Category: нүүр-хуудасны-онцлох

МУИС-ийн Эдийн засгийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, профессор Х.Цэвэлмаатай Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал, эдийн засгийн ач холбогдлын талаар ярилцлаа.

-“Бүсчилсэн хөгжил” гэж их ярьж байна. Тэгвэл бид бүсчилсэн хөгжил гэж юуг ойлгох вэ?

-Аливаа улсын хөгжлийг орон нутаг, бүс нутаг, үндэсний хэмжээнд гэсэн гурван түвшинд авч үзэж болдог. Харин энэ нутаг дэвсгэрээс гараад явахаар эдийн засгийн бүс, хөрш орон, дэлхийн эдийн засаг гээд явна. Нутаг дэвсгэрээр нь авч үзэхэд эдийн засгийн нөөц хязгаарлагдмал болохоор аль ч улс бүх нутгаа бүрэн хамарч хөгжүүлсэн туршлага түүхэнд байхгүй.

-Тэгэхээр тухайн улсын аль нэг хэсэг нь хөгжлөөрөө тааруу л байх нь байна, тийм үү?

-Тийм, мөн нөөц газар, газар өөр байдаг. Нэг газар байгаа нөөц нь нөгөө газарт байхгүй. Тиймээс эдийн засгийн утгаараа энэ нөөцийг солилцож, худалдаж ашиглана. Дэлхий нийтэд анх газар зүйн их нээлтийн үеэс эхлэн түүнийг дагасан худалдаа дэлхийн өнцөг булан бүрд хүрсээр даруй 700 гаруй жил өнгөрчээ. Мөн нөөцийг холбох хамгийн том систем нь логистик. Тээврийн болон худалдааны, эсхүл үйлдвэрлэлийн сүлжээ юу гэдгээс хамаарна. Нөөцийг боловсруулаад, үйлдвэрлээд тээвэрлэдэг. Ийм тээврийн сүлжээг ч бүх улс нутаг дэвсгэрээ бүгдийг нь хамарсан байдлаар хийж чадаагүй л байгаа. Харин одоогоос 130-140 жилийн өмнө АНУ нөөцөө үйлдвэрлэл болгохын тулд төмөр замыг хөгжүүлсэн. Нөөц хаана төвлөрч байна, тэнд зардал бага гарахаар үйлдвэрлэлийг хөгжүүлсэн. Ихэнхдээ ган, төмөр, уул уурхайн үйлдвэрийн нөөц нь байршсан газарт салбарууд хөгжиж, тэр бүс нутгийн, үндэсний эдийн засаг сэргэсэн түүх бэлхэнээ байна. Харин нэг газар үүссэн энэ бүс өөр газарт байх уу үгүй юу гэдгийг судалж байж л тогтооно. Улс орнууд эхлээд газар тариалан хөгжүүлсэн. Манай улсын хувьд Төв, Сэлэнгэ аймгийн нутгуудад газар тариалнгийн бүс болгож хөгжүүлсэн. Нэг хэсэг нөөцийг ашиглаад эхлэхээр өөр бусад нөөц ч ашиглагдаж эхэлдэг. Хайгуул хийж илрүүлээд олборлохоос эхлээд эцсийн бүтээгдэхүүн хүртэл явсан сүлжээний систем чинь автомашины, барилгын гээд үйлдвэрийн том төвүүдийг үүсгэсэн. Үйлдвэрийн бөөгнөрөл үүсэхээр хүн амьдрах орон байр, өөр бусад хөрөнгө оруулалт, санхүүжилт, худалдаа гээд аж үйлдвэрийн бодлого төлөвлөлт явагдахын зэрэгцээ барилга дэд бүтэц, худалдаа үйлчилгээ, боловсрол, эрүүл мэнд, олон нийтийн салбар хөгжөөд хот гэсэн нэг бүс үүсч байдаг.

-Таны ярьснаас бодохоор манай улсад байгаа жишээ нь Эрдэнэт, Дархан юм биш үү?

-Тэгэлгүй яах вэ, манай улс 1990-ээд оноос өмнө 20 жилийн хугацаанд аймгийн төвүүдийг том үйлдвэртэй болгоно гэдэг хөгжлийн төлөвлөлт хийж байсан. Үүнийгээ дагаад аймгийн төвүүд бүгд хот гэдэг нэртэй, тэр нутаг дэвсгэрт эдийн засгийн үйл ажиллагааг төвлөрүүлэх гэж үзсэн. Гэхдээ дээрээс хэт удирдлагатай явсан болохоор үр ашигтай ажиллаж чадаагүй. Тийм болохоор энэ систем ганхсан. Мөн дандаа зээл, шилжүүлгээр хийгдсэн нь өмнөх төлөвлөлтөөс гарсан том сургамж. Одоо бид сүүлийн 30 жилийн хугацаанд хөдөө орон нутаг руу чиглүүлж, нийгэм, эдийн засгийн үйлчилгээний төвлөрөл багассанаас болоод хүн амьдрах боломж нь хязгаарлагдмал болсон. Үүний улмаас Улаанбаатар хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн эрс нэмэгдсэн. Уг нь шилжилт муу зүйл биш. Харин түүнийг яаж удирдах вэ гэдэг нь л асуудал.

-Анх 2001 онд “Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал” гээчийг баталсан юм билээ?

-Тэртээ 1990-2000 он хүртэлх 10 жилийн хугацаанд Монгол Улс тогтолцооны шилжилт хийсэн. Харин 1990-ээд оны дундаас улс орнуудын нэгэн адил бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал, судалгаа шинэчлэн хийгдсэн. Энэ үеийн судалгааг хийж байхад манайх бэлчээрээ дагаж буюу урдаасаа хойшоо босоо хөгжих юм байна, байгалийн бүслүүрээрээ ч гэсэн босоо хөгжих юм байна гэдгийг олж харсан. Гэсэн хэдий боловч хүн амын нутагшил, байгалийн бүслүүр, үйлдвэрлэл эрхлэх туршлага, ажиллах хүч бүрэлдсэн эсэх гээд олон зүйлийг аваад үзэх хэрэгтэй болсон. Энэ үед хийгдсэн судалгаанаас харахад, хүн амын нутагшил, суурьшлаар нь аваад үзэхэд 96 төвлөрсөн бүс үүссэн байжээ. Мөн манай улсад хотжилт гэсэн төлөвлөгөө огт гараагүй. Тэр үед хувьчлал явагдаад үйлдвэрүүд нь хаалгаа хаачихсан учраас хотжилтын төлөвлөгөө яваагүй учраас газар зохион байгуулалт “эзэнгүйдсэн” гэж болно. Гэтэл бүсчилсэн хөгжлийн хамгийн гол суурь нь газар зохион байгуулалт. Гэтэл энэ нь байхгүй болохоор хаана, хаана хот үүсэх нь мэдэгдэхгүй. Дээрээс нь Монгол Улс түхий эд бэлтгэдэг орон байх уу, үйлдвэрийн орон болох уу. Эсвэл үйлчилгээний, худалдаа эрхэлдэг улс болох юм уу гэсэн чиглэл нь тодорхойлогдоогүй. 2001 оны бүсчилсэн хөгжлөөр авч үзэхэд эхлээд таван бүсийн дэд бүтцийг босоо байдлаар нь уялдуулъя гэж гаргаж ирсэн. Баруун, хангайн, төвийн, зүүн бүс, нэмээд Улаанбаатар гэсэн бүсүүдэд хөгжүүлэх чиглэлтэй болсон. Харамсалтай нь, тухайн үед үйлдвэр хөгжүүлэхэд шаардлагатай цахилгаан, дулаан, санхүү, мэдээллийн сүлжээ гээд олон чухал зүйл зах зээлийн тогтолцоонд нийцсэн хэлбэрээр хөгжих боломж байгаагүй. Эрчим хүчийг авч үзэхэд одоо ч тасалдаад байгаа нь үүнтэй холбоотой. Эрчим хүч битүү хэлхээнд ажиллаж байж үр ашигтай байдаг гэж тухайн салбарын экспертүүд ярьдаг. Харин манайд Дархан-Эрдэнэт-Улаанбаатар гурвыг холбосон битүү хэлхээ л байгаа. Бусад нь дандаа агаараар цахилгаан дамжуулах сүлжээ явдаг. Очиж байгаа шугам нь үйлдвэрлэлийг дааж чадахгүй учраас бүс нутагт үйлдвэрлэл хөгждөггүй. Одоо ч гэсэн тийм шүү дээ. Харин бүс нутгаар холбочих юм бол суманд хүртэл Засгийн газар очиж ажиллах биш, орон зайнаас удирдах боломжтой. Эдгээр бүсдээ дулаан, эрчим хүч, усны хөрөнгө оруулалт хийгдвэл олон салбар ажлын байраар хангагдах боломж гарна. Мөн бүсдээ боловсрол, эрүүл мэндийг шийдэх нь ч зардал багатай. Тийм болохоор л бүс нутаг гэдэг ойлголт гарч ирдэг. Гэвч 2001 оны хуулийг хэрэгжүүлэх Бүсчилсэн хөгжлийн удирдлага, зохион байгуулалтын тухай хууль нь хоёр жилийн дараа буюу 2003 онд гарсан. Харамсалтай нь одоо хүртэл хэрэгжихгүй явж байна.

-Засгийн газраас энэ оныг “Бүсчилсэн хөгжлийг дэмжих жил” болгон зарласан. Тэгэхээр 20 гаруй жилийн өмнө эхлүүлсэн ажлаа хийхээр, дуусгахаар зорьж байна гэж болох уу. Ер нь одоо бүсчилсэн хөгжлийг хөгжүүлэх боломж нь бүрдэж чадсан уу?

-Эргэлзээтэй, яагаад гэхээр бүсчилсэн хөгжлийн суурь болсон хүн амын нутагшил, засаг захиргааны төлөвлөлт “бүдэг” байна. Нутагшил суурьшлын 96 бүс маань одоо 88 болоод буурчихсан. Харамсалтай нь, үүнийг ярьж байгаа институц огт алга. Эхлээд бид хүн амаа яаж суурьшуулах юм бэ, ямар хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй вэ гэдгээ шийдэх ёстой. Гэтэл саявтархан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиа баталж чадсангүй, хойшлуулчихлаа. Нөөц нь хэдий байгаа ч түүнийг яаж ашиглах вэ гэдэг хөрөнгө оруулалтын суваг нь орж өгөхгүй байна. Ийм нөхцөлд үйлдвэрлэл, санхүүжилт, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын удирдлага нь тодорхойгүй болчихоод байгаа юм. Монгол Улс өнөөдөр 70 орчим сая толгой малтай л гээд байдаг. Гэтэл түүнийгээ төрөлжүүлээд хөгжүүлэх хөрөнгө оруулалтын бодлого байна уу. Уг нь хуулиасаа өмнө хөрөнгө оруулалтын бодлого нь гарвал хуулиа яаж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг нь тодорхой болно. Угаасаа бүс нутгийн хөгжлийн хамгийн гол зүйл нь хөрөнгө оруулалтын бодлого шүү дээ. Бид эх орныхоо хаана нь аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй, соёл, уул уурхайгаа төрөлжүүлэх юм бэ гэсэн бодлогоо нэн даруй тодорхойлж гаргах хэрэгтэй. Хөрөнгө оруулагчид төдийгүй дотоодын ажиллах хүч ч угаасаа биднээс ийм л зүйлийг хүлээж байгаа. Харин үүнийг хэн төрөлжүүлж хийх вэ гэдэг чинь л асуудал. Засгийн газар өнөөдөр өөрөө хөгжүүлэх гээд зүтгээд байгаа нь зардал өндөртэй болгоод байгаа юм. Тиймээс доороосоо буюу хувийн хэвшлийнхээ санаа, бодлыг асуумаар байна. Нөөцийг хэрхэн ашиглах технологи, инноваци нь тэдэнд байгаа.

Бүс нутаг бүрийнхээ онцлогийг гаргасан маркетинг хэрэгтэй. Үйлдвэрлэл хөгжих чигийг нь заахгүй, хөрөнгө оруулалтын бодлого байхгүй хэрнээ хуулиасаа эхлэх гээд байна. Хөгжлийн бодлогын чиглэл, төрөлжилт дээрээ зөвшилцөөгүй хүмүүс чинь юунд ингэтлээ маргаад байгаа юм бол оо. Өнөөдөр манай улсын газар нутгийг 40 жил ашигласан гаднынхан байна уу, байхгүй шүү дээ. Гэтэл ийм байхад 100 жилээр өгөх (уг нь бол ашиглуулах) гэлээ гээд буруутгаад байж болохгүй.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэхээр л “хадны мангаа” гэдэг хэсэг бүлэг байх юм байна шүү дээ?

-Нөөцийг ашиглаж байж илүү орлого олж, хүн амын амьжиргааны түвшнийг дээшлүүлнэ. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сум 20 жилийн өмнө ямар байсан билээ. Гэтэл 2009 оноос гадаадын хөрөнгө оруулалт ороод эхлэхэд үйлдвэрлэлд “хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй байдал” хамгийн чухал гэдгийг ойлгуулж, ил тод, хариуцлагатай уул уурхайн стандартыг нутагшуулж өглөө. Үүний зэрэгцээ орон нутгийн ханган нийлүүлэгчидтэй гэрээ хийж, одоо 900-гаад аж ахуйн нэгжтэй хамтран ажиллаж байна. Эдгээр байгууллагын ард хэчнээн хүний амьдрал байгаа вэ. Дэлхийн том үндэстэн дамнасан корпорацийг дагаад хөгжих боломж Монгол Улсад гарсан туршлага биз дээ. Тиймээс одоо бидэнд байгаа үйлдвэрүүдээ яаж ийм өрсөлдөх чадвартай болгох вэ гэсэн бодлого хэрэгтэй байна.

-Та түрүү нь яриандаа энэ асуудал дээр хэн манлайлал үзүүлэх вэ гэж ярьсан. Тэгвэл Засгийн газраас бүсчилсэн хөгжлөө ярьж, зарим бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэхээр зорьж байгаа нь манлайлал биш үү?

-Орон нутгийн иргэдийнхээ санаа, бодлыг, ямар

үйлдвэрлэл хөгжүүлмээр байгааг нь Иргэдийн хурал нь сонсдог, түүнийгээ нэгтгэдэг, түүнийгээ Засгийн газарт санал болгодог болмоор байна. Төрөлжилтийн чиглэлийг Засгийн газар тодорхойлж болно. Өнөөдөр Засгийн газар 21 аймаг, 360 суманд нэг бүрчлэн хүрч ажиллах нь өндөр зардалтай байгаа учраас 5-6 бүс болгочихвол бодлогын зардал буурна. Бүс нутгаараа аймгууд хамтарч шийдвэрээ Засгийн газарт өгдөг байвал бүсийн засаглал ажиллана.

-Бүсчилсэн тойргоос УИХ-ын гишүүдээ сонгодог болох нь бүсчилсэн хөгжлийг хөгжүүлэхэд хэр тус, нэмэртэй вэ?

-Улс төрийн тойргууд нь эдийн засгийн нөөцийг ашиглах тойрог мөн үү гэдэг дээр эдийн засгийн нарийн судалгаа хийгээгүй байна. Ер нь практикт улс төрийн тойрог, эдийн засгийн тойрогтойгоо давхацдаггүй байх аа. Эдийн засгийн утгаараа авч үзвэл замыг үр ашигтай хөгжүүлэх хоёр чиглэл бий. Нэгдүгээрт, ашиглах гэж байгаа нөөцдөө нийцүүлж замаа барьдаг. Нөгөө нь, замаа дагаж хөрөнгө оруулалтууд хийдэг. Харин бид хоёр дахийг нь сонгосон. Жишээлбэл, Мянганы зам нь анхныхаа бүсчилсэн хөгжлийн төлөвлөлтөөсөө өөрөөр явчихсан юм. Анхны бүсчилсэн хөгжлийн төлөвлөлтийн дагуу гарч байсан “Мянган зам” бол одоогийн зам биш. Үүнийг судалсан судалгаа байгаа ч олон нийтэд хүрээгүй байна. Ингээд харахаар бид өмнө нь гаргасан хууль, хөтөлбөрөө хэрэгжсэн эсэх дээр дүн шинжилгээ огт хийдэггүй. Үүнээсээ болоод бид их алддаг. Дандаа л ийм зүйл хийе, болгоё гэж асуудалд ханддаг. Гэтэл хийсэн зүйлээ зөв буруу, үргэлжлүүлэх үү үгүй юу гэдэг эцсийн үр дүнгээ үнэлэх нь хэрэгтэй. Хүмүүсийн хандлага ч ийм л болчихоод байна.

-Хот, хөдөөгийн тэнцвэрийг хангана гээд “Хөдөөгийн сэргэлт” хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа нь таны ярьсан хүн амын нутагшил, суурьшлыг нэмэгдүүлэх зүйл мөн үү?

-Шилжилт, хөдөлгөөний талаарх олон орны зохицуулалтаас харахад, нэн тэргүүнд, амьдрах байр, ажиллах байр гэсэн хоёр зүйлийг шаарддаг. Энэ хоёр байгаа бол тухайн газарт шилжихийг хүн амдаа зөвшөөрдөг. Гэтэл бид энэ хоёрыг алийг нь ч хэрэгжүүлээгүй. Үр дүн нь өнөөгийн Улаанбаатар. Үүний хамгийн том сургамжийг Засгийн газар авах ёстой. Яагаад гэхээр Засгийн газар нь бодлогоо хэрэгжүүлж чадахгүй буюу ердөө 1.3-1.8 жилийн настай явж ирлээ. Бодлогоо хэрэгжүүлж чадаагүй учраас л хүмүүсийн сонголт, шийдвэр ийм алаг цоог болчихоод байгаа юм. Хэрвээ бид боловсруулсан бодлогоо шинжлээд үнэхээр болохгүй байна гэсэн дүгнэлтэд хүрвэл дараагийн зүйлийг нь сорьж үздэг байдал руу явах ёстой. Одоо бол нэгэнт хийснээ буруу, эсвэл зөв байсан тухай ярих нь ховор болсон. Тиймээс улстөрчдөөс бүс нутгийн хөгжлийг дэмжсэн хэдэн хууль санаачилсан, тэдгээр нь хэдэн хувийн хэрэгжилттэй байсныг нь асуудаг болох хэрэгтэй. Бодлого нь ил тод, зөв тодорхойлогдоогүй учраас хүмүүс сонголтоо цахим ертөнц, бусад орны хөгжлөөс авч байна. Тэгээд алдаа мадаг гараад буруудахаар “Мөнгө алга” гэсэн тайлбар хэлдэг. Мөнгө байгаад ажил хийдэг гэсэн логик эдийн засагт байдаггүй юм. Монголчууд чинь огт мөнгөгүй эхэлсэн юм биш үү? Оюу толгойн төслийг аваад үзье. Тухайн үед Засгийн газар нь ч мөнгөгүй байсан. Харин хүмүүсийн хүсэл эрмэлзэл байсан учраас хийж чадсан юм. Гэтэл одоо дараагийн гарч ирэх залуус, үйлдвэртээ тодорхой чиглэл хэрэгтэй байна. Үүнд нь бүс хэрэгтэй болчихоод байгаа юм.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Хан Жаргалант хайрхны өвөр бэлийг ундаалан мэлтэлзэх Хатан Хар-Ус нуурын мөсөн дээр ховдчууд төдийгүй баруун бүсийн олон ястан, угсаатнууд цуглан цасны баяраа өнгөлөг тэмдэглэлээ. Яг л хаврыг угтан Цагаан сараа бэлгэшээн ёсолдог шиг. Дэлгэр зундаа дэнж толгодыг хотолзтол нааддаг шиг. Налгар шаргал намартаа найрын дуугаа сөгнөн уярдаг шиг. Өнөө жилийн өвлийг өнтэй ирлээ хэмээн бэлгэшээж, цас, мөсний баяраа Хар-Ус нуурынхаа тунгалаг тольт дээр харуй бүрий болмогц хаан тууль хайлуулан эхлүүллээ. Монголчуудын утга зохиолын гурван оргилын нэг хэмээгдэх Жангар туулийг ийнхүү бүтэн хайлуулж дуустал шөнө дунд болж, эхний өдрийн арга хэмжээ өндөрлөв.

Дараа өдрийн арга хэмжээ нээлтийн үйл ажиллагаагаар эхэлж, олон угсаатны өвлийн гоёл, урлагийн тогтолт, сумдын хүндэтгэлийн жагсаал, мөсөн сур харваа зэрэг тэмцээн, арга хэмжээнүүд шил шилээ даран үргэлжиллээ.

Ховд аймгийн төвөөс зүүн тийшээ 20 гаруй км яваад Хар-Ус нуурын хөвөөнд тулдаг. Хөвөө орчмоос дотогшоо нэг ч автомашин оруулахгүй байхаар зохицуулалт хийжээ. Хөвөөгөө дагаад гэр буудал, хоол, цай, үйлчилгээний газрууд их байв.

Хөвөөнөөс дотогшоо 2-3 км зайд баярын тайзыг задгай засчээ. Задгайлсан тайзны хойморт Хан Жаргалантын оргил сүндэрлэн үзэгдэхээр, хөшиглөөд Хатан Хар-Ус нуурын мөнгөлөг шагшуурга жаварт дөшин хөлдөж, болоршиж харагдахаар тайзаа зассан нь утга агуулга гүнзгий ажээ. Тайзны баруун хэсэгт ханагар том гэр барьсан нь олон угсаатны өв соёлыг илтгэх музей гэнэ. Энэхүү гэр музейн баруу талд угсаатны гэрүүд үргэлжлэн баригдсан нь зочид, гийчдийн хөлд дарагдаастай харагдана.

Угсаатны гэрүүдийн урдхан талд галын, эмнэлгийн, цагдаагийн зэрэг шуурхай албаны автомашинууд зэрэгцэн зогсоно. Тойрч урагшлаад харвал эгнэсэн буудал, гуанзны гэрүүдээс аргалын хөх утаа суунаглаж, орсон гарсан хүний хөлөөр уур савсах нь зэрэглээтэх шиг.

Зүүн тийш Хар-Ус нуурын уудам мөсөн хөндий чимээгүйхэн цавцайна. Цавцайсан хөндийн баруун хэсгээс мөнгөлөг шагшуурга болоршин эгнэсээр тайзны зүүн хэсэгт баригдсан арын албаны гэр хойгуур нуугдан алга болно. Тунгалаг мөсөн орны байр байдлыг тоочин хэлбээс ийм аж. Энэхүү баярыг Баруун бүсийн зөвлөлийн дарга бөгөөд Ховд аймгийн Засаг дарга Э.Болормаа нээж үг хэллээ. Тэрбээр “Анх 2009 онд Чандмань, Манхан, Зэрэг, Буянт сумын дөрвөн багийн малчид байгаль орчноо хамгаалах зорилгоор энэхүү цас, мөсний баярыг эхлүүлж байсан түүхтэй. Түүнээс хойш энэхүү баяр жилээс жилд өргөжин тэлж өдгөө баруун бүсийн өвлийн аялал жуучлалын томоохон арга хэмжээ болж цар хүрээгээ тэлж байна. Өнгөрсөн жилээс эхлээд энэхүү арга хэмжээг жил болгон Засгийн газрын “Монголд тавтай морил” болон “Go Mongolia” уриан дор нэгдүгээр сарын эхний долоо хоногийн амралтын өдөр зохион байгуулахаар болж байна. Холын цэнхэр Ховд нутагт хол, ойроос зорин ирсэн та бүхэнд нийт ховдчуудынхаа өмнөөс чин сэтгэлийн талархал дэвшүүлье. Байгаль дэлхийгээ хамгаалан шүтэж, бахархал түүх, өв соёлоо гайхуулан наадацгаая” хэмээлээ.

АЗ, ОДОО ҮЗЭЭД 10 МЯНГАН ТӨГРӨГ ХОЖСОН Ч АГААРЫН БӨМБӨЛӨГ ХАГАЛЖ ЧАДАЛГҮЙ АЛДЛАА

Засаг даргын үг дуусахтай зэрэгцэн өнгө өнгийн утаат салют уул, усыг доргитол, уригдсан зочдыг цочтол буудлаа. Ёслолын буудлагад сэтгэл нь огшсон үзэгчдэд хангайн нэг аймаг болон баруун таван аймгийн төлөөлөл урлагийн тогтолтоор мэндчилгээ дэвшүүлэн наадам, найрын буухиаг үргэлжлүүлэв.

Мөсний баярт ирсэн хүн бүхний нүүрэнд гэрэл цацарч харагдана. Гэр бүлээрээ, найз нөхдөөрөө, хамт олноороо, ах, дүүсээрээ хүрэлцэн ирж. Үнэгэн лоовууз, үстэй дээл, монгол гутал өмссөн хүмүүс дор бүрнээ ястан, угсаатныхаа онцлогийг шингээн гангарчээ. Нээлтийн өдрийн арга хэмжээнд нийт 40 гаруй мянган хүн оролцсон нь тус баяр наадам баруун бүсийн өвлийн аялал жуулчлалын томоохон арга хэмжээ болсоныг нотлох мэт.

Цар хүрээ нь тэлэхийн зэрэгцээ зохион байгуулалт, үйл ажиллагаа нь илүү чамбайрч, олширсон байна. Цан хүүрэг татсан мөсөн талбай дээр морин чаргаар зугаалж явах нэгэн ч байв. Мотоцикльтой, модон чаргатай хөгжилдөн уралдах хэсэг хүмүүс ч харагдана. Ширээ бөхтэй тэмээгээр гангарч зургаа авахуулах шинэхэн хосууд ч жаргалтайгаар хацар нь ягаарна. Шил толь шиг зассан мөсөн баримал, тоглоом дээр ч бяцхан хүүхдүүд бөөн баяр хөөр болон гулсана. Настайчууд нь наадмын төв хойморт урлагийн тоглолт үзэж, халуун цай уунгаа холоос ирсэн зочдын гоёлыг хэлэлцэн суух шиг. Хатан Хар-Ус нуурын тунгалаг тольт дээр зохион байгуулагдсан “Мөнгөлөг шагшуурга” арга хэмжээний өөр нэгэн чимэг нь “Мөнгөлөг шагшуурга” гэрэл зургийн үзэсгэлэн байлаа. Энэхүү үзэсгэлэнг Ховд аймгийн Засаг дарга асан Д.Цэвээнравдан санаачлан зохион байгуулан гаргажээ. Олон ястны өлгий Ховд аймгийн түүхэн дурсгалт газар, үзэсгэлэнт байгалийн өнгө толиог, өв соёлын өвөрмөц онцлогтой гэрэл зургийн үзэсгэлэнг сонирхох хүмүүс олон байв. Сүрлэг уулсын ноён оргилуудаас эхлээд сүр хүчит ан амьтан, сүлжилдэн ургасан цэцэгсийн төгөлдөр үзэмжийг энэхүү гэрэл зургийн галлерейгаас харлаа. Галлерей зассан газар нь өөрөө галлерей шиг уран шийдэлтэй юм.

Мөр мөрөө түшсэн мөнгөлөг шагшуурга дунд төгөл гарган энэхүү галлерейг хийжээ. Байгалийн үзэсгэлэнт гэрэл зургуудыг байгаль дээр нь байгаагаар нь харах шиг сайхан зүйл үгүй аж. Арга хэмжээ зохиогдож буй талбайн төвд баруун таван аймгаас ирсэн гар урчууд, худалдаачид, жижиг дунд үйлдвэрлэгчид бараа бүтээгдэхүүнээ дэлгэжээ. Сонирхвол нутаг нутгийн брэндүүд байх. Увсын чацаргана, Завханы загас, жимс Говь-Алтайн арвайн гурил, Ховдын шар тосоос эхлээд эмээл, хазаар, хутга, хөөрөг, нэхсэн оймс, цамц, малгай тэргүүтнүүд ирсэн зочдын нүдийг хужирлана. Сум, сумаас ирсэн үйлдвэрлэгчид өөрсдийн гараар хийсэн бараа бүтээгдэхүүнээ дэлгэн борлуулж байна. Зарагдаж байгаа бараа бүтээгдэхүүний үнэ тийм ч өндөр биш юм. 3-4 настай хүүхэд өмсчих хөөрхөн хурган дээл 60 мянган төгрөг гэнэ.

Бага зэрэг яриад 55 мянган төгрөгт нэг дээл худалдан авлаа. Ооны эврэн иштэй ган хутга сонирхон асуутал 40 мянган төгрөг гэнэ. Бас жаахан яриад 35 мянган төгрөгөөр авчихлаа. Ингээд бодохоор энд тэнд гардаг үзэсгэлэн худалдаанаас л хямдхан, яриа хөөрөөтэй байв. Зарим газарт ч манай үндэсний үйлдвэрлэгчид тэнгэрт тултал үнэ хэлдэг дээ. Гэхдээ энэ удаа яриа хөөрөөтэй, хэн хэндээ ашигтайгаар арилжаа явуулж байх шиг. Бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэр, худалдаалах боломжгүй малчид байгаа уналгын морьдоо хөтлөөд иржээ. Бүтэн өдөржин унахад 50 мянган төгрөг гэнэ. Ойр зуур явахад таван мянга. Тэмээ ч гэсэн адилхан үнэ ханштай байв.

Иймэрхүү задгай талбайн арга хэмжээний үеэр гардаг бичил бизнесүүдийн ихэнх нь л харагдана. Аз, одоо үзээд арван мянган төгрөгтэй ч боллоо. Агаарын бөмбөлөг хагалж чадахгүй арван мянгаа ч алдлаа. Цагийг хөгжөөнтэй өнгөрүүлэх цаанаа бас ашигтай байж мэдэхээр иймэрхүү жижиг, сажиг мөрийтэй тоглоомууд ирсэн олны уур амьсгалд эергээр нөлөөлдөг билээ. Яг үнэндээ хоолны газрууд нь хол байсан. Гэхдээ нөгөө морин чаргаар эсвэл дан морь таван мянган төгрөгөөр түрээслээд унаад очиход асуудалгүй. Харин зарим хоолны газрууд хоолоо дулаанаа барьдаг саванд хийгээд морин чаргатай явж зарж байв. Худалдаа наймаа, хөгжөөнт тоглоом, тэмцээнүүдийг сонирхож явах зууртаа хоёр хуушуур авч идлээ. Мах нь амттай, халуунаараа юм. Залгуулаад халуун цай, аарц уулаа. Гадаа хасах 20 гаруй хэмийн хүйтэн байсан ч ингээд халуун хоол цай идээд, энд тэндхийн арга хэмжээг сонирхон явахад даарч байгаагаа ч анзаарах юм алга. Цас мөсний иймэрхүү баяр, арга хэмжээнд гэр бүлээрээ очиж, оролцох нь илүү сонирхолтой санагдав. Хүүхдүүд мөсөн дээр гулгах, морь, тэмээ унахаас эхлээд баярлаж, тоглох зүйл ихтэй. Мөн өв соёл, уламжлалаа ч мэдчихнэ. Нэмээд байгальд, цэвэр агаарт нэг, хоёр өдрийг гэр бүлээрээ ингэж хөгжилтэй өнгөрүүлэх нь хүүхдийн сэтгэлд нэгэн нандин дурсамж үлдэх нь тодорхой биз. Малчдын санаачилгаар анхлан зохиогдсон Баруун бүсийн “Мөнгөлөг шагшуурга” мөсний баяр өнгөлөг, тунгалаг, элгэмсэг, нөхөрсөг өргөн дэлгэр болж өндөрлөлөө.

Фото: “Мөнгөлөг Шагшуурга-2024” 

 

“Баянзам” тээвэрчдийн холбооны тэргүүн Б.Баярхүүтэй ярилцлаа.

---

-Хилийн боомтын сэргэлтийг өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд ярилаа. Бодит байдал дээрээ боомтууд сэргэж байна уу, асуудал бэрхшээл юу байна?

-БНХАУ-тай хиллэсэн найман боомт байна гэж Хилийн боомтын захиргаа мэдэгдэж байна. Энэ найман боомтын нийт дүнгээр 65 сая тонн нүүрс өнгөрсөн онд гарсан. Үүний 80 хувийг Гашуунсухайт, Шивээхүрэн боомтоор гаргажээ.

Гэхдээ бид олон боомтоо зэрэг хөгжүүлээд ашиг олоод өгье гэхэд харьцангуй ойлголт юм билээ. Гол нь БНХАУ аль боомт руугаа буюу зах зээл худалдан авалт нь аль боомт дээр төвлөрөөд байгаа юм, аль боомт дээрээс татах нь худалдан авагчдад ашигтай байна вэ гэдэг чухал асуудал байдаг. Ханги-Мандалын боомтоор цаашаа гол терминал нь ойрхон байх жишээтэй. Дотоодын тээвэр нь бага зардлаар нүүрсээ цааш хүргэж гол худалдан авагчдадаа өгчихөж байна. Гашуунсухайт нь тэндээ нэг дүрэмтэй, Шивээхүрэн нь ч тэр адилхан.

Жижиг гэж яриад байгаа боомтуудаас Бичигт боомтыг ярья л даа. Манай долоо, найман зуун тээвэрчин тийшээ ажил хайгаад явсан. Орон нутагт маш олон уурхай байдаг. Цаанаа хэн нь эзэн нь мэдэгддэггүй, уул уурхайн бодлого нь сул тийм газрууд олон бий. Хоёрт, тэнд хилийн боомтын хөгжил байхгүй. Яг 10 жилийн өмнөх Цагаанхад шиг, танил тал, орон нутгийн давуу байдал үүсчихсэн. Хэн нь хятад эзэн сайн танина, түүний машиныг оруулж ирээд нүүрс ачаад гаргадаг.

Энд Тулга сайд цаасан дээр маш гоё зураг яриад яваад байдаг. Буцаад засч болшгүй муу хөрс тэнд аль хэдийнэ бий болчихсон. Одоо гоё төлөвлөгөө бариад очихоор нэг хүн хашаа бариад өөрийнхөө өмч болгочихсон, эсвэл өөр хэн нэг нь гуанз бариад “Минийх” гээд суучихсан, бөөн хэрүүл байдаг. Бичигт, Хавиргын боомт орчимд бичил уурхай ихтэй боловч боомтынхоо аман дээр их инээдтэй. Ямар ч дэд бүтийн хөгжил байхгүй. Монгол Улсын дархан хилийн нэг манаач, нэг путик л байдаг. Уг нь Бичигтийг жишиг боомтоор хөгжүүлэх хэрэгтэй байгаа юм.

-Замын-Үүд, Гашуунсухайтаас өөр шинэ боомтыг хөгжүүлж, экспорт, импортын том гарц бий болгомоор байгаа юм. Замын-Үүдийг 24 цагийн ажиллагаатай болгосон гээд үр дүн байгаа л даа?

-БНХАУ-ын тал “Бичигт дээр зам тавиад өгье. Ийм дэд бүтэц, тийм ажил хийгээд өгье” гээд байдаг манай талаас харахаар бахь байдгаараа л байгаа юм билээ. Боомтын сэргэлтийн бодлогын ганц авах зүйл бол энэ салбар өмнө нь эзэнгүй, Сангийн сайд сугандаа хавчаад явдаг байсныг бодвол одоо эзэнтэй болсон. Ядаж Замын-Үүд 24 цагаар ажилладаг боллоо. Одоо Гашуунсухайтыг дараагийн ээлжид ажиллах цагийг нь сунгах ёстой. Долоо хоногийн гурван өдөрт 24 цагаар эргэдэг болоход ямар их тээврийн эргэлт хийх вэ, ямар их экспорт хийгдэх вэ.

Өөр нэг асуудал гэвэл терминал буюу тээврийн шинэ шилжүүлэн ачих төрөл бий боллоо. Энэ бол БНХАУ-ын амбицад их таалагддаг. Нүүрсийг дахин буулгаж шороо манаргаж асгахгүй, эко байна. Чингэлгээр ирлээ, шилжүүлж тавиад хил гаргалаа. Болж байна гэдэг. Гэтэл манай хилийн боомтынхны бахархаад байгаа шилжүүлэн ачих терминал нь 30 гаруйхан га талбайтай. Байгуулагдсан түүх нь инээдтэй. Ковидын үед ямар ч нүүрс гарахгүй, өдөрт 50 машин гаргадаг болоод балраад ирэх үед гурван уурхай мөнгөө нийлүүлээд дундаа нэг жижиг талбай гаргаж цутгаад шилжүүлэн ачих терминал байгуулсан. Ковидын үед яаралтай байгуулсан түр тасаг л гэсэн үг. Өнөөдөр тэр нь Монголын экспортын бүх нүүрсийг шилжүүлэн ачдаг ганц талбай болчихсон. Гурван уурхай оруулсан мөнгөнийхөө хэмжээгээр “миний талбай, чи цаашаа, би цаашаа” гэдэг. Тэгэхээр терминалыг заавал нэмэх хэрэгтэй. Тэгэхэд БНХАУ-ын талд “Цагаа сунгаад авъя” гэхийг үгүйсгэхгүй. Бид бахь байдгаараа л “Биднийг сунгаад өгөөч, өдөрт 2000 машин оруулъя” гэсэн ч манай даацыг харахаар чүү, чай 1000 машиныг алалцуулж гаргаж ирдэг нөхцөл байдалтай л байна шүү дээ.

-Нүүрс тээврийн С зөвшөөрлийг уурхайнууд өөрөө олгож эхлээд багагүй хугацаа өнгөрлөө. Авлига, бизнес болдог байсан асуудал цэгцэрсэн үү?

-Ковидын дараа экспортыг сэргээх зорилгоор Засгийн газрын 362 дугаар тогтоол батлагдсан. Тус тогтоолоор уул уурхайн олборлогчид өөрийнхөө экспортод нийцүүлж улс хоорондын С зөвшөөрлийг олгох хуваарилах зохицуулалтыг хийж өгсөн. Энэ маягаар нэг жил явж үзлээ. Бүх хүнд нэг л хүлээлт байсан. С зөвшөөрөл олголт ил тод болж байгаа юм чинь АТҮТ дээр завшдаг явдал алга боллоо гэж ойлгогдсон. Нэг талаасаа тийм, нээлттэй шилэн боллоо. Гэхдээ мэргэжлийн байгууллагын хийсэн ажил гэдэг долоо, найман жил алдаж оносон ч АТҮТ-т туршлага байсан. Энэ туршлагаа муу солилцсон юм уу даа гэж харсан. Уурхай “Гурван машин нэг С зөвшөөрөл л олгоё. Бидэнд байгаа нь 7000 С байна. Жолооч нар 20 мянга юм байна” гэж гасалж байгаад хуваасан. Ингэхдээ нэг үр дагаврыг тооцоогүй. Олборлогч тээврээ хийдэг боллоо. “Эрдэнэс Тавантолгой”-д цоо шинэ бүхэл бүтэн бүтэц бөөрөнд нь ороод ирлээ. Энэ үед бид “Та нар квотлох юм бол хөдөлгөөнөө анхаараарай” гэж анхааруулж байсан. Гэтэл квотоор олгож эхлээд л машинаа үржүүлдэг уралдаан болж хувирсан. А гэх нөхөр банкны зээлээр авсан таван машинтай. Энэ таваа бүрэн хөдөлгөх ганц л арга байна. Явдаг явдаггүй ямбий 30 машин цуглуулах хэрэгтэй болсон. Тэгж байж таваа хөдөлгөх нь байна. Нөгөө талд хүний машиныг бүртгээд С-д өгөх үү, Д-д өгөх үү, шоо хаях уу, авлига авах уу гэж С зөвшөөрлийг уурхайгаас орж авсныгаа цааш дамладаг хар зах бий болсон.

-АТҮТ дээр авлига үүсээд байна гэж үзээд байсан, ялгаагүй бизнес болчихсон хэрэг үү?

-АТҮТ дээр авлига өгдөг гээд байсан бол уурхай аваад квотоор шийдэх болоход дотроо хар зах үүссэн. “Би танай компанид байгаа юм чинь чамд би одоо таван сая төгрөг өгчихье. Чи надад С зөвшөөрлөө өгчихөөр өгдөг дээрээ нэмээд 20 хувь өгье”. Өрөө дарахын тулд компани, эзэн хоёр хоорондоо ярьж эхэлсэн. Энд их хэмжээний мөнгө эргэлдэж байгаа шүү. 2023 оны II улирлаас ийм асуудал үүсч эхэлсэн. Ингээд зүүн баруун хил дээр явдаг явдаггүй, Баянхошуу, Толгойтод хэвтэж байгаа шалаанз толгойтой машин бүрийг яаж ийгээд үзлэгт тэнцүүлж, бүртгэх уралдаан явагдсан. Ингээд эцсийн зорилго болж байсан, нэг боомт дээр төвлөрсөн 12 мянган машины ачааллыг бууруулахын төлөө дөрөв таван жил зүтгэж ирсэн хөшүүрэг шууд ухарч, бүх машин Гашуунсухайтын боомтод бүртгэлтэй болж эхэлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, тээврийн хэрэгслийн ачааллыг бууруулах бодлогын эсрэг үр дагавар үүсээд байгаа. Нөгөө талд олборлогч уурхай буюу төрийн өмчит уурхай “Эрдэнэс Тавантолгой”-гоос тээврийн компаниудын 80 хувь нь хоолоо олж идэж байна. Тэд Биржээр зарсан нүүрсний машиндаа өгөхөөр 1500 С зөвшөөрлийг аваад үлдчихсэн. Түүнийгээ сонгон шалгаруулалтад ороод тендерээр өрсөлдөж доод үнэ өгсөн компанид өгнө гэсэн. Энэ нь С зөвшөөрлийг авах бас нэг арга зам, бизнес болж хувирсан.

-Засгийн газар өнгөрсөн жил 65 сая тонн нүүрс экспортолсон. Энэ жил бүр 70 сая тонныг гаргах амбицтай байгаагаа зарлаж байна. Гэтэл дотроо арилжаа наймаа хэвээрээ байгаа юм байна. Тэгвэл энд ямар хувилбар боломжит, амьдралд дөхөх юм бол оо?

-Төрийн байгууллага оролцоохоор авлига болоод байна гэж үзээд уурхай нь авч үзлээ. Бас болсонгүй, арилжаа наймаа явагдаад байна. Энэ бол Монгол дангаараа шийдээд байдаг асуудал мөн үү гэж үзэхэд хүргэж байна. С зөвшөөрөл бол хоёр улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрээр бий болсон эд шүү дээ. Нэг тал нь дураараа өөрчлөөд байвал нөгөө тал нь зөвшөөрөхгүй эрсдэл үүснэ. Хэрэв ингэвэл манай экспорт, тээвэр бүгд эрсдэлд орно.

Сая хоёр улсын тээврийн байгууллага уулзсан. С зөвшөөрлийг гурван сараар олгодгийг дөрвөн сар болгоё гэсэн асуудал яригдсан юм билээ. Бидний зүгээс харж байгаагаар 7000 С зөвшөөрлөөр 30 сая тонн нүүрс зөөдөг байсан. Сая 60 сая тонныг зөөлөө. Одоо 75 сая тонныг зөөнө гэвэл Гашуунсухайтаар 50 саяыг гаргаж таарна. Хэрэв ингэвэл С зөвшөөрлийг тоог нэмж, хилийн гарцаа нэмэгдүүлэхгүй бол хаагуураа чихэлдэх вэ гэдэг дэд бүтцийн асуудал үүснэ. Тиймээс хоёр тээврийн байгууллага хэлэлцээ хийж, С зөвшөөрлийн тоогоо нэмэх л шийдэл байна. Хэн ер нь С зөвшөөрөл 6000 байх ёстой гээд тогтоочихсон юм бэ. “Манай хил боомт хөгжиж байна. Манай экспорт ингэж нэмэгдэж байна. Зайлшгүй хэрэглээ бол бид 10 жилийн өмнө тогтоосон 6000 С зөвшөөрлөөр явахаа байлаа. Үүнийг нэмье” гэдэг хэлцэл хийхэд болохгүй зүйл байхгүй шүү дээ. Энэ бол хөндөж болохгүй асуудал биш.

-С зөвшөөрлийн олголт АТҮТ хийхээ болиод уурхайнууд хийж эхэлсэн. Энэ хэлэлцээрийг хэн хийх болж байна?

-Одоогийн Уул уурхайн яам оролцохгүй, уурхай оролцохгүй. БНХАУ манай улсын Зам тээврийн хөгжлийн яам, АТҮТ-тэй хэлцэл хийсэн шүү дээ. Тиймээс эд нартайгаа л ярина. 362 дугаар тогтоолыг эргэж харах хэрэгтэй болно. Биржээр худалдсан нүүрсний захиалгад нийцэхээс бусад С зөвшөөрлийг чөлөөт зах зээл буюу мэргэжлийн байгууллага олгоно гэж өөрчлөлт хийхгүй бол одоо мухардалд орж байна.

Саяхан болсон хоёр улсын тээврийн байгууллагын уулзалт дээр БНХАУ-ын тал “С зөвшөөрлийг уурхай олгож байгааг эргэж харах хэрэгтэй. Бидний анхны хэлцэл зөрчигдөж байна” гэдэг агуулга хөндсөн байдаг. Хамгийн боломжит гарц бол манайх боомтынхоо экспортыг шууд өндөр үнэ, ам.долларт үржүүлэхийн хажуугаар экспорт хийдэг дэд бүтэц, терминалаа яаж хийх вэ, хилийн хоёрхон гарцаа яаж нэмэгдүүлэх вэ, дээр нь нэгэнт 15, 20 мянган машин бодитой парк шинэчлэл хийчихсэн байгаа хойно С зөвшөөрлийг нэмэгдүүлэх дипломат ажил яаж явуулах тухайд бодлоготой, бодитой хандмаар байна.

 

 

Түрээсийн үнэ өндөр байгаагаас бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсдөг. Мөн түрээслүүлэгч түрээсийн үнийг огцом нэмэх, гэрээгээ гэнэт цуцлах зэргээс түрээслэгч гудамжинд хөөгдөх тохиолдол их гарч байна. Тиймээс түрээслэгчийн эрх ашгийг хамгаалах тухай хуулийн төслийн талаар УИХ-ын гишүүн асан Г.Уянгатай ярилцлаа.

---

-Өнөөдөр түрээслэгчийн эрх ашгийг хамгаалах хуульгүй учраас түрээслэгч гэнэтхэн гудманд хөөгдөх тохиолдол их байна. Та УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байх үедээ Түрээслэгчийн эрх ашгийг хамгаалах тухай хуулийн төслийг өргөн барьж байсан. Таны өргөн барьсан хуулийн төслийн гол концепц, ач холбогдол нь юу байсан бэ?

-УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байхдаа миний санаачилж бараг бэлэн болгосон Түрээсийн харилцааны тухай хуулийн төсөл хэн нэгний эрх ашгийг хамгаалах гэхээсээ илүү эдийн засгийн болон зах зээлийн харилцааны өргөн утгаараа ач холбогдолтой байсан.

Ялангуяа Монголд эдийн засгийн чамгүй хувийг түрээсийн харилцаа эзэлж байхад хууль эрх зүйн зохицуулалт дэндүү хангалтгүй байгаа юм. Дэлгүүр, лангуу, талбай, орон сууц, ажлын байр, такси, ажлын багаж зэвсэг, машин техник… түрээсгүй юм Монголд бараг алга. Манайд Санхүүгийн түрээс буюу лизингийн хуулиас гадна Иргэний хуулийн цөөн хэдэн заалт үйлчилж байна. Гэтэл түрээсийн харилцаа маш өргөн байгаа шүү дээ. Дээр нь энэ бүх зохицуулалт зөвхөн түрээслүүлэгч талын эрх ашгийг барьсан, түрээслэгчийн эрх ашгийг бараг тусгаагүй, товчоор хэлбэл хамжлагын шинжийг агуулсан гэж болохоор. Энэ хуулийг баталсан бол хэн нэгний эрх ашгийг хангахаас илүү эдийн засагт бодитой оршиж байгаа түрээсийн харилцаа зүй зохистой болох суурь тавигдах байсан.

-Эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлдэг юм бол?

-Юуны өмнө бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөд түрээсийн нөлөөлөл ямар байгааг судалж байсан. Цочирдом өндөр биш боловч харгалзаж үзэхүйц нөлөөлөл байсан. Судалгаагаар тухайн үед 600 гаруй мянган хүн ямар нэг хэмжээгээр түрээсээс хамааралтай ажил хөдөлмөр эрхэлдэг гэсэн тооцоо гарсан. Энэ хуулиар үнийг хязгаарлаж, эсвэл үнэ тогтоох зорилгогүй байсан. Гагцхүү аливаа үнэ маш тодорхой үндэслэлтэй тайлбартай байх ёстой. Гэтэл манайд түрээсийн үнэ ямар ч үндэслэлгүй, зүгээр л эзний амнаас дур зоргоор гарсан тоо байдаг. Гэхдээ түрээсийн үнэнд ямар ч татвар байхгүй. Хотын төвийн “А” зэрэглэлийн газар байшин бариад түүнийгээ түрээслэхэд маш богино хугацаанд байшингийн өртгөө нөхнө. Хэрэв тэр байшинг 100 жилийн настай гэж үзвэл нэг хоёр жилд нь өртгөө нөхөөд үлдсэн бүх хугацаанд ашиг хийнэ. Үүнээсээ татвар төлөхгүй. Түрээсийн хуулийг Газрын тухай болон Татварын хуультай уялдуулахаар хийж байсан.

-Өнөөдөр түрээслэгч түрээсийн үнэ дураараа огцом нэмж байгаа нь эдийн засагт мөн нөлөөлж байна шүү дээ. Таны өргөн барьсан хуульд түрээслэгч үнийг огцом нэмэхгүй байх ямар зохицуулалт туссан бэ?

-Үнэ тогтоох тодорхой аргачлалыг тусгасан. Түрээслэгч болон түрээслүүлэгчийн “гүүдвилл” буюу үл хөдлөх хөрөнгөд талуудын оруулсан үнэ цэнийг гэрээнд тусгахаар заасан. Хоёр тал шууд нүүр тулахгүй дундын зуучлагч буюу түрээслэгчдийн эрх ашгийг хамгаалдаг холбоогоор дамжуулж түрээслэгчийн эрх ашгийг түрээслүүлэгчийн өмнө хамгаалдаг байх, түрээсийн даатгал болон барьцааны тухай мөн тусгасан. Бүх түрээслэгчээс барьцаа мөнгө авдаг боловч түүний хүү түрээслэгчид очдоггүй, ямар ч гэрээ хэлэлцээргүйгээр түрээслүүлэгчийн ашиг болдог шударга биш байдлыг цэгцлэхээр тусгасан байсан.

-Та судалгааны үндсэн дээр өргөн барьсан байх. Ер нь бусад орнууд энэ харилцааг илүү боловсронгуй яаж зохицуулсан байдаг бол?

-Бид судалгааныхаа хүрээнд 10 гаруй орны энэ төрлийн харилцааг зохицуулсан хуулиудыг судалсан. Үнэ бүрдэлтийн хууль гэсэн ерөнхий хууль тэнд үйлчилж байна. Аливаа үнэд түрээс заавал нөлөөлдөг учраас ийм зохицуулалт хийдэг юм байна. Тухайлбал, нийтийг орон сууцаар хангахын тулд орон сууцны түрээсийг хориглох, нэг хүн нэгээс илүү орон сууц эзэмшихгүй байх хуулийн зохицуулалтын жишээ ч байна. Гэтэл манайд шинэ орон сууцны 60 хүртэл хувийг түрээслэхээр авдаг байсан. Энэ нь орон сууцны үнийг өсөлтөд ч нөлөөллөө үзүүлж байгаа нь тухайн үед судалгаагаар гарч байлаа.

-Түрээслэгч, түрээслүүлэгчийн эрх үүргийг тодорхой болгосноор нийгэмд ямар үр нөлөө гарах бол?

-Бидний хоёр үе шаттай томоохон судалгаа хийж бэлэн болгосон байсан хуулийн төсөл түрээсийн бүх харилцааг яг таг зохицуулчихна гэж хэлэхэд учир дутагдалтай байх. Гэхдээ ямар ч байсан өнөөдрийг хүртэл түрээсийн харилцаа болон түүнээс үүдэлтэй эдийн засгийн асуудлуудыг зохицуулах эхлэл, суурь хууль нь болох учиртай байлаа. Эдийн засаг зөв голдиролоор явах, түрээсийн шударга бус харилцааг зохицуулах, түрээсийн татвар бий болгож энэ харилцаанд шударга хандлага бий болгосноор хамжлагын мэт шударга бус харилцаа үгүй болж баян ядуугийн ялгааг багасгахад нөлөөлөх байсан байх. Түрээсийг газрын харилцаатай уялдуулснаар үнийн хөөрөгдөлт биш үнийн зүй зохист харилцаа тогтох эхлэл болох байсан.

-Таны хууль яагаад батлагдаагүй юм бэ?

-Цаг хугацааны  хувьд нэг бүрэн эрхийн хугацаанд амжаагүй. Багаа бүрдүүлсэн, Засгийн газартай хамтрах, Сангийн яам, Эдийн засаг, хөгжлийн яамны баг гарсан. Олон үе шаттай судалгаа хийсэн. Хуулийн төслөө боловсруулахад цаг хугацаа шаардагдсан. Нөгөө талаар энэ хуулийг батлах сонирхол үнэндээ УИХ-д байгаагүй. Яагаад гэвэл үл хөдлөх хөрөнгө түрээсэлдэг, түрээсээс татваргүй сул орлого олдог хөрөнгөтнүүд хууль тогтоох байгууллагад маш олон байдгийг би бас анзаараагүй байсан юм билээ.

“Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн асан З.Нарантуяа “Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад хэр таатай орон бэ гэдэг нь дотоодын хөрөнгө оруулагчдадаа төр яаж хандаж байгаагаар тодорхойлогдоно” гэснийг  II нүүрнээс уншаарай.

ТОМИЛОЛТ: Өнгөлөг, тунгалаг, элгэмсэг “Мөнгөлөг шагшуурга”

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт Нэрт нийтлэлч Баабар “Ардын бослого монголчуудыг нийтээр өлбөрч үхэх тамаас аварсан” хэмээн өгүүллээ

“Баянзам” тээвэрчдийн холбооны тэргүүн Б.Баярхүү “Ковидын үеэр 50 машин нүүрс гардаг байхад байгуулсан терминал дээр бүх нүүрсийг шилжүүлэх гэж үйлээ үзэж байна” гэв.

МУИС-ийн Эдийн засгийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, профессор Х.Цэвэлмаа “Өмнө гаргасан хууль, хөтөлбөрөө хэрэгжсэн эсэх дээр дүн шинжилгээ огт хийдэггүй нь бидний том алдаа” хэмээв.

---

 Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Хүний эрхийн хуульч, өмгөөлөгч Р.Булгамаатай ярилцлаа.

---

-Хүүхдийн эрх хамгааллын хууль өнгөрсөн долоо хоногт батлагдлаа. Хүүхдийн эрхийн хамгааллын хуулийн өөрчлөлтүүд юу байв гэдгийг тодруулж ярилцъя?

-Монгол Улсын хүн амын 36.3 хувийг 18 нас хүртэлх хүүхэд эзэлдэг. Эдгээрээс 36363 хүүхэд хагас өнчин, 2911 хүүхэд бүтэн өнчин, га даадад болон дотоодод үрчлэгдсэн 1478 хүүхэд бий. Мөн хүнсний эрхийн бичигт хамрагддаг 76063, нийгмийн халамж дэмжлэг зайлшгүй шаардлагатай гэр бүлд өсч байгаа 460344 хүүхэд байна.

Дээр нь эрсдэлт нөхцөлд амьдарч байгаа 14207, жилдээ дунджаар түр хамгаалах байр буюу нэг цэгийн үйлчилгээний төвөөр байнгын үйлчлүүлдэг 3000 гаруй хүүхэд байдаг. Монгол Улсад байгаа 30 гаруй асрамжийн төвд 1000 гаруй хүүхэд өсөн торниж байна. Энэ бүх тоон мэдээллийг нэгтгээд харахад нийт хүүхдийн 50 хувь нь тодорхой хэмжээгээр асуу дал дунд өсөн торниж байна гэж харагдаж байгаа юм. Хүүхдийн эрх хамгааллын шинэчилсэн найруулга буюу хуулийн төсөлд дээр дурдсан хүүхдүүдээс гадна бүтэн гэр бүлд өсч байгаа хүүхдүүдэд ч хараа хяналт, хайр халамж, хууль зүйн хамгаалалт хэрэгтэй учраас эрх зүйн тодорхой дэвшилттэй зохицуулалтыг нийгэм даяараа хүлээж байгаа юм. Ер нь хүүхдийн эрх хамгааллын халуун цэг хаана өрнөдөг вэ гэхээр гэр бүлийн орчинд. Гэвч гэр бүл дэх хүүхдийн эрх хамгааллын асуудал өнөөдөр маш эмзэг түвшинд очсон. Жишээ нь, ЦЕГаас гаргасан оны төгсгөлийн тоон мэдээллээс 2023 оны байдлаар гэмт хэрэгт өртсөн хүүхэд 1540, гэмт хэргийн хохирогч болсон хүүхдийн тоо 2014, гэмт хэргийн улмаас нас барсан 92, гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн 177, бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн 358 хүүхэд байна гэж мэдээлж байна.

Энэ төрлийн гэмт хэрэгтнүүдийг химийн тариагаар хөнгөвчлөх шийтгэл оногдуулдаг хуультай болтол тэмцэнэ

Ингээд харахаар хүүхдүүд мянга мянгаар гэмт хэргийн хохирогч, холбогдогч болоход аав ээжийн анхаарал халамж, хараа хяналт хаана орхигдов гэдэг асуудал үүснэ.

-Суурь нөхцөл байдал үнэхээр хүнд сонсогдож байна. Бидний асуулт Хүүхдийн эрх хамгааллын хуулийн талаар байсан ч түүнийг тодруулахаас өмнө онцолж асуух нэг асуулт байна. Хүүхдүүд ямар төрлийн гэмт хэргийн хохирогч болох явдал их байна вэ?

-Энэ талаар хүүхдийн эрхийн судлаачийн хувьд анализ хийж үзсэн. Эрүүл мэнд халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэргийн хохирогч болж байгаа тохиолдол нийт гэмт хэргийн 30 гурй хувийг эзэлж байна. Үүний тодорхой жишээ, сая хэд хоногийн өмнө сошиал орчинд бага насны хүүхдийг “Нохойтой гарлаа” гээд нас биед хүрсэн, тохьтой томоотой байрын насны хүн өшиглөсөн бичлэг түглээ. Томчууд хүүхдийг яаж дорд үзэж дээрэнгүй хандаж байгаагийн тод жишээ бол тэр.

Үүний дараа жин дарж орж ирсэн хэрэг бол хүүхэд авто тээвэр ашиглалтын журам зорчих гэмт хэргийн хохирогч болдог байдал 20 орчим хувийг эзэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, зам тээврийн ослын улмаас жилд дунджаар 50 гаруй хүүхэд амь насаа алдаж, 700 гаруй хүүхэд мөргүүлж, шүргүүлж бэртэж гэмтдэг. Гуравт, бэлгийн халдашгүй дархан байдлын эсрэг хохирогч болж байгаа хохирогчид 19 хувь байна. Дээр нь эрүүл мэндийн шалтгаанаар осол гэмтлээр нас барж байгаа хүүхдийн тоог нэмбэл хязгаараа алдана. Ингээд харахаар бид ямар нөхцөл байдалд хүүхдүүдээ амьдруулж байна вэ. Украин Орос хоёрын дайнд ийм олон хүүхэд өртөж байгаа болов уу. Энэ аюулыг л шийдэх гэж хүүхэд хамгааллын хууль тодорхой эрх зүйн дэвшлийг авчирч, нийгэмд хүлээгдэж байгаа олон асуудлыг шийдэх учиртай.

-Өнгөрсөн намар хуулийн төслийн хэлэлцүүлэг дээр хүүхэд хамгааллын төсөв гишүүдийн хурал цуглаанаар уудаг кофеноос ч хямдхан байна гэсэн шүүмжлэл өрнөж байсан. Үүнийг хуулиар хэрхэн хамгаалж өгөв?

-Миний бие Хүүхэд хамгааллын хуулийн төслийн ажлын хэсэгт орж ажилласан. Энэ нь өнгөрсөн хугацаанд хүүхдийн эрхийн хамгааллын чиглэлээр тууштай ажилласан хөдөлмөр зүтгэлийг минь үнэлсэн, нийгмийн дунд ямар асуудал байгааг хууль тогтоогчид, ажлын хэсгийнхэн сонсъё гэсэн эрмэлзэл байсан болов уу гэж талархсан. Ажлын хэсэгт нэлээд санал санаачилгатай ажилласан. Амьдрал дунд байсан маш тодорхой зарчмын асуудлыг дэвшүүлсэн нь хуульд тусгалаа олсон гэдгийг онцолмоор байна.

Хүүхэд хамгааллын төсөв бол олон жил ярьж ирсэн эмзэг сэдэв. Хүүхэд хамгааллын төсөв 2017 онд 900 орчим сая төгрөг байсан бол 2018 онд 6.4 тэрбум төгрөг болж нэмэгдэж байсан түүхтэй. Тухайн үед миний бие УИХын гишүүн З.Нарантуяа болон Ардчилсан эмэгтэйчүүдийн холбооны гишүүдийн хамт Төрийн ордонд энэ талаар акц хэлэлцүүлэг зохион байгуулж байлаа. Ингэж өсөхөд тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга том үүрэг гүйцэтгэсэн. Ирэх жил хүүхэд хамгааллын төсөвд 14.3 тэрбум төгрөг тавьж байгаа гэж дуулсан.

Зөвхөн улсын төсвөөс гадна орон нутаг, байгууллага бүр хүүхэд хамгааллын тодорхой төсөвтэй байна гэж хуульд тодорхой тусгасан. “Дээрээс мөнгө ирвэл хүүхэд хамгаална” гэдэг хандлага үгүй болно гэсэн үг. Манай улсад сум хороонд хүүхдийн асуудал хариуцсан нэг ч ажилтан байгаагүй. Одоо шинээр гэр бүл хүүхдийн асуудал хариуцсан ажилтантай болно. Хүүхдийн асуудал хариуцсан бие даасан төрийн албан хаагчтай болж байна гэдэг том дэвшил.

Нөгөө талаар хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хүүхдийн эрх хамгаалал маш их тулгамддаг. Хэрэгт холбогдсон хүүхдийг яаж шалгах вэ. Хүүхдийг чи гэмт хэрэг үйлдсэн байна, үеийнхнийгээ дээрэлхсэн байна, хулгай хийсэн байна гэж чичлээд байж болохгүй. Тэр хүүхдийг дахиж гэмт хэрэгт холбогдохгүй байх, нийгэмшүүлэх, алдаагаа ойлгох, нийгмийн эрүүл хариуцлагатай иргэн болгохын тулд ямар бодлого хэрэгтэй вэ гэдэг маш нарийн зүйл. Бас хохирогч болсон хүүхдийг яах вэ. Нэр төр алдар хүндийг нь гутааж, нийгэм даяар зарладаг. Ялангуяа эмэгтэй хүүхдийг “Яах гэж ийм хувцас өмссөн юм, яах гэж баар савны үүдэнд явав, яах гэж гудамж талбайд алхаж явав, яах гэж такси барьсан юм” гэх мэтээр бөөрөлхөнө. Хохирогчийн талаарх мэдээллийг нь нууцлах тухай ойлголт маш хүнд. Ингээд хүүхэд сургууль руугаа алхах жим хаалттай болчихдог. Амьд явахын аргагүй хүнд дарамттай учирдаг. Тиймээс аль болох хүүхдийн эрх хамгааллын чиглэлээр ажилладаг субъектүүд шуурхай ажилладаг байх хэрэгтэй. Тухайлбал, хүүхдийн эрх хамгааллын чиглэлээр ажилладаг хүүхдийн сэтгэлзүйчтэй холбогдож сэтгэл заслын болон учирсан нөхцөл байдлыг даван туулах сургалтад хамруулах ёстой. Сүүлийн тав зургаан жил Сэтгэлзүйч багш нарын холбоо, түүний дэргэдэх “Мөрөөдлийн кактус” сэтгэл судлалын урлантай хамтран ажиллаж ирлээ. Миний гараар  дамжсан 120 гаруй хүүхдийг эмнэж өгсөн шүү. Энэ хүрээнд хуульд хохирогч хүүхдийн эрхийг хамгаалахаас гадна сэтгэл зүйн үйлчилгээг үзүүлэх “Кейс менежмент”-ийг хуульчилж өглөө. Анх ямар цэг дээрээс эхэлсэн, ямар үе шаттайгаар үйлчилгээг үзүүлэх вэ, төрийн байгууллагаас аль нь яаж оролцох вэ гэдэг тодорхой болсон.

-Үе тэнгийнхний дээрэлхэлт, цахим гадуурхалтыг зогсоох, урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд тусгасан гэв үү?

-Монгол Улс сонгууль болохоор сонгогчдынхоо тоог захын УИХ-ын гишүүн мэддэг. Бүр өнгө зүсээр нь нэрлэдэг. Тэгвэл хүүхдийн тоо төрийн захиргааны байгууллагад өөр байдаг. Үүнээс үүдэж төрийн ямар нэгэн хараа хяналтад, мэдээллийн санд бүртгэгдээгүй хүүхдүүд олон байдаг. Гэмт хэрэгт өртсөн болон хохирсон хүүхдийг төр хүүхэд хамгааллын байранд авчихвал болчихдог гэж үздэг. Тэнд байгаа 30 хүүхдийг өглөө бүхэн 30 машин 30 сургууль руу зөөх үү гэхээс асуудал эхэлдэг. Хохирогч хүүхэд дараагийн сургуульд хамрагдах, гэртээ ойр сургуульд шилжин суралцах давуу эрх боломжийг хуулиар зохицуулж өгөх ёстой. Гэтэл хамран сургах тойргийн хүүхэд биш байна, авахгүй гэдэг. Би бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч болсон есхөн настай хүүхдийг шилжүүлэн сургах асуудлаар Улсын тэргүүний 84 дүгээр сургуулийн захирал гэх эрэгтэйтэй уулзахад “Манай хамран суралцах тойргийн хүүхэд биш, та хүүхдээ аваад гар” гэсэн үг сонсож байсан. Үүнийг нэг өмгөөлөгч биш төрийн байгууллагынхан хийх ёстой. Тийм учраас хүүхдийн мэдээллийн сан хэрэгтэй. Энэ асуудлыг хуульд тусгаж өгснөөрөө сайшаалтай зүйл болсон.

Хүүхдүүдийн дунд үе тэнгийнхний дээрэлхэлт газар авсан. Манай улсын насанд хүрсэн иргэдийн цахим хэрэглээний соёлгүй хандлагын үр дагавар хүүхэд дээр бууж байгаагийн илрэл үе тэнгийнхний дээрэлхэлт, цахим гадуурхалт шүү дээ. Бид хүүхдийн өмнө толь болон амьдарч байгаагаа ухамсарлахгүй байна. Энэ тухай шинэ хуульд үе тэнгийн дээрэлхэлтийг үүсгэсэн болон хохирсон хүүхдүүдтэй уулзаж энэ асуудлыг таслан зогсоож, гаргахгүй байх ямар алхамуудыг хийх ёстой вэ гэдгийг нарийн тусгаж өгсөн. Шууд хүүхдийг буруутгахаас илүү урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэхэд чиглэсэн зохицуулалтуудын талаар хуульд тусгасан. Мөн дээр нь интернет үйлдвэрлэл, эрхлэгчдийн үүрэг хариуцлага хуулиар тодорхой болж байна.

-Гэмт хэрэг зөрчилд өртсөн, хохирогч болсон хүүхдийг яаж хамгаалах талаар тодруулж ярихгүй юу?

-Хуульд орсон дэвшилттэй зүйлүүдээс хүүхэд хамгааллын үйлчилгээний хэлбэр юм. Өмнө нь манайд энэ асуудал ойлгомжгүй явж ирсэн. Шуурхай тусламж, хүүхэд хамгаалах нөхөн сэргээх үйлчилгээ гэж юу вэ, хүүхдийн эрх хамгааллын урьдчилан сэргийлэх үйлчилгээ гэж юу вэ гэх зэргийг тодорхой болгосон. Тодруулбал, хүүхдийг гэр бүлээс нь тусдаа орчинд яаж хамгаалах явдал их ярвигтай явж ирсэн. Бодит амьдрал дээр хүүхдүүд гэр бүлээс тусгаарлагдсан тэр орон зайд орхигддог. Аав ээж нь Солонгост ажил хийх гээд явахад хүүхдүүд нь айлд үлддэг. Гэр бүл цуцаллаа, хүүхэд хэн нэгний асрамжид үлдэнэ.  Орхиод явсан эцэг, эх нь ямар асрамж халамжийн үйлчилгээ үзүүлэх вэ. Одоогийн Гэр бүлийн тухай хуулиар хүүхдийн тэтгэмж төлчихөд болчих юм шиг байдлаар зохицуулагдаж байгаа нь нийгмийн харилцаанд хамгийн их шүүмжлэл дагуулж байгаа. Эцэг эх нь нас барсан хүүхэд яах вэ, эцэг эх байх эрхээ хасуулсан, шүүхийн шийдвэрээр сураггүй алга болсон, хорих ял авсан, эсвэл эрх зүйн чадамжгүй гэж тооцогдсон бол хүүхдийг хэн яаж асран хамгаалж, хүмүүжүүлэх вэ. Аав ээжийн хэн нэг нь урт хугацаагаар эмчлүүлж байгаа үед, цагдан хоригдож байгаа, ял эдэлж байгаа гэдэг шалтгаанаар хүүхдээ тэжээж тэтгэх үүргээ биелүүлэхгүй байгаа бол яах вэ. Эцэг эх нь хоёулаа хүүхдээ зодож хүчирхийлдэг, архидан согтуурдаг зэрэг тохиолдлуудад хүүхэд хохирогч болж үлддэг. Жишээ нь, сүүлийн жишээ гэхэд Зариг.мн цахим хуудасны захирал Н.Өнөрцэцэг цагдан хоригдоод явахдаа өөрөө ч хэлж байсан. “Ард байгаа бага насны хоёр хүүхдэдээ сэтгэл зовниж байна. Хоёр хүүхдийг асран халамжлах хүн байхгүй” гэсэн. Яг л энэ. Тэр хүүхдүүдийг хэн асарч хамгаалах вэ. Ээж нь, аав нь байхгүй орон зайд хүүхэд эрсдэлд өртвөл яах вэ. Хэнийг буруутгах вэ гэдгийг тодорхой зааж өгөх ёстой юм. Хуулийн хүрээнд үүнийг зааж өгснөөрөө ач холбогдолтой.

-Ямар байдлаар хуульчлав?

-Асралт гэр бүлийн зохицуулалт гэж орж ирж байна. Гэр бүлийн хайр халамжаас хол, эрсдэлт нөхцөлд байгаа хүүхдийг тодорхой хугацаанд гэр бүлдээ авч асран халамжилж байгаа гэр бүлийг бий болгоно. Үр хүүхэд цөөтэй, үр хүүхэд авч хажуудаа байлгах сонирхолтой бүтэн гэр бүлүүд хороо дүүрэгтээ бүртгүүлнэ. Ингээд тодорхой шаардлага хангасан тохиолдолд тодорхой хугацаанд тухайн хүүхдийг асрамжилна гэсэн үг. Асралт гэр бүлүүд ингэж бий болбол дээрх хайр халамж хэрэгтэй хүүхдүүдийн асуудлыг шийдэхэд үр дүнтэй гэж ажлын хэсэг үзсэн.  Мөн гамшиг онцгой байдлын үед хүүхдийг хэрхэн хамгаалах вэ гэдгийг Монгол Улсын хуулиар зохицуулаагүй явж ирсэн байсан. Ковид цар тахлын үед хүүхдийн эрх яаж зөрчигдсөнийг бид харсан шүү дээ. Энэ үед салбар дундын бодлого хэрэгжүүлэх субъектүүдийг хуульчилж өгч байна. Энэ мэтчилэн дэвшлүүдтэй хууль батлагдлаа.

Гэхдээ үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд хариуцлагыг ямар байдлаар оногдуулах вэ гэдгийг орхигдуулсан нь учир дутагдалтай. Өөрөөр хэлбэл, хүүхэд хамгааллын хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй субъектүүдийг хэрхэх талаар Зөрчлийн болон Эрүүгийн хуульд зайлшгүй тусгах ёстой. Гэтэл энэ зохицуулалт орхигдсон. Үүнийг дараагийн УИХ-ын чуулганаар засч залруулна гэж найдаж байна.

-Сүүлд таныг Дорнод аймагт бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч болсон эмэгтэйд өмгөөллийн үйлчилгээ үзүүлж, шүүх хурал дээр ялсан тухай сонслоо. Энэ тухай тодруулж болох уу?

-Миний хувьд сүүлийн зургаан жилийн хугацаанд хуульч хүний нийгмийн хариуцлагын хүрээнд бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүдэд хууль зүйн үнэ төлбөргүй туслалцаа үзүүлнэ гэдэг байр сууриа илэрхийлж, энэ чиглэлээр бодитой ажил хийж ирсэн. Өнгөрсөн жилийн хувьд 6-16 нас хүртэлх 20 гаруй охидод, мөн энэ төрлийн хохирогч болсон дөрвөн хүүг үнэ төлбөргүй өмгөөллөө.

Нэг зүйл онцолж хэлэхэд, бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч болж амиа алдсан 12 настай охины хэргээс үүдэж нийгэм даяараа хуулийн хариуцлагыг чангатгая гэж шуугьсан. Түүнийг ч хийсэн. Ингэснээр энэ гэмт хэргийн тоо багасч байна уу гэвэл үгүй. Би ганц жишээ хэлье. Сүхбаатар дүүрэгт өнгөрсөн ес, аравдугаар сард гэхэд нэг хороон дээр бэлгийн хүчирхийллийн долоо, найман хэрэг гарлаа гэж хүүхэд хариуцсан мэргэжилтэн халаглаад сууж байна. Саяхан төрсөн охиноо, дээр нь дүүгийнхээ охин хүүхдийг бүтэн жилийн турш хүчирхийлж байсан эцгийн шүүх хуралд орлоо. Би төрсөн охиноо хүчирхийлсэн аав болон өвөөгийн 10 орчим хэрэг дээр ажилласан байна. Ойр тойрны таньдаг мэддэг хүмүүс битгий хэл төрсөн эцэг нь, өвөө нь үр хүүхдэдээ халдаж байгаа явдлыг ухамсарт хүний хийх үйлдэл биш гэж би үздэг. Эдгээр этгээдүүд болон хүчингийн гэмт хэргийг давтан үйлдээд байгаа хэрэгтнүүдэд эрүүгийн хариуцлагын ялын хэмжээг нэмэгдүүлэх нь чихний хажуугаар нь өнгөрчихөж байна. Тиймээс энэ төрлийн гэмт хэрэгтнүүдийг химийн тарианы аргаар хөнгөвчлөх замаар ял шийтгэл оногдуулъя гэж сүүлийн таван жил ярьж байна. Үүнийг УИХ-д хууль болтол нь тэмцэнэ. Намайг юу гэж хэлж доромжлох нь хамаагүй. Энэ тухай миний хувьд цоо шинээр яриад дэвшүүлж байгаа шийдэл зүйл биш, дэлхийн улс орнууд хэрэгжүүлж байна. Сүүлд БНСУ энэ төрлийн гэмт хэрэгт ялаа нэмээд үр дүнд хүрэхгүй юм байна гээд химийн тариагаар хөнгөлөх аргыг сүүлийн дөрвөн жил туршиж гэмт хэрэг 40 хувиар буурлаа хэмээн хуулийн байгууллага нь танилцуулж байна. Европын орнуудад ч хэрэгжүүлж байна.

Бага насны хүүхдээс гадна өсвөр насны, нас биед хүрсэн эмэгтэйчүүдийн бэлгийн эрх чөлөөнд халдах, тэднийг доромжлох, үл хүндэтгэлтэй хандах явдал манай улсад байсаар байгаа. Ялангуяа бэлгийн дарамт учруулах асуудлыг Эрүүгийн хуулиас хассан нь ял завших нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Тэр бүү хэл хүчиндэх гэмт хэргийг үйлдчихээд “Би гэмт хэрэг үйлдээгүй” гэж мэлзэж, мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад янз бүрийн арга саамаар нөлөөлөхийг оролддог явдал байсаар байдаг.

Үүний нэг жишээ нь Дорнод аймгийн жишээ. Сэтгүүлч таныг асуусан болохоор товч хариулъя. Энэ хэрэг гараад хоёр жил болсон. Эрүүгийн хэрэг үүсгэхгүй нэлээд хугацаа өнгөрч, дараа нь хохирогчийн харьяаллын дагуу Налайх дүүрэг рүү шилжүүлж, буцаад гэмт хэрэг гарсан газар Дорнод аймаг руу шилжүүлсэн, хэд хэдэн удаа хаах саналыг цагдаагаас прокурорт хүргүүлж, хэргийн өнгө зүсийг өөрчилсөн гэж хохирогчийн хувьд “Хэлмэгдэж доромжлолын туйлыг амсаж байна” гэж хэвлэл мэдээллийн байгууллагад хандсан юм билээ. Цахиур.мн мэдээллийн сайтаас над руу холбогдож “Энэ хэрэг дээр ажиллаж өгөөч” гэж хандсан. Бүтэн жил жим гартлаа явлаа. Явсаар ямартаа ч “Би гэм буруугүй, хэрэгсэхгүй болгуулна” гэж бардам байсан гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн гэмт буруутайг шүүх тогтоож шийдсэн. Хариуцлагын хурал дээр “Уучлаарай би согтуу байжээ, согтуудаа ийм зүйл үйлджээ” гэдгээ илэрхийлсэн. Хохирогч охин “Уучлаарай гэдэг үгийг хоёр жилийн турш хүлээж байсан. Энэ үг надад амьдрах итгэл өглөө” хэмээн сэтгэлийн үгээ хэлж байсан.

Ер нь хохирогчид сэтгэл зүйн болон өмгөөлөл хууль зүйн үйлчилгээ үзүүлнэ гэдэг цогц ажил байдаг. Ер нь хүнд гомдолтой сэтгэл дундуур байна гэдэг хэцүү. Түүнийг даван туулж байж амьдрах итгэлийг олж авдаг.

Тиймээс хохирогчийг хамгаалах сэтгэл зүйг нь илааршуулах бодлого зайлшгүй хэрэгтэй. Тийм ч учраас миний олон жил ярьсан зүйл хуульд тусгалаа олсон. Гэмт хэргийн хохирогчид сэтгэл санааны хохирлыг тооцож олгодог олон улсын жишгийг бий болгооч гэж удаан ярьж ирсэн. Шүүх шинжилгээний хуульд энэ асуудал тусгалаа орж, бодитой дэвшилт бий болж байгаа.

Монголын эдийн засаг өнөөдөр гуравхаан уурхайн нуруун дээр байгаа. Үүний нэг нь Оюу толгой. Учир мэдэх, арай эрүүл сэтгэлгээтэй, Монголын төлөө цохилох зүрхтэй бүхэн үүнийг хэлж ярьж, уйгагүй мэдээлж, бичиж яваа. Явсаар ч байна. Учир нь Оюу толгой бол Монголын тусгаар тогтнолын баталгаа, гуравдагч хөршийн том хөрөнгө оруулалт.

Гэтэл сонгууль дөхөж, улстөрчид идэвхжихээрээ үеийн үед Оюу толгойг л зүхэж эхлэх юм. “Монголын хамаг баялгийг өм цөм, ёнхийтол нь ухаж байна… бидэнд наалдаж байгаа юм юу ч алга… Монголоос олж байгаа орлогоосоо хэд дахин бага татвар төлдөг…” гэхчлэнгээр Оюу толгойг зүхсэн, буруутгасан улстөрчид, ТББ-ууд ёстой л борооны дараах мөөг шиг олширдог. Элдвээр хэлж, яаж л харлуулж болох тэр бүхнээр Оюу толгойг “буддаг”. Эсэргүүцэл, жагсаал акц хийдэг. Тэдний энэ үйлдлийг нийгмийн тодорхой хэсэг итгэж хүлээж авч байгаа учраас улстөрчдийн оноо авах, нийгэмд танигдах арга нь Оюу толгой болчихсон.

Оюу толгойн ТУЗ, хэвлэл мэдээллийн албанд монголчууд ажилладаг. Мэдээж дэлхийн том уурхайн стандартаар цалинжина. Монголд сарын 20, 30 сая төгрөгийн цалин авна гэдэг бол мөрөөдлийн зүйл. Ядуу хоосон байгаа өнөөдрийн монголчууд ийм цалин хараад ухаанаа алддаг байх. Тэгээд хамгийн түрүүнд энэ цалингаасаа л салахгүй шүү. Хэрвээ тэгвэл би өөдийн бараа харахгүй нь гэж боддог байж таарна. Ийм өндөр цалингаасаа салахгүйн тулд дэлхийн жишиг бол улам сайн ажиллах. Илүү санаачилга, илүү хичээл зүтгэлтэй ажиллах ёстой. Тэр ажлынхаа төлөө үхэн хатан зүтгэдэг. Ингэж амьдралынхаа, ажлынхаа баталгааг бий болгодог.

Харин монголчуудын хувьд хэл аманд л орчихгүй юмсан гээд хяраад хэвтчихдэг. Хэл аманд орчихгүйхэн шиг дуугүй цалингаа аваад байж байя гэж ханддаг. Нэг ёсондоо ингэж бэртэгчин загнадаг. ТУЗ-ийн гишүүн нь ч тэр, Монгол захирлууд нь ч тэр, хэвлэл мэдээллийн ажилтнууд нь ч тэр чив чимээгүй, юу ч хийдэггүй. Учир нь хэл аманд орохгүй байх хамгийн шалгарсан арга бол юу ч хийхгүй байх. Хийсэн хүн сайн муугаараа хэлүүлж, хийгээгүй хүн галаас, шүүмжлэлээс хол байдаг нь нэгэнт жам болсон зүйл.

Ямар ч хэл ам гарахгүй болохоор гадаад удирдлагууд нь ч болоод байгаа юм байна гэж боддог биз. Оюу толгой Монголд муу нэртэй байгааг эндэх удирдлагууд цааш нь дамжуулж хэлэхгүй байгаа шүү дээ. Худлаа мэдээлэл өгч байгаа биз. Маш сайн байгаа. Монголд жилд тэдэн сая ам.долларын татвар төлж байгаа. Удахгүй эрчим хүчээ өөрсдөө хангана. Дэлхийн стандартад нийцүүлж байна. Усны хэрэглээг ингэж багасгаж, ингэж зохицуулж байна. Ийм нөхөн сэргээлт хийсэн. Энэ бүхнээр Рио Тинтогийн нэр хүнд Монголд ингэж өсч байна. Гадны хөрөнгө оруулагчид ингэж нөлөөлөхөөр ажилласан.Монголын гурван том уурхайн нэг учраас Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтыг монголчууд бурхан шиг шүтэж байгаа гэж Монгол захирлаасаа авахуулаад цэвэрлэгчээ хүртэл бүгд мэдээлж байгаа байх. Гэтэл бодит байдал дээр Монголын нийгэмд Оюу толгой үргэлжид муу нэртэй явж ирлээ.

Энэ бүхэнд Оюу толгойн Монголын талаас ямар ч хариу тайлбар гаргадаггүй. Бодвол хоёрын хооронд юман дээр элдэв тайлбар өгөхгүй, шалчигнасан юман дээр ярьж доошоо орохгүй гэж боддог байх. Гаслантай нь үнэн гутлаа үдэж байхад худал уулыг давна гэгчээр ингэх тусам Оюу толгой компани олон нийтийн дунд нэр хүндээ улам алдаж байдаг. Монголын нийгэм бодитоор Оюу толгойн талаар өнөөдөр ямар бодолтой байгааг тандлаа л даа. “Дэлхийн хэмжээний том компанийн хөрөнгө оруулалт учраас Монголынхоо ахуйгаас арай соёлжсон дэг журамтай. Арай орчин үеийн технологийг ашигладаг болохоос Монголыг луйвардаж байгаа компани. Эх орны баялгийг хэдэн мянган машинаар, хэдэн сая тонноор зөөж байгаа ч монголчууд ямар ч ашиг хүртэхгүй л байгаа юм билээ шүү дээ. Яахав хэцүү хөтүүг хийж байгаа уурхайн ажилчид биднээс хэд гурван төгрөгөөр илүү цалин авдаг юм шиг байгаа юм. Гэхдээ Монголын улс төрд яваад ямар ч нэр нүүргүй болчихсон хүмүүсийн орогнох газар Оюу толгой болсон. Монголоо тоносон тэд ямар гавьяа байгуулсан гэж тийм өндөр цалин авдаг юм бэ” гэхчлэнгээр дүгнэж байна. Үүнийг гудамд таарсан хүнээс, сошиал дахь сэтгэгдлүүдээс хэдэн зуу, хэдэн мянгаар нь уншиж, сонсож болно.

Ийн буруу ойлголт газар авахад Оюу толгойн монгол удирдлага ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн. Учир нь дээр бичсэнчлэн тэд юу ч хийхгүй байснаас болж ийм ойлголт нийгэмд түгсэн. Тэд Оюу толгойн талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр түгээдэггүй. Бодвол Монголын хэвлэлүүд юмОюу толгойн үнэ цэнэ, ач холбогдлыг өөрсдөөс нь ч илүү тайлбарлан таниулсан мэдээ нийтлэл гаргадаг учраас угаасаа манай компанийг дэмждэг юм билээ. Аясаараа явж л байг гэж ханддаг байх. Тиймдээ л олон нийтийн сүлжээнд хэд мянган дагагчтай инфлүүнсэр гэж хэлэгддэг залуусыг онгоцоор авч явж 5, 10 секундын ямар ч агуулгагүй, үр нөлөөгүй сторийг зар сурталчилгааны ажил гэж боддог болов уу. Үгүй шүү дээ.

Тэд Эрдэнэт үйлдвэрээс суралцах хэрэгтэй. Эрдэнэт компанийнхан олон нийт, хэвлэл мэдээлэлтэй харьцахдаа гойд сайн.

“Эрдэнэтийн овоо өнгөтэй байна. Энэ зууны царай байна..” гэхчлэнгээр дуу хүртэл гарснаас нь үүнийг дүгнэж болно. Саяхныг хүртэл Оросын мэдэлд байсан Эрдэнэт үйлдвэрийг мон-голчууд бурхны аврал шиг л ярьцгаадаг. Угтаа дөнгөж 2016 онд л монголчууд Эрдэнэтийн 49 хувийг худалдаж авч, бүрэн өөрийн мэдлийнх болголоо. Инээдтэй шүү, зарим улстөрчид Эрдэнэт юу эсийг шахдаг байсныг монгол даяараа л мэддэг. Гэхдээ монголчуудыг Эрдэнэтийг Оюу толгой шиг шоовдорлодоггүй. Учир нь тэд энэ хөрсөө аль социализмын үед л тавьчихсан. Тэдний пиар айхавтар л даа.

Тиймээс Оюу толгойнхон үүн шиг ажиллах ёстой. Оюу толгойн монгол удирдлагууд компанийнхаа төлөө зүтгэх хэрэгтэй. Реклам сурталчилгаа хийж байна гээд Монголын ахуйд тохирохгүй сонин юм хийх юм. Телевизийн нэвтрүүлэг дотор “..нэг ч хүн үлдээхгүй бүгдээрээ хамтдаа алхана” ч гэх шиг. Монголын ахуйд буусан, монгол ухаанаас гарсан реклам хийж баймаар байна. Хэл, хөлд ороогүй байхаасаа гадаад явж өндөр дээд боловсрол эзэмшсэн зарим удирдлага тэнд бий байх. Реклам сурталчилгаа, мэдээлэл нийтлэлийн талаар “А” ч үгүй удирдлага ч байгаа байх. Хэл усандаа сайн ч хэвлэл мэдээллийн чиглэлээр маруухан хэвлэлийн ажилтан бий байх. Тийм бол дотоодын хэвлэлүүдтэйгээ ойр ажиллах хэрэгтэй. Цагаа тулахаар инфлүүнсэрүүд юу ч чаддаггүй юм.

Ер нь ч тэгээд Оюу толгойн монгол удирдлагуудыг сольж баймаар юм байна. ТУЗ, хэвлэл мэдээллийн ажилтнуудыг нь үнэхээр муу ажиллаад байна шүү дээ. Нийгмээ мэдэрч, ойлгохгүй байна. Монголоос тасарсан цалин аваад Монголын ахуйгаасаа хөндийрчихдөг юм байх даа.

Төгсгөлд нь хэлэхэд, манай сонин Оюу толгойг гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт, тусгаар тогтнолын баталгаа гэж байнга дэмжиж,мэдээлж ирсэн. Учир нь автономит Монголын ноёдын цор ганц хүсэл мөрөөдөл нь гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт, тэр дундаа барууны хөрөнгө оруулалт, харилцаа байсан юм. Үүлэн чөлөөний нар шиг олдсон тэр богинохон боломжид тусгаар тогтнолоо дахин мандуулсан тэдний туйлын хүсэл, мөрөөдөл нь энэ юм. Тиймээс бид гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт, харилцааг эцэг өвгөдийн захиас гэж хардаг. Тусгаар тогтнолын баталгаа гэж үздэг. Тиймээс л Оюу толгойг өмөөрөх бүхнийг хийдэг. Засмаар бүхнийг шийрэгнэлгүй шүүмжилдэг.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ