Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Монгол суу ухааны академийн ерөнхийлөгч З.Бат-Отгонтой ярилцлаа.

-Нэвтрүүлгээс харахад Жаняа дахь монголчууд маань хэл яриа, аялга, хувцас хунар гээд яг халхаараа байгаа нь хэн хүнд дотно санагдсан байх. Өөр онцлог танд ажиглагдав уу?

-Царай зүс, цус ген, хэл аялга, монгол соёл, зан заншил нь огт хувираагүй нь үнэхээр сэтгэлд өег санагдсан. Энэ олон арван жил яг тэр язгуурын уугуул шинжээ хадгалж чаджээ. Тэр бүү хэл манай ар монголчуудаас ялгаатай нь найман настай балчираас наян настай буурал хүртлээ бүгд уртын дуугаа дуулдаг. Уртын дуу мэдэхгүй нэг ч хүн алга. Нэг уртын дууг 30-40 бадаг дуулж байна. Урын санд нь нийт 200 гаруй уртын дуу байдаг гэж байна. Монголоос гарч явахдаа л эцэг дээдэс нь дуулж, мэдэж байсан нь тийнхүү өвлөгдөж ирсэн байна. Ууц шүүс хөндөж, ёс гүйцэтгэж байгаа нь манайхаас өөр юм билээ.

-Яг хуучин ёс заншлаараа өвлөгдөж иржээ…

-Эндээс авч явсан яг тэр ёс заншлаараа байна гэсэн үг. Манайх найр хурим болохоор нийтээрээ зохиолын дуу дуулдаг даа. Тэгвэл тэд зохиолын дуу гэж мэдэхгүй. Уртын дуугаа бага балчираас настан буурлууд нь хүртэл дуулж байна. Бид өөрийн гэсэн тусгаар улстай. Өөрийнхөө тааваар эрх чөлөөтэй. Гэтэл түүх соёлоо авч явж чадаад ч байгаа юм шиг, үгүй ч юм шиг. Социализмын үед бүгд оросжсон. Ардчиллаас хойш бүгд баруунжаад, европжоод ер нь монгол хүн гэхэд санаа зовмоор болжээ гэж бодогдсон шүү. Гунигтай санагдсан.

-Монголдоо ирж амьдаръя гэсэн туйлын хүсэл эрмэлзэлтэй л байдаг байх даа. Энд төрөл төрөгсөдтэйгөө холбоотой байдаг гэнэ үү?

-Монголоос 1910-аад оны эхээр гарсан хүмүүс нь одоо амьд сэрүүн байсан бол 110 гаруй насыг зооглож байх нь. 1920-иод онд гарсан нь 100 гаруй жил, 1930-аад онд гарсан нь 90-ээд жил болж байгаа гэсэн үг. Тэгэхээр одоо байгаа настанууд нь тэндээ төрж өссөн, Хятадын иргэншилтэй болсон байж таарна. Настанууд нь эцэг дээдсийнхээ нутгийг нэг үзчихээд үхэх юмсан гэж байна лээ. Харин хөдөө байдаг залуучууд нь “Санаагаар болдог сон бол Монголдоо ирж очоод амьдрах юмсан” гэж байсан. Би бас нэг малчин айлд зочилсон. Гэрийн эзэн нь 60 арай хүрээгүй насны хүн байсан. Тэрбээр “1989 онд хоёр улсын хил онгойход зарим боломжтой хүмүүс нь Монголд очиж ахан дүүсээ олж уулзсан. Монголоос хүртэл төрөл төрөгсөд нь тэднийг хайгаад очсон. Нааш цааш жаахан ирж очицгоосон” гэж байв. Тэдний садангийн нэг айл хүүхдээ аваад Говь-Алтайд эцэг эхийнхээ нутагт ирж л дээ. Гэтэл хүү нь эцэг дээдсийнхээ нутгийг үзчихээд дэвхэрч цовхрон уйлаад, бухимдан хэлж байсан гэнэ лээ. Ийм сайхан нутгийг хаяад явчихдаа яадаг байна аа гэж. Тэгэхээр тэд өнөөдөр янз янзын шалтгаанаар хэлж чадахгүй байгаа болохоос дотор нь ийм л бачуурал байгаа. Гаргасан нь тэр залуу боловч тэр настанууд бүгд л эх нутгаа санасан хүсэл тэмүүлэлтэй байгаа. Яагаад гэвэл тэнгэрт хальсан өвөг дээдсийнх нь туйлын хүсэл мөрөөдөл байсан нь ойлгомжтой шүү дээ. Мэдээж монгол хүн л юм чинь салаад явсан сүрэгтээ буцаад нийлчих юмсан гэсэн хүсэл хэнд нь ч байгаа. Ер нь уншиж судалж байхад нэг зүйлийг тод тогтоож авсан. Гаднын янз бүрийн улс орны хүмүүс гадагшаа яваад өөр оронд очиж амьдардаг. Тэд буцаж нутагтаа ирэх нь ч байна. Дийлэнх нь ирдэггүй гэж байгаа. Харин монгол хүн бол хэдэн жил өнгөрөх нь хамаагүй заавал эх орондоо ирдэг гэдэг. Одоо дэлхийн өнцөг булан бүрд монгол хүн амьдарч байна. Гэвч тэд нас нь ахихын цагт заавал Монголдоо ирдэг. Тэгэхээр монгол хүн эх орноосоо амин уяатай байдаг. Энэ утгаар нь бодсон ч нутгаасаа гарсан тэр хүмүүс сүрэгтэйгээ нийлье гэж бодно. Тэгээд ч тэд бол зургаан сая өвөрмонголчууд биш. 180 мянган дээд монголчууд биш. Тэд бол 420 гаруйхан халх монголчууд. Бүр цөөхүүлээ. Нийгмийн учир шалтгааны улмаас хэлж чадахгүй байгаа болохоос бүгд л Монголдоо ирэх хүсэлтэй байгаа. Настан буурлуудынх нь ярьж байгаагаар аав ээж, өвөө эмээ нь нутгаа их санаж байна гэж үргэлж ярьдаг байж. “Аж Богддоо хүрэх юмсан. Үнэхээр сайхан газар сан. Гурван хонь хургалаад таван ямаа ишиглүүлчихвэл сүүгээ саагаад цагаан идээгээ хийгээд өвөлжчихдөг байсан. Хонь, ямаа таана, хөмүүл иднэ. Хавтгайн ноос нь бөөн бөөнөөрөө унадаг байсан” гэж буурал ээжийнхээ нутгаа санан дурсаж ярьдаг байсныг хуучилж байна. Энэ мэтчилэн хөгшчүүл хоорондоо Аж Богддоо хүрэх юмсан, Монголын ахан дүүстэйгээ уулзах юмсан гэсэн маш их хүсэл эрмэлзэлтэй улс байсан байгаа биз. Ямартай ч 1989 онд хоёр улсын хил нээлттэй болох хүртэл наашаа цаашаа явж, бие биеэ мэдэлцэж, уулзах асуудал огт байгаагүй гэсэн. Харин хил онгойхтой зэрэгцээд зарим хүмүүс Монголдоо ирсэн. Зарим нь энд ирээд буцахад нь ахан дүүстэйгээ уулзахаар эндээс хүмүүс хамт очиж байсан. Заримынх нь ах дүүсийн сураг гарахгүй, олдохгүй байна гээд янз бүр л юм билээ. Бодвол төрөл садан нь хорвоогийн жамыг үзүүлсэн л байдаг байх. Зарим нь тухайн цаг үедээ хэлмэгдүүлэлтэд өртөж нас барсан байхыг ч үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр тэр түүхэн цаг хугацаанд болсон явдлуудыг бид таашгүй. Хөөрхий тэд эцэг дээдсээсээ сонсож дуулсан зүйлсээ л ярьж байгаа юм.

-Тэнд анх хэдэн монгол дүрвэж очсон тоо байдаг юм бол. Одоо 420 гаруй халх монголчууд байна гэхээр цус холилдсон болов уу?

-Огт холилдоогүй. Бүх хэл яриа, зан заншил нь цэвэр халхаараа байна. Миний ажигласнаар цус ойртолт энэ тэр нь гайгүй. Хятадын бодлогоор өвөрмонголчууд цус холилдсоныг бүгд мэддэг. Харин эд нар тэгээгүй. Яагаад гэвэл бөглүү, буйдхан уулан дотор ороод суучихсан учир хүний анхааралд өртдөггүй байж. 1980-аад оны сүүлч хүртэл Хятадын баруун хойдын бөглүү нутагт ууланд бүгээд суучихсан ард түмэн гэх үү дээ. Тийм болохоор маш сайн хамгаалагдсан санагдсан. Тэд өвөрмонголчуудтай ч холилдоогүй. Манайх бол баруун аймагт ойрадууд, төвөөрөө халхчууд, дорнодоор буриадууд гээд олон үндэстэн ястан угсаатнууд холилдоод сууж байгаа. Монгол гэдэг нэг л үндэстэн байгаа. Ястан угсаатнуудын бүх ёс заншил холилдсон байдаг. Тэр хэрээр хоорондоо ялгагдахааргүй болчихсон. Ганьсу дахь халх монголчууд өөр ямар ч угсаатантай холилдоогүй учраас анх Монголоос авч гарсан ёс заншил нь яг хэвээрээ байгаа юм билээ.

-Шашин шүтлэгийг нь та анзаарав уу?

-Буддизм талдаа. Эд нарын өвөг эцгийг Монголоос гарч явах үед манайх буддизмд живчихсэн байсан үе. Тэр чанараараа буддизм хүчтэй юм байна гэж харсан шүү.

-Ууланд буйдхан амьдарч байсан хүмүүс үр хүүхдүүддээ эрдэм мэдлэг хэрхэн олгож байсан бол. Монгол бичиг үсгээ мэдэж байна уу. Сүүлийн үеийн залуучууд нь мэдээж орчин цагтайгаа хөл нийлүүлээд мэдлэг боловсрол олж авсан байх. Ажил амьдрал нь ямархуу явдаг бол?

-Тухайн оршин байгаа газрынхаа боловсролын системээр дамжаад манайхтай л адилхан сурч боловсорч ирсэн юм билээ. Хаа газрын жам ёс дэлхийгээр хавтгай болсон учраас сурах нь ойлгомжтой. Хамгийн гол нь гэр бүлийн хүрээнд хүүхдүүддээ олгож байгаа түүх, соёлын мэдлэг маш өндөр. Дээд сургууль төгсөөд төрийн байгууллагад, хувийн секторт ажиллаж байгаа залуучууд зөндөө юм билээ. Жаняа хотын төрийн байгууллагад ажиллаж байгаа залуучуудынхаа талаар дурдаж л байсан. Тэдэнтэй нь уулзаад ярилцлага авах гэхээр хамаагүй дуугарч болдоггүй. Социализмын үеийн үзэл суртал шиг ажил албанаасаа бас халагдчихгүйн тулд ард нь дэмжээд л гүйгээд байх юм билээ.

-Тэдний дунд ороод туулсан зовлон бэрхшээлийг нь сонсож байхад танд ямар сэтгэгдэл төрж байв?

-Туулж ирсэн түүхийг нь яриулж байхад сэтгэл өмрөөд өр өвдөөд байх юм билээ. Үнэхээр хэцүү (урт амьсгаа авав). Бид төрсөн ах дүүсээ сайн мэддэг, тэгээд тэдэнд маань ямар нэг сайн, муу зүйл тохиолдоход сэтгэлийнхээ гүнд баярлах, шаналах гээд янз бүрийн илрэлүүдийг мэдэрдэг. Гэтэл монгол хүн болсныхоо хувьд, бидний яс махны тасархай болох 420 гаруйхан халх монголчууд Ганьсу муж дахь Алаг уул, Алтан тэвш гэдэг газар өнө удаан жил сууж ирсэн байна. Зовлон жаргалыг нь сонсоод, үзээд өрөвдөхийн ихээр өрөвдсөн, өмрөхийн ихээр өмөрсөн. Миний эрх мэдэл хүрдэг бол Монголдоо бүгдийг нь аваад ирмээр л санагдсан. Зовсон ч жаргасан ч нэг дороо хамт байвал л болох юм шиг санагдсан.

-Анх таныг тэдэнтэй уулзахад элэг нэгтнээ хараад хэрхэн хүлээж авав. Өвөг дээдэс нь юу гэж захидаг байсан тухай ярих юм уу?

-Үнэхээр их хүлээлт, үнэхээр их хүндэтгэл мэдэрсэн дээ. Би Монгол суу ухааныг түгээх явцдаа өвөрмонгол, дээд монгол, шиньжан монгол, буриад монгол гээд туургатан монголчуудаар бишгүй нэг очиж мэдсэн, сурсан бүхнээ түгээж, хариуд нь тэдний хайр хүндэтгэлийг бишгүй нэг хүртсэн хүн. Гэвч Жаняагийн халх монголчуудын хайр хүндэтгэл, сэтгэл хүлээлт маш их байсан. Намайг очиход бараг л Монгол Улс тэдэн дээр яваад очиж байгаа юм шиг хүлээж авсан. Уулзахад ч яахав сайхан. Инээгээд л, баярлаад л. Харин салахад нэн хэцүү байсан. Яг ээжийгээ дагаж байгаа балчир хүүхэд шиг хөгшин залуугүй уйлна, дагана, салж ядна. Дахиад хэдхэн хором ч хамаагүй хамт байх юмсан гэсэн нүдээр, сэтгэлээр горьдон харна. …Үнэхээр хэцүү юм билээ.

-Та дахиад Жаняа дахь халх монголчуудтайгаа очиж уулзах уу?

-Ер нь очих төлөвлөгөө байгаа. Эд нараас гадна 4000 гаруй сүби монголчууд гэж бас бий. Тэд бас таван жилийн өмнөөс урьсан. Зорьж очиж уулзана, бас сурвалжилна даа.

-Хаагуур нутаглаж байгаа вэ?

-Бас Ганьсу мужид байгаа. Гэхдээ эд нараас тусдаа өөр газарт байдаг юм. Ер нь Хятад улсад нийт өөртөө засах 31 орон болон муж байдаг. Тэдний наймд нь монголчууд суурьшсан байна. Саяхан болтол бид тэднээс Өвөрмонголыг л мэддэг байлаа. Энэ бол зөвхөн нэг л муж нь. Тэнд зургаан сая өвөрмонгол сууж байгаа. Тэдний хоёр сая нь монгол хэл бичиг, соёлгүй болчихсон. Цаахна Хөхнуур муж гэж бий. Тэнд 160-180 гаруй мянган монголчууд сууж байна. Шиньжан уйгарт 130-140 мянган ойрад монголчууд сууж байна. Гансу мужид сүби монгол гэж байгаа. Цаашилбал, юнань монгол, сичуань монгол, унань монгол, хэбэй монгол гэж байгаа. Хятадын зүүн хойд орноор, Хойд Солонгосын наагуур хил орчим алтан ургийн монголчууд бас байна. Наана нь дагавар монголчууд байна. Хятадад гэхээр найман мужид 10-аад сая монголчууд сууж байна. Орост бид халимаг, тува, буриад гэж л мэднэ. Гэтэл тэнд долоон газарт монголчууд сууж байна.

-Та тэнд байгаа монголчуудтай яаж холбоо тогтоож байна вэ?

-Би “Монгол суу ухаан”-ыг түгээж яваад энэ бүхнийг мэдсэн. Монгол хүн байгаа газар болгон монгол суу ухааныг “Миний юм, манай юм” гэж хүлээж авч сурч, судалдаг. Тэр хэмжээгээрээ эргээд бидэнд баярлаж, талархсанаа илэрхийлдэг. Өглөг өглөгийн дотроос эрдэм номын өглөг шиг их дээд буян байхгүй гэж манай өвөг дээдсийн үг байдаг даа. Би туургатан монголчуудад түүх соёл өгөөгүй. Тэдний түүх соёлыг судалж мэдсэн. Харин тэдний тархи оюун ухаанд нь туйлын үнэний эрдэм мэдлэг болох монгол суу ухааныг өгсөн. Тэр туйлын үнэн л хүнийг, хүний амьдралын алдаа болоод зовлонг засдаг юм байна, сайн сайхан болгодог юм байна. Үүнийг хүртсэн гадаа байгаа монголчууд баярлаж талархсан, буян санасан, ач бодсон сэтгэлээ илэрхийлж надтай харьцдаг. Энэ олон монголчуудыг мэдэж авсан нь ийм учиртай. Ингээд тэд чинь намайг урина, очиж танилцана. Улмаар ахан дүүс бололцоод явж байгаа, сүүлийн арав гаруй жил. Ер нь олон газрын монголчууд надад хэлсэн. Монгол суу ухаан үнэхээр бидний тархи оюуныг хооллож байна гэдэг. Жишээлбэл, Хятад улс 2020 онд хос хэлний тогтоол шийдвэр гараад өвөрмонгол хүүхдүүдэд монгол хэл бичиг заахгүй болсон доо. Түүнээс хойш цар тахлын хорио цээрийн улмаас миний бие өвөрмонголчуудтай уулзаж чадаагүй байсан. Сая өнгөрсөн зун очиход тэд “Монгол суу ухаан байгаагүй бол хос хэлний дараасыг бид дийлж гарахгүй байсан” гэж хэлсэн. Тэгэхээр монгол суу ухааныг монголчууд ойшоох ойшоохгүй янз бүр л байдаг. Туургатанд байгаа монголчуудад тэр чинь босоо голч нь болж байгаа юм. Тэднийг яаж нурж унахгүй, яаж итгэлээ алдахгүй, яаж улам чангаар монголоороо босоо орших вэ гэдэг голч тэнхлэг нь болж байгаа гэсэн үг. Суу ухаан бол туургатанд амин сүнс нь болчихсон. Хаяанд байгаа Орос, Хятадад нутаглаж байгаа захын монголтойгоо уулзахад суу ухаан л ярина. Үүнийг би бардам хэлнэ.

-Та “Монгол суу ухаан”-ы талаар товч сонирхуулахгүй юу?

-Суу ухаан бол туйлын үнэний мэдлэг. Шинжлэх ухаан гэдэг бол харьцангуй үнэний мэдлэг. Хүн төрөлхтөнд тулгараад байгаа энэ их тулгамдсан асуудлууд, зовлон бэрхшээл, сорилтууд угтаа худал хуурмагийн л гай юм шүү дээ. Харьцангуй үнэн гэдэг өнөөдөр үнэн юм шиг санагдах боловч маргааш хувираад худлаа болчихдог зүйл. Хагас үнэн, хагас худлаа гэсэн үг. Тиймээс харьцангуй үнэн болох шинжлэх ухааны мэдлэгээр босгосон, бүтээсэн бүхэнд худал, үнэн хослон зэрэгцэн оршиж байдаг. Үнэн нь бидэнд өнөөдөр тус болж байгаа юм шиг санагдах ч худал нь маргааш бидэнд гай болдог. Тиймээс эцэстээ юу ч шийдвэрлэгдэхгүй. Бидний соёл иргэншил төвшрөхгүй байгаагийн гол шалтгаан энэ. Өөрөөр хэлбэл, харьцангуй үнэн хүн төрөлхтнийг гэгээрүүлэхгүй байгаа, мунхаг харанхуйгаар нь үлдээсэн. Гэтэл монгол суу ухаанд сургаснаар хүн үнэнийг таньж гэмээнэ л гэгээрнэ. Гэгээрч гэмээнэ бүх юм зөв, үнэн, шударга, сайн сайхан болно. Тэгэхээр бүх сайн сайхны үндэс гагцхүү үнэн юм, үнэнийг таних, үнэнийг хэрэгжүүлэх явдал юм. Үнэн хүнийг зөв бүхэнд дагуулдаг. Үнэн хүнд итгэл өгдөг. Үнэн амьдралын олон зовлонт асуудлыг шийдвэрлэж чаддаг. Тиймээс энэ суу ухаан чинь гадаа байгаа монголчуудын өдөр тутмын амьдралын зовлон жаргал, гуниг гутрал, мэдэх мэдэхгүй, чадах чадахгүй олон асуудлыг шийдэж өгөөд байна. Тэд “Миний амьдрал сайжирч, өөдлөн дэвжиж, зовлонгоос ангижирч байна” гээд суу ухаанд гүн талархалтай ханддаг.

-Гадаа байгаа монголчуудтайгаа уулзаад явж байхад та тэднээс Монголоо гэсэн ямар шинжийг олж хардаг вэ?

-Би монгол суу ухааныг түгээх явцдаа газар газрын монголчууддаа очлоо. Тэдний үүх түүх, зовлон жаргал, сэтгэл санаа, аль болох дотогшоо нь нэвтэрч орох гэж хичээж байна. Ингээд ярихад надад нэг л зүйл тод ажиглагддаг. Хятад улсад байгаа монголчууд бол монгол зан заншил, уламжлалдаа маш сайн анхаардаг. Манайх тэдний хажууд огт мэдэхгүй шахам. Оросод байгаа монголчууд энэ ёс заншлаа бүр гээчихсэн. Харин сүүлийн хэдэн жил сэргээх гэж хичээх болсон байна. Ялангуяа буриад, халимагууд хэл усаа сурах гээд дээл хувцсаа өмсөөд чармайж байгаа тал ажиглагддаг. Урд байгаа монголчууд маань монгол уламжлал соёл, зан заншилдаа амиа тавих шахдаг. Үүнийг хамгаалах, авч явах тал дээр маш их хичээдэг дүр зураг тод харагдаад байгаа. Тэгэхээр ар монголчууд бид тэдэнтэй харьцуулахад муу ч сайн ч өөрийн гэсэн төр улстай, эрх дураараа байгаа мөртөө хүний улс, хүний төрийн дарамтад байгаа монголчуудаасаа түүх соёлоо долоон дор анхаарч байна. Бүр дотроосоо түүх соёлоо харийнханд худалддаг бурангуй явдал ч цөөнгүй сонсогдох боллоо. Монголын түүх соёлыг судалдаг хүмүүс дэлхийд байгаа элэг нэгтнүүдээрээ явж үзмээр санагдсан. Тэдний монголоороо орших гэж нэг өдөр, нэг жил, нэг үе ч гэсэн яаж тэмүүлж байна. Түүх соёлоо авч үлдэх гэж, үр хүүхдүүддээ уламжлуулж залгуулах гэж яаж хичээж байгааг очоод, амьдрал дунд нь ороод нэг мэдэрчих юм бол монгол түүх соёлоо оролддог, харийнханд худалдаад зараад, бэлэглээд байж чадахгүй болов уу гэх сэтгэгдэл төрсөн. Үнэхээр энэ монгол түүх соёл аль улсын, ямар төрийн дор байх нь хамаагүй хаа нэг газарт тэр түүх соёлоо алдаагүй үед л дархлаатай оршдог юм билээ. Түүх соёл гэдэг бол монгол хүнийг монголоор нь байлгах дархлаа. Энэ дархлаа байхгүй бол бид Монгол гэдэг өөрийн улсдаа суугаад ч монгол биш болно. Хүн монгол гэдэг дархлаатай байх юм бол эх орон, газар шороо, нутаг орон минь, улс минь, хойч үе минь гэж тэмүүлдэг юм байна. Харамсалтай нь ар монголчуудтай юу ч ярих вэ дээ. Улстөрийнхөн бүгдээрээ нүглийн савнууд. Эрдэмтэн судлаачид нь хоолны савнууд. Нийт ард түмэн нь шуналын савнууд. Бүх юманд надад ямар ашиг ирэх юм бэ гэж ханддаг болсон. Угаасаа ард түмнийг ядуу байлгаад, бас тархийг нь хоосон болгочихоор хүссэнээрээ удирдаж болж байна шүү дээ. Тэгэхээр харанхуй хүмүүс нь эрдэм номтой хүмүүсийн оронд төр удирдаад, худал хуурмаг нь үнэн болж нийгмийн ёс тогтоогоод байхаар юу болох вэ. Ийм л цагийг цөвүүн цаг гэдэг байх. Ямар ч байсан бид гадаа байгаа монголчуудаасаа үлгэр жишээ авах цаг ирчихжээ. Тэд маань хүний төрийн дарангуйлал дор хэдэн арав, зуун жил суугаа мөртлөө яг монголоороо байгаа юм.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Нийслэлийн Ардчилсан намын дарга, НИТХ-ын төлөөлөгч Т.Батцогттой ярилцлаа.

-Та АН-ын Нийслэлийн намын даргаар томилогдсоноос хойш сар гаруй ямар ажил дээр төвлөрч ажиллаж байна. Улаанбаатарт Монголын хүн амын тал хувь нь байна. Улсын эдийн засгийн 70 хувийг эзэлж байгаа учраас Улаанбаатар хотын чиглэлээрх улс төрийн шийдлүүд сонирхолтой санагдаж байна?

-Би өмнө нь Баянзүрх дүүргийн АН-ын даргын албыг хашиж байсан. НИТХ-д хоёр удаа сонгогдсон. Нийслэлийн АН-ын дэд даргаар ажиллаж байсан. Энэ мэтээр нийслэлийн ажлыг хийж байсан. Тиймээс мэдээж намын бодлогод төвлөрч ажиллаж байна. Ямар төлөвлөгөө бодлого, түүнийг бодит болгоход чиглэсэн ямар мөрийн хөтөлбөртэй байх, ямар зохион байгуулалт хийх гэхчилэнгээр. АН 2012-2016 онд анх нийслэлд засагласнаас хойш МАН найман жил тасралтгүй засаглахдаа ямар түвшинд, ямар нөхцөл байдалд хүргэв. Нийслэлийн өнөөдрийн нөхцөл байдал хүнд байна шүү дээ.

Намууд хоорондоо бодлогоор өрсөлдөх ёстой. Түүнээс мөнгөөр ч юм уу, эсвэл эрх мэдэл, албан тушаал, бусад хүчин зүйлээр биш. Бодлого бол улстөрчдийн худлаа сайхан амлалт биш. Судлаачид, инженерүүд, мэргэжлийн мэргэшсэн хүмүүсийн судалгаа тооцоо дээр тулгуурлаж менежмент хийх ёстой.

Өнөөдрийн хотын дарга инженер биш, хуулийн чиглэлийн хүн гэж ойлгосон. Тэр хүн инженерүүдийн өмнүүр орж автозамын түгжрэлийн тухай асуудлыг ярих эрхгүй. Өөрөөр хэлбэл, тэр хүн хуульч болохоос судлаач, автозамын инженер биш. Улаанбаатар хотын түгжрэлийг бууруулахын тулд Автозамын удирдлагын төв дээр очиж инженерүүдийнхээ үгийг сонсох ёстой. Тэд тооцоо судалгаануудаа хийгээд өглөөний ачаалал хаанаас эхэлж байна. Хүн хамгийн их төвлөрч байгаа автобусны буудал хаана нь байна. Аль хэсэг нь төвийн аль хэсэгт хамгийн их ачаалал үүсгэж байна гэдгийг инженерүүд тооцоолж гаргадаг. Түүнээс ГХЯ-ны явган хүний замыг хаа гэж хэлэх эрх Хотын даргад байдаггүй.

Нийслэлийн АН Улаанбаатар хотод тулгамдаад байгаа асуудал болгон дээр бодлогын зөвлөл байгуулсан. Нийт 16 бодлогын зөвлөл гарсан. Жишээлбэл, түгжрэлийн асуудал хариуцсан бодлогын зөвлөл яг энэ чиглэлээр сургуулийг нь төгссөн, олон жил судалгаа хийсэн, ажилласан хүмүүсээс бүрдэж байгаа. Ингээд яг энэ чиглэлээрх судалгаа, бодлогын шийдлүүдийг гаргаж байна. Улаанбаатар хотын түгжрэлийн асуудлуудыг шийдэх энгийн хэрнээ олон шийдэл байна. Мэдээж бид метротой болох ёстой. Гэхдээ маргааш, нөгөөдөр яах вэ гэдэг өнөөдөр чухал байна. Гэтэл эрх баригчид маргааш өглөө босоод метротой болчих юм шиг төлөвлөөд, яриад байна. Бүх асуудалд ингэж хуумгай хандаж байна. Түүнчлэн утааны асуудлаарх бодлогын зөвлөл бий. Утааны асуудлыг судалдаг эрдэмтэн, судлаачид судалгаа, тооцооллыг боловсруулж байна. Тухайлбал, гэр хорооллын асуудлыг ахалж ажиллаж байгаа Нийслэлийн намын хорооны гишүүн Түмэнбаяр утаагүй шийдэл хэлэлцүүлгийг уржигдар өрнүүллээ. Уг хэлэлцүүлэгт олон эрдэмтэн ирсэн. Улаанбаатар хотын 200 янданг шийдэх олон шийдлийг тэр үеэр хэлж байна лээ. Энэ мэтээр АН бодлогоороо өрсөлдье гэж уриалж манлайлж байгаа.

Ер нь хотыг инженерүүд удирдана. Түүнээс захиргаадах аргаар удирдахгүй. Өнгөрсөн хугацаанд болж өнгөрсөн үйл явдлууд, Хотын даргын гаргаж байгаа шийдвэрүүдийг харахад хэт хүч хэрэглэж шийдэж байна. ХЗДХ-ийн сайдынхаа сэтгэхүйгээс бууж ирээгүй байна. Хот гэдэг 50 хувь нь менежмент хийх аж ахуйн ажил байдаг. 50 хувь төрийн захиргаа үйлчилгээний ажил бий. Эрх баригчид хэтэрхий захиргааны аргаар ажиллаж байна. Тэдний шийдэл болохгүй, зогсооно, хорино, нураана, буулгана.

-Бүсчилж хөгжүүлснээр улс орны асуудлыг шийдэхэд түлхэц болно гэж зарим хүрээнд харж байх шиг байна. Та бүсчилсэн хөгжлийг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Бүсчилж хөгжүүлэхгүй бол эдийн засгийн бодлого алдагдаж байна. Улаанбаатар руу төвлөрөл үүсээд байна. Гол нь тухайн бүс нутагт хүн амьдрахад хамгийн таатай орчин байх ёстой. Ингэхийн тулд яах ёстой вэ гэдэг бодлогоо зөв гаргах хэрэгтэй. Долоон бүсийг бүгдийг нь мал аж ахуй, газар тариалангийн бүс болгож болохгүй. Бүсчилж хуваахын тулд эдийн засгийн онцлогуудыг нь гаргах ёстой. Түүнээс 2024 оны сонгуульд ялахын тулд ингэж хуваавал болох юм байна гэдэг бүсчлэл биш. Тэр бол луйвар.

-Гэхдээ бүсчилсэн хөгжил нь өнөөдөр Улаанбаатар хотын толгойны өвчин болчихоод байгаа түгжрэл бөөгнөрлийг бууруулах том гарц юм биш үү?

-Дэлхийн өндөр хөгжилтэй улс орнууд нийтээрээ хамгийн их хүн төвлөрүүлэх дээр анхаарлаа хандуулдаг. Тэгж эдийн засгийн хувьд төвлөрлийг бий болгодог. Гол нь тооцооллуудаа зөв хийж, оновчтой бодлоготой байх ёстой.

Бусад улс оронд би хэрвээ хотын дарга байсан бол орон нутгаас ирж байгаа хүмүүсийг авах ёстой. Учир нь миний удирдаж байгаа хотын сургууль цэцэрлэг, эрүүл мэнд, соёл харилцаа, хөгжил бүгд таатай учраас хүн ам бөөгнөрч байна. Хүн амьдрахад таатай байна шүү дээ. Хамгийн гол нь хотын дарга нар ийм таатай орчныг бий болгож, хотын хүн ам татахын төлөө зүтгэх ёстой. Манайд харин эсрэгээрээ.

-Асуудал нь юундаа байна вэ. Бодлогын гарц шийдэл нь юу вэ. Стандарт уу?

-Улаанбаатар хот анх удаа Хотын стандарт гэдэг шинэ алба нээсэн. Үүнийгээ дагаад хот, нийтийн аж ахуйн чиглэлээр хэрэгжүүлэх 10 гаруй төрлийн стандарт бий. Явган хүний болон автомашины зам ямар стандарттай байх ёстой вэ гэдгийг бүгдийг нь стандартжуулчихсан. Гэхдээ менежментээ хийж чадахгүй байгаа юм.

Хотын асуудал нь стандартад биш, өнөөдрийн эрх баригчид хот гэдгийг ойлгоогүйд байгаа юм. Нийслэл, хот хоёр тусдаа зүйл. Монгол Улсын Үндсэн хууль дээр ч байгаа. Хот гэдэг нь нийтийн аж ахуй чиглэл рүүгээ байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, автозамын түгжрэл, хог, гэрэлтүүлэг, явган болон автозам, камержуулалт, ногоон байгууламж, тоглоомын талбай зэрэг нийтийн аж ахуй.

Нийслэлийн засаг дарга, Хотын захирагч хоёр тусдаа ойлголт. Нийслэлийн засаг дарга илүү захиргааны чиглэлтэй. Тодруулбал, хурал тогтоол шийдвэр, төрийн үйлчилгээ чиглэл рүүгээ, Иргэдэд төрийн үйлчилгээ үзүүлэх.

Харин хотын дарга нь аж ахуйн ажил. Үүнийг ойлгоогүй. Одоогийн бүтэц нь Улаанбаатар хотын Засаг дарга бөгөөд Хотын захирагч гэж явж байгаа. Хотын захирагч гэдэг бол олон улсын жишгээр ард түмнээсээ сонгогддог хүнийг хэлдэг. Хотын иргэдийн саналыг авч сонгогддог. “Би таныг ийм сайхан аюулгүй хотод амьдруулна. Тэгэхийн тулд замыг түгжрэлгүй байлгана. Гэрэлтүүлэгтэй, ногоон байгууламж, явган хүний замтай, үерт автахгүй. Дэлбэрэлтэд өртөхгүй. Таныг айх аюулгүй байлгана” гэдэг Хотын захирагчийн ажил. Тиймээс иргэдээс санал авч сонгогдож байгаа юм. Х.Нямбаатарыг, Д.Сумъяабазарыг хэнийг нь ч хотын иргэд сонгоогүй. Тиймээс тэд өөрсдийгөө сонгосон хүний төлөө ажиллаж байна.

МАН-ынхан үүнийгээ өнөөдрийг хүртэл ойлгоогүй байна. Эсрэгээрээ хот нийтийн аж ахуй дээрээ Улаанбаатар хотын Ерөнхий менежер бөгөөд Захирагчийн ажлын алба гэдэг доод шатны бүтцийг бий болгочихсон. Хотыг авч явахад энэ хүний төсөв, эрх мэдэл нь хүрэхгүй. Адил статустай байх ёстой. Сонгогддог хүн байх ёстой. Нэг нь захиргаа, нөгөөх нь төрийн үйлчилгээний ажил байх учиртай. Энэ байхгүй учраас доголдоод, орхигдчихсон байгаа юм. Эрх баригч хот гэдгийг өнөөдрийг хүртэл ойлгохгүйн гайг бүгд хүртэж байна.

Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирал асан Н.Мөнхбат, ТУЗ-ийн дарга байсан Б.Шинэбаатар, АН-ын дэд дарга Ч.Отгочулуу нарыг албан тушаалын байдлаа урвуулан ашигласан гэж шүүхээс 2-4 жилийн хорих ял оноосон билээ. ШШГЕГ-ын харьяа 461 дүгээр ангид хоригдож буй Н.Мөнхбатын өмгөөлөгч Ч.Хүрэлбаатартай ярилцлаа.

-Та Нийслэлийн эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүхэд гомдол гаргасан гэв үү. Ямар учраас давж заалдаж байгаа юм бэ?

-Хөгжлийн банкны захирлаар 2013-2016 онд ажиллаж байсан Н.Мөнхбатад холбогдох хэргийг Сүхбаатар дүүргийн анхан шатны шүүх 2023 оны 11 дүгээр сард хянан хэлэлцсэн.

Энэ хурлаар прокуророос түүнд яллах дүгнэлт үйлдсэн гурван хэргийг хэлэлцээд дөрвөн жилийн хорих ял оноосон. Шүүхийн энэ шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх хууль зүйн хангалттай үндэслэлүүд байгаа учраас хэргийн оролцогчид, тэдний өмгөөлөгчид Давж заалдах шатны шүүхэд гомдлоо гаргаад байна.

-Түүнийг ямар гурван хэрэгт холбогдуулан шалгасан билээ?

-“Арилжааны банкуудад хадгаламж хэлбэрээр байршиж байсан Хөгжлийн банкны мөнгөн хөрөнгийг эргүүлэн татсан. “Мон Лаа” ХХК-ийн хэрэгжүүлж байсан Төмрийн хүдрийг нойтон аргаар баяжуулах үйлдвэрийн төслийн санхүүжилтэд зориулж, ТЭЗҮ-ийг эцсийн байдлаар авах гэсэн нөхцөлийг хангагдаагүй байхад зээл олгож, “Мон Лаа” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Х.Энхсайханд давуу байдал олгосон. “Худалдаа хөгжлийн банкны төв байрнаас Хөгжлийн банканд 3240 мкв талбай бүхий ажлын байр, автомашины зогсоол зэргийг зах зээлийн ханшаас өндөр үнээр худалдан авсан” гэж прокуророос буруутгасан юм. Эндээс “Хадгаламжийн мөнгөн хөрөнгийг эргүүлэн татсан” гэх үйлдлийг нь албан тушаалаа урвуулсан гэмт хэргийн шинжгүй байна гэсэн үндэслэлээр анхан шатны шүүх хэрэгсэхгүй болгож шийдвэрлэсэн. Харин нөгөө хоёр хэрэгт нь Н.Мөнхбатыг дөрвөн жилийн хорих ялаар шийтгэхээр тогтоол гаргаад байна.

-Шүүхийн энэ шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх хууль зүйн хангалттай үндэслэл байгаа гэж та дээр хэллээ. Үүнийгээ дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Шүүх бол хуульд захирагдаж, хараат бусаар шийдвэр гаргах ёстой. Гэтэл тэгж чадсангүй. Улс төрийн нөлөөллөөр асуудалд хандаж, олон нийтийн хүсэл таашаалд нийцүүлэх гэж хууль ёсыг зөрчлөө гэж өмгөөлөгчийн хувьд дүгнэж байгаа. 1937 онд “Японы тагнуул”, 1960-аад онд “Сэхээтний төөрөгдөл” гэсэн шошго зүүж, сонин хэвлэлээр олон нийтийн тархийг угааж байгаад гэмгүй хүмүүсийг хэлмэгдүүлдэг байсан тогтолцоо өнөөдрийн ардчилсан Монгол Улсад “Авлига” гэдэг халхавчаар буцаад ирж байна. Жинхэнэ хулгайч авлигачдаа намнах биш, ажлаа хийсэн гэмгүй хүмүүсээр “туг тахьж” эхэллээ гэсэн айдас төрүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл, анхан шатны шүүх Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ конвенцүүдийг зөрчиж, Эрүүгийн хуулийг буруугаар тайлбарлаж, шүүгдэгчийн эрх зүйн байдлыг дордуулсан. Хэрэглэх ёсгүй хуулийг хэрэглэж, илтэд хүний эрх, эрх чөлөө, хууль ёсыг зөрчиж шийдвэр гаргасан. Иймд “Шүүгч хараат бус байж, гагцхүү хуульд захирагдана” гэсэн Үндсэн хуулийн заалтыг сахин хэрэгжүүлж чадсангүй.

-“Мон-Лаа” компани зээлээ бүрэн төлсөн гээд байгаагүй бил үү?

-“Мон Лаа” компанид зээл олгосон гэж өнөөдрийг хүртэл буруутгадаг. Гэвч зээл өнөөдөр бүрэн төлөгдсөн, Хөгжлийн банканд бодитоор учирсан хохирол байдаггүй. Иргэний хуулийн дагуу Зээл өгсөн, авсан асуудлыг өнөөдөр нийгэмд аюултай гэмт үйлдэл болгож хувирган, авсан зээлийн дүнг гэмт хэргийн улмаас учруулсан бодит хохирол гэж тооцож хуулийг төсөөтэй хэрэглэсэн. Ийм үйл ажиллагаа Хөгжлийн банкаас хальж, арилжааны банкууд руу халдварлах юм бол зээл авсан, өгсөн хүмүүс, эрсдэлтэй зээлийн ангилалд орсон бүх зээл гэмт хэргийн улмаас учруулсан бодит хохирол болно. Бүх зээлдэгч, зээл олгох шийдвэр гаргасан албан тушаалтнууд гэмт хэрэгтэн болж хувирах юм.

-Тэгвэл Худалдаа хөгжлийн банкаас ажлын байр, автомашины зогсоол зэргийг зах зээлийн ханшаас өндөр үнээр худалдан авсан асуудалд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Худалдаа хөгжлийн банкаас байр худалдан авах үйл ажиллагаа Иргэний хуулийн дагуу явагдсан. Тэр худалдан авсан байр өнөөдөр үрэгдэж, үгүй болоогүй. Банкны стандарт шаардлага хангасан уг байранд есөн жил тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулсаар ирсэн. Уг байрны үнэ цэнэ өнөөдөр огт алдагдаагүй. Тухайн байршил дахь оффисын байрны метр квадратын үнэ өссөн нь үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн судалгаануудаас харагддаг юм. Олон улсын санхүүгийн байгууллагад Хөгжлийн банк 27.5 тэрбум төгрөгийн үнэ өртөгтэй гэж тайлан мэдээндээ тусгасаар ирсэн. Энэ нь банканд бодитой хохирол учруулаагүй байна гэж үзэх хуулийн үндэслэл болдог.

-Шүүх яг ямар хууль зөрчив?

-Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирлаар Н.Мөнхбатыг ажиллаж байсан 2013-2016 онд 2002 оны Эрүүгийн хууль хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байлаа. Н.Мөнхбатыг буруутгаж байгаа “Үйлдэл, эс үйлдэхүйг гэмт хэрэгт тооцох, гэм буруутай хүн, хуулийн этгээдэд хүлээлгэх эрүүгийн хариуцлагын төрөл, хэмжээг тухайн гэмт хэргийг үйлдэх үед дагаж мөрдөж байсан хуулиар тодорхойлно” гэсэн Эрүүгийн хууль үйлчлэх цаг хугацааны зарчмыг шүүх зөрчлөө. Жишээлбэл, иргэн Доржийн үйлдсэн гэмт үйлдэл 2002 оны хуулиар хөнгөн гэмт хэрэгт хамаарч байсан гэж бодъё. Тэгэхэд 2015-2022 онд ялыг нь удаа дараа өөрчлөх, нэмж хүндрүүлэх замаар, хүнд гэмт хэргийн ангилал руу оруулж байгаад 10 жилийн өмнөх Доржийн үйлдэлд заавал хорих ял өгдөг байх жишгийг шүүхийн практикт тогтоож эхэллээ гэсэн үг. Энэ бол ноцтой асуудал юм. Арван жилийн өмнө болоод өнгөрсөн Доржийн гэм буруутай үйлдэлд ял оногдуулдаггүй байсан бол түүнийг заавал шийтгэж, хорихын тулд уг заалтыг хууль тогтоох байгууллагад олонх болсон нам өнөөдөр хүссэнээрээ хүндрүүлж өөрчлөөд, заавал ял оногдуулдаг маш буруу жишиг тогтоохыг эрмэлзэж байна.

-Хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дууссан хэргийг эргэж сэргээгээд яллаж байна гэсэн үг үү?

-Улсын дээд шүүх Хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаатай холбоотой асуудлаар тайлбар гаргасан. Энэ нь Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрийг агуулгаар нь зөрчсөн байна гэсэн иргэдийн гомдолд үүссэн маргааныг Цэц их суудлын хуралдаанаар хянан хэлэлцэх процесс өнөөдөр явагдаж байгаа. Цэцийн эцсийн шийдвэр өнөөдрийг хүртэл гараагүй байна. Ийм тохиолдолд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд зааснаар хэргийг түдгэлзүүлэх нь хуулийн үндэслэлтэй байна гэж үзээд Сүхбаатар дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүх 2022 онд Н.Мөнхбат нарт холбогдох энэ хэргийг түдгэлзүүлсэн байсан юм.

Өнөөдөр Үндсэн хуулийн Цэц дээр 2002 оны Эрүүгийн хууль, 2015 оны Эрүүгийн

хууль, 2020 оны нэгдүгээр сарын 10-ны өдрийн Эрүүгийн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлттэй холбоотой заалтуудын алийг нь сонгож хэрэглэх нь зүйтэй вэ, аль нь Үндсэн хууль зөрчсөн байна вэ гэсэн маргаан үүссэн байгаа. Энэ маргаанд эцсийн цэг тавигдаагүй байхад хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа буюу шүүн таслах ажиллагаа явуулж болохгүй юм байна гээд хэргийг түдгэлзүүлэх тухай шүүгч захирамжаа гарган, Цэцийн эцсийн шийдвэрийг хүлээж байсан юм. Гэтэл Хөгжлийн банкны 80 хүнд холбогдох хэргийн шүүх хуралдаан 2023 оны тавдугаар сард явагдаж байгаатай зэрэгцүүлэн хэрэгт шинээр орж ирсэн шүүгч гэнэт хууль бусаар энэ хэргийг сэргээсэн байсан.

-Та бүхэнд мэдэгдэлгүйгээр хэргийг сэргээчихэж байгаа юм уу?

-Уг нь хэргийг сэргээхийн тулд шүүхийн хэлэлцүүлэг хийж, улсын яллагч, хэргийн оролцогчид, тэдний өмгөөлөгчдийн санал, байр суурийг сонсох ёстой байсан юм. Гэтэл тэдэнд огт мэдэгдэлгүйгээр, шүүхийн хэлэлцүүлэг хийгээгүй, улсын яллагч, хэргийн оролцогч, тэдний өмгөөлөгчдийн хүсэлт, байр суурийг сонсоогүй. Шүүгч өөрөө шууд захирамж гаргаад түдгэлзээтэй байсан хэргийг сэргээсэн нь биднийг гайхаж цочирдоход хүргэсэн. Тэр ч бүү хэл шууд л шүүгдэгчдийн гэм буруугийн шүүх хуралдаан хийх товыг нь зарлаад бидэнд мэдэгдэж байлаа.

Хөгжлийн банкны 80 хүнд холбогдох хэргийн шүүх хуралдаан, шүүн таслах ажиллагаа давхацсан. Энэ хэргийн нэг оролцогч нь Н.Мөнхбат болон бусад хүмүүс шүүх хуралдаанд давхардаж оролцох нөхцөл боломжгүй байна гэх үндэслэлээр уг хурлын тов тухайн үедээ хойшлогдож байсан юм. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 34.17 дугаар зүйлийн 4-т, ”Шүүх хэрэглэх хууль нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг хянан шийдвэрлэх маргаан Үндсэн хуулийн цэцэд үүссэн тохиолдолд хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлнэ…” гэсэн заалт хүчин төгөлдөр байхад үүнийг шүүгч илтэд зөрчсөн. Түдгэлзээтэй байсан хэргийг сэргээж, улмаар шүүн таслах ажиллагаа явуулж, эрх зүйн байдлыг дордуулсан хуулиар ял оногдуулсан шийдвэр гаргасан учраас шүүхийн уг тогтоолыг ч хууль бус гэж үзэх эрх зүйн үндэслэлтэй юм. Тиймээс Сүхбаатар дүүргийн Анхан шатны шүүхийн хууль зөрчиж гаргасан 2023 оны 11 дүгээр сарын 7-ны өдрийн шийдвэрийг Давж заалдах шатны шүүх бүхэлд нь хянан үзэж, дээрх алдаануудыг засч залруулан, Н.Мөнхбатад холбогдох хэргийг хараат бусаар, гагцхүү хуульд захирагдаж, шударгаар шийдвэрлэн Шүүх эрх мэдлээ бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлнэ гэдэгт найдаж байна.

-Н.Мөнхбат гэдэг залуу сүүлийн арван жил шүүх, цагдаагаар явж байна. Түүний улс төрийн карьер нь ч дууслаа. Энэ нь ч дүүрчээ гэхэд гэр бүл нь яажшуухан амьдардаг юм бол?

-Иргэн хүн 10 жилийн турш хууль хяналтын байгууллагын хяналт доор амьдрах нь амар хялбар зүйл биш л дээ. Үүнийг биеэрээ туулж яваа, тэр хүн. Түүнтэй өдөр тутамд харилцаж, хэргийн бодит байдлыг оюун ухаанаар тунгаан бодож, сэтгэл зүрхээрээ мэдэрсэн өмгөөлөгч л ойлгодог юм билээ. Бодит бус, худал ташаа, хэтрүүлэгтэй мэдээлэл их явах тусам нийгмийн сэтгэл зүй түүнд хайрцаглагддаг юм байна. Худлыг үнэн, үнэнийг худал гэж хардаг юм байна. Өөрөөр хэлбэл, үнэнийг олж харахыг хүсэхээ больдог бололтой юм. Энэ хугацаанд Н.Мөнхбат гэмт хэрэг үйлдээгүй, хууль бус ямар нэг зүйл хийгээгүй гэдэг байр сууриа АТГ, прокурор, шүүхэд байнга илэрхийлсээр ирсэн. Бас хэргийг шударгаар шийдвэрлэнэ гэдэгт итгэж байв. Биеийн болон сэтгэл санааны асар их дарамт туулж яваа, энэ залуу. Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирал байсныхаа төлөө 30 гаруй настайдаа хэрэгт холбогдож шалгагдаж байсан бол өнөөдөр 40 насны босгыг хэдүйнээ давжээ. Хууль бус зүйл хийгээгүй гэдэг байр суурь дээрээ өнөөдөр ч, ирээдүйд ч бат зогсоно гэдгээ тэр илэрхийлдэг.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Хот төлөвлөлтийн зөвлөх архитектор Ц.Мэндбаяртай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Сүүлийн үед нийслэл хотод үүсч байгаа асуудал, осол аваар, иргэдийн эрх зөрчигдөж байгаа бүхэн хот төлөвлөлт рүү чиглэдэг болчихлоо. Тиймээс бид хот төлөвлөлт гэж юу вэ, яаж хийгдэх ёстойг анхаарах хэрэгтэй болжээ. Энэ тухай та товч тайлбарлаж өгвөл ямар вэ?

-Хот төлөвлөлт бол улс орон цаашид яаж хөгжих вэ гэдэг үндсэн гол стратеги төлөвлөгөөг боловсруулсны үндсэн дээр аймгуудыг бүсүүд болгоод хуваачихсан. Баруун, төвийн, зүүн бүс гэх мэтчилэн бий. Бүсүүдээс гадна аймгууд өөрсдөө тав, арван жилээр хөгжих стратеги төлөвлөгөө гарчихсан байдаг. Ер нь хүн амын хөгжил, тухайн орон нутгийн хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр, уул уурхай гэх мэт аль чиглэлээр хөгжиж байна вэ гэдэг бүх судалгаан дээр үндэслээд хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө хийгддэг юм. Аймгийн хэмжээнд эдийн засгийн хөгжлийн прогнозыг гаргана. Түүн дээрээ тулгуурласан хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө хийдэг. Сумууд ч гэсэн тус тусдаа ийм байдлаар бэлддэг.

Ерөнхий төлөвлөгөө мэргэжлийн өндөр түвшинд хийгдэхээс гадна олон шат дамжлагаар орж батлагддаг эд. Тухайн орон нутгийн ИТХ, засаг захиргааны нэгжүүдээр орно, мэргэжлийн байгууллагуудын болон ард иргэдийн саналыг авна. Дээр нь мэргэжлийн болон хот төлөвлөлтийн норм нормативыг үндэслээд хот төлөвлөлтийн чиглэлээ гаргадаг. Цаашлаад мэргэжлийн зөвлөл, шинжлэх ухааны зөвлөл гэх мэт мэргэжлийн дээд байгууллагуудаар орж хянагдаж, маш олон шалгуураар дамжин гарч батлагддаг. Ингээд баталчихсан зүйлийг хэрэгжүүлэх процесс дээр манай засаг захиргааны нэгжүүд, бусад албад маш хангалтгүй ажилладаг.

Ерөөсөө газар олголтоос бүх алдаа эхэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, ерөнхий төлөвлөгөөг баримтлалгүйгээр газар олголт хийгддэг. Уг нь ерөнхий төлөвлөгөөнд 1000 хүний суурьшлын бүс байгуулагдлаа гэж бодъё. Тэр хүмүүсийн цахилгааны болон дулааны даац, холбоо, цэвэр бохир ус бүх тооцоог хийгээд түүндээ тохирсон ногоон байгууламж, үер усны хамгаалалт зэрэг бүх арга хэмжээг ерөнхий төлөвлөгөөн дээр тусгаж төлөвлөнө. Угаасаа тэгж төлөвлөхгүй бол хяналт шалгалтуудаар давж батлагдана гэж байхгүй. Ингээд гараад ирчихсэн ерөнхий төлөвлөгөөг хамгийн эхлээд газар олголт дээр зөрчиж эхэлнэ. Манайхаас бусад оронд ерөнхий төлөвлөгөө батлагдлаа бол хууль. Үүнийг үндэслэж жижүүрийн ерөнхий төлөвлөгөө гэж хийгдэж явдаг.

-Жижүүрийн ерөнхий төлөвлөгөө гэдэг нь юу вэ?

-Ерөнхий төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх нэг, хоёрдугаар үе шат гэж бий. Үүний дагуу хөрөнгө оруулалт, газар олголтууд, барилгажилт бүгд түүн дээрээ тусгагддаг. Ингэхдээ яг тухайн үед заагдсан даац хэмжээ, нэг ёсондоо 1000 айл бол тэр тоогоороо л явах ёстой. Дээр нь гудамж замын өргөн, даацыг бодно. Замын улаан шугам гэж бий. Энэ нь замын тэнхлэгээсээ хоёр тийш барилга аль хүртэл баригдаж болох зай хэмжээг заах ёстой. Түүнээс дотогш барилга баривал дэд бүтэц татах зайгүй болно. Гэрэлтүүлэг, ногоон байгууламж байхгүй болж таарна. Тиймээс улаан шугамаа баримталж явах ёстой. Гэтэл манайхан газар олголт дээр улаан шугамаа зөрчдөг. Барилгажилтын даацаа зөрчдөг. Төлөвлөгдсөн хэм хэмжээг зөрчөөд, замбараагүй газар олгож явсаар ерөнхий төлөвлөгөөг үгүй хийчихдэг юм. Ийм зүйлээс болж л дараа дараагийн үр дагавар гарч ирдэг.

Хүмүүс бодохдоо ерөнхий төлөвлөгөө муу хийгдсэн гэж хараад байдаг. Үнэндээ ерөнхий төлөвлөгөө муу хийгдэх ямар ч боломжгүй. Муу төлөвлөгөө батлагддаггүй юм. Буцаад л байдаг. Тэгж тэгж “Энэ болох юм байна” гэсэн хэм хэмжээнд хүрч байж батлагддаг.

Бусад оронд жижүүрийн ерөнхий төлөвлөгөөг яс баримталдаг. Түүнийг ямар ч засаг захиргааны нэгж зөрчих эрхгүй. Жишээ нь, үйлчилгээний төв, эсвэл сургууль цэцэрлэг барихаар газар хүсээд ирлээ гэж үзье. Тэгэхэд “За чи энэ хүснэгтийг бөглө” гээд ерөнхий төлөвлөгөөнд заагдсан бүх зай хэмжээ, барилгын давхар, өнгө будаг, хүчин чадал тэр бүгдийг заасан хүснэгт өгчихдөг. Тэр хүснэгийг бөглөөд ирэхээр харахад ерөнхий төлөвлөгөөнөөс гажсан бүх зүйл тэнд зөвшөөрөгдөхгүй. Нэг л юм зөрчигдвөл “Зас. Таны газар олголт зөвшөөрөгдөхгүй” гээд буцаадаг. Гэтэл манайх мөнгөтэй компани, эсвэл танил талаараа, одоогийнхоор бол авлига хээл хахуулиар газар олгоод л, ерөнхий төлөвлөгөө, хэм хэмжээг алдагдуулж, улаан шугамаа зөрчөөд барилга байшин барьчихна. Дараа нь дулааны даац зөрнө. Цахилгаан, цэвэр, бохир ус бүгд зөрнө. Ингээд ирэхээр дахин төлөвлөлт гэж юм хийнэ. Ингэж эцэс төгсгөлгүй зангууны үлгэр шиг зөрчил гарч ирж байгаа юм.

-Хий тээвэрлэж явсан машин дэлбэрч, гал алдлаа. Галыг унтраах явцаас эхлээд стандарт, норм норматив зөрчигдсөн байгааг бүх нийтээрээ хэлэлцэж байна. Энэ зөв үү?

-Барилгын норм дүрэм зөрчсөнөөс гадна хот төлөвлөлтийн нормоо баримтлаагүйтэй холбоотой осол шүү дээ. Барилгаа улаан шугамын ард барих ёстой байтал зам руугаа шахаад барьчихсан байх жишээтэй. Тийм том хэмжээний урсгалтай зам дээр наанадаж 30-40 метрийн зайд барилгажилт явах ёстой шүү дээ. Газраа буруу олгохоос эхлээд даацаа хэтрүүлсэн харагдаж байна. Ийм зүйлсээс болж хатуу үр дагаврууд гарч ирж байгаа юм. Нэг ёсондоо энэ чинь маш том шийтгэл гэсэн үг.

-Хот цаашдаа өргөжин тэлнэ. Том хотод төлөвлөлт ямар байх ёстой вэ. Тэр дундаа онцгой байдал, эмнэлэг, цагдаа зэрэг хүн амын аюулгүй байдлыг хамгаалах онцгой албад ямар байх ёстой вэ гэдэг асуудал хөндөгдөж байна. Энэ талын төлөвлөлт ямар байх ёстой вэ?

-Хот их, бага гэж ярих хэрэггүй. Ерөөсөө нягтрал гэж бий. Хүн амын нягтрал гэж хамгийн чухал анхаарах ёстой норм дүрэм бий. Үүнийг дэлхий нийтээрээ баримталдаг. Нягтрал хэтэрсэн тохиолдолд түгжрэл үүснэ, түүнээс үүдсэн бухимдал бий болно. Дээр нь бүх юмны даац хэтэрнэ гэсэн үг. Нягтралын норм дүрмийг баримталж хийгдсэн ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу л хот өргөжин тэлж байх ёстой. Хотын төвдөө шаваад байх биш. Хэрэв нэмж барилга барих юм бол хотоосоо гадагшаа барина. Нягтралаараа хөөгдөөд гадагшаа дагуул хотууд болж хөгжих ёстой. Түүнээс биш хотынхоо төвд шаваад байна гэсэн үг биш.

Мөн авто замын даац, нийтийн тээврийн үйлчилгээний төлөвлөлт бүгд ерөнхий төлөвлөгөөнд байх ёстой. Тэр хэмжээ алдагдсан учраас түгжрэл үүсээд, дараа дараагийн үр дагаврууд гарч ирээд байна. Тэр битгий хэл, хот төлөвлөхөд утаатай хэсэг нь салхиныхаа аль талд байх вэ. Утаагүй хэсэг нь яаж төлөвлөгдөх вэ гээд тусгагдчихсан байдаг. Улаанбаатар хотын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөнд энэ бүхэн тусгагдсан гэсэн үг.

-Онцгой байдлын албад яаж төлөвлөгдөх талаар…?

-Замынхаа даац, орц, гарц бүхэн дээр бүгд бодогдох ёстой. Галын норм дүрэм гэж байгаа. Түүнийг сахиулж байж тэр хороолол галын газраас галын виз авна. Ерөнхий төлөвлөгөө хийгдлээ. Галын газраар орлоо. Тэнд төлөвлөгдсөн бүх зүйлийг шалгаад “За энэ болж байна” гэсэн нөхцөлд галынхан виз өгнө. Тэгтэл сая Дүнжингаравын орчимд гарсан галын үед гал команд очиход барилга нь намхан хүзүүвчтэй. Машин орж чадахгүй байсаар барилга нь шатлаа. Энэ бүхэн бүгд норм дүрмээ зөрчөөд барьчихсан байна. Газар олголтоос эхлээд барилга барьж байх явцдаа манайх дээрээсээ доошоо бүх зүйл нь буруу. Барилга байшин нь пундаметээсээ зөв байх юм бол дээшээ нурахгүй баригдана аа даа. Тэгтэл пундаметээсээ буруу баривал тэр байшин нурах нь тодорхой. Хот төлөвлөлт дээр суурь асуудлаа буруу шийдээд явчихсны үр дагавар.

-Шийдлийн тухайд та юу хэлэх вэ. Өнөөдөр нэгэнт нөхцөл байдал тодорхой болчихлоо. Засч залруулах боломж байна уу?

-Жишээ нь, галын цэг дээр онцгой байдлынхан очоод нэгд, газ тээвэрлэж явж байна гэдгийг мэддэг байх ёстой. Хоёрт, энэ тохиолдолд галынхан шууд халуун цэг рүү яваад орчихож болохгүй. Барилга нь хүзүүвчтэй, газ алдсан үед хүн очдоггүй. Дроноор гал унтраадаг болчихлоо шүү дээ. Хэрэв дронтой байсан бол түгжрэлд ч орохгүй. Хүзүүвчид ч баригдахгүй. Хүн ч эрсдэхгүй, даван туулах боломжтой байлаа. Дрон бараг нэг жийпний үнэ ч хүрэхгүй дээ. Тэгэхэд манайх жийп, автобус өчнөөнөөр нь авч төсөв завшиж байна шүү дээ. Ер нь толгой, төр засаг гэж байдаг бол ард түмнээ хуураад байх биш, хүнийхээ төлөө засаглах хэрэгтэй.

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт АНУ-аас Монгол Улсад суугаа
Элчин сайд Ричард Л.Буанган “Бидэнтэй хамт бай. Монголын ард түмнийг бахархалтай, хүчирхэг болгодог зүйлийн төлөө зогс” хэмээснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Нийслэлийн Ардчилсан намын дарга, Н ИТХ-ын төлөөлөгч Т.Батцогт “Асуудал нь стандартад биш, эрх баригчид хот гэдгийг ойлгоогүйд байгаа юм” гэв.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Бусдаас өрсөх гэсэн монголчуудын энэ муу ёрын зан мөн ч их гай тарина даа” хэмээн өгүүллээ.

Жолооч Н.Рэнцэндоржийг хорьж, Э.Мөнхнаранг гадуур шалгаж байгаа бололтой

Хот төлөвлөлтийн зөвлөх архитектор Ц.Мэндбаяр “Газраа буруу олгосноос хот төлөвлөлт алдагдаж эхэлдэг” гэлээ.

ШШГЕГ-ын харьяа 461 дүгээр ангид хоригдож буй Н.Мөнхбатын өмгөөлөгч Ч.Хүрэлбаатар “Японы тагнуул”, “Сэхээтний төөрөгдөл” гэсэн шошго зүүж, хэлмэгдүүлдэг байсан тогтолцоо авлига гэдэг халхавчаар буцаад ирж байна” хэмээв.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

МАН-ын Бага хурал болон Ардын хүч холбооны гишүүн Б.Цогтгэрэлтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа

–Ардын хүч гэж хэзээ байгуулагдсан, ямар зорилготой холбоо юм бэ?

-Миний санаж байгаагаар Ардын хүч гэж 2017, 2018 оноос эхэлж л яригдаж гарч ирсэн. Тэр үедээ л нам дотроо улс төрийн акц өрнүүлэх, янз бүрийн үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн байдаг. Эхэндээ ч бүлэг, фракц ч юм уу эсвэл жигүүр ч юм шигээр хэлбэрээ олж чадахгүй явсаар 2020 оны есдүгээр сард холбоо болж албан ёсоор үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн түүхтэй.

-Холбооны тэргүүнээр ямар хүн ажиллаж байна вэ?

-Тэргүүнээр гэвэл Монголын төр, нийгмийн зүтгэлтэн, УИХ-ын гишүүн агсан Л.Одончимэд гуайн хүү О.Одбаяр ажиллаж байгаа.

–Ардын хүч холбооноос МАН-ын удирдлагуудад шаардлага хүргүүлсэн. Энэ шаардлагын гол агуулга юу байна вэ?

-Энэ жил бол сонгуулийн жил. Тэр утгаараа сонгуулийн жилийн эхний сарын улс төрийн намуудын рейтингийн судалгаа гарч ирлээ.

Уг судалгаагаар өнөөдөр аль нэг улс төрийн намыг сонгохгүй, мэдэхгүй гэж байгаа. Саарал масс 35 хувьтай байна. Угтаа улс төрийн намуудын рейтинг 35-аас дээш, харин саарал массын хувь 10 гаруй хувьтай л байдаг байсан.

–Тэгэхээр улс төрийн намд итгэхгүй байх иргэдийн хувь өссөн гэсэн үг үү?

-Тийм. Үндсэндээ улс төрийн намуудад итгэх иргэдийн итгэл алга болсон гэдгийг дээрх судалгаа тодорхой харууллаа. Өнгөрсөн оны зургадугаар сард манай намын рейтинг 25-28 хувьтай байсан. Тэгэхээр энэ жилийн хувьд багассан нь төрд цаашлаад улс төрийн намд итгэх иргэдийн итгэл эрс буурсан байна гэдгийг тодорхой харууллаа л даа.

–Өнгөрсөн жилийнхтэй харьцуулахад танай намын рейтинг унасан байна. Тэгвэл ийм үзүүлэлттэй сонгуульд орвол ямар үр дүн МАН-ыг хүлээж байна вэ?

-Мэдээж энэ бүхнийг бид бүхэн судалж, тооцоолсон. Ер нь улс төр мэддэг, сонирхдог хэн ч ийм тооцоолол хийнэ. Тэгэхээр удахгүй болох сонгууль маань бүсчилсэн том тойргоор явагдана. Тэр утгаараа өнөөдөр гарсан энэхүү судалгааны үр дүнгээ тэрхүү том тойрогт зоогоод тооцсон байгаа. Яг энэ тооцооллоор бол тухайлбал, Улаанбаатар хотод 48 суудлаас есийг нь авахаар байгаа. Харин томсгосон тойргоор бол МАН-аас 10 хүн нэр дэвшлээ гэж бодоход хоёр нь л гарахаар байна. Өөрөөр хэлбэл судалгааны дүн бидэнд ийм үр дүнг хэлээд байна гэсэн үг. Бидний хувьд олон жил улс төрийн намд ажиллалаа, олон удаагийн сонгуулийн нүүр үзэж, утааг нь үнэрлэчихсэн хүмүүс. Тэр утгаараа бодит судалгааны үр дүн ингэж гараад байхад бид яаж зүгээр суух билээ. Зүй ёсны арга хэмжээ авч ажиллана биз дээ.

–Зүй ёсны арга хэмжээ авна гэлээ. Яг ямар арга хэмжээ авч ажиллах вэ?

-Бидний авах арга хэмжээ тодорхой. УИХ-ын томоохон үйл явдалд УИХ-ын чуулганы нээлт, хаалтын хурал ордог, тийм үү. Энэ хурлуудад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч эсвэл УИХ-ын дарга үг хэлдэг. Нээлт нь дээр зорилтоо тодорхойлж үг хэлдэг бол хаалт нь дээр дүгнэж үг хэлдэг. Тэр утгаараа саяхан УИХ-ын намрын отгон чуулган өндөрлөлөө. Тэрхүү хаалтын чуулганы үеэр УИХ-ын дарга Г.Занданшатар хариуцлагын арга хэмжээ ав гэдгийг тодорхой хэлсэн. Өөрөөр хэлбэл асар олон авлига албан тушаалын хэргүүд олон нийтэд ил тод боллоо. Гэтэл хариуцлага тооцсон арга хэмжээ аваагүйгээс болоод ямар ч үр дүн гарсангүй гэдгийг тодорхой хэлсэн. Тэгэхээр бид саяхан гарсан судалгааны үндсэн дээр юу гэж үзэж байна вэ гэхээр хариуцлага тооцохгүй байгаа явдал нь МАН-ын нэр хүндийг унагаж байна. Тиймээс хариуцлага тооцох арга хэмжээг нэн яаралтай авах ажлыг өрнүүлье.

–Мэдээж иргэдэд ил тод болсон олон хэрэг байна. Тэр бүхнээс үүдэж МАН-ын рейтинг унасан гэж ойлголоо. Цаашлаад энэ хувь улам буурвал яах вэ?

-Бидний хувьд хамгийн доод түвшинд МАН хүрлээ гэж ойлгож байгаа. Тэгэхээр үүнээс дээш бид яаж ахих вэ гэдгээ бодох, хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Үүнийг нэг нь бидний тавьж байгаа хариуцлага тооцох шаардлага. Өөрөөр хэлбэл, унасан рейтингээ өсгөхийн тулд ерөөсөө хариуцлагын арга хэмжээг авна л гэсэн үг. Үүнийг бид холбоо дээрээ олон удаа ярьсан. Хоёр ч удаа томоохон хэлэлцүүлэг өрнүүлж, санал цуглуулсан. Улмаар МАН-ын гишүүддээ хариуцлага тооц гэдэг шаардлагыг МАН-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалан болон намын Хяналтын хороонд тус тус уламжилсан.

–Дуулиант хэргүүдэд нэр холбогдсон гишүүдэд хариуцлага тооцох асуудлыг шаардсан байна. Өөр ямар шаардлага байгаа вэ?

-Саяхан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг УИХ-ын түвшинд хэлэлцлээ. Бас их өрнөлтэй, маргаантай хэлэлцүүлэг боллоо шүү дээ. Тэгвэл энэ шуугиантай хэлэлцүүлгийн үеэр кабинетын зарчим барьж ажиллаж чадаагүй Засгийн газрын гишүүдэд хариуцлага тооц гэж байгаа юм.

–Гэхдээ Засгийн газрын гишүүн ч гэлээ тэр хүмүүс бол УИХ-ын гишүүн. Тэр утгаараа асуудлыг эсэргүүцэж болох юм биш үү?

-Мэдээж УИХ-ын гишүүн. Гэхдээ Засгийн газрын хувьд яаж ажиллаж, ямар байдлаар тогтоол шийдвэр УИХ-д оруулдаг вэ гэдгээ эхлээд бодох хэрэгтэй. Засгийн газрын тогтоол ч байна уу, тэмдэглэл ч байна уу хамаагүй бүх зүйлд сайд, гишүүд холбогдох хүмүүс саналаа өгдөг. Засгийн газар дотроо шүү дээ. Тэр утгаараа сайд нарын хэлэлцүүлэг Засгийн газрын хуралдаан дээр л болох ёстой. Өөрөөр хэлбэл аливаа маргаантай асуудлаа Засгийн газрын санал авах хуралдаан дээрээ шийднэ гэсэн үг. Улмаар маргаанаа эцэслэчихээд УИХ-д гар гасан шийдвэр, тогтоолуудаа өгөх ёстой. Үе үеийн Засгийн газруудын зарчим ийм л байсан. Гэтэл үүнийг УИХ-ын түвшинд маргаан болгоод асуудал үүсгэчихэж байгаа юм. Үүнийг УИХ-ын дарга анзаарахгүй өнгөрүүлэхгүй нь тодорхой. Тэрбээр “Засгийн газар өргөн барьсан төслөө дотроо санал авч хэлэлцүүлээгүй байж яагаад УИХ-д оруулж ирж хэрүүл дагуулаад байна вэ” гэсэн. УИХ-ын даргын энэхүү байр суурьтай манай МАН-ын Ардын хүч холбоо яг ижилхэн байр суурьтай байгаа. Ц.Даваасүрэн, Х.Болорчулуун нар УИХ-ын гишүүн байж болно. Гэхдээ энэ хүмүүс бусад Засгийн газрын гишүүдийг хулгайчаар нь дуудаж байгаа нь кабинетын зарчмыг бүрэн сөнөөж байгаа үйлдэл. Том зургаараа кабинетын зарчимгүй болсноор Засгийн газрын үйл ажиллагаа доголдоно. Улмаар МАН-ын нэр хүнд унана. Тиймээс энэ хоёр нөхөрт хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр ногоон автобус, БЗС-гийн хулгайч гишүүдэд болон сайд нартаа хариуцлага тооц эсвэл ялагд гэдэг ийм хоёр сонголтод манай нам тулж ирсэн.

–Авлига албан тушаа лын хэрэгт нэр холбогдсон гишүүнийг намаас хөөх дүрэмтэй санагдах юм. Энэ дүрмийг сүүлд болсон намын Их хурлаараа батлах гэж нэлээд маргаан өрнөсөн биз дээ. Одоо энэ дүрэм хэвээрээ биз?

-Энэ дүрэм хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа. Авлига албан тушаалын гэмт хэрэгт яллагдагчаар татсан этгээдийг МАН-ын гишүүнчлэлээс хасна гэсэн заалт манай намын Үндсэн дүрэмд орсон. Нэг талдаа бид энэхүү шаардлагаараа уг дүрмийн биелэлтийг нэхэж байгаа юм. Нөгөө талдаа олонхоороо баталчихсан дүрмийн биелэлт гэж байх ёстой. Шаардлагаа бид өгчихсөн. 100 гаруй хүмүүс гарын үсэг зурсан. Орон нутгийн гишүүд ч дэмжиж байгаа гэдгээ хэлсэн. Тэр бүхнийг шаардлагадаа хавсаргаад хүргүүлсэн.

-Бидний хувьд хардлагад шууд л хариу өгч байгаа. Тийм ээ, энэ бол улс төр. Гэхдээ улстөржих юм гэж байна. Улстөржихгүй юм гэж байна. Бидний хувьд энэ асуудал буюу хулгайд нэр холбогдсон хүмүүс дээр улстөржих хэрэгтэй. Яг л улс төрийнхөө зарчмын шаардлагуудыг хангаж л ажиллах хэрэгтэй байгаа юм. Үнэхээр манай намын хувьд чин зүрхний анд нөхдөдөө үгүй гэж хэлэх цаг болсон.

Нэг талдаа нийгмийн хэрэгцээ шаардлага ч ийм байна. Өөрөөр хэлбэл эрхэм намын гишүүн та олон нийтийн итгэлийг дааж ажиллаж чадсангүй. Тиймээс намаас таныг явуулж байна, улс төрийн аливаа дэмжлэг үзүүлж чадахгүй гэдгээ хэлэх цаг болсон гэсэн үг. Яг энэ агуулга манай намын дүрмийн заалтад ч бий. Тиймээс бид дүрмийнхээ заалтыг хэрэгжүүлье гэж байгаа юм.