Category: нүүр-хуудасны-онцлох

“Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн, Инновац, цахим бодлогын байнгын хорооны дарга Э.Батшугар “Монголбанк валютын орлогын тодорхой хувийг арилжааны банкаар дамжуулж байж төгрөгийн ханш чангарах суурь боломж үүснэ” гэснийг  II нүүрнээс уншаарай.

Хүмүүнлэгийн их сургуулийн профессор, Шинжлэх ухааны доктор Д.Уламбаяр “Даяаршил, дижиталчлалын өнөө үед олон улсын харилцааны хоёр туйлт систем рүү эргэж орох боломжгүй” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт Нэрт нийтлэлч Баабар “Ардын бослого монголчуудыг нийтээр өлбөрч үхэх тамаас аварсан” хэмээн өгүүллээ

Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын Засаг дарга Н.Бүрэнтэгш “Малдаа яваад алга боллоо гэсэн дуудлагаар хайгаад очиход саахалтындаа архи уугаад сууж байсан” гэв.

МУИС-ийн Эдийн засгийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, профессор Х.Цэвэлмаа “Өмнө гаргасан хууль, хөтөлбөрөө хэрэгжсэн эсэх дээр дүн шинжилгээ огт хийдэггүй нь бидний том алдаа” хэмээв.

 Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

АН-ын ҮБХ-ны гишүүн О.Чулуунбилэгтэй ярилцлаа

-Иргэдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрх зөрчигдөж байгаа учраас УИХ-ын дарга Г.Занданшатар, НИТХ-д шаардлага хүргүүлж байгаагаа АН-ынхан мэдэгдсэн. Шаардлагад юу тусгасан бэ?

-Хоёр монгол хүн тутмын нэг нь оршин суудаг Улаанбаатар хотын амьдрах орчин бүхэлдээ гамшигийн түвшинд хүрсэн. Өдөр тутам иргэдийн амь нас, аюулгүй байдал өндөр эрсдэл дунд байна. Энэ нь араасаа гарч буй цуврал эмгэнэлт хэргүүд тасрахгүй байгаагаас харагдаж байна. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 2т “Монгол Улсын иргэн эрүүл, аюулгүйорчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй” гэж заасныг ханган, баталгаажуулах ажил бодит амьдрал дээр огт биелэгдэхгүй хэвээр.

Асуудал нийгмийн системийн түвшинд гажуудалтай байгаа учраас дан ганц хариуцсан дарга удирдлагуудыг солиод өнгөрснөөр чанарын өөрчлөлт гарахгүйг нь нийслэл дээр харагдлаа л даа. Тиймээс хууль тогтоох дээд байгууллагынхаа хувьд УИХ энэ асуудлыг онцгойлон анхаарч ээлжит бус чуулган зарлаж нээлттэй сонсгол зохион байгуулах ёстой гэж Ардчилсан нам үзсэн. Нээлттэй хэлэлцүүлгийн хүрээнд нэгдүгээрт, иргэдийг мэдэх эрхийг хангах зарчмаар Улаанбаатар хотын агаар, тоосны чанар ямар байгаа, нэгдсэн ямар стандартаар хэмжиж байгааг үнэлэх. Хоёрдугаарт, улсын нөөц, гамшигийн худалдан авалтын талаар аудитын байгууллага, хариуцсан албан тушаалтнуудаас мэдээлэл сонсох, гуравт, онцгой байдлын аврагчдын цалин хангамжийг удирдах дунд түвшний албан хаагчдын түвшинд хүргэж нэмэгдүүлэх, орон сууцны асуудлыг нь шийдвэрлэх хөтөлбөр зарлах чиглэлээр Засгийн газарт үүрэг өгөх асуудал багтаж хэлэлцэх ёстой гэж хатуу үзэж байгаа.

-Та хариуцсан дарга удирдлагуудыг солиод өөрчлөлт гарахгүй байна гэж хэллээ. Нийслэл, онцгой байдлын удирдлагуудыг хэлж байна уу. Уг нь та хэвлэлийн хурал дээр огцрох ёстой гэж хэлж байсан?

-Ямбыг нь үүрээд хотын захирагч, генерал болцгоосон хүмүүс ялыг нь үүрээд хариуцлагаа ухамсарлаад явцгаах нь ёс зүйн асуудал. Түүнийг шаардах, хянах нь сөрөг хүчний үүрэг. Тэд явах ёстой. Гэвч тэд явахдаа асуудлаа аваад явахгүйгээс хойш шийдэлгүй үлдээд байна. Дараагийн дарга нь ирээд бүр л дордож байгааг хүн бүхэн л харж байгаа шүү дээ. Тогтолцооны гажуудлаа засахгүйгээр хүн солиод асуудал шийдэгддэггүй юм байна. Тиймээс бүр гүн өөрчлөлт буюу трансформэшн хийхгүй бол иргэдэд бухимдал, зовлон нэмж үүрүүлэхээс өөр өөрчлөлт алга. Ванга шиг хэлье. Онцгой байдлын удирдлага генералууд явлаа гэхэд дараагийн удирдлага нь генерал болох хүсэлтэй гурван нөхөр ирээд цолны асуудлаа шийдэхээс байгууллагын трансформацаа хийхгүй. Хотын даргыг гуравдахиа солилоо гэхэд дөрөв дэх нөхөр дүүжин тээвэр, метрогоо огцом хаяад автобус ярьж эхлэхээс хуримтлагдсан асуудлыг шийдэхгүй.

-Онцгой байдлын үйл ажиллагааг оновчтой, зөв зохион байгуулах гарцыг танай нам юу гэж харж байгаа вэ?

-Шулуухан хэлэхэд, системийн буюу бүтцийн гүн өөрчлөлт хийх ёстой. Улсын нөөц, иргэний хамгаалалт, гамшиг гэсэн гурван өөр субъектыг хүчээр нийлүүлээд нэг гажуудсан бүтэц болгочихсон нь араа шүдээрээ нийлж явахгүй байна. Байгалийн гамшиг тойрсон бүтэц хийчихсэн түүнтэйгээ тэмцээд байгаа нь салхин сэнстэй тулалддаг үлгэртэй л адил. Хүнийхээ аюулгүй байдал дээр тойрсон бүтэц хийх ёстой юм.

-Тийм байх. Гэхдээ сонгуулийн дараагаас нааш бүтэхгүй байх. Ойрын хугацаанд хийх боломжтой ажил чинь шаардлагад туссан аврагчдын цалин, ахуй хангамжийг нэмэх санаа биш үү?

-Гурван генералтай онцгой байдлын салбарт хоёр сар дараалан дөрөв дэх оршуулгаа хийлээ гэж хэвлэлийн хурал дээр хэлсэнд удирдлагууд нь их эмзэглэсэн юм шиг байна лээ. Гудамжинд яваа иргэнд эмзэглэж байвал мэргэжлийн биш л байна гэсэн үг. Аврагчдынхаа сургалт, цалин хангамжид эмзэглэх ёстой юм шүү дээ, уул нь. Зүй нь онцгой байдлын албан хаагчид цаг бусаар амиа алдсанаар биш, энгийн ажиллаж байхдаа л орон байртай болчихдог бодлого хэрэгжүүлэх ёстой юм. Г.Ариунбуян генерал 300-350 тэрбум төгрөг хэрэгтэй гэсэн байна лээ. 50 тэрбум төгрөгийн зөрүүтэй тооцоо хийдэг төрийн удирдлагыг татвар төлөгч бизнесменүүд юу гэж харж байгаа нь тодорхой.

-Монгол Улсад гамшиг, эрсдэлийн стандарт алга гэж та хэлсэн. Гэтэл нийслэлд хотын стандарт гэсэн алба хэлтэс бий шүү дээ. Энэ алба ямар хууль тогтоомжийн хүрээнд ямар үйл ажиллагаа явуулдаг юм бэ?

-Бүтэц нь байна. Төсөв нь байна. Хариуцсан албан тушаалтан нь байна. Бүгд байгаа мөртлөө зөв ажиллахгүй байгаа учраас л гажуудчихлаа гээд байгаа юм. Зөвхөн нийслэл, стандарт, онцгойн салбар дээр биш төрийн бүх хүрээнд. Тэгэхээр асуудал системийн гажуудалдаа байна. Системийн гажуудлын шийдэл нь гүн өөрчлөлт буюу демократик трансформэшн юм гээд манай нам бодлогоо боловсруулаад явж байна. Үүнийгээ ч сонсгол дээр яримаар, танилцуулмаар байна.

Р.ЖАРГАЛ

Монгол орныг бараг нэлэнхүйд нь хамарсан зуд энэ жил болж байна. Тэр дундаа говь, талын аймгууд хүндхэн өвөлжиж буй. Албаны мэдээгээр энэ нэгдүгээр сарын 20-ны байдлаар долоон аймгийн 27 сумын нутаг шилэн буюу төмөр зудтай, 18 аймгийн 128 сум цагаан зудтай хэмээн үнэлэгдсэн байна. Тиймээс бид энэ удаа нөхцөл байдал хүнд байгаа буюу мөсөн зуд нүүрлэсэн Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумыг зорьсон юм. Аймгийн төв Сайншанд руу суудлын машин 50-60 мянган төгрөгөөр явдаг юм байна. Цар тахлын үеэр замын зардал 100 мянга хол гараад эргээд буусан нь энэ. Түүнээс өмнө бол 20-25 мянган төгрөгөөр явдаг байсан гэж таксины жолооч ярьж байна. Манайд нэг сонин тогтолцоо байдаг нь бараа, үйлчилгээний үнэ нэг өсчихвөл дахиж хэзээ ч хуучин хэвэндээ хүрч буудаггүй явдал. Тиймээс энэ мэт зүйлсийг бид байдаг л зүйл хэмээн хүлээж аваад нэгэнт сурчихжээ. Алтанширээ сум аймгаасаа зүүн хойшоо 90 километр зайтай бөгөөд шинэ оны дараахан хүний олон, техникийн хүчээр зам гаргажээ. Гэсэн хэдий боловч замын мөр хөлдүү болохоор жижиг тэрэг гулгаж, хажуугийн хунгар руу орчих эрсдэлтэй аж. Ур чадвартай жолоочийн буянд аюулгүй явсаар цагаан гэгээ тасрахын алдад сумын төвд очив. Сумын Засаг дарга Н.Бүрэнтэгш тосч аваад маргааш өглөө очих айлынхаа тухай товчхон мэдээлэл өгөв. Ингээд Алтанширээд маргааш мандах нарнаар малчин айлдаа очиж, сүүлийн хэдэн жил говь нутагт болоогүй зудын байдал, малчны амьдралтай танилцахаар болсон юм.

Маргааш өглөө нь сумынхаа баруун хойшоо 10-аад километр газарт Аймгийн онцгой комиссоос суманд өгсөн шинэхэн машинаар давхиад Цэвэлмаагийн Мөнхдорж гэх айлд очлоо. Тэрбээр 1968 оны бичин жил есөн хүүхэдтэй айлын тав дахь нь болон төрж, нагац ах н.Дамдинсүрэнгийнхээ гар дээр өсчээ. Ахыгаа дагаж “Саруул зам” нэгдлийн адуу маллаж, өдгөө Сумын заан, сумын Алдарт уяач болжээ. Тэднийх энэ жил сумынхаа баруун хойно өвөлжиж байгаа гэнэ. Энэ бууцандаа буугаад дөрвөн жил болжээ. Хунгар цас, хөлдүү бууцаа ховхлоод өвөлжөө тойруулан хураажээ. Хөрзөнгөө дөрвөн ч удаа ийн нүдэж, хөлдүүсийг нь авсан байна. Анхны цас 11 дүгээр сарын эхээр ороод л түүнээс хойш нийтдээ 20 гаруй удаа их хэмжээгээр оржээ. Ингэхдээ цас орсон өдрөөсөө хойш багадаа 2-3 хоног нүдгүй шуурч, зарим өдрүүдэд цас хайлтал дулаараад шөнө нь хүйтэрч хоносоор ийм байдалтай болжээ.

Оны өмнө хоёр азарга адуугаа уруудуулж, эрж сурсаар олж ирсэн нь 10 хүрэхгүй. Тэднийгээ хэдэн үхэртэйгээ хамт гэрийнхээ гадаа суурин тэжээж байгаа аж.

Ц.Мөнхдоржийнх бас сумын захиргааны нэр дээр бүртгэлтэй махны чиглэлийн халзан үхэр маллаж байна. Намайг очихтой зэрэгцэн гэрийн эзэн сумын төв дээр ирсэн арай хямд өвснөөс 100 боодол, бас хэдэн шуудай тэжээл олж ирэхээр явав. Уг нь тэднийх сумаасаа 10 хүрэхгүй километр зайтай. Гэсэн хэдий ч жижиг тэрэгтэй, цас их учраас гэргий нь болгоомжтой явах, тоон гарын үсгээрээ банкаас мөнгөө хэрхэн авахыг зааж захив. Гурван охин тус, тусын амьдралтай болж, сум, аймагт амьдардаг учраас тэр бүрийд ирж туслаад байж завдахгүй. Дээрээс нь хүүхдүүд сургуульд орохоор залуу гэр бүлийн өмнө тусдаа амьдрах уу, хүүхдийнхээ боловсролыг бодож төвийн айл болох уу гэсэн сонголт тулгардаг. Охид ч тийм л сонголтын өмнө ирээд суурин газар барааджээ. Харин энэ жил гэргий Р.Сарантуяагийн төрсөн дүү Р.Наранбаатар хөдөө гарч, эгч, ах хоёртоо тус болж байгаа гэнэ. Ингээд гурвуулаа үхэр, адууныхаа тэжээлийг өгөх, хонио ялгаж ойрхон бэлчээх, аргал хөрзөнгөө бэлдэх гээд их ажилтай үлдлээ. Дээрээс нь хотныхоо эргэн тойронд нойтон хөрзөн уугиулж, май тавина. Ингэж байж хороогоо дулаан байлгах, даарсан малаа дулаацуулдаг байна. Тэгэхгүй бол дотор нь хүйт орсон мал, хөлдүү хотонд хэвтэхээрээ доороосоо жиндээд амархан муудна. Цаг хэцүү байгаа учраас хэдэн малаа тэжээж болох бүхий л зүйлээр тэнхрүүлэх гэж хичээнэ. Хэдэн адууныхаа нойтон хомоолыг түүн хатааж, цайны идээг хураагаад тэжээлтэйгээ хольж багсраад өгнө. Адууныхаа тэжээлийг тусгайлан оёж бэлдсэн уутанд хийж, хошуувчлан өлгөдөг бол үхрээ тус бүрийн саванд тэжээлийг нь багсарна. Нэг, нэгээр тусад нь тавьж өгч, бусдыг нь үргээж байгаад идүүлдэг болохоор 10аадхан үхрийн тэжээл өгөх гэж нэлээд хугацаа зарцуулна. Ёстой л үүрийн гэгээнээс үдшийн бүрий хүртэл борви бохисхийхгүй ажиллахыг айлын маань гурав үзүүлнэ. Завсар зайгаар нь би хэд гурван зүйл асуухыг бодно.

Бид гурав ядруу хурга, ишгээ ангилж үлдээгээд хонио үд дундад бэлчээрт гаргав. Р.Наранбаатар ах адуугаа усалчихаад зайдан морьтой хонио дагалаа. Нар хэвийх үед хонь, ямаа нь хэд гурваараа цуварч, хотондоо ирсэн болохоор хэдийгээр газар мэдэхгүй ч санаа зовоод амдаад жаахан алхлаа. Урд хөтөл дээр гарвал хаашаа л харна цасан далай угтахад нүдээ дасгах гэж хэсэг зогсов. Хэт хүйтнээс болоод хөрлөсөн цас яг л мөс шиг хатуураад хүн явахад дааж байна. Нэг бодлын биед амар мэт боловч хэсэг яваад хунгарт шигдэж орох нь тамир бардаг гол зүйл ажээ. Ингэж хатуурч хөлдсөн цас малын шилбэ ураад, бэлчээртээ идэх өвсгүй, хотондоо хөлдүүс болохоор хүн малыг жинхэнэ шалгадаг байна. Цасан дундуур мал цувахад олон малын хөлөөр тодхон жим үлддэг бол энд тэгэхгүй. Хэсэг алхаад л цасанд зоогдсон туниа муутай амьтсыг өргөж гаргаад нэг хэсэгтээ “Мөсөн цас”-аар тэшүүлнэ. Хэдийгээр хонины дийлэнх ирээгүй, араас нь явсан ах сураггүй байгаа ч хөдөөний ажлаас хөндийрсөн, хөр цасны их, газар мэдэхгүйн улмаас буцахаас өөр сонголтгүй болов.

Айлын эзэгтэй энэ хооронд гадаах бүхий л ажлаа цэгцлээд, гэрийнхээ ажлыг ч амжуулжээ. Р.Сарантуяа эгчийн хэлж буйгаар өнгөрсөн намар 10 дугаар сарын сүүлээр боодол өвс 1011 мянган төгрөг байсан бол цаг хэцүүдсэний дараа 20 мянга гарчээ.

Харин Ц.Мөнхдорж ахын авахаар явсан 100 боодол өвсийг нэгийг нь 17 мянган төгрөгөөр авахаар болсон байна. Гэвч бог, бодгүй хашаанд нь тэжээж байгаа учраас энэ өвс 14 хоног л болно. Анхны цаснаас хойш эднийх энэ авсан 100 боодолтойгоо нийлээд 500 боодол өвс авч, нэгийг нь 20 мянган төгрөгөөр бодвол 10 сая төгрөг гэсэн үг. Харамсалтай нь тэжээгээд байхад л өглөө бүр 5-10-аараа үхэж, мөн энэ тооны хээл малтаж гаргах мал дагасан хүмүүст амар байхгүй нь мэдээж. Өнгөрсөн хугацаанд хивэг, тэжээлийн үнэ ч огцом нэмэгдэж 36-38 мянга болсон гэнэ. Халуун намраар хадаж боогоод хураачихсан өвсний үнэ цас их унахаар чухам яагаад нэмэгддэгийн шалтгааныг ойлгодоггүй. Шатахуун, түлш жаахан илүү зарцуулсныгаа шингээгээд хэн, хэнийгээ бодолцсон үнээр зарж болмоор л юм гэж жирийн малчин эмэгтэй хэлж байна. Ингэхээр зарим нэг нь мал бол малчны хувийн өмч. Үхүүлэх, амьдруулах нь тэдний хэр ажилч, арга туршлагатайгаас хамаарна гэх байх л даа. Үнэхээр ч тийм, гэхдээ байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлд аргаа барж суугаа хэдэн малчдаа шулахгүй байвал өвс, тэжээлийн бизнес тань арай олон жилийн настай байна гэж л улиглаад байгаа хэрэг. Харин ажил, анхиа ярих юм бол Ц.Мөнхдорж, Р.Сарантуяа нар хэнийг ч дагуулахгүй хүмүүс аж. Яалт ч үгүй үхсэн малынхаа сэгийг бусад малдаа харуулахгүй гэж бүтээж тавиад сумын урд байх зориулалтын цэгт аваачиж хаядаг юм байна. Энэ тухайгаа үхсэн хэдийгээ хараад байх нь амьддаа хэр л олигтой байв гэж хэмээн хэлсэн. Гэтэл зарим нэг унхиагүй хүмүүс зам дагуулан цувуулж, нүд халтирам болгочихоод явдаг байна. Бид хоёрыг ийн ярилцаж байтал хонинд явсан хүн маань ирж “Баруун тийшээ хэсэг газар сайхан хамхуултай болж, өнөөдөр овоо идүүлээд авлаа” гэсээр ирэв. Хамхуулыг идэх үү гэж гайхахад минь ямар ч байсан малын өл дараад л байдаг юм гэв. Тэгсэн хэрнээ эндхийн мал хангай газрын бүдүүн ширхэгтэй өвсийг идэж чаддаггүй гэх. Ёстой л дассан газрын даавуу зөөлөн гэгчээр мал хүртэл нутгийнхаа хамхуулаар өлөө дараад байдаг бололтой. Говьд 17:00 цаг өнгөрөөгөөд л нар гэнэтхэн шингэчихдэг аж. Цаг харахад эрт хэрнээ хэдийнээ нар шингэчихсэн. Гэсэн ч өвлийн адаг сарын шинийн 10дын сар тун удалгүй мэлтэс гээд гараад ирэх нь өдөр шиг гэрэлтэй. Малаа бүрэн хотлуулж, гадаах ажлаа дуусгаад орж ирсний дараа 19:00 цаг өнгөрөөгөөд гэрийн эзэн ирэв. Хэдийгээр арай хямд үнээр авч байгаа ч банкан дээр гарын үсэгнийхээ учрыг олох гэсээр оройтсон гэнэ.

Хоолоо идэж дуусаад маргааш хэдэн малдаа өгөх хивэг, тэжээлийг бэлдэнэ.Яг л ийм дүр зураг өдөр бүр давтагдана. Шөнийн 23.00 цаг өнгөрсөн ч хурга, ишигт өгөх давстай бор цай чанах, шуудайгаар цас үүрч ирэх гээд ажил дуусах болоогүй л байна. Байгаа айлдаа чадлаараа туслахыг бодож, гар хөлийнх нь үзүүрт гүйхийг хичээх ч хөдөөгийн ажлаас үнэхээр хөндийрчээ. Тиймээс дэр, толгой нийлүүлээд л унтаж, хонь, ямаа майлах дуунаар сэрвэл Ц.Мөнхдорж ах хотоо эргэхээр гарчээ. Хотныхоо нөмрийг бараадан шахцалдаж байгаад туниа муутайгаа дарах нь их. Гэсэн ч монгол хүн бэлгээрээ гэдэгчлэн амьтан, ах дүүсийг асуухад нь сайн л гэж хариулдаг. Дан ганц бидэн доор орчихсон цас биш дээ гэх нь монгол хүний л уужуу сэтгэл гэлтэй. Хэдхэн хоногийн дараа хаврын тэргүүн сар гарч, мал хүнгүй урин цагтай золгоно. Тэгээд ч говьд өвөл нь ширүүн болоход хавар аятайхан. Хавар, зундаа шуургатай жил өвөл нь хэцүүхэн болдог гэнэ. Тийм ч болохоор арван малаа аваад үлдчих итгэлтэйгээр гар хумхилгүй ажиллаж, хэцүүхэн зудыг өнгөрөөж байгаа говийн нэг айлын өдөр ийнхүү өнгөрч, нөмөр бараадан гэрийн гадаа хэвтсэн үхэр хивэх нь сонсогдоно…

Т.Дарханхөвсгөл

Үргэлжлэл бий8

Хэн хүнгүй л гадагшаа явах тухай уулзсан болгонтойгоо ярьж, бие биедээ зөвлөж байна. Хэд гурван төгрөг нь амьдралд хаанаа ч хүрэхгүй юм, ингэж байхаар насны залууд гадагшаа яваад аж, амьдралаа босгоод ирдэг юм бил үү гэсэн бодолтой залуучууд олон. Үнэхээр ч Монголд авч байгаа цалин, ажиллах, амьдрах орчин тун тааруу байгаа нь үнэн л дээ. Ам.долларын ханшийн чангаралтаас шалтгаалсан үнийн өсөлт, агаарын бохирдол, түгжрэл, бухимдал, архидалт, түлш, эрчим хүчний хомсдол гээд асуудал их. Ядаж байхад нийт хүн амын талаас их хувь нь Улаанбаатар гэх ганцхан хотдоо бөөгнөрчихсөн. Гэтэл энэ хот маань хүн амьдрахад ямар “тамтай” болсон билээ. Тиймээс залуучуудад энэ там шиг газарт аз жаргалтай амьдарна гэсэн итгэл, урам зориг, хүсэл тэмүүлэл гэж байхгүй болж.

Тэгвэл Улаанбаатар хотод биш хөдөө гарч амьдраач гэвэл залуучууд ёстой “нөү” л гэх байх. Дэлхийтэйгээ зэрэгцэн амьдрах гэж байхад юун хөдөө вэ гэнэ. Дижиталчлагдсан энэ үеийн залуучуудыг хотын амьдралаас салгах ямар ч боломжгүй. Эвэр, туурайгаа ялгахгүй хүмүүс хөдөө гараад сайхан амьдарна гэдэг ёстой лөөлөө байх. Нөгөөтэйгүүр суурин амьдралд хөлөө олох гэж ядаж байгаа Монгол Улсын хувьд эргээд нүүдэлчин ахуй руугаа буцна гэдэг хөгжлийн ухралт хийсэнтэй адил. Тиймээс л Монголын аль сийрэг сэтгэдэг, унхиатайнууд нь амьдралаа бодож эх орноосоо дүрвэн, бусдын нутагт ажиллаж, хөдөлмөрлөхөөр жил бүр 30, 40 мянгаараа явцгааж байна. Хөдөлмөрлөдөг, сэтгэдэг зүтгэдэг нь ингээд мянга мянгаараа эх орноо хаяад явчихаар ямар хүмүүс энэ улсад үлдэж байгааг анзааръя. Монгол Улс яг одоогийн байдлаар нийт 3.4 сая хүн амтай. Хүн амын өсөлт 1.4 хувь гэж байгаа. Энэ бол маш бага үзүүлэлт юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс өдөрт 30 гаруйхан хүнээр бүл нэмж байгаа гэсэн үг. Мэдээж өөд бологсдоо хасаад гарсан тоо нь энэ. Гэтэл жилдээ 30, 40 мянган иргэн гадагшаа суралцаж, ажиллаж амьдрахаар гарч байна. Үүнийг сараар нь бодъё. Сард 1000 гаруй хүн эх орноосоо явж байна. Тэгвэл бүр өдрөөр нь бодъё. Өдөрт 3033 хүн Монгол Улсаас дэлхийн бусад орнуудыг зорин явцгааж байна гэсэн үг. Нөгөө хүн амын өсөлтийн тоотой үүнийгээ харьцуулаад харахаар Монгол Улсад хэн үлдээд байгаа нь сонин. Мэдээж дөнгөж төрсөн нярай болон бага насны хүүхдүүд, оюутнууд, тэтгэврийн хэдэн хөгшид л үлдэж байгаа юм. Гэтэл Монгол Улс хөгжмөөр байна. Монгол орноо диваажин болгомоор байдаг. Хэн энэ ноорхой Монголыг өөд татах вэ. Хүүхдүүд үү, эсвэл ахмадууд уу. Үлдсэн цөөн хэдэн залуучууд нь улстөрждөг. Хийхээсээ илүү ярих сонирхолтой. Баялаг бүтээгч болохоосоо илүү дарга болчих хандлагатай. Цэцэрхсэн, хоосон мөрөөдөлтэй хүмүүсээр энэ улс дүүрч. Тэдний улс төрийн сонголт нь ч тун тааруу байх нь ойлгомжтой. Ажил хийдэггүй болохоор бэлэн хоол өгсөнийг нь тэд шууд сонгоно. Өөрсдөө хурдан дарга болохын төлөө сонгогдоод гарч ирсэнийхээ өгзөгийг нь долоох шахам дагаж гүйнэ. Яг ажил хийдэг, хөдөлмөрлөдөг, баялаг бүтээдэг нь эх орноо хаяад гадагшаа явцгааж байна. Үнэндээ сонголтоо зөв хийчихдэг, нийгмээ зөв дүгнэдэг, аливаа асуудлыг нэг биш олон талаас нь хардаг хүмүүс Монголд цөөрсөн.

Тэдний хувьд Монгол Улс зүгээр төрсөн нутаг гэх тодотголоор л зүрх сэтгэлд нь оршиж байна. Угтаа тэд эх орондоо байгаад сонголтоо хийсэн бол улс орныг удирдах улстөрчдийн хандлагаас эхлээд нам засгийн бодлого нь хүртэл өөр байх байсан. Учир нь нийгмийн олонхийг мэдлэгтэй, боловсролтой, ажиллах, баялаг бүтээх хүсэл тэмүүлэлтэй ийм залуучууд бүрдүүлнэ. Тэр утгаараа тэд зөв хүнээ сонгож төрд гаргана. Гэтэл сүүлийн 10 гаруй жил нийгмийн энэ том бүлэг гадагшаа яваад цөөрөөд байгаа учраас л өнөөдрийн Монгол Улсын төр хулгайдаа живчихсэн, худалчдаар дүүрчихсэн гэлтэй. Төрд гарсан хулгайчид гэж бид шүүмжилдэг. Үнэн хэрэгтээ тэднийг та бид л сонгож гаргасан. Тэгэхээр муу төртэй байгаа нь бидний муугийнх. Үүнийгээ бид хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Нөгөөтэйгүүр мууг сонгож байгаа нь ч бидний муугийнх. Учир нь сайчууд нь бүгд дээр хэлсэнчлэн эх орноо хаяад явчихсан тэр юм. Тэгэхээр одоо яах вэ. Эхний ээлжид гадагшаа явж байгаа сайчуулаа эх орондоо үлдэж, Монгол Улсаа өөд татацгаая гэж уриалах хэрэгтэй. Унхиатайнууд нь эх орноосоо яваад байвал энэ улсыг хэн өөд нь татах вэ, улам л ноорхой дээрээ навсайна. Тиймээс сэтгэдэг залуучууд Монголынхоо төлөө сэтгэмээр байна. Ажилладаг хүмүүс нь Монголынхоо төлөө ажилламаар байна. Угтаа дэлхийн диваажинг Монгол Улсад байгуулахад бидэнд дутагдах гачигдах зүйл огт байхгүй. Монгол Улс өргөн уудам нутагтай. Байгалийн асар их баялагтай. Хүн ам цөөнтэй. Юу ч тарьсан газар нь байна. Ямар ч мал өсгөх бэлчээр нь байна. Ухаж гаргаад боловсруулах түмэн зүйлийн баялаг нь байна. Харин энэ улсыг өөд нь татъя гэж бодитоор ярьж хэлж байгаа хүмүүс цөөхөн байна. Эсрэгээрээ Монгол Улсаас явъя, дүрвэе гэцгээх юм. Монгол Улс хүн дүрвэх хэмжээнд хүрчихсэн бил үү. Монголд дайн дажин алга. Дарангуйлал, дарлал алга. Нэг намын дарангуйлал, татварын дарлал гээд байдаг чинь зүгээр л хоосон улс төр. Дарангуйлал, дарлал гэдэг дэлхийн түүхэнд арай өөр зүйлийг ойлгодог байх. Монголд одоогоор тийм дарангуйлал алга. Нэмээд хүн дүрвэж зугтаагаад байх байгалийн гамшигт үзэгдэл болдоггүй. Өлсгөлөнд нэрвэгдчихсэн ч юм алга. Тэр утгаараа Монгол Улс бол дүрвэж зугтахаар орон огт биш. Ер нь Монголоосоо явлаа гээд та бүхэн хаана очих гээд байгаа юм. Эцсийн эцэст явсан хүн эх нутаг минь гээд л ирдэг биз дээ. Ингэхдээ ид хийж бүтээх залуу насаа хүний нутагт орхичихоод ирдэг нь харамсалтай. Таны залуу насны хөлс хүч, хөдөлмөр зүтгэлийн үр шим Монголоос бусдыг нь тэтгэн дэлгэрүүлж байна.

Тэгэхээр залуучуудаа эх орондоо тогтож, энэ улсынхаа төлөө ажиллацгаая. Монголын эсрэг байгааг нь шоронд хийдэг, Монголын төлөө ажиллаж байгааг нь шагнадаг байцгаая. Ийм болоход бидэнд жаахан зөв хандлага л хэрэгтэй. Адаглаад төрд гарсанууд нь хэдэн арван их наядаар нь идэж уумааргүй байна. Ийм төр засгийг бид сонгож, байгуулмааргүй байгаа юм. Төр засгаа яаж байгуулах нь ард түмэн бидний шийдэх асуудал. 40 их наядын хулгайг бид гадагшаа алдчихлаа. Угтаа үүнийг дотоодынхоо зах зээлд барьж чадсан бол Монгол Улсын эдийн засаг яаж өсөх байсан бэ. Манай улсын нэг жилийн импортын нийт дүн ердөө есэн тэрбум ам.доллар. Ердөө гэдэг нь 40 их наядын хулгайтай харьцуулсан ойлголт. Ам.долларын ханшийн өсөлт Монгол Улсын импортын зардлаас шууд хамааралтай.

Импорт нэмэгдэх тусам гадагшаа чиглэх валютын урсгал нэмэгдэнэ. Тэр чинээгээрээ дотоодын валютын нөөц багасч, ам.долларын ханш өсдөг. Ам.долларын ханш өссөнөөрөө Монгол Улсын эдийн засагт зарим сөрөг нөлөөлөл бий болдгийг бид өнгөрсөн хугацаанд бишгүй дээ л үзлээ. Ковидын үед валютын нөөц хоёр хүрэхгүй тэрбум ам.долларт хүрсэн нь Монгол Улсыг дефолт зарлахад хүргэх шахсан. Тэр үед хулгайлагдсан 40 их наяд төгрөгөө валют болгочихсон бол өнөөдөр ам.доллар 3500 руу хэзээ ч очихгүй байсан гэдгийг эдийн засагчид тодорхой хэлнэ. Бараг 2000 төгрөг хүрэх үгүйтэй л байх байсан биз. Ам.доллар 1500тай байх үеийн бараа бүтээгдэхүүний үнийг та санаж байна уу. Талх 310 төгрөг, бензин 1200, их сургуулийн жилийн төлбөр 350 мянган төгрөг л гэдэг байлаа. Тухайн үеийн оюутнууд мэднэ дээ. Хоёр оюутан өдөрт 1000 төгрөгтэй байхад л болчихдог байсан үе. Өөрөөр хэлбэл 310 төгрөгөөр нэг талх авчихна. 300 төгрөгөөр хоёр гоймон авна. 100 төгрөгөөр нь хоёр ширхэг тамхи авчихна. Харин үлдсэн 300 төгрөгөөрөө автобусанд суугаад харьчихдаг байж. Одоо 1000 төгрөгөөр хоол идээд, тамхиа аваад, унаандаа өгөөд харьж чадах уу. Тэгэхээр 40 их наядын хулгай гэдэг бол талхны үнэ 310 төгрөг байсныг 3500 төгрөг болгон өсгөх хэмжээний мөнгө гэсэн үг. Ийм төртэй байгаадаа харамсаад ч яах билээ. Учир нь бид л энэ хүмүүсийг сонгож гаргаж ирсэн. Бид гэдэг нь цүнх барьж, нам дагасан залуучууд, цол гуйж, татаас аваад сурчихсан хөгшдийг хэлээд байгаа юм. Энэ хүмүүс л төр, засагт энэ мэт хулгайчдыг оруулж ирэх боломжийг нь нээж өгсөн. Тиймээс одоо төрд гаргаж ирэх хүмүүсийг энэ бүлгийнхэнд даатгаад амиа бодож, эх орноосоо зугтдагаа зогсооё. Урагдсан, ноорхой Монголоо өөд татахын төлөө эх орондоо тогтож хайрла, залуучууд аа

FOMO буюу “хоцрох айдас”-ын тухай сэтгэлзүйч, доктор, дэд профессор Б.Оюун-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Хоцрох айдас гэж юу вэ?

-Орчин үед анхаарал татаж байгаа, маш сонирхолтой асуудлыг хөндөж байгаад талархаж байна. Хоцрох айдсыг “Fear of Missing Out” буюу Fomo гэж нэрлэдэг. Сэтгэл судлаачид 2000 оны эхээр хүмүүс интернэтийг идэвхтэй ашиглах үзэгдлийг тайлбарлахдаа хүмүүс аливаа үйл явдлаас хоцрох айдас мэдрэмжтэй холбоотой болохыг  тогтоож энэхүү нэр томьёог ашиглах болсон. Сүүлийн жилүүдэд хоцрох айдсын үр нөлөөний талаар судалгаанууд эрчимтэй хийгдэж байна. Гэхдээ нэр томьёоны хувьд сүүлийн 20 гаруй жил хэрэглэгдэж байгаа ч анхнаасаа хүмүүст байсан мэдрэмж юм.

-Сүүлийн жилүүдэд ШУ-д энэ зүйл хэр их байр суурь эзлэх болсон бэ?

-Өнөөгийн аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгал гэж нэрлэгдэж байгаа мэдээллийн эрин зуунд хүмүүс улам бүр олон нийтийн сүлжээг ашиглах нь нэмэгдэж байна. Хосолмол нийгмийн хүмүүс гэж би нэрлээд байгаа. Яагаад гэвэл хүмүүс өөрт оногдсон цаг хугацаагаа бодит харилцаа болон цахим нийгмийн харилцаанд хослуулан зарцуулж байна. Үүнтэй холбоотой хүмүүс олон нийтийн сүлжээнээс их хэмжээний шүүлтүүргүй мэдээллийг хүлээн авдаг. Жишээлбэл хүмүүс бусдыг хэрхэн чөлөөт цагаа өнгөрөөдөг, ямар ажил, карьертэй явна, тэр ч байтугай гэр орон, хувцас, хэрэглэл, ямар хоол идэж байгааг харж байдаг. Энэ бүгдийг харах нь өөрийгөө бусадтай харьцуулах, ямар нэгэн зүйлээс хоцроод байгаа юм шиг мэдрэмжийг хүнд хүчтэй төрүүлдэг гэсэн үг.

Цахим сүлжээг идэвхтэй ашиглах нь хоцрох айдсыг бий болгодог эсвэл тухайн хүн хоцрох айдастай учраас цахим орчинд олон цагийг өнгөрөөдөг гэж судлаачид үзээд байгаа юм. Сэтгэлзүйч Эрин Вогелийн хэлснээр Fomo хүмүүс дараах шинж чанартай.

Аливаа зүйлд цаг хэтрүүлэх буюу удаан хугацаагаар цахим орчинд байх. Биеийн ядаргаа, ядарч сульдсан мэдрэмж үргэлж мэдрэх. Төвлөрөх чадвар муудах, нойргүйдэх гэх мэт.

-Хоцрох айдас хүний сэтгэцийн эрүүл мэндэд ямар нөлөөтэй вэ?

-Fomo бол сэтгэл зүйн эмгэг биш. Өөрөөр хэлбэл эмгэг, өвчин огт биш. Гэхдээ хүний ажил, амьдрал, өөрийгөө үнэлэх үнэлэмж, сэтгэл зүй, бие махбодид сөрөг нөлөөтэй. Хэт бусдын тухай, ялангуяа өөрөөс нь амжилттай яваа хүмүүсийн мэдээллийг байнга өдөр тутам авах нь сөрөг нөлөөтэй. Ялангуяа тэр хүний амьдралд шийдвэрлэх асуудал их байх тусмаа Fomo-д их автана. Интернэтээс өмнө хүмүүст өөрийгөө бусадтай харьцуулах, хоцрох айдаст автах тохиолдол байсан ч орчин үеийн мэдээллийн хурдтай нөхцөлд улам бүр нэмэгдсэн. Ингэснээрээ өсвөр насныхны сэтгэл зүйд илүү их хор хөнөөл учруулах болсон.

Хүн бүрийн амьдрал адилгүй шүү дээ. Бид заавал хэн нэгэнтэй адил байх албагүй. Өөр өөрийн хувь тавилангаар амьдралыг туулаад дуусна. Гэвч олон нийтийн сүлжээ энэ ойлголтыг өөрчлөөд байна л даа. Зарим хүмүүс олон мэдээллийг өдөр бүр авах бүрдээ өөрийн нөхцөл байдалтайгаа харьцуулж, санааширч байдаг байна. “Түүн шиг гоё, сайхан байж чадахгүй, би хичээгээд ч ийм болж чадахгүй” гэж өөртөө урам хугарах, гутрах, шантрах гээд олон асуудалтай тулгарна. Асуудалд бодит бусаар хандаж ямар нэг зүйлээс хоцорч байна мэдрэмжтэй больчихдог. Үүний үр дүнд урам нь хугарч, өөрийгөө дутуугаар үнэлдэг, өөртөө сэтгэл дундуур болчихдог.

Энэ нь сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудал болчихдог. Тиймээс сэтгэл зүйн эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй. Хүн бусдаас суралцах, үлгэр дуурайл авах эрхтэй, гэхдээ хоцрох айдаст автаж болохгүй. Өөртөө талархаж, өөрийн сайн талаа ямагт зүлгэж, өөрийн гэсэн эрхэмлэх үнэт зүйлтэй, өөрийн амьдралаараа л амьдрах нь сайхан гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Амьдрал олон өнгөтэй. Олон нийтийн сүлжээнд байгаа гоё сайхан бүхэн гоё биш. Дийлэнх хувь нь бизнес зорилготой гэдгийг л анхаарах нь чухал шүү гэж хэлмээр байна.

-Энэхүү айдсаасаа салж чадахгүй бол юу болох бол?

-Хэрэв хүн хоцрох айдастай болчихвол бусдын амьдрал, хувийн асуудлыг хэт их сонирхож эхэлдэг. Батаа яасан бол, Дулмаа яасан бол гэх мэт бусдын тухай илүү их боддог, сонирхдог. Өөрөөр хэлбэр би өнөөдөр юу хийх вэ гэж бодох биш Батаа юу хийж байгаад илүү анхаарч эхэлдэг. Тиймээс орхигдсон, хоцрогдсон мэдрэмжийг авч бүх зүйлд сэтгэл ханамжгүй болж эхэлдэг. Цаашлаад амьдралын идэвх бүтээмж буурах, түгшүүр, айдаст автах, бие махбодийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлнө.

-Хүн мэдлэг боловсролгүй байх нь хоцрох айдас их хэмжээгээр байх шалтгаан болдог уу. Нийгмийн ямар бүлэгт энэ шинж тэмдэг их илэрдэг вэ?

-Fomo үүсэх нь мэдлэг боловсролоос илүү хүний сэтгэл зүйн төлөв байдалтай холбоотой. Хоцрох айдасыг үүсгэх хэд хэдэн шалтгаан бий. Нэгдүгээрт гар утас болон олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл нь өөрийгөө бусадтай харьцуулах нөхцөлийг өөрийн эрхгүй бүрдүүлж байгаа нь голлох шалтгаан юм. Хоёрдугаарт тухайн хүний сэтгэл хөдлөл, сэтгэл зүйн байдал, өөрийгөө үнэлэх үнэлэмж нь доогуур байгаа бол аливааг энгийн зүйл хэмээн хүлээн авч чадахгүй өөрийгөө бусдаас муу  байна гэж боддог. Fomo өөртөө сэтгэл ханамжгүй байдаг, өөрийнхөө давуу тал,  үнэ цэнэ, сайн сайхан зүйлийг олж харахгүй байгаа  бүлгийнхэнд илүү илэрнэ.

-Хоцрох айдас дээр тулгуурлан компаниуд хэрхэн бараагаа борлуулдаг вэ. Жишээ нь шинэ кино нээлтээ хийх үед бүх нийтээрээ шуурдаг, Iphone шинэ загвар гарах үед зайлшгүй шаардлагагүй ч авах зэрэг үйлдэл нь хоцрох айдас мөн үү?

-Яг тийм. Энэхүү жишээ нь хоцрох айдас үүсгэх нэг шалтгаан. Гадны орнуудад Fomo маркетинг гэдэг нэр томьёо ч байдаг. “Та хоцорлоо, яараарай” гэдэг сурталчилгаа элбэг байдаг даа. Энэхүү маркетингийн арга нь “Би бусдаас хоцроод байна, хоцорчихвол яана аа” гэх дотоод айдсыг бий болгодог. Компаниуд хэрэглэгчдийн энэ сул тал дээр маш сайн ажилладаг. Fomo үүсгэх сурталчилгаа яаж явдаг вэ гэвэл хүмүүс бүтээгдэхүүн худалдан авч байгааг харуулах, урамшууллын хугацаа дуусах хүртэл тоолох цагийг харуулах, хүмүүс хэрхэн бужигнаж байгааг харуулах зэргээр явагддаг. Энэхүү худалдаанд оролцохгүй бол хоцрох айдас хүмүүст бий болно.

-Хоцрох айдастай байхад давуу тал бий юу?

-Хоцрох айдас нь зарим хүмүүст мотиваци, өөрийгөө хурцлах, илүү хичээх шалтгаан болно. Гэхдээ илүү хичээдэг, хүчирхэг, өөрийн үнэ цэнээ мэддэг хүмүүст яг үнэндээ хоцрох айдас байхгүй. Тиймээс Fomo давуу тал гэж байхгүй, сөрөг үр дагавар л гэж бий.

-Эсрэгээрээ Jomo буюу баяр баясал гэдэг ойлголтыг хоцрох айдастай зэрэгцүүлж ярьдаг болж. Эдгээрийн ялгаа юу вэ?

-Fomo-той хүний хийдэг зүйлсийн эсрэг үйлдэл хийх. Таныг аз жаргалтай болгодог тэр зүйлдээ төвлөр. Таныг юу аз жаргалтай болгодог вэ түүнийгээ хий. Аз жаргал, баяр баясгаланг бүтээ гэсэн үг. Бүх зүйлд оролцох гэж гүйх биш хамгийн ач холбогдолтой, баяр баясалтай зүйлдээ заавал цаг гаргаж бай гэж энгийнээр хэлмээр байна.

-Монголын нийгэмд Fomo-той хүмүүс давамгайлдаг уу?

-Fomo-г өдөөгч гол хүчин зүйл бол цахим хэрэгцээ. Монголчууд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийг маш идэвхтэй ашигладаг. Цахим орчин нийгмийн харилцаанд маш том зай эзэлдэг. Ялангуяа манай улсын хувьд эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд, цалин бага, баялгийн тэгш бус хүртээмжтэй, авлига гээд нийгмийн олон асуудал нь цахим орчинд иргэдийг бухимдалд хүргэдэг. Үүнээс үүдэлтэйгээр ч хоцрох айдас үүсч байгаа.

-Хоцрох айдсаа хэрхэн давж туулах вэ?

-Fomo-г ялна, даван туулна гэдэг нь өөртөө сэтгэл ханамжийг өгнө гэсэн үг. Тиймээс амьдралын сэтгэл ханамжаа нэмэгдүүлэх алхмууд хийх явдал юм. Өөрт тань хоцрох айдас байна уу гэдгийг мэдэр. Түүний дараа өөрийгөө байгаагаар нь хүлээн зөвшөөр. Хэрэв таны ажилтай гарцаагүй холбоотой биш л бол олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээс завсарлага ав. Тухайн цаг мөч, хүрээлэн буй хүмүүс, хүрээлэн буй орчинд илүү их анхаарал хандуулахыг хичээ. Амьдралд дутагдаж байгаа зүйлийнхээ оронд одоо байгаа зүйлд анхаарлаа хандуулах нь маш чухал. Хөгжилтэй дурсамж, туршлагаараа тэмдэглэл хөтлөх, аялах гэх мэтээр аз жаргалтай, хөгжилтэй зүйлүүдийг амьдралдаа бий болгох хэрэгтэй. Ялангуяа байгальд гарч, бүтээлч хөдөлмөр хийх зэрэг нь тустай.

-Хоцрох айдсыг эцэг эхчүүдийн зүгээс хүүхдүүдэд өгөх тохиолдол байдаг уу. Тухайлбал “үеийнхэн чинь мундаг байхад чи ямар ч урагшгүй” гэх мэт хандлага зөв үү?

-Манай эцэг, эхчүүдийн хувьд хүүхэдтэйгээ харилцах, тэднийг ойлгох тал дээр алдаа дутагдал гаргах нь түгээмэл. Аль ч насны хүүхдийн сэтгэл зүй маш эмзэг. Гэтэл хүүхдийнхээ нас, сэтгэл зүйн онцлогийг мэдэхгүйгээс гаргадаг алдаануудын нэг бол бусад хүүхдүүдтэй харьцуулах, адил байхыг шаардах, эсвэл өөрийн дутуугаа хүүхдээрээ гүйцээх нөхөх гэж шахах зэргээс үүдэлтэйгээр хүүхдүүдэд хоцрох айдас бий болдог. “Чи бусадтай адил байх ёстой” гэх нь нэг талаас хоцрох айдас үүсгэх шалтгаан мөн. Хүүхдээ бусадтай адил байхыг шаардах бус илүү өөртөө итгэлтэй, өөрийнхөө үнэ цэнийг мэддэг, өөрийнхөө хүсэл, зорилгоор эрч хүчтэй хичээдэг хүн болгон өсгөхөд анхаарах ёстой. Үүний тулд хүүхдийнхээ бодит хичээл зүтгэлийг магтан урамшуулдаг, илүү итгэж найдаж байгаагаа илэрхийлдэг, хайрладаг, хүндэлдэг, ярилцдаг байх хэрэгтэй. Шүүмжлэх бус дэмждэг, хамтардаг, загнах зэмлэх бус сонсож зөвлөдөг байх маш чухал. Учир нь  эерэг хандлагын үр дүнд хүүхэд өөртөө итгэлгүй болох, өөрийгөө үнэ цэнэгүй гэж мэдрэхээс урьдчилан сэргийлдэг юм. Хүүхдэдээ дахин давтагдашгүй цорын ганц үнэ цэнэтэй хүн гэдгийг нь ойлгуулж, амьдрал олон янз гэдгийг мэдрүүлж өсгөх нь чухал.

Хоёр хоногийн өмнө Улаанбаатар хотод аймшигтай том осол боллоо. Хамгийн харамсалтай нь, ажил үүргээ гүйцэтгэж явсан идэр гурван залуу ослоор нас барлаа. Хориод хүн түлэгдэж, 60 айл орох оронгүй болж, 20 гаруй машин шатсан аймшигт ослын талаар одоо ч мэдээлэл хөвөрсөөр. Осол юунаас болж гарсныг мэргэжлийнхэн тогтооно. Одооохондоо энгийн ухамсрын түвшинд харахад газ буюу шингэн хий тээвэрлэж явсан том оврын машин уулзвар дээр эргэхдээ нэгдүгээр эгнээнд явсан машинтай шүргэлцсэнээс үүдэн газ алдагдаж, хүчтэй дэлбэрэлт үүсчээ. Монголоос өөр газарт ийм аюултай ачаа тээвэрлэж яваа том тэрэг ингэж эргэж осол үүсгэдэг, тэсрэх бөмбөг шиг ачаатай том тэрэгний хажуугаар жижиг тэрэг чихэж ордог эсэхийг мэдэхгүй юм. Ямартаа ч газ тээвэрлэж яваа том тэрэгний хажуугаар суудлын машин чихэж орж аймшигт осол гарлаа.

Эндээс юу харагдаж байна гэхээр бусдаас өрсөх гэсэн монголчууд бидний муу ёрын зан л тод харагдаж байна. Машиндаа суув уу, үгүй юу урагшаа үхэн хатан зүтгэдэг нь монголчуудын зан. Хэн нэгэн амь тавин үхэх гэж байгаа мэт, тэр хүн дээр амьсгаа хураахаас нь өмнө очих гэж байгаа мэт урагшаа ухаангүй дайрдаг. Бусдаас өрсөж явах гэж, хэн нэгний өмнүүр орох гэж үхэлдэн чихдэг. Нүүдэлчдийн амьдралд ийм зан байдал таарч байсан байж болно. Гэхдээ хөдөөнийхөн ингэж ухаангүй дайрдаггүйг бодоход гайгүй мэт. Бусдаас өрсөх гэсэн энэ муухай зан суурин соёл иргэншилд огт таардаггүй. Ямар нэг очер дараалалд ч монголчууд зогсож сураагүй, өмнүүр нь дайрч түрүүлж авахыг л боддог. Онгоц буухад энэ зан их тод илэрдэг. Онгоцны урд суудлынхан түрүүлж бууж байж л араас нь гарах боломжтой гэдгийг захын нэгэн мэддэг баймаар. Онгоц бүрэн зогсож аюулгүй боллоо гэснийг илтгэсэн суудлын даруулгын гэрэл унтрангуут урд ардгүй пижигнээд босчихдог. Гар тээшээ ухаж, дээрээс цүнх саваа буулгахдаа бусдынхаа толгой тархийг дэлсээд авахаа юман чинээ бодохгүй, түрүүлж буух гээд л давчдаад эхэлдэг нь гайхмаар.

Ачаа бараа зөөдөг том тракууд хот дотор хэрхэн тээвэрлэлт хийдэг талаар гадаадад байдаг монголчуудаасаа асууж сонирхлоо. Америкт л гэхэд шөнө хөдөлгөөн татарсан хойно том тракууд хотын замаар явдаг юм байна. Бас яахав, саяын дэлбэрдэг том машин шөнөөр тээвэр хийж явжээ гээд бодож дуусаагүй байхад дараагийн тайлбарууд нь үнэхээр биднийг алмайруулмаар байлаа. Америкийн том тракууд хотод шөнөөр тээвэр хийж уулзвараар мөн л хоёрдугаар эгнээнээсээ эргэдэг аж. Энэ үеэр бусад тээврийн хэрэгслүүд хүлээгээд зогсож байдаг. Том машин эргэлтээ хийгээд бүр холдсоны дараа л хөдөлгөөн хэвийн үргэлжилдэг байна. Ингэх нь дүрэм журамдаа байдаг эсэхийг мэдэхгүй юм, ямартаа ч бүр хэвшил болсон зүйл. Мэдээж энэ нь болзошгүй ямар нэгэн ослоос өөрсдийгөө болон бусдыг хамгаалсан үйлдэл байх. Мөн шөнө дөлөөр ажлаа хийж яваа тракийн жолоочийг хүндэлсэн үйлдэл шиг санагддаг гэж Америкт амьдардаг танил маань ярьсан юм.

Манайханд бол бусдыг явж өнгөртөл хүлээх гэсэн ойлголт байдаггүй. Урдуураа нэг машин оруулбал арын машинууд дургүйцэж гэрлээрээ дохидог. Хоёр машин оруулчихвал бүр уурлаад араас сигналдаад эхэлдэг ийм л ууртай, яаруу давчуу ард түмэн шүү дээ. Мөн бид ажил хийж байгаа хүмүүсээ хүндэлдэггүй. Гудамж цэвэрлэж яваа

ТҮК-ийн ажилтны хогийг тарааж хаяхаа юман чинээ бодохгүй. Ер нь ажил хийж байгаа нэгнээ хог шаар шиг үздэг ийм л хүмүүс.

Манай хотын зам дээр том оврын машинууд, дэнхэр автобусууд эгнээ байраа сэлгэн давхиж, нэг машины ч болтугай өмнүүр орох гэж дайрдаг. Ингэхдээ сигналдаж, шахаж жижиг машинуудыг даапаалан дээрэлхдэг. Өөрийгөө сэргэлэн гэж бодсон нэг эргүү нь түргэний машины араас дагаж давхиж, бусдыгаа хожиж байна гэж баясдаг. Тэр машин дотор үхэл амьдралын заагт байгаа өвчтэй хүн явааг тоодоггүй. Бусдыг хүндлэх ёс зүй ихэнхэд маань төлөвшөөгүй байдаг гээд бодохоор бид чинь адгуус малаас нэг их ялгараад байх юм байгаа юмуу ч гэж хүртэл харамсмаар.

Бусдаас өрсөх гэсэн энэ өөдгүй зан чанар монголчууд бидэнд хэдийд бий болсон юм бол. Сүүлийн 30 жилд үү, өмнө байсан хэрэг үү гэдгийг угсаатан судлаачид судалж тогтоох биз. Тэгвэл бурхан өгөх ёстойг нь өгдөг болохоос илүү юу ч өгдөггүй гэж тал нутгийн өвгөд сургадаг байсан. Яаж ч хичээсэн чамд өгөх ёстойг л өгдөг илүү нэг амьсгаа ч өгдөггүй юм даа гэдэг

хэчнээн үнэн билээ. Бид овсгоотойдоо юм олоод байгаа юм биш, олох ёстой болоод олдоод байгаа юм гэдэгсэн.

Манай ихэнх жолооч нар амьдралын философийн эсрэг үйлдэл хийдэг. Ингээд хожсон хүн байдаггүй, амь нас, эдийн засгаараа хохироод үлддэг. Манай нэг туршлагатай сэтгүүлчийн ярьсан жишээ бий. 2010-аад оны үед Японд албан айлчлал дагалдаад сэтгүүлчдийн баг явжээ. Тэдний суусан машин замын хөдөлгөөнд оролцохдоо юм л бол урдуураа машин оруулаад, заримдаа бусдыг өнгөрөхийг хүлээгээд ер нь урагшаа явах дургүй жолооч байж. Манайхан ч яахав, урагш ахидаггүй, явдаггүй юм, ийм сайхан зай байхад дайраад дайраад бушуу явахгүй гээд жолоочийгоо муулангуй явж. Одоо бодоход хөөрхий тэр жолооч дүрэм журмаа л мөрдөж байж гэж билээ.

Зам дээр явж байгаа аль нэг жолоочийн араас сигналдахад ямар үйлдэл гаргадаг вэ. Монголд бол “энэ муу сигналддаг хэн бэ” гээд урдуураа оруулахгүй гэж зүтгэцгээдэг. Соёлтой хүмүүс бол зам тавьж өгөөд урдаа оруулдаг. Үнэндээ яаж ч давчуу яаруу ажил гараа билээ, араас сигналдсан жолоочийг урдаа оруулчихаад араас нь явахад хавьгүй сэтгэл амар билээ. Яарсан жолооч гүйцэж түрүүлэх гэж байгаад ямар нэгэн аюул осол гаргаа ч билүү, тооцох аргагүй. Ийм л энгийн философийг ойлгохгүй, адган яарч сөрж давхисаар байдгийн хамгийн эмгэнэлт жишээ хоёр өдрийн өмнө гарсан том осол юм. Энэ осол Замын хөдөлгөөний дүрмийг цусаар бичигдсэн байдаг гэдгийг баталж өглөө. Үүн шиг том хичээл, сургамж хаана ч байхгүй. Жолооны багш “замын хөдөлгөөний дүрэм цусаар бичигддэг” гэж байнга сануулдгийг төгсөгчид нь ер ойшоодоггүй. Тэгвэл энэ үнэн гэдгийн тод жишээ болов. Аюултай ачаа тээвэрлэж явсан том машины жолооч ч тэр, зэргэлдээ хамт эргэсэн суудлын тэрэгний жолооч ч тэр өрсөж л зам гаръя гэснээс биш, дүрэм журам, хүлээх хүлцэх гэдгийг юман чинээ тоосонгүй. Тиймээс хоосон зам дээр хоёр машин түгжирч улмаар мөргөлдөн, гурван хүний амь нас эрсэдсэн, хэдэн тэрбумын эдийн засгийн хохиролтой аюулт түймрийг дэгдээсэн байна. Хувь хүний хариуцлага гэж ямар өндөр юм байдгийг харуулсан осол болж өнгөрлөө.

Түймрийг харж байхад дэлбэрэлтээс үүссэн галд орон сууцны байр шатаж байхад хажуугийн хувийн сургуулийн байранд гал хүрсэн ч хөгжиж авалцаагүй байдаг. Энэ нь мөн барилгын чанар, стандартыг ярих асуудал ч байгааг илтгэх бөгөөд дараа тусад нь бичих сэдэв юм.

Д.Оюунтуяа

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын дэд дарга, УИХ-ын гишүүн С.Одонтуяа “Шүүхийн шийдвэргүй баривчлахтай холбоотой саналууд хуульчлагдсанаар хүний эрхийн үзүүлэлт нэг алхам урагшиллаа” хэмээснийг II нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Томилолт: Говь нутагт ойрд үзэгдээгүй зуд нүүрлэж, зузаан цасан бүрхүүл тогтжээ

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Амьдрал муу гээд эх орноо хаяад явчихаар энэ ноорхой Монголыг хэн өөд нь татах вэ” хэмээн өгүүллээ.

XVII жарны “Хилэнт эх” хэмээх модон луу жилийн шороон үхрийн зурлага

FOMO буюу “хоцрох айдас”-ын тухай сэтгэлзүйч, доктор, дэд профессор Б.Оюун-Эрдэнэ “Хүн хоцрох айдастай болчихвол бусдын амьдрал, хувийн асуудлыг хэт их сонирхож эхэлдэг” гэлээ.

АН-ын ҮБХ-ны гишүүн О.Чулуунбилэг “Онцгой байдлын жирийн албан хаагч цаг бусаар амиа алдсанаар биш энгийн ажиллаж байхдаа л орон байртай болдог бодлого хэрэгжүүлэх ёстой” хэмээв.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ