрэг хуулийнхан өөрсдөө энэ төрлийн хэргийг мөрдөхөд нарийн мэдлэг чадвартай байхыг шаарддаг. Энэ тал дээр ямар бодлого баримталж байна вэ?

-Бид хүний нөөцийг бэлтгэх, мэргэшүүлэх, давтан сургах тал дээр байгууллага бүр дотроо зохион байгуулж байна. Бид аль болох нэг ойлголтод хүрэхийн тулд гадаад дотоодын сургалтад мөрдөх байгууллагатайгаа зэрэгцэж сууж байж ойлголтоо авч байгаа юм. Цаашдаа мөнгө угаах гэмт хэргийн мөрдөн шалгах, яллах, таслан шүүх ажиллагаа хууль тогтоомжоо нэг мөр ойлгодог байхын тулд нэг ойлголттой явж байж ажиллагаанд ахиц гарна.

-Саарал жагсаалтад мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй холбоотой асуудлаар манайх бүдэрч орж байсан удаатай. Ер нь манайд энэ төрлийн эрсдэл үргэлж байдаг гэсэн үг шүү?

-Олон улсын санхүүгийн ФАТФ байгууллага манайхыг эрсдэлтэй орчин гэж үзээд байдаг юм. 2019 онд саарал жагсаалтад оруулаад есөн сарын дараа гаргаж байсан. ФАТФ-аас өгч байгаа зөвлөмжийн дагуу Монгол Улс байнга тайлангаа тавьдаг. Хамгийн сүүлд 2023 онд 40 зөвлөмжийг бүрэн биелүүлсэн Азийн анхны улс гэдэг үнэлгээ авсан. Өнөөдөр Саудын Арабад Ази, Номхон далайн орнуудын байгууллагуудын хурал дээр Монгол Улсыг сайшаасан тухай дуулсан.

Гэхдээ бид тайвшрах борлоогүй. 2029 онд дахин үнэлүүлнэ. Түүнээс өмнө хийх хөтөлбөр төлөвлөгөө байна. Үндэсний хууль тогтоомж, үндэсний системээ дархлаажуулах ажил байгаа юм. Түүнд бэлдэж байгаа нэг ажил бол өнөөдрийн энэхүү арга хэмжээ.

-Хурлын үеэр шүүх байгууллагын зүгээс энэ төрлийн хэрэгтэй тэмцэхэд шүүхийн эрх хэмжээ хязгаарлагдмал гэдгийг онцолж байсан. Тэгвэл прокуроруудад ямар бэрхшээл байна вэ?

-Ерөөсөө мөрдөн шалгах байгууллагууд хуулийг нэг мөр хэрэгжүүлэх ёстой. Хуулийнхаа стандарт шаардлагыг боловсронгуй болгох тухай юм. Мөнгө угаах гэж юуг хэлэх, суурь гэмт хэргээ хэрхэн тодорхойлох ёстой юм гээд явах хэрэгтэй байгаа. Үүнийг тодорхойлохын тулд үндэсний эрсдэлийг тодорхойлох ёстой байдаг. Манайх 2017 онд үндэсний эрсдэлийг тодорхойлсон. Өнөөдөр нөхцөл байдал өөр болсон. Монголд авлига албан тушаалын хэрэгтэй зэрэгцээд үндэсний эрсдэлийг бий болгож байгаа том асуудал цахим орчинд хохирол учруулж байгаа гэмт хэрэг болж байна. Тиймээс энэ чиглэлд түлхүү анхаарах шаардлагатай байна.

Б.ЭНХЗАЯА

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн, Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд Л.Энх-Амгалантай ярилцлаа. Тэрбээр “Хөдөлмөрийн чадвартай хүнд хүнсний
талон өгөхгүй” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч асан Б.Лхагважав “НӨАТ-ын 90 хувийг нь хүртэл буцаан өгч болно” гэв.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Сумдыг нэгтгэх нь амьдралын шаардлагаар үүссэн ажил” хэмээн өгүүллээ.

Доктор Ц.Алтантуяа “Нойр булчирхайн үрэвсэлтэй хүүхдүүд үргэлж шарсан хиам өндөг, чипс, ундаа идэж уусан өгүүлэмжтэй байдаг” гэлээ.

Энэ намар малчид өөрсдөө өвсөө хадаж, өвлийн бэлтгэлээ базааж эхэлсэн байна

Улсын ерөнхий прокурор асан Д.Дорлигжавын дүү өөрийн хувь эзэмшлийн компаниараа дамжуулж гадаадын хөрөнгө оруулагчдаас 60 тэрбум төгрөг дээрэмдсэн гэх агуулгатай мэдээлэл нэр бүхий сайтад нийтлэгдсэн байдаг. Тэгвэл Улсын ерөнхий прокурор асан Д.Дорлигжавын төрсөн дүү Д.Баатарын хувь эзэмшлийн компани гэх “Олгой булаг’’ ХХК-ийн ТУЗ-ийн дарга Д.Эрдэнэтэй уг мэдээллийн мөрөөр ярилцлаа.

ДЭЛХИЙН МЭДЭЭ:  Оросын цөмийн шинэ номлолыг дэлхий дуу нэгтэй буруутгав

АРЫН НҮҮР: Халуурах нь тийм ч муу зүйл биш

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Монголын хамгийн олон уншигч, захиалагчтай Өдрийн сонины арын нүүрний “Фото агшин” буланд уншигч та бүхэн гэр бүл, найз нөхөд, хамт олон, арван жил, аялал, амралт зугаалга, амьдралын дурсамжтай, хөгтэй түүхэн, агшнуудыг буулгасан ховор нандин гэрэл зургуудаа нийтлүүлж ойр дотны хүмүүстээ бэлэг болгон барих боломжийг та бүхэнд олгож байна.

Мөн хайртай хүмүүсийнхээ төрсөн өдрийг тохиолдуулж Өдрийн сонинд зургийг нь нийтлүүлэх нь санаанд оромгүй, мартагдашгүй бэлэг болох нь дамжиггүй.

Та доорх гар утсаар холбоо барьж дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.
Гэрэл зураг хүлээн авах мэйл:  tsetsen_ub@yahoo.com Утас: 99726006

---

Өдрийн сонины Арын нүүрний “Фото агшин” буланд уншигч, захиалагчдаас ирүүлж нийтлүүлээд буй гэрэл зургуудыг танилцуулж байна.

Улаанбаатарын намар аажуухан бөгөөд нүсэр эхэлнэ. Замын түгжрэл махны болон бараан захууд, бичиг хэргийн дэлгүүрүүдээс эхэлж “сургуульдаа эргэж ирэх боллоо” гэсэн самбарууд энд тэндгүй харагдаж гудамж талбайд сургуулийн хүүхдийн дүрэмт хувцасны үзэсгэлэн алаглана. Үүнийг харсан багачууд хүүхдүүд нөгөө Говь-Алтайн хүү шиг уцаарлангуй “Заа за” гэж хэлэн санаа алдана.

Харин төгсөх ангийн хөвгүүд охид сэтгэл сэмрэн дэгэлзэх амой. Жимс, самрын худалдаа гадуур дэлгэгдэж, “Намрын ногоон өдрүүд” хэмээх хүнсний ногооны худалдаан дээр хүмүүс орж гаран шинэ ногоо дуртайяа худалдан авна. Хүмүүсийн хөдөлгөөн нэмэгдэж зунжин намдуу байсан баар саваар залуус шавж амьд хөгжимтэй уушийн газарт бөмбөр тас нясхийн гуулин цангаас нь ойсон гэрэл бүдэг танхим дотор гилс гилсхийн харагдаж зөөгчид шогшилдон гүйлдэж захиалсан зүйлсийг нь аваачих нь хөөртэй. Стадионы задгай талбайд том том тоглолт болж халамцуу залуус бүжиглэн шөнө дөлөөр алаглан харагдах салютын гэрэлд гэрээдээ хос хосоороо одоцгооно.

Модод одоо л нэг шарлах тэмдэг суусан ч цэл ногооноороо л байна. Оюутан сурагчдын хичээл эхэлж зам пиг болон түгжирч яг үүнийг нь анаж байсан мэт дулааны шугам, зам боржуур (бродюр)-ын засварууд ар араасаа эхэлж улам л төвөгтөй болгох ажаам. Хот тэр аяараа дүүрэн хахаж битүү нүргэлсэн дуу өглөөний долоон цагаас шөнө дөл болтол хүнгэнэх нь амьдралын дуу хоолой гэлтэй. Модод шаргалтаж навчис цардмал талбай дээр хөглөрөн унаж залуу охид түүнийг нь уяран харж цэвэр хэсгээр нь навчин титэм хийн толгойдоо зүүж хөгжил хөөртөй бүх юм дэлгэрэн цэцэглэх хавар цагийг мөрөөдөн зөгнөнө.

Хотын хүмүүс шувууд буцсан эсэх, буга урамдаж байгаа эсэхийг огт анзаарахгүй. Улаанбаатарын намар удаж, удаж анхны цаснаар л дуусах авай.