Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Замын-Үүдийн гаалиар долоон хайрцаг ачаатай иргэн орох гэтэл 750 мянган төгрөгийн гаалийн татвар өгөхийг шаардсан байна. Яагаад тэгж байгаа талаар нь тодруулахад “Нэг хайрцаг бараанд нэг төрлийн бараа хоёроос дээш ширхэг байвал албан татвар ногдуулж байгаа” гэсэн аж. Энэ талаар иргэнээс тодрууллаа.

-Та ямар бараатай явсан юм бэ?

-Би дандаа хүүхдийн бэлэн хувцас авч явсан. Өвлийн хүйт орохоос өмнө хүүхдүүдийнхээ бэлтгэлийг базаах гээд куртик, оймс, түрсик, өмд, цамц гээд хүүхдийн л хувцас байсан.

-Тэр бараанууд чинь нэг төрлийн бараа хоёроос дээш байсан хэрэг үү?

-Тийм. Би дөрвөн жаахан хүүхэдтэй, өрх толгойлсон эх. Монголд юмны үнэ ямар билээ. Мөнгө хүрэхгүй өөрөө яваад урдаас хүүхдүүдийнхээ хувцсыг бэлдчихье гээд урагшаа гараад хүүхдүүддээ мэдээж нэгэнд нь юм аваад нөгөөд нь адилхан хэрэгцээтэй юмыг нь авна шүү дээ. Тэгтэл долоон хайрцаг бараа байна. Хэдэн төгрөгөөр авсан гээд л зардал юмаа хасаад дөрвөн сая төгрөгт авсан байна, гэтэл 750 мянган төгрөгийн татвар авна гэсэн.

-Тэгэхээр гааль худалдан авсан үнийн дүнгийн 15.5 хувьтай тэнцэх татвар авдаг л даа. Танд тайлбарлаж хэлсэн үү?

-Гаалийн байцаагчид гээд 4-5 эмэгтэй байсан. Хүнтэй хүн ёсоор харьцахгүй. Маш бүдүүлгээр дээрэнгүй харьцдаг юм билээ. Харилцаанаас харилцаа үүснэ шүү дээ. Гэтэл шууд л тайлбарласан зүйл ч байхгүй хэдэн төгрөгт юм авсан бэ гээд л тооны машинд бодоод 750 мянган төгрөг төл гэсэн. Яагаад тэгж байгаа юм, надад мөнгө байхгүй гэхээр тэгвэл хилээр нэвтрүүлэхгүй хураана гэж дайрсан.

-Түүнээс зөрчил маргаан үүссэн үү?

-Тэгээд маргаан үүссэн. Надад мөнгө байхгүй. Хүүхдүүддээ хувцас аваад мөнгө дууссан гэхээр ойлгохгүй. Би ганцаархнаа хилээр долоон хайрцаг ачаагаа зөөгөөд гараад иртэл 7-8 машин ачаа зөөж оруулж ирж байгаа эрэгтэй хүмүүсээс татвар авахгүй хэрнээ надаас авч байгаа юм. Тэр хүмүүс рентгенээр буухгүй, зүгээр л машинтай нь оруулаад ирсэн. Хятадын хилээр адилхан рентгенээр орсон. Тэгснээ Монголын хилээр шууд л машинтайгаа оруулчихаж байгаа юм. Яагаад тэгж байгааг нь асуухаар Замын-Үүдийн хүмүүс болохоор хил гаалийнхнаа бүгдийг нь таньдаг. Тиймээс асуудалгүй оруулж байгаа юм гэнэ. Миний өмнө зөндөө гахайтай ачаа ороход нэгнээс нь ч татвар аваагүй хэрнээ намайг зогсоогоод долоон хайрцаг бараанаас 750 мянган төгрөгийн татвар авна гэж байгаа юм.

-Та тэгээд бараагаа оруулж ирж чадсан уу?

-Би 750 мянган төгрөгийн татвар өгч чадахгүй, надад тийм их мөнгө байхгүй гэдгээ тайлбарласан. Гэтэл тэдгээр эмэгтэйчүүд бүдүүлгээр дайраад байсан. Хамгийн гол нь өөрсдийнхөө таньдаг хүмүүсийг нүдэн дээр ямар ч гаалийн татвар авалгүй оруулчихаад надаас мөнгө нэхээд зогсоод байгаа юм. Хэрвээ надад тэдэн төгрөгийн үнийн дүнд тийм гаалийн татварыг тэгж тооцож авдаг юм. Та тэдэн төгрөгөөр бараа авсан учраас таны гаалийн татвар тэд болж байна гээд тайлбарлаад өгсөн бол аа надад тэдэн төгрөг байна, би хөнгөлөлт эдэлж болох уу гээд хүн л юм чинь аятайхан ярина. Гэтэл ямар ч тийм хүн ёсны харилцаа байхгүй загнаж зандраад, заавал төл гэх мэтээр шахаж байгаа нь увайгүй санагдсан. Тэгээд сүүлдээ мөнгө байхгүй гэж уйлж дуулж байж 200 мянган төгрөгийн татвар төлөөд орж ирсэн.

-Та каргогоор бараагаа авах боломж байгаагүй юу?

-Карго удна. Дор хаяж 15 хоног. Тэгээд нэг сар гаруй ч болж магад. Хүүхдүүд өмсөх юмгүй даарна. Хичээл, цэцэрлэг амарч байгаа дээр нь хурдхан яваад ирье гээд л амралтын үе тааруулж явсан юм. Би нялх хүүхэдтэй, олон хоног ч явах боломж байхгүй. Урагшаа олон ч гарч үзээгүй. Бараг л анх удаа гэх үү дээ. Олон жилийн өмнө нэг явж байсан юм. Гэтэл гааль гээч байгууллагын хүмүүс мэргэжлийн бус харилцаатай, хүнтэй харилцаа үүсгэж мэддэггүй, дээрэлхүү санагдсан.

Иргэн ингэж ярив. Тиймээс Гаалийн ерөнхий газрын хэвлэлийн албанаас дээрх мэдээллийн дагуу тодрууллаа.

-Нэг хайрцагт нэг төрлийн бараа хоёроос дээш байвал хэдэн төгрөгийн гаалийн татвар ногдуулдаг вэ?

-Зорчигчийн хувийн хэрэглээний эд зүйлийг гаалийн хилээр нэвтрүүлэх журамд 1.1.Зорчигчийн хувийн хэрэглээний эд зүйлийг гаалийн хилээр нэвтрүүлэх, зорчигчоос гаалийн болон бусад татваргүй нэвтрүүлэх хувийн хэрэглээний эд зүйл, тоо хэмжээ, үнийн дүнг тогтооход энэ журмын зорилго оршино.

1.2.Зорчигчийн аяллын зорилго, хугацаа, жилд хэдэн удаа улсын хил нэвтэрсэн зэргээс шалтгаалан хувийн хэрэглээний эд зүйл, үнийн дүн, тоо хэмжээг тогтооно.

1.3.Зорчигчийн гар тээш болон аялж буй тухайн тээврийн хэрэгслийн ачаа тээшин дэх барааг дагалдах ачаанд, зорчигч аялалын хугацаанд өөр тээврийн хэрэгсэл болон чингэлэг, шуудан илгээмжээр илгээсэн барааг биеэс тусдаа ачаанд хамааруулна гэсэн байна. Тэгэхээр Татварын хуулийнхаа дагуу тухайн барааг худалдан авсан үнийн дүнгийн 15.5 хувьтай тэнцэх хэмжээний мөнгөн дүнг гаалийн татвар авна.

-Бидэнд хандсан иргэн хүүхдүүддээ хувцас бэлдээд эргээд хилээр гарах гэтэл татварын мөнгө илүү нэхсэн, мөн харилцааны доголдол үүссэн гэж мэдээлсэн л дээ. Ийм тохиолдолд хаана хандах вэ. Танай байгууллагад хандах уу?

-Хэрвээ тухайн иргэнд гомдол санал байгаа 1800-1281 утсаар гомдлоо мэдүүлж болно. Эсвэл Засгийн газрын иргэдэд нээлттэй утас 11-11 рүү хандаж болно.

С.ОТГОНБАЯР

Дэлхийд алдартай телевизийн олон шоу нэвтрүүлэг бий. Орон орны телевизүүд зохих ёсны төлбөр төлж албан ёсны зөвшөөрлийг нь аваад эх орондоо дуурайн явуулдаг. Түүний нэг нь “Авьяаслаг монголчууд” шоу нэвтрүүлэг. Хүнд ямар л авьяас байна, түүнийгээ үзүүлж, өөрийгөө олон нийтэд цаашлаад дэлхийд таниулах нэгэн боломж.

Гэвч энэхүү боломжийг монголчууд өөр өнцгөөр нь ойлгож, оролцож байна. Тус шоунд оролцож түрүүлбэл 100 сая төгрөгийн эзэн болно. 100 сая төгрөг гэдэг бол жирийн ард иргэдэд маш их мөнгө. Тэр тусмаа өнөө цагийн нийгэмд энэ мөнгийг авахын тулд хүн юугаа ч золиослоход бэлхэн болж. Учир нь ард түмэн ядуу байна, ядуурч байна. Ядуу учраас 100 сая төгрөгийн төлөө үхэхээс наагуур үзэлцэж байх юм. Нэвтрүүлгийн онцлог мөн оролцогчдын авьяасаа үзүүлэх төрлөөс хамаарч үзүүлбэр нь янз янз. Зарим нь 100 саяын төлөө нүцгэн бүжиглэж бусдын доог тохуу болж байхад зарим нь өнгөрсөн амьдралаа ярьж, өөрийгөө өрөвдүүлэх аргаар үзүүлбэрээ амжилттай дуусгаж чадаж байна. Ядуу ард түмнээс гарах ядуу сэтгэлгээ гэлтэй. Хамгийн аймшигтай нь 100-хан сая төгрөгийн төлөө энхрий бяцхан охидынхоо амь өрссөн үзүүлбэрийг эцэг эхчүүд нь инээж, ханиагаад үзэж байх шиг. Олон жил давтан, сургуулилалт хийж байж, тайзан дээр бэхэлгээ хамгаалалттай явагддаг циркийн хүнд үзүүлбэрийг телевизийн шоу нэвтрүүлгийн тайзнаас ямар ч хамгаалалт, бэхэлгээгүйгээр бяцхан охид шууд үзүүлж байна. Шүүж байгаа шүүгчдээс нь арай ахмад гэснээрээ Чука гавьяат л “охид минь болгоомжтой” гэж сэтгэл түгшин үзлээ. Бусад нь ердийн байдаг зүйл шиг л хүлээн авч сууна. Агаарт бэхэлгээгүй дүүжлэгдэж байгаад хийдэг циркийн үзүүлбэр олон. Гэхдээ тэр өндрөөс алдаа гаргаж уналаа гэхэд дор нь тор, зөөлөн матрас гэх мэт хамгаалалтын нууц хэсэг бий. Ядаж л доогуур нь хөвсгөр хувцастай алиалагчид хоёр гурваараа үзэгчдийг инээлгэж гүйдэг. Хэрэв өндрөөс циркчин унавал барьж авах, амь насыг нь хамгаалах давхар үүргийг алиалагчид гүйцэтгэдэг. Харин “Авьяаслаг монголчууд”-ын тайзан дээр ийм төрлийн хамгаалалт бий юу. Ямар ч хамгаалалтгүй, ердийн л нэг гэрлээр чимэглэсэн тайз байдаг гэж үзэгчид, нэвтрүүлгийн багт ажилладаг зарим хүмүүс хэлж байна лээ. Энэ үнэн бол үнэхээр аймшигтай. Бид зүгээр хүн амины хэрэг гарч болзошгүй орчинд инээлдээд сууж байгаагаас ялгаагүй. Үүнийг оролцогчид ч тэдний багш, ар гэрийнхэн ч мэдэж байгаа. Гэвч тэд хамгаалалт бэхэлгээгүй, амь өрссөн үзүүлбэр үзүүлж байж 100 сая төгрөгийг нь авна гэсэн хандлагатай байна. Гэтэл үнэндээ үр хүүхэд, энхрий бяцхан охидынхоо амь насаар дэнчин тавьж оролцуулж байгаа гэдгийг эцэг эхчүүд ээ, ухаараач. Нэг талдаа та бүхэн Хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын тухай хуулийг ноцтой зөрчиж байна. Шоу, энтертаймент нэвтрүүлэг гэдгийг нь хэн хүнгүй ойлгож байгаа. Хүүхдүүдээ оролцуулах эсэх нь ч та бүхний дур. Гэхдээ 100-хан сая төгрөгийн төлөө бяцхан хүүхдүүдийнхээ амь насаар дэнчин тавьж байгаагаа ойлгоорой. Хатуухан хэлэхэд таны үр хүүхдийн амь насыг хэн ч хариуцахгүй. Тиймээс үнэхээр хүнд үзүүлбэр үзүүлэх шаардлагатай бол нэвтрүүлгийн багийнхнаас аюулгүй байдлаа шаард. Ядуу ч гэлээ үр хүүхдээ бид аюулгүй, эрүүл саруул өсгөх үүрэгтэй. Бусад оронд явагдаж байгаа энэ төрлийн шоу нэвтрүүлэгт оролцогчид янз бүрийн үзүүлбэр үзүүлдэг. Гэхдээ тэр бүхнийх нь цаана ХАБ-ын дүрмийг маш сайн мөрдүүлдэг. Харин манайд мөрдүүлж чаддаг бил үү. Хууль, дүрэм, аюулгүй ажиллагаа гэдгийг монголчууд ер нь мэддэг бил үү. Шоу нэвтрүүлгийн ХАБ битгий хэл хүнд, хөнгөн үйлдвэрийн салбартаа ч ХАБ-ын дүрмийг мөрдөнө гэж “гурилддаг” ард түмэн дээ.

Таван толгойн нүүрсний хулгайг ярьж байна л даа. Жилийн өмнө юу болж байв. Төв талбай дээр сүйд хийх нь гэмээр нүүрсний хулгайчидтай тэмцсэн. Төрийн ордонд хүртэл “УИХ-ын гишүүн тэр тэр бол “Нүүрсний хулгайчид”-ын эхний хэсэг юм” хэмээн зарлаж, нэрлэгдсэн гишүүд нь тэр дороо үсэрч гарч ирэн “Бид бол биш, харин тэр тэр улстөрчид, УИХ-ын гишүүд нүүрсний хулгайчид шүү” хэмээн зарлаж, хөл толгойгүй юм улс төрийн орчинд өрнөсөн билээ. Үүнд эгдүүцэн дургүйцсэн иргэд, олон нийт талбай дээр жагсаж, суулт хийж, гарын үсэг цуглуулан, дунд шатны дарга захирлуудыг АТГ, Цагдаагаас тэр өдрүүдэд баривчлан хорьж, тэдгээр нөхдийг ард түмэн зүхсээр өнөөдөрт хүрлээ.

Яг үнэндээ “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн захирал Б.Ганхуяг гэсэн ганц нэртэй л байна. Тэр нь өөрийгөө шоронд хорлогдож байгаагаа Шүүх хурлын танхимаас мэдэгдсэн төдий үйл явцтай. “Нүүрсний сонсгол” нь ч хийгдсэнгүй. Нүүрсний сонсгол явуулах үүрэгтэй Ажлын хэсгийн дарга нь өөрөө нүүрсний тээвэрлэлтэд нэр орооцолдсон. Аргаа барсан Л.Оюун-Эрдэнэ Ажлын хэсгийг дахин байгуулав. Тэгээд ч явсангүй. Өнөөдөр ямартай ч ХЗДХ-ийн сайдаар шинээр томилогдсон Б.Энхбаяр “Нүүрсний сонсгол” хийх Ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллаж байна.

Хөгжлийн банкны сонсголыг басчиг хийсэн нөхөр. Нүүрсний сонсголыг явуулах туршлага, эрх зүйн мэдлэг, гаргалгаа түүнд байх учиртай. Тэрбээр Ажлын хэсгийн ахлагчаар томилогдсон даруйдаа “Жинхэнэ хулгайч нарыг одоо л зарлана” гэсэн утгатай мэдэгдлийг хийлээ. Хийгээд сар боллоо…

Одоо тэгээд үнэнээсээ зарлаач ээ, Б.Энхбаяр сайд аа. Жирийн хулгайч нар чинь шорон гянданд хоригдож, басчиг дунд шатны хулгайч нар гар хуруугаа татах маягтай байна. Нөгөө сүртэй зарласан том хулгайч нар чинь сураггүй шүү. Ийм үед Б.Энхбаяр жинхэнэ хулгайч нарыг зарлана гэдгээ мэдэгдлээ. Ард түмэн хүлээж эхэллээ. Ард түмний хүлээлт бол аюултай шүү.

Ер нь бол “Нүүрсний сонсгол”-д гэрчээр дуудагдсан нөхдөөр жинхэнэ хулгайч нарын нэрийг “гэрэл цохиулах” төлөвлөгөөгөө гаргасан нь энэ бололтой. Түүнийг нь мэдэх том хулгайч нар нь мэдээж сөрсөн базаагаа хийж эхэлсэн нь нууц биш. ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаярт одоо юу дутна гэх вэ. Хуулийн эрх мэдэл түүнд л байна. Өөрөө нүүрсний хулгайд холбогдоогүй бол жинхэнэ хулгайч нарыг зарлах л ёстой. Тэгээсэй билээ гэж л Ерөнхий сайд Б.Оюун-Эрдэнэ түүнд ХЗДХ-ийн яамыг атгуулсан байх. Одоо “Нүүрсний сонсгол” хийх өдөр хүртэл 10 гаруйхан хоног үлдлээ. Б.Энхбаярын зүгээс “Хулгайтай холбоотой мэдээллийг ард түмнээс авна. Эх сурвалжийг нууцална” л гээд сууж байна. Гэтэл удахгүй шинэ жил. Баярын хөлд замхаруулж, хүчгүйдүүлээд шинэ он гарах байх. Залгуулаад Цагаан сар. Бас л том долгион нийгэмд үүснэ. Ингэж замхаруулаад сонгуульд зориулсан “Нүүрсний сонсгол” хийж, намаасаа нэгэнт жийгдсэн, карьер нь дууссан, нийгэмд нэр муутай УИХ-ын гишүүн ганц хоёр нөхрийг золиосонд гаргаж, жинхэнэ хулгайчдыг илрүүлсэн нэр зүүгээд пиарын сонсгол болгочих бий дээ…

Ер нь харж байхад Тавантолгойн нүүрсний орд нь эрх баригч МАН-д үнэхээр дүүрэн ашгаа өгч иржээ. Нүүрсний хулгайд оролцоогүй гишүүн, сайд, дарга нар энэ намд байхгүй бололтой. Өнгөрсөн хугацаанд ялалт байгуулсан бүх сонгуулийг МАН-ынхан Таван толгойгоор хийсэн юм шиг байна. МАН-ынхны шуналын нүд өдөр шөнөгүй энэ орд дээр тусч, жинхэнэ баялгийн хараал хүрчээ. Одоо харж байхад “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн захирлууд нь МАН-ын том дарга, гишүүдийнхээ нэхсэнийг хангалттай өгчихөөд үлдсэн дээр нь өөрсдөө найрлаад эхэлсэн бололтой. Ингээд Б.Ганхуяг нарын нөхөд баригдсан. Удахгүй гаргаад авчихна, магадланд хүртэл тэвч… тушаалтай нөхөд суллагдах өдрөө хүлээгээд хэвтэж байтал чангалаад эхэлж. Ингээд ирэхээр өнөө

Б.Ганхуяг нарын Таван толгойн захирал, дарга болох нэр бүхий хоригдож байгаа нөхөд өгч байсан МАН-аа ноолоод эхлэв бололтой. МАН-ын томчуудаа айлгаад эхлэв. Хамтдаа “үхэцгээнэ” шүү, хамт л шоронд сууна шүү хэмээн Б.Ганхуяг шууд заналхийлээд эхэлсэнийг

нийгэм харлаа. “Би нүүрсний хулгайч юм бол МАН-ын бүх том дарга, УИХ-ын бүх гишүүнд надтай адилхан хулгайч нар” хэмээн ил цагаан Шүүх хурал дээр ярихыг бид харлаа. Ийм нөхцөлд “Нүүрсний сонсгол” хийгдтэл их юм туулах, ер нь бол үзэх бололтой.

Нүүрсний хулгай ийм өндөр автал, нийгэмд бузар булайгийн жишээ болтол юу туулав. Нийгэмд “гэрэл цохиулах” хүчин зүйл нь юу байв. Идэж уух маань арай дэндлээ, одоо Таван толгойг улсад нь өгчихвөл энэ улс орныг тэжээчих юм биш үү гэж харсан ч байж магадгүй. Ингэж хүртэл бодох юм байна шүү дээ.

Яг өнөөдөр бол ч Таван толгойг мөнгөний гэхээсээ илүү пиарын их ашиг орлого болгочихлоо доо. “МАН хулгайчидтай, авлигачидтай тэмцэж байна. Илрүүлж чадаж байна. Ингэж тэмцсэн эрх баригчид урьд өмнө байгаагүй…” гэсэн пиарын зам дээр гаргачихлаа. Энэ

нь сая бичсэн “Нүүрсний сонсгол” нь шинэ жил, цагаан сар хоёрыг нэг юм гатлаад, сонгуулийн аман дээр аваачиж бүр ч гоё пиар болгон төгсгөх байх гэсэн бодол. Ард түмэн мэдээж “Авлигачдыг алж өглөө дөө, МАН” гэсэн сайшаалтайгаар санал өгөх өдөртэй золгоно.

Гэхдээ байна шүү дээ, хулгай алга болсон гэж бодохгүй байгаа шүү. Өнөөдөр Таван толгойгоос хулгай хийсээр байгаа гэдэгт нэг их эргэлзэхгүй байна. БЭТ-тэй ч нүүрснээс хулгайлна. БЭТ-гүй ч нүүрснээс хулгайлна. Ийм л муу ёрын дон хулгайчдад шүглэсэн. Цаад Таван толгой орд нь арвин их ч юм даа. Дуусашгүй их баялаг юм. Хусаад л, хулгайлаад… дараагийн ээлж нь орчихсон ч яваа юм уу, хэн үгүйсгэх юм бэ. Хэн ч хулгайгүй болсон гэж Таван толгойн хэмээх тэрхүү аварга бассейнийг хэлэхгүй. Батлах боломж ч үгүй мэт…

Эцэст нь хэлэхэд жирийн хулгайч нарыг ч нэг юм шоронд хорьж болоод байна. Нийгмийн сэтгэл зүйд таашаагдаад. Жинхэнэ хулгайч нараа одоо нэрлэх нь хамгийн чухал байна шүү дээ. Саяхан чуулган дээр МАН-ын даргын бахирсан “Магадлангаар гарах тухай ойлголт байхгүй шүү” гэдэг үг, үүнийгээ хуульчлахыг зорьсон нь угтаа жинхэнэ хулгайч нарыг илрүүлэх эрх зүйн гаргалгаа нь байсан. Өнөөдөр гишүүд, сайд, том дарга нарын хэргийг үүрэн, нууцлан, магадлангаар гарахыг хүлээн шоронд суугаа жирийн хулгайч нар, дунд шатны дарга нарыг шоронд нэг мөр суулгаж, далд эзэд, жинхэнэ хулгайч нарыг илрүүлэх гэсэн хуулийн арга. Жирийн хулгайч нараар нь жинхэнэ хулгайч нарыг нь нэрлүүлээд, “Нүүрсний сонсгол”-оор нэрсийг нь нийгэмд зарлуулж, ард түмний санааг амраах цаг хэзээ юм бол гэж бодож сууна даа.

Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Улс төр судлаач,
хуульч С.Амаржаргал “Нүүрсний хулгайг шүүхээс өмнө авлига, албан тушаалын хэргийг шийдвэрлэх дагнасан шүүхээ
байгуулах хэрэгтэй ” гэснийг IV нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Талийгаач сонсогчийн ээж “Миний хүүг өнгөрдөг шөнө бас нэг хүүхэд нас барсан. Тэр хэргийг дараад, нуугаад
өнгөрсөн гэж би сонссон” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч Баабарын “Монголчууд Ява аралд довтолсон нь” хэмээх нийтлэл хэвлэгдлээ.

Өмгөөлөгч Н.Дэмбэрэлдагва Эрдэнэтийн 49 хувийн хувьчлалын хэрэгт Д.Эрдэнэбат ямар ч хамааралгүй.

Шинжлэх ухааны доктор, профессор Ж.Оюун “Газрын ховор элементээр 40 жилийн өмнө эрдмийн зэрэг хамгаалсан
анхны хүн болоод байна” гэлээ.

Ард түмэн ядуурч 100 саяын төлөө энхрий охидынхоо амийг эрсдэлд оруулахаас ч айхгүй байна

 Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Өнгөрсөн долоо хоногийн пүрэв гаригаас эхлэн хөдөө орон нутагт дизель түлш зарахгүй хязгаарлажээ. Тодруулбал Архангай, Завхан, Дорнод, Сүхбаатар зэрэг аймгуудад одоогоор дизель түлшийг зөвхөн гэрээтээр ажилладаг байгууллагууддаа хязгаарлалттайгаар олгож байгаа гэнэ. Түүнчлэн тариалангийн бүс нутаг Сэлэнгэ аймгийн зарим сумдад ч түлш олгохгүй байна. Энэ асуудлын хүрээнд сурвалжилга бэлтгэлээ.

Зүүн хязгаар Дорнод аймгаас өвс татахаар ачсан машинууд гацчихаад байгаа гэнэ. Энэ нь түлшний хомсдолтой холбоотой. Энэ талаар жолооч М.Мөнх-Эрдэнэтэй холбогдож нөхцөл байдлыг тодрууллаа.

-Дорнод аймагт түлш тасарсан байна гэв үү. Газар дээр нөхцөл байдал ямар байна вэ?

– Шатахуун түгээх станцууд түлш олгохгүй байна. Зөвхөн гэрээтэй ажилладаг байгууллагуудад бага хэмжээгээр олгож байна. Өнгөрсөн намар аравдугаар сараас хойш л түлш хязгаарлалттай олгож эхэлсэн талаар орон нутгийн иргэд ярьж байна. Би арваннэгдүгээр сарын эхээр энд ирсэн . Т ү л ш олдохгүй энд гацчихлаа. Аймгийн төв нь ч түлш алга. Түлш хайсан улс сүлжилдээд явж байна.

-Та өвс татахаар очсон гэв үү. Дорнодод олон машин гацаад байна уу?

– Энэ жил эрт цас унасан. Хатуу өвөл болох шинжтэй байна. Үүнтэй холбоотойгоор өвсний эрэлт их болсон. Эндээс өвс татах машинууд олон ирсэн. Бүгд түлшний хомсдолтой холбоотойгоор наашаа үгүй, цаашаа ч үгүй болоод зогсож байна. Миний тухайд бол 4400 төгрөгөөр шагийн түлш зарагдаж байна гэхэд нь ирсэн юм. Одоо шагийн түлш ч олдохоо больсон.

-А92 шатахуун ямар байна вэ?

-Одоогоор хэвийн байна. Гэхдээ шатахуун түгээх зарим нэг станцын салбарууд нь бүр ажиллахгүй байна.

– Түлшгүй нөхцөлд иргэд нь ажлаа хэрхэн зохицуулж байна вэ?

-Хөдөө айл бүрийн гадна л түлшгүй портер зогсож байна. Малчдын тухайд морин тэргээ хөллөөд өвсөө зөөж байгаатай нэг биш таарлаа. Хүмүүсийн хэлж байгаагаар бол ойрын хэд хоногтоо түлшний бараа харахгүй нь бололтой . Энд гацсан хүмүүс хот руу захиад ч олдоход хэцүү байна. Шагчдын гараар ороод үнэ нь тэнгэрт хадсан бололтой. Ховор ч байна” гэв.

Зүүн хязгаар Дорнод аймагт нөхцөл байдал ийм байна. Өнгөрсөн сараас хойш л түлшний олдоц ховор болж шагчдын гараар оржээ. Одоогоор бол шагчид ч балга түлш гаргахаа больж. Тасраад байгаа гэнэ. Малчид ойр зуурын ажилдаа морин тэрэг ашиглаж байгаа юм байна. Наашаа Сүхбаатар аймагт ч нөхцөл байдал адилхан байгааг тээвэрт явдаг жолооч нарын төлөөлөл онцлов. Харин шатахуун одоогоор тасарчихаагүй, тодорхой хэмжээний лимиттэйгээр олгож байгаа гэнэ.

Өвөрхангай, Архангай, Завхан аймгууд руу холбогдоход ч нөхцөл байдал дээрхтэй яг ижилхэн байна. Түлш тасарсан, шатахуун тодорхой хэмжээний лимиттэйгээр олгож байгаа аж. Нийслэл рүү түлш захиад ч олдохгүй байгаа юм байна. Түүнчлэн Өмнөговьд ч түлш ховордож. Арваннэгдүгээр сар гарснаас хойш түлш 4200 төгрөгөөр зарагдаж байсан ч сүүлийн хэд хоногт олгохоо больжээ.

Шаг хийдэг хүмүүс бага хэмжээгээр борлуулж байгааг хэлж байна. Энэ нь бараг олдохоо больсон гэнэ. Харин шатахуун хэвийн олгож байгаа гэнэ. Газар тариалангийн бүс нутаг Сэлэнгэ аймгийн сумдад түлш тасарсан талаар тариаланчид онцлов. Шатахуун 50 мянган төгрөгөөс доош дүнгээр олгож байгаа гэнэ. Цаашид шатахуун тасрах эрсдэл тулж ирсэнийг иргэд хэллээ. Нийслэлд ч түлшний олдоц ховор байна. Шагчдын гараар дамжиж 4200 төгрөгөөр хэрэглэгчдийн гарт хүрч байлаа. Нарантуул захаас орон нутаг руу бараа зөөдөг ачааны машинуудын зарим нь түлш тасарсантай холбоотойгоор гацаад байгаа юм байна.

Нийслэлд АИ92 шатахуун ч хомс байна. Өгч байгаа цөөхөн шатахуун түгээх станцын үүдэнд машинууд түгжрээд зогсчихсон байлаа. Арваннэгдүгээр хороололд байрлах “Super 92” шатахуун түгээх станц л гэхэд орцоо хаачихаж. Зүүн тийшээ яваад Сансрын шатахуун түгээх станцууд харин шатахуун олгож байв. Гэхдээ 50 мянган төгрөгөөс дээш дүнгээр олгохгүй байгааг дугаарлаж зогсох жолооч нар онцлов. Харин Тэсийн шатахуун түгээх станцууд ямар нэгэн хязгаарлалтгүйгээр АИ92 шатахуун олгож байлаа. Харин хотын төвөөс баруун тийш гарах замд байрладаг колонкуудын ихэнх нь АИ92 шатахуун дууссан гэх бичиг хаджээ. Цөөхөн хэд нь л хязгаарлалттайгаар шатахуун олгож байна.

Харин түлш зарж байгаа шатахуун түгээх станц бараг алга. Түлш хайсан хүмүүс шатахуун түгээх станцуудаар бужигналдаж байлаа. Олж байгаа нь бараг алга.

АМГТГ-аас өнгөрсөн сарын сүүлчээр Монгол Улс ердөө 20 хоногийн дизель түлшний нөөцтэй болоод байгааг мэдэгдсэн. Өнөөдрийн нөхцөл байдлыг сурвалжлахад ийм байна. Үүссэн нөхцөл байдлын талаар Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатар “Энэ бол ОХУ-ын Засгийн газраас шууд хамаатай асуудал. Хугацаагүй хориг тавьчихсан. Тэгэхээр хориг хэзээ дуусна, тэр үед нөхцөл байдал хэвийн болно. Бидэнд ирсэн урьдчилсан мэдээллээр 92 шатахуунд тавьсан хоригийг удахгүй цуцалчих байх. Тэгвэл ганц Роснефть компаниас шалтгаалахгүй, олон газраас авна. Арванхоёрдугаар сард Хятадаас нэлээн их хэмжээгээр дизель түлш авахаар тохирсон. Энэ сард жижиг уурхайнууд хаагдаж хэрэглээ ч багасах юм. Гэхдээ бид үүнийг хангах ёстой. Хангахын тулд ч ажиллаж байна” гэх тайлбар хэлж байв.

Шатахууны импорт, нийлүүлэлтийн талаар Ашигт малтмал, газрын тосны газрын дарга Л.Баярмандалаас тодрууллаа.

-Орон даяар шатахуун, түлшний хомсдол үүслээ. Юунаас болов?

-Есдүгээр сарын сүүлчээр ОХУтүлш, шатахуунаа экспортлохыг хориглосныг та бүхэн мэдэж байгаа. Гэхдээ Монгол Улсыг энэ хоригоос гаргасан. Яг тэр тушаал шийдвэр нь албажих хагас сар хэртэй хугацаанд манай улсад нефтийн бүтээгдэхүүн орж ирээгүй. Үндсэндээ аравдугаар сарын эхнээс шатахуун, түлшний импорт эхэлсэн гэсэн үг. Харин үүнээс өмнө манай улс нөөцөө нэлээд шавхаад байсан. Ингээд хангамжийн хувьд зохион байгуулалтын доголдлууд үүссэн л дээ. Яагаад гэвэл зөвхөн төвийн бүсээр буюу Сүхбаатар боомтоор нефтийн бүтээгдэхүүн орж ирж байсан. Баруун бүсийн Боршоо, Цагааннуур, Эрээнцаваар 11 дүгээр сарын дунд хүртэл түлш, шатахуун огт орж ирээгүй байсан. Өнгөрсөн долоо хоногийн дунд үеэс л эдгээр боомтууд хэвийн ажиллаж эхэлсэн. Тухайлбал, Эрээнцавын боомтоор аравдугаар сарын 20-ноос орж ирж эхэлсэн бол Боршоогийн боомтоор арваннэгдүгээр сарын 13-наас, Цагааннуурын боомтоор арваннэгдүгээр сарын 15-наас хэвийн импортолж эхэлсэн. Энэ хооронд баруун аймгууд руу Улаанбаатараас шатахуунаа зөөж байсан. Баруун бүс нутаг Улаанбаатараас 1000 гаруй км зайтай. Баруун, зүүн бүсэд импорт зогсчихоор бүх хангамж хотоос явж байсан гэсэн үг. Дээрээс нь баруун аймгуудад цас их унаж, хүндрэл гарсан учраас тээвэрлэлт саатаж, орон нутагт хомсдол үүсээд байсан.

-“АИ-92”-ыг ганц, нэг ШТС-ууд хязгаартай олгож байгаа бол дизель түлшний хувьд бүр тасалдал үүссэн нь ямар учиртай юм бэ?

-Манай улсын нүүрсний экспорт нэмэгдэж байгаа учраас уурхайнуудын эрэлт өссөн. Сард дунджаар 80 мянган тонныг хэрэглэдэг байсан бол одоо 190 мянган тоннд хүрээд байна. Намар зуны түлшнээс өвлийн түлш рүү шилждэг. Үүнээс гадна ургац хураалт гээд нэлээд олон ажил давхацсан гэх мэт шалтгаануудаас болж шатахууны хангамжийн доголдол үүссэн.

Бөөний хувьд хилээр хангалттай орж ирж байна. Аравдугаар сараас хойш гэхэд 127 мянган тонн ороод ирсэн байна. Тэгэхээр бөөний нийлүүлэлтэд хомсдол үүсээгүй. Харин шатахуун импортлогч компаниудад зохион байгуулалт, тээвэрлэлтийн асуудал байгаа. Жишээлбэл, зарим жижиг компаниуд өөрсдөө агуулахгүй учраас түрээсэлдэг гэх мэт. Гэхдээ одоо харьцангуй жигдрээд эхэлж байна.

-Шатахуун, түлшний нийлүүлэлт хэзээнээс хэвийн болох вэ?

-Мэдээж сая хэлсэнчлэн татан авалт, тээвэрлэлтийн асуудал байгаа. Удахгүй хэвийн болчих байх. Учир нь, одоо бүх боомтоор шатахуун, түлш хэвийн орж ирж байна. Бас БНХАУ-аас шатахуун авах ажил урагштай байна” гэв.

Тэгвэл шатахуун, түлшний нөөцийн тухайд, энэ сарын 17-19-ний өдрүүдэд Сүхбаатар боомтоор 5940 тонн АИ-92 автобензин, 9900 тонн дизель түлш импортолжээ. Тэгвэл Цагааннуур боомтоор 263 тонныг, Боршоо боомтоор 95 тонныг, Эрээнцав боомтоор 600 тонн дизель түлш тус тус оруулж ирсэн байна. Өчигдрийн байдлаар нийт 192 вагон 11520 тонн АИ-92 автобензин, 247 вагон 14820 тонн дизель түлш төмөр замын өртөө болон буулгалтад зогсож байгаа талаар Ашигт малтмал, газрын тосны газраас хариулав. Энэ нь АИ-92 автобензиний хувьд ес, дизель түлшний зургаан хоногийн ердийн хэрэглээний нөөцтэй тэнцэх хэмжээ юм байна.

Хүчирхийллийн Эсрэг Үндэсний Төвийн захирал Н.Арвинтариатай ярилцлаа.

-Саяхан нийгмийн сүлжээнд олон нийтийн газарт нэгэн эр эмэгтэй хүнд гар хүрч, түүнийг нь болиулахыг оролдсон залуу руу муудалцаж байсан хоёр буцаж ноцсон бичлэг цацагдаж нэлээд хэлэлцэгдлээ. Гэтэл тэр бичлэгт гарсан үйл явдал зохион байгуулалттай болж таарлаа. Хүний эрхийн хамгаалагчид үүнийг яаж харсан бол?

– Тэр бичлэг нийгмийг хүчирхийлэлд дасал болгоход л хувь нэмрээ орууллаа гэж товч дүгнэж болно. Магадгүй тэр залуус нийгэмд сайн сайхан байдлыг бий болгохын тулд ийм үзэгдлийг жигшээсэй гэсэн агуулгаар хийсэн байж болох юм. Гэвч хүргэж байгаа арга нь буруу.

Учир нь нэгд олон нийтийн газарт хүчирхийллийг шууд илэрхий харуулж байгаа нь маш муу үр дагавартай. Хүүхэд дуурайна, залуус “Болдог юм байна” гэсэн хандлагатай болно.

Хоёрт дундуур нь орсон эрийг эмэгтэй нь цүнхээрээ цохиод авсан. Үүнийг харсан олон нийт “Тэнэг хүүхнүүд тэгдэг юм” гэсэн байр суурь илэрхийлж, хохирогчийг буруутгах хандлага руу орж байгаа юм.

Гуравт дахиад ийм хүчирхийлэл олон нийтийн дунд гарахад “Энэ чинь бичлэг хийсэн зохион байгуулалттай үйл ажиллагаа ч юм бил үү” гээд тоохгүй өнгөрөх нөхцөл байдлыг өөгшүүлж магадгүй.

– Эмэгтэйчүүд хүчирхийлэлд өртөхөд “Энэ нөхөд тоглож байгаа байх” гэж тусламж үзүүлэхгүй өнгөрөх байдлыг бий болгочихлоо гэдгийг та хэллээ. Хүчирхийллийг өдөөсөн, харуулсан контент бүтээлд хяналт байдаггүйн нэг хэлбэр боллоо шүү дээ?

– Ер нь соёл урлагийн, зар сурталчилгааны байдлаар хүний эрхийг зөрчих явдал их гарч байна. Ялангуяа алдарт эх, дархан бэр ч гэдэг юм уу, эсвэл хошин шогоор дамжуулаад нийгэмд байгаа бурангуй үзлийг улам бэхжүүлж байна. Жишээ нь сүүлийн үеийн кинонууд хүчирхийллийн эсрэг гэсэн мөртлөө хүчирхийллийг нарийн харуулж, гэмт хэрэг үйлдэх аргыг нь тодорхой үзүүлээд байдаг болчихсон. Энэ бол “Ингэж болох юм байна, зодохгүй ч ийм маягаар дарамталж болох нь” гэдэг итгэл үнэмшлийг бий болгох эрсдэлтэй. Тиймээс ийм зүйлээс аль болох зайлсхийх, аливаа зүйлийг сурталчлах гэж байгаа бол эерэг талаас нь харуулж болно.

Саяын тохиолдолд хэрэв хүчирхийлэл үйлдэгдэх нөхцөл байдал бий боллоо гэхэд хэн нэгэн дундуур нь ороод анхаарлыг нь өөр тийш сарниулах ч юм уу “Хүүе ээ, та хоёр ийм нохой гүйж явахыг хараагүй биз дээ” гээд хөнгөн маягаар санаагаа харуулж болох байсан.

сүүлийн үеийн кинонууд хүчирхийллийн эсрэг гэсэн мөртлөө хүчирхийллийг нарийн харуулж, гэмт хэрэг үйлдэх аргыг нь тодорхой үзүүлээд байдаг болчихсон

Яах вэ, энэ кейсээс дэвшилттэй харагдсан нэг зүйл нь олон хүн хүчирхийлэл үйлдсэн залууг буруутгасан байсан. “Эмэгтэй хүнийг хүчирхийллээ, цагдаа дуудаач ээ” гээд. Хүмүүс энэ бол болохгүй зүйл гэдгийг мэдэж байна. Гэвч эргээд хүчирхийллийг дасал болгосон үйл явдал байлаа. Цаагуураа үүсэж байгаа хор уршиг ихтэй. Нэн ялангуяа олон нийтийн газарт үүнийг үзүүлж байгаа нь нийгэмд маш сөрөг үр дагавартай. Ийм хэрэг гарахад чимээгүй өнгөрөх магадлалыг улам нэмэгдүүлж мэднэ. Хүчирхийллийн дундуур ороод ерөөсөө хэрэггүй юм байна гэдэг мессэжийг өгчихлөө.

– Гэр бүлийн хохирогчид тусламж чухал. Тусламж үзүүлэх боломжтой хэсгийг үргээчхэв үү?

– Гэр бүлийн хүчирхийллийн хувьд хохирогч цагдаад хандах хүртлээ маш урт замыг туулдаг. Эхлээд аав ээждээ хандана. Хадам талдаа хандана. Ингэж хандахынхаа өмнө ч тодорхой хугацаанд нууна.

Засарчих юм болов уу гээд яваад байдаг. Дийлдэхээ байхаар хүмүүст ханддаг. Болохгүй бол лам багшид очно. Бүр болохгүй бол манайх шиг үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагууд руу хандана. Эцсийн шат нь цагдаа байдаг. Хохирогчдын туйлын хүсэл зорилго нь хүнээ засаад авчих юм сан, засарчих болов уу, хөндлөнгөөс хэн нэгэн хэлээд ухааруулаад өгөөсэй гэж харж найддаг.

Эцэст нь цагдаад очиж байна. Цагдаа тухайн хүнийг шалгадаг. Гэр бүлийн хүчирхийлэл мөн эсэх, нөхцөл байдал, аюулын зэргийг нь үнэлнэ. Хохирол учруулсан бол Зөрчлийн хуулиар, эсвэл удаа дараа давтагдсан бол Эрүүгийн хуулиар арга хэмжээ аваад яваад өгдөг. Гэтэл энэ нь тухайн гэр бүлд дарамт болоод эргээд ирдэг учраас түүнийг хүсэхгүй байгаа юм. Ингээд нуугаад яваад байдаг. Энэ байдал тойрог маягаар эргэлддэг.

Уураа хянаж чадахгүй гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдлээ, маргааш нь гэмшлээ. Ойлголоо, дахиж ингэхгүй гэж амлана. Тодорхой хугацаанд хуримтлагдаж эхэлнэ. Ингэж хуримтлагдаж байгаад дахиад тэсэрнэ. Энэ тойрог үргэлжлээд байдаг. Үргэлжлэх тусам тойргийн хэмжээ багасаад давтамж нь ойртож эхэлдэг. Тэр хэмжээгээр үхэл амьдралын зааг ойртоно. Хүчирхийлэл гэдэг гэр бүлийн ганц гишүүний асуудал биш, бүх хүнд хамаатай.

– Хохирогчид танайд ханддаг. Та бүхэн ямар тусламж үзүүлж байна?

– Манай байгууллагад өдөрт 5-7 хүн ирж тусламж үйлчилгээ авдаг. Хагас жилийн байдлаар 2,000 гаруй хүн ирсэн байна. Онлайнаар зөвлөгөө авч байна. Чатботод хандаж байна. Хандаж байгаа эмэгтэйчүүдийг харахаар сэтгэл зүйн хувьд маш хүнд дарамт авчихсан байдаг.

Сүүлийн үед дижитал орчин бий болсон учраас онлайнаар дарамтлах байдал нэмэгдсэн. Магадгүй араас нь мөрдөнө. Ухаалаг утастай учраас байнга “location” асаалттай явж байдаг. Эсвэл мөрдөх программ суулгачихсан байдаг ч юм уу. Нэг ёсондоо технологийн хөгжилтэй холбоотойгоор хүчирхийллийн хэлбэрүүд өөрчлөгдөж байна. Амиа хорлохоос өөр аргагүй болтол нь дарамталж байгаа тохиолдол ч байна.

Хохирогч манай төвд хандлаа гэхэд тэр хүн би эрсдэлтэй байна гэвэл бид төв дээрээ авчирч уулзаад үнэлгээ хийгээд шаардлагатай тохиолдолд хамгаалах байранд хүргэж өгдөг. Биедээ гэмтэлтэй байвал эмнэлгийн тусламжид холбоно. Аюулгүй байдлыг нь хангана. Хууль зүйн зөвлөгөө үйлчилгээ үзүүлнэ. Боловсролын үйлчилгээтэй ч холбодог. Сэтгэл зүйн зөвлөгөө, өгнө. Энэ бол манай үйлчилгээний суурь нь.

Мянга үйлчилгээ үзүүлээд сэтгэл зүй нь хэвээрээ бол дахиад хүчирхийлэлд өртдөг, түүнийгээ даван туулж чаддаггүй. Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ ч бий. Хамтарсан багтай ч ажиллана.

– Хүчирхийллийн нөхцөл байдал манайд ямар байна вэ?

– Хүчирхийллийн нөхцөл байдал Монгол Улсад хүнд байгаа. Хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл хүнд нөхцөл байдалтай байна. 2016 оноос хойш гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас 100 хүн амь насаа алдсан. Маш олон хүн эрүүл мэндээрээ хохирсон. Энэ бол маш ноцтой судалгаа. Хүчирхийллийн 60 орчим хувь нь согтуугаар үйлдэгддэг.

Гэвч хүчирхийлэлтэй тэмцэж байгаа бодлого хүчирхийллийг таслан зогсоох, хариу арга хэмжээ авахад чиглээд байна. Урьдчилан сэргийлэх, олон нийтийн ойлголт мэдлэг хандлагыг дээшлүүлэх ажлууд ард хоцроод байгаа юм. Урьдчилан сэргийлэх ажил маш сайн явагдаж байж гэр бүлийн хүчирхийлэл буурна.

технологийн хөгжилтэй холбоотойгоор хүчирхийллийн хэлбэрүүд өөрчлөгдөж байна. Амиа хорлохоос өөр аргагүй болтол нь дарамталж байгаа тохиолдол ч байна

Урьдчилан сэргийлэх ажлыг өргөн хүрээний, тактиктай, олон байгууллагыг хамруулж явуулах ёстой юм. Жишээ нь, ААН байгууллагуудын хүүхэд хамгааллын бодлого ил байх, тэд тэр бодлогоо хэрэгжүүлдэг байхаас л эхэлнэ. Ажилчдаа гэр бүлтэйгээ өнгөрөөх цагийг бий болгох байдлаар байгууллага. хувь хүн, бодлого боловсруулагчид харж ажиллавал хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл буурна. Ажлын байрны бэлгийн дарамт, уур хилэнгээ хэрхэн барих тухай гээд яриа, сургалтууд хийх хэрэгтэй.

Хүчирхийлэл дунд өссөн хүүхэд гэр бүл зохиогоод нөгөө л хүчирхийлэл үргэлжилдэг. Хүчирхийллийг даван туулж байгаа улс орнуудын туршлагыг харахаар олон байгууллага зэрэг хариу үйлдэл үзүүлдэг. Боловсролын байгууллага нь ийм бодлого явуулна, энэ бодлогыг эрүүл мэндийн байгууллага нь ингэж дэмжинэ. Хэвлэл мэдээлэл нь ингэж ажиллана гээд цогц төлөвлөгөөтэй, стратегитай явдаг. Ингэж байж үр дүнд хүрдэг.

– Эрчүүд танайд хандах уу?

– Хүчирхийлэл дотроо олон төрөл. Эрчүүдэд түгээмэл тохиолддог хүчирхийлэл бол нийгмээс чи гэр бүлээ авч явах ёстой, чи эр хүн учраас гэдэг тулгалтууд эрчүүдэд хүнд ачаа болж бууж ирдэг. Түүнийгээ барагтаа ярьдаггүй. Гаргахдаа уураар илэрхийлдэг. Ер нь аливаа зүйлийг эв зүйгээр шийдчих ёстой юм шүү гэдэг сургалт манайд байдаггүй. Уур гэдэг мэдрэмж шүү гэдгийг л ойлгуулчих ёстой. Үүнийг нуух шаардлагагүй. Гэр бүлтэйгээ, найз нөхөдтэйгөө ярилцах ёстой.

Манайд хандаж байгаа нийт үйлчлүүлэгчдийн 8-10 хувь нь эрэгтэйчүүд байдаг. Гэхдээ тэдний тодорхой хувь нь хамгаалах байранд ээжийгээ дагаж ирж байгаа 0-15 насны эрэгтэй хүүхдүүд ч орно. Эрчүүд ч бие дааж ирнэ. Тэдний ихэнх нь эдийн засгийн болон сэтгэл санааны хүчирхийлэлд өртсөн байдаг. Бие махбодын хүчирхийлэлд өртсөн нь бараг үгүй. Ахмад настнуудад л ажиглагддаг.

– Хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх энгийн үйлдэл юу байж болох вэ?

– Үүн дээр хүн бүхний оролцоо чухал. Хүүхэдтэйгээ эв зүйтэй харилцаж. гэр орондоо эерэг сайхан харилцааг бий болгох, хань ижилтэйгээ зөв харилцахаас эхэлмээр байгаа юм. Манайх үнэндээ ёс суртахууны хувьд уналтад орчхоод байна.

Ирээдүйдээ итгэх итгэл байхгүй болчихсон. Уг нь үнэхээр сайхан ирээдүй байж болно, түүнийг бүтээж чадна. Үүндээ итгэлтэй байх хэрэгтэй. Ерөөсөө болохгүй юм чинь, бүтэхгүй гэвэл хэзээ ч гоё сайхан зүйл харагдахгүй. Дэргэдээ байгаа зүйлийнхээ гоё сайхныг олж харж, амьдралаас сайн сайхан зүйлийг мэдрэх хэрэгтэй. Ядаж л хүнтэй инээгээд мэндлэхэд хүний сэтгэл тэнийдэг дээ.

Гэр бүл үүд харилцааны асуудал дээр учир дутагдалтай болчихсон. Бие биенийхээ үгийг хүлээж авдаггүй, хоорондоо ярилцдаггүй. Тэр нь хуримтлагдаж явсаар хүчирхийлэл болж гарч ирээд байдаг.

Ер нь хүчирхийллийн суурь шалтгаан эрх мэдлийн тэнцвэргүй байдалтай холбоотой. Эрх мэдлийн тэнцвэртэй байдлыг бий болгохын тулд эерэг харилцаа, бие биенээ харилцан хүндэтгэхээс эхэлнэ. Гэр бүлийн хүчирхийлэл, ажлын байрны бэлгийн дарамт, хүн худалдаалах гэмт хэргүүдийг жендерт суурилсан хүчирхийлэл буюу эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийллийн төрлүүд гэж үздэг. Энэ дотроосоо түгээмэл нь гэр бүлийн хүчирхийлэл. Гэр бүлийн хүчирхийллийн 80 орчим хувь нь эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл байдаг. Энэ бол тэгш бус. тэнцвэргүй харилцаанаас үүдэлтэй.

Улаанбаатарыг утаанаас салгана гэж 20-иод жил ярилаа. Тэр хэрээр асар их мөнгө зарцуулж ирсэн байна. Утаанд зориулсан хөрөнгө том дүнгээрээ нэг их наяд өлхөн давчихаад байгааг статистикаас харж болно. Ингэхдээ олон эх үүсвэрээс санхүүжүүлжээ. Улсын төсвөөс гадна жил бүр нийслэлээс бас давхар мөнгө тавина. Нэмээд олон улсын байгууллагууд, гадаадын зээл, тусламжийн хөрөнгө гээд тэрбум, тэрбумаар нь утаанд хаягладаг. Энэ мөнгөн дүн жилээс жилд өсдөг. Архив уудлангуут тэр бүгд нь он, сар олгосон дүнтэйгээ гараад л ирнэ. Тухайлбал, Монгол Улс 2008-2016 онд утааг арилгахад 164.1 тэрбум төгрөг зарцуулжээ. Энэ хооронд агаарын бохирдлыг бууруулах чиглэлээр Улсын төсвөөс 97.7 тэрбум, Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаас 54,9 тэрбум, нийслэлийн төсвөөс 9.4 тэрбум, Монгол Улсыг хөгжүүлэх сангаас 2.1 тэрбум төгрөг тус тус зориулсан байна. Харин гадаадын 104.7 сая ам.долларын зээл, 48,6 сая ам.долларын буцалтгүй тусламж авч ашиглажээ. Тэгвэл 2017-2020 онд утааны эсрэг төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлсэн дээрх дүн бараг гурав дахин нэмэгдсэн байх жишээтэй. Энэ гуравхан жилийн хугацаанд агаар, орчны бохирдлыг бууруулах чиглэлээр улсын төсвөөс 273.1 тэрбум, азийн хөгжлийн банк, Европын хөрөнгө оруулалтын банк, Дэлхийн банк, БНХАУ-ын зээлээр 168.9 тэрбум, Нийслэлийн төсвөөс 14.1 тэрбум гээд нийт 456.1 тэрбум төгрөгийг зарцуулсан дүн бий. Бас 2021, 2022 онуудад нийслэлээс агаарын бохирдлыг бууруулахад 64 тэрбумыг суулгажээ. Тэгвэл энэ онд 40-өөд тэрбумыг тавьсан байна. Задаргааг нь харвал, “Утаагүй Улаанбаатар” хөтөлбөрт 39 тэрбум, үүнийг хэрэгжүүлэх ажлын албаны зардалд нэг тэрбумыг өгчээ. Харин ирэх онд нийслэл 500 тэрбум төгрөгийн бонд босгож үүнийхээ 177.5 тэрбумаар нь хагас коксожсон түлш урд хөршөөс худалдаж авна гэж тооцоолсон байдаг.

Үе, үеийн Засгийн газар утаанаас салахын тулд ийм их хөрөнгийг салхинд хийсгэчихжээ. Яагаад гэвэл тэдний авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ, төсөл хөтөлбөрүүдийн үр дүн өнөөдөр ямар байгааг бүгд харж байна. Баагисан хар утаа улаанбаатарчуудын санааг зовоож эхлэх үед утаагүй зуухыг айлуудад тараасан. Дараа нь шахмал түлш рүү шилжсэн ч нэмэр болоогүй. За, тэгээд утаанаас салах ажил нь цаашлаад гэрийн дулаалга, яндагийн агаар шүүгч зэрэг явцгүй төслүүдээр үргэлжилсэн. Бүр сүүлдээ одоо энэ түлж байгаа сайжруулсан гэх түлшийг нийслэлчүүдэд хүчээр шахсан. Энэ бүх арга хэмжээ утааг арилгах төгс шийдэл биш байж гэдгийг өнөөдөр хэдүүлээ хараад сууж байна. Баагисан хар утаа барзайсан саарал угаар болсноос өөрөөр онцын дэвшил гарсангүй. Харин ч сайжруулсан түлшний угааранд хордож нас барсан хүний тоо жилд хэдэн арваараа бүртгэгдэж байгаа нь гашуун үнэн.

Бүхэл бүтэн XXI зуун гарчихаад байхад утаат хөшигний цаанаас цухуйх улс дэлхийд Монголоос өөр алга. Агаарын бохирдол ард түмний эрүүл мэнд, амь насанд заналхийлээд 20 жил боллоо. Улаанбаатарчууд жилд хэдэн мянгаараа үхээд дуусах нь байна. Утаанаас болж жил бүр бараг нэг сумын хүн амын дайтай тэнцэх хүмүүс нас бардаг боллоо. Сүүлийн үеийн судалгаануудад ганцхан жилд утаанаас болж амь тавьж буй хүмүүсийн тоо 4000-д хүрсний 15 хувь нь хүүхдүүд байна гэжээ. Энхийн цагт цөөхөн монголчууд бөөн бөөнөөрөө ингээд үрэгдсээр л байг уу.

Агаарын бохирдлын эсрэг явуулсан төрийн бод-лого анхнаасаа гэр хорооллыг орон сууцжуулахад фокуслагдсан бол өдийд нийслэлчүүд утаа, шороондоо хутгалдаад сууж байхгүй. Хотын төвийнхөө ойр хэсгээс нь эхлээд гэр хорооллоо түрээд байр байшин барьсан бол утаанаасаа аль хэдийнээ салчихсан байгаа. Энэ олон жилийн хугацаанд тасралтгүй үргэлжилсээр Зурагт, Баянхошуу, Долоон буудлын хавгайрсан гэр хорооллын оронд өндөр, өндөр сайхан орон сууцнууд

босчих байсан. Жил, жилээр ахиулсаар байгаад хотын зах руугаа тэлнэ. Тэр их мөнгийг утаанд хаяглаж замхруулж байхын оронд дүүрэг болгонд гэр хорооллын нэг хороог орон сууцжуулбал бодитой ажил болох байлаа. Баагисан хар утаатайгаа хэвээр, байшин бариад байсан бол өдийд Улаанбаатар хот сааралтаж үзэгдэхгүй, цэлмэг тэнгэртэй байх биз.

Утаа бол улстөрчдийн мөнгө угаах хэрэгсэл болжээ. Нийслэлийг нүүрсний утаа бүрхэж эхэлснээс хойш дөрөв, таван удаагийн сонгууль явагдлаа. Улс төрийн хүчнүүд, нэр дэвшигч болгон “Улаанбаатарыг утаанаас салгана” гэсэн лоозонтой сонгуульд оролцдог байв. Солигдож гарч ирэнгүүтээ өөр ухаан сэдэж, өөрсдийнхөө мөрөөдлийг хэрэгжүүлэх гэж зүтгэнэ. Гэхдээ яаж утаанд тавьсан мөнгийг хулгайлах вэ л гэж бодлого уралдуулна. Энэ бол цэвэр бодлогын алдаа. Нөгөөтэйгүүр утааг далимдуулж төрд гарсан хулгайч нар хөлжиж дууслаа. Худлаа гэвэл, агаарын бохирдлын мөнгөнөөс дарга нар тэрбум тэрбумаар нь идэж уусныг аудитын газар тогтоогоод гаргаж ирж байсан нь хэвлэлийн архивт ч бий.

Өнгөрсөн хугацаанд утаатай тэмцээд бүтэлтэй болоогүй төрийн бодлого шийдвэрүүдийн гороор монголчууд асар их боломжоо алдсан. Эрүүл мэнд, эдийн засаг, бизнесийн орчин гээд тэр бүгдийг тоочоод байвал утаанд цацсан хөрөнгө мөнгө нэг их наядаар хэмжигдэхгүй. Ерөөсөө төр засаг монголчуудыг утаанаас салгая гэсэн бодолгүй нь илэрхий байна. Учир нь авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ бүр нь гэр хорооллын янданг бууруулахад огт чиглээгүй. Угтаа яндангийн тоо цөөрч байж утаа багасна. Гэтэл “Та нар галаа түлээд бай. Бид түлшийг чинь бэлдэж өгөөд байна” гэсэн логик уншигдаад байгаа юм. Сүүлд утаагүй түлш худалдаж авна гэж яригдсан 177 тэрбум төгрөгөөр орон сууц баривал гэр хорооллын 350 мянган өрхийн 20 хувь нь алга болно.

Утаанд зарсан, сүүлийн арван жилийн бүх хулгай хийсэн мөнгө нэг их наяд юм бол үүнийг хоёр өрөө байраар бодъё. 60 метр квадрат хоёр өрөө байрны метр квадратыг нь 1.5 сая төгрөгөөр бодоод гаргая. Тэгэхэд хоёр өрөө байр 90 сая төгрөг болно. Энэ 90 сая төгрөгөөр 12 мянган өрх байранд орох байжээ. Төр ийм гаргалгаа огт ярьдаггүй. Харин ч одоо хулгай хийж ханасан бололтой. Ханах ч юу байх вэ, баригдаад хулгай хийх аргагүй болоо биз. Болж өгвөл хаяад хаа нэг тийш зугтаах юм л боддог болсон бололтой МАН. Энэ намыг ингэж даврааж болохгүй ээ. Хариуцлага тооцох хэрэгтэй, хулгай хийсэнийг нь ил тод болгож арга хэмжээ авах ёстой гэдгийг ард олон сануулалтгүй мэдэж байгаа. Утаагүй түлш ярьж хулгай хийж байхын оронд утаа гаргахгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ