Category: нүүр-хуудасны-онцлох

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Монгол үндэсний ардчилсан нам/МҮАН/-ын дарга Б.Цогтгэрэл “Үндэсний эвсэл”-ийн сонгуулийн зардлыг Н.Номтойбаяр босгоно” хэмээснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Улс төр судлаач М.Энхбадрал “Залуу удирдлагуудад нам доторх тойргоо өмчилсөн “хөгшин” улстөрчдийг эвтэйхэн зайлуулах сонирхол бий” гэв.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Таван толгойтой адил Эрдэнэтээс 1072 ширхэг хувьцаа авцгаая” хэмээн өгүүллээ.

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Энэ форумын гол зорилго бол жалга довны сэтгэлгээний хана хэрмийг нурааж, бүсчилсэн хөгжлийн реформын шинэ сэтгэлгээг эхлүүлэх юм” хэмээв.

Хошууч генерал Б.Эрдэнэбат “НҮБ-ын хүчний командлагчид монгол генерал тэнцэх үү” гэж Аюулгүйн зөвлөлийн таван гишүүн орноос эхлээд бүх алба, газруудаас санал авч зөвшөөрүүлдэг юм билээ” гэлээ.

Улсын ахлах байцаагч Д.Бэхбат “Нүдээр, гараар үнэт эдлэл жинхэнэ эсэхийг тогтоох боломжгүй” хэмээв.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Яг үнэнийг хэлэхэд нийслэл хот эзэнгүй юм шиг л байна. Бүхэл бүтэн улсын нийслэл ийм болчихоод байгаа нь үеийн үед энэ хотыг удирдаж байсан дарга, улстөрчдийн балаг. Амьдралынхаа цөөн хэдэн өвлийг эс тооцвол Улаанбаатар хотод л өвөлжиж ирж. Гэлээ гээд энэ жилийнх шиг зутруу, хатуухан өвлийг үзээгүй гэхэд болно. Хотын иргэдийг түгжрэл гэхээсээ илүү тэгш сондгой хязгаарлалт, байж болох хязгаараас хэтэрсэн замын халтиргаа гулгаа, хүүе гэхийн завгүй солигдсон нийтийн тээврийн чиглэлүүд асар их бухимдууллаа. Ид хүйтэн тачигнаж байгаа үед нэг өглөө бүх чиглэлийг нь солиод хаячихаар яах вэ. Угтаа иргэд юу хүссэн билээ. Тав тухтай дулаахан, больё гэхэд 15 минут тутамд ирээд байдаг, хүртээмжтэй нийтийн тээврийг хүссэн болохоос жавар тачигнасан өдрүүдэд бүх чиглэлийг нь самраад хаячих гэж хүсээгүй. Ер нь нийтийн тээврийн хүртээмжийг сайжруулах, иргэдийг нийтийн тээврээр үйлчлүүлдэг болговол толгойн өвчин болоод байгаа замын түгжрэл шийдэгдчихмээр.

Нэгэнт сайн болсон нийтийн тээврээр хүмүүс цааргалахгүй зорчдог болчихвол дагаад түгжрэл байхгүй болж л таарна. Харин автобусаа түгжрэлд таг зогсоохгүйн тулд олон жил ярьж байгаа шийдэл болох нэгдүгээр эгнээгээ жинхэнэ утгаар нь чөлөөлчихөд болчих мэт. Угтаа аливаа асуудал судалгаа шинжилгээнд суурилсан, түүндээ үндэслэж аливаа шийдлээ гаргадаг байх ёстой ч манай нөхцөлд эсрэг байдаг гэж санагдахаар. Гэвч энэ бүхэн өнөөдрийг хүртэл шийдэгдээгүй бүүр ч асуудал болсоор байна. Мөн явган зорчигч зам хөндлөн гарна гэдэг энэ өвлийн хувьд томхон даваа байлаа. Зам хөндлөн гарахыг зөвшөөрсөн гэрэл нь маш хурдан солигддог бөгөөд тэр зуурт амжиж гарах гэдэг хүүхэд хөгшид битгий хэл идэр залуусын хувьд ч хэцүүхэн. Яаж ч явсан халтирч савж унах эрсдэл 100 хувь. Яг л их тогтоол усны хөлдсөн мандал шиг. Нэг иймэрхүү байдалтай хахир өвлийг даван туулах гэж мэрийцгээж байна. Харамсалтай нь тун удахгүй эдгээрийг мартацгаах нь гунигтай үнэн.

Цагаан сарын утга учир, мөн чанар болон хэрхэн ширээ засах, ууц тавих ёсны тухай ШУА-ийн Түүх, угсаатан зүйн хүрээлэнгийн судлаач Ч.Мөнхтөртэй ярилцлаа

-Цагаан сарыг монголчууд хэзээнээс тэмдэглэх болсон бэ?

-Цагаан сар бол төрт ёсны уламжлалт баяр ёслол юм. Өнөө үед иргэд зөвхөн ахмадуудад зориулагдсан баяр гэх буруу ташаа ойлголттой байх боллоо. Хүннүчүүдийн үеэс тэмдэглэж ирсэн баяр. “Хүннүгийн шастир” хэмээх түүхэн тэмдэглэлээс уншвал Шаньюйгийн үеэс Цагаан сар тэмдэглэдэг байсан. Их Монгол Улсын үед мөн тэмдэглэдэг байсан юм. Тухайлбал Хубилай хааны ордонд Цагаан сарын ёслолыг маш өргөн хүрээнд хийдэг байжээ. Ёслолыг хамгийн ахмад настай хүн удирддаг байлаа.  Тухайн цаг үедээ засаглалаа бэхжүүлж байгаа хэлбэр юм.

-Цагаан сарыг яагаад заавал тэмдэглэх ёстой вэ?

-Цагаан сарын өргөн тэмдэглэхийг зогсоох оролдлого Социализмын үед гарсан. ЗХУ-ын зүгээс хэрэгжүүлж байсан зүйл юм. 1940 оны сүүлчээс 1950 оны эхэн хүртэл эрчимтэй оролдлогууд хийдэг байсан. Тухайлбал Маршал Чойбалсангийн шарилыг нь яг Цагаан сарын шинийн нэгний өдөр авч ирсэн байдаг. Тиймээс Монгол Улс даяараа Цагаан сар тэмдэглээгүй юм. Цагаан сарын үнэ цэнийг бууруулах энэ мэт оролдлогууд байсан. Тиймээс тусгаар улс гэдэг нэгэн илэрхийлэл нь өөрөө үндэсний хэмжээний энэхүү баяр юм.

-Цагаан сарын утга учир, үнэт зүйл нь юу вэ?

-Цагаан сар бол бид тусгаар тогтносон бүрэн эрхт улс гэдгийн илэрхийлэл. Бид өөрсдийн гэсэн соёл, уламжлалтай гэдгийг сэргээж, идэвхжүүлж өгч байдаг юм. Энэхүү баяр бүх зүйлийн шинэ эхлэл. Цагаан сар зөвхөн хүн баярладаг баяр биш. Таван хошуу мал, нохой, уулс ус, хангай дэлхийгээ хүртэл монголчууд баярлуулж байгаа юм. Тухайлбал битүүнд нохойны идүүр буюу хишгийн хүрээг дүүрэн байлгаж баярлуулж байна. Зарим монголчууд гэртээ ууган хургаа оруулж ирээд ууган хурганы дөрвөн туурай, магнайг сүүгээр, шар тосоор мялаадаг. Говь нутгийнхан  шинийн нэгний өглөө буураа мялаадаг. Буурныхаа горьхноос улаан цацаг уядаг жишээтэй. Тэр орчинд байгаа бүх зүйлс баярлаж байгаа юм. Зарим аймагт шинийн хоёронд айл хэсдэггүй.

-Монголчууд баярын ширээгээ яаж засах нь зөв зохистой вэ?

-Монголчууд энэ тухай сүүлийн үед их талцах болсон. Үндэс, угсааны ялгаа үүн дээр харагдаж байгаа юм. Түүхэндээ Цагаан сараар айл өрх бүр том ууц, өвчүүгээр ширээгээ чимэглэдэг байгаагүй. Мэдээж зарим өрх айлууд ууцаар ширээ чимдэг байсан. Гэхдээ өнгөрсөн зун бид Завхан аймгийн Яруу суманд хээрийн судалгаа хийлээ. 7093 насны ахмадууд хэлэхдээ “Бидний бага насанд Цагаан сараар ууц, өвчүү ширээндээ тавьдаг байгаагүй. Гэхдээ Бурханы өмнө хонины толгой, хонгодой, шаант зэргээр идээ засдаг байсан” гэсэн юм. Өмнөговьд хийсэн судалгаанд эсрэгээрээ бүгд ууцаар ширээгээ засдаг байх жишээтэй. Юу байна, түүгээрээ л дайлдаг байсан юм. Америкийн талархлын баярын ширээний онцлог нь цацагт хяруул байдаг шиг. Бидний баярын ширээний гол онцлогийг тодотгох зүйл яах аргагүй ууц, өвчүү мөн юм.

-Цагаан сараар бэлэн мөнгө өгдөг, авдаг соёл хэзээ дэлгэрсэн бэ?

-Монголчуудад эртнээс зочин хүний гарыг дээш нь харуулах, гар цайлгах гэдэг уламжлал байсан. Гэхдээ зуун жилийн өмнө учиргүй бэлэн мөнгө өгдөг байгаагүй. Монголчууд Цагаан сарын бэлгэнд дугуй боов, ёотон өгдөг байсан. Бэлэг гэдэг бол хүний сэтгэлийн зүйл байдаг. Татвар шиг тоо хэмжээ заадаггүй. Түүхэндээ монголчууд Цагаан сараар бэлэг өгдөг байсан, өгөх ёсгүй гэж хэлэх ямар ч боломж байхгүй.

-Монголчуудын буруу хийх болсон ёс байдаг уу?

-Хэвийн боов хаях ёс зүйгүй үйлдэл байна. Зарим иргэд хог дээр хаядаг зүйлд мөнгө зарах шаардлагагүй гэх мэт бүдүүлэг хандлагатай. Цагаан сарын идээг ахмад настай хүмүүс үр хүүхэд, ахан дүүстээ хувь болгож тараадаг уламжлал байдаг. Тэр уламжлал мартагдах хандлагатай байгаа нь харамсалтай.

-Зарим иргэд Цагаан сар санхүүгийн дарамт үүсгэдэг тул тэмдэглэхгүй гэдэг. Энэ талаарх таны бодол?

-Цагаан сар тийм ч их өртөгтэй баяр биш. Хүн нэг дээлээ хоёр жил өмсөх нь нүгэл биш. “Хурын хувцас олддоггүй, хуримын хувцас олддог” гэдэг ардын үг байдаг. Монголчууд нэгэн бодлын нэрэлхүү ард түмэн. “Та өнгөрсөн жил өмссөн дээлээ энэ жил ахиад өмсчихжээ” гэж хэн ч хэлэхгүй шүү дээ. Өөрсдөө тэгж ургуулж бодоод байдаг. Зээлээр баяр тэмдэглэх шаардлагагүй. Хэн ч дүн тавихгүй. Гэр бүлтэйгээ, төрөл садантайгаа цагийг хамтдаа өнгөрөөх нь хамгийн чухал юм.

Баянзүрх дүүргийн 26 дугаар хороо Дүнжингарав худалдааны төвийн баруун урд уулзвар дээр газ тээвэрлэж явсан хүнд даацын автомашин “Ниссан патрол” маркийн автомашинтай мөргөлдсөний улмаас дэлбэрч, онц ноцтой хохирол учруулсан. Ослын улмаас амиа алдагсдын тоо тав болоод байна.Тодруулбал, ослын үеэр гурван гал сөнөөгч нас барсан. Галд өртөж эмнэлэгт хүргэгдсэн хүмүүсээс өнгөрсөн сарын 27-нд 19 настай С, өчигдөр 40 настай Б нар эмчилгээний явцад нас барсан харамсалтай явдал болов. Тэд 80-95 хувийн түлэгдэлтэй, эрчимт эмчилгээний тасагт эмчлүүлж байсныг Улсын онцгой комиссоос мэдээлсэн.

ГССҮТ-ийн Түлэнхийн төвд одоогоор эмчлүүлж байгаа найман иргэний биеийн байдал тогтвортой байгаа аж. Уг хэрэгтэй холбоотойгоор өнгөрсөн долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдааны үеэр Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн хэлсэн үг анхаарал татаж буй.

Тэрбээр ослын буруутай этгээдийг нэн даруй тогтоохыг үүрэг болгохоос гадна уг хэрэгтэй холбоотой улстөрчдийн асуудлыг хөндсөн нь сонирхолтой. Тодруулбал, хэрэг гарах үеэр тэр орчимд ямар машин хөдөлгөөнд оролцсон, тэдгээр нь улстөрчдийн хамаарал бүхий байсан эсэх, мөн дээр нь хуулийн байгууллагын хүмүүс явсан эсэхийг ч давхар шалгахыг үүрэгджээ. Нэг ёсондоо уг хэрэг санамсаргүй явдал байсан уу, зохион байгуулалттай юу гэдэг эргэлзээг нийгэмд бий болгож орхилоо.

Үүний дараа буюу энэ сарын 29-нд Улсын ерөнхий прокурорын газраас ослыг шалгах Ажлын хэсгийг томиллоо. Ажлын хэсэгт нийслэл, тээвэр, дүүргийн прокурорын газрын дөрвөн прокурор, цагдаагийн байгууллагын 115 мөрдөгчийг нэгтгэж, шалгалтын ажиллагааг явуулж эхлэхээр болсныг мэдээлэв.

Б.Батзориг: Хохирогч бүрээс мэдүүлэг авах учраас олон мөрдөгч ажиллах шаардлагатай

Ерөнхий сайдын мэдэгдэл, Ажлын хэсэгт олон мөрдөгчийг нэгтгэсэн явдал таван хүний амийг авч одсон энэ галын осол юутай холбоотой байв гэдэг асуулт урган гараад байна. Энэ хүрээнд Монголын Криминологичдын холбооны дарга, доктор профессор Б.Батзоригоос зарим зүйлийг тодруулав.

-Криминологич хүний хувьд та газтай машин дэлбэрсэн ослыг ажиглаж байгаа байх. Ерөнхий сайд уг хэргийг зохион байгуулалттай байсан эсэхийг тодруул гэдэг үүргийг холбогдох албадад өгсөн. Прокурорын байгууллагаас 115 мөрдөгчийг хамарсан ажлын хэсэг байгууллаа. Энэ явдал юуг харуулаад байна вэ?

-Энэ хэрэг өөрөө олон хохирогчтой байгааг бид харж байна шүү дээ. Нэг байр тэр чигээрээ шатаж, оршин суугчид нь хохироод байна. Хүмүүс нас барлаа. Тиймээс богино хугацаанд хэргийг шалгаж дуусахын тулд Ажлын хэсэг байгуулж байгаа хэрэг.

Мөрдөгчид хохирсон бүх хүнээс мэдүүлэг авч таарна шүү дээ. Орц орцоор нь үнэлгээ тогтооно. Маш өргөн ажиллагаа явагдана.

-Ерөнхий сайдын мэдэгдлийг та анзаарсан байх?

-Олон хохирогчтой хэргийн хувьд маш олон талаар, олон сэжиг таамгаар шалгана. Тэр бүрийг мухарлах болно. Хохирогчдоос ослын талаар өөр өөр зүйл ярьж байгаа. “Дашваанжил” ХХК ч бас нэг зүйл ярьж таарна. Гарсан сэжиг таамаг бүрийг шалгаж мухарлах ёстой. Тэр дунд таны хэлсэн таамаглал ч байх боломжтой. Түүнээс биш гал гарсан, хүмүүс хохирсон байна гээд орхичихгүй.

Бөмбөгөрийн хэргийг санаж байгаа байх. Олон хохирогчтой галын хэрэг шүү дээ. Хүн бүр харилцан адилгүй мэдүүлэг, хохирлын тухай ярьдаг. Тэр бүрд үнэлгээ хийгээд явах болно.

-Хэргийн талаар таны дүгнэлт ямар байна вэ?

-Криминологичийн хувьд хэргийг шалгаж дууссаны дараа дүн шинжилгээ хийдэг. Тиймээс одоогоор хэрэг үүнээс болсон, ийм учир шалтгаантай гэж хэлэх боломжгүй. Гэхдээ ерөнхийд нь дүгнэхэд зохион байгуулалттай гэж хэлэх боломжгүй болов уу гэв.

Дэлбэрэлтээс үүдэж анх 14 хүн эмнэлэгт хүргэгдсэн байдаг. Дөрвөн хүн анхан шатны тусламж үйлчилгээ аваад эмнэлгээс гарсан бол 10 хүн үргэлжлүүлэн эмчлүүлсэн. Тэдний дундаас нь зургаа нь маш хүнд буюу 80-90 хувийн түлэгдэлтэй, эрчимт эмчилгээний тасагт эмчлүүлж байгааг албаныхан хэлж байлаа. Харамсалтай нь эмчлүүлж байсан иргэдээс 19 настай С, 40 настай Б нар дөрөв хоногийн зайтай нас барав.

Замын хөдөлгөөнд оролцож явсан гэмгүй иргэд осолд өртөж амиа алдсан явдал олон нийтийн дунд ихээхэн эмзэглэл төрүүлж буй. Тэдний талаар өнөөдөр хэн ч дурсаж, эмгэнэж, цаашлаад нөхөн төлбөрийн асуудал яригдахгүй байгаа билээ. Талийгаач 19 настай С нь ослын үеэр автомашин дотор байсан бөгөөд газ алдагдаж, дэлбэрэлт болох үеэр машин нь шатжээ. Тухайн үед машинаасаа бууж амжсан байна. Гэвч түлэгдэлт их байсан учраас гудамжинд явж байсан хоёр залуу тусламж үзүүлж, эмнэлэгт хүргэжээ.

Талийгаач хүүгийн ээж: Хариуцлага алдсан хүмүүст хууль шүүхийн байгууллага зохих ял шийтгэлийг нь хүлээлгэх байх

Талийгаач С-ийн ээж Б-тэй холбогдоход “Өнөөдөр л бид хүүгийнхээ ажил явдлыг дуусгаж гашуудлаа тайлж байна. Хүүгийнхээ нэрийг хөндөж, осолтой холбоотой ямар нэгэн мэдээлэл гаргахгүй байхаар тохиролцсон. Хариуцлага алдсан хүмүүст хууль шүүхийн байгууллага зохих ял шийтгэлийг нь хүлээлгэх биз. Бид нэгэнт болоод өнгөрсөн ослын дараа хэн нэгэнд гомдол гаргаж, хэн нэгнийг буруутан болгож яримааргүй байна” гэсэн юм.

Галын осолд өртөж найман хүн одоогоор эмчлүүлж байгаа. Хийтэй холбоотой осол, түлэгдлийн талаар ГССҮТ-ийн эмчээс тодруулахад “Түлэгдлийн хувь 90 битгий хэл 60, 70 хувьтай байхад нэгэнт оройтчихдог доо. 80-90 хувийн түлэгдэл гэдэг найдваргүй, нэмэргүй. Анхнаасаа тавилан тодорхой байдаг. Учир нь амьсгалын зам түлэгдчихдэг. Тэр л хэцүү. Гал, газ, бензин, уксус гээд түлэгдэлт өөр өөр. Харин эмчилгээний зарчмын хувьд ерөнхийдөө адилхан байдаг” гэж байв.

Хүмүүнлэгийн их сургуулийн профессор, Шинжлэх ухааны доктор Д.Уламбаяртай ярилцлаа.

-Сүүлийн үед олон улсын шинжээчид хоёр туйлт дэлхий ертөнцийн талаар их ярих боллоо. Сан Францискод болсон АНУ, Хятадын төрийн тэргүүн нарын уулзалтын дараагаас ийм нөхцөл бүрдлээ гэх юм?

-Хятадын зарим судлаачид “Хятад төвтэй, АНУ төвтэй олон улсын харилцааны хоёр туйл бүрэлдэж байна” гэж бичиж буй нь ажиглагддаг. БНХАУ-ын Бээжингийн Ардын их сургуулийн Олон улс судлалын сургуулийн орлогч захирал доктор профессор Жинь Цанрун энэ талаар ихээхэн бичиж, ярьдаг хүний нэг л дээ.

Тэрбээр “Ойрын ирээдүйд гол зөрчил Хятад, Америкийн дунд өрнөнө. Удахгүй БНХАУ АНУ-ыг гүйцнэ. Хятадын эдийн засаг эрчимтэй хөгжиж байна. Хятадын эргэн тойронд буй Монгол болон Төв Азийн орнууд Хятадыг л түшиглэнэ. Тэдний гол түшиг нь Хятад юм” хэмээн мэдэгддэг. Оросын Украинд бүрэн хэмжээний цэрэг дайны ажиллагаа эхлэхээс өмнө Хятадын судлаачид ОХУ-ыг их гүрнүүдийн хоорондын харилцааг тэнцвэржүүлэгч гэсэн байр сууринаас бичих хандах төлөв ажиглагдаж байсан.

Зарим судлаачид нь ОХУ-ын эдийн засаг бол Хятадын эдийн засгийн аравны нэг хувь буюу Гуанжоугийн ДНБ-ээс ч доoгуур хэмээн чамласан өнгө аястай бичсэн нь бий.

Гэхдээ Хятадын эдийн засгийн удаашрал, ажиллах хүчний хомсдол, хөрөнгийн гадагшлах урсгал, эдийн засаг дахь төрийн оролцоо, улс төрийн системийн өөрчлөлтгүй байдал нь Хятадыг 2030 он, тэр ч байтугай 2050 гэхэд АНУ-ыг гүйцэж түрүүлэх тухай санал дүгнэлтүүдыг эргэж харахад хүргэж байгаа тухай Өрнөдөд бичиж эхэлсэн байна билээ.

-Хэрэв дэлхий ертөнц хоёр туйлтай болбол хүн төрөлхтөнд учрах хор уршиг нь ямар байх вэ. Улс төр, нийгэм эдийн засгийн амьдралд гарах өөрчлөлтүүдийн талаар та яаж харж байна?

-Даяаршил, дижиталчлалын өнөө үед олон улсын харилцааны хоёр туйлт систем рүү эргэж орох боломжгүй болов уу. Орос, Украины дайнтай холбоотой НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн бараг зургаан удаагийн тогтоолын төслийн санал хураалтад ОХУ-ын талд зогсч буй орнууд нь Белрарусь, Хойд Солонгос, Сири, Иран, Никарагуа зэрэг 5-6 улс л орж байна. БНХАУ санал хураалтад тогтмол түдгэлзсэн байр суурь илэрхийлж ирсэн. Харин хэрхэн яаж АНУ, Британи, Европын холбоо, ОХУ, БНХАУ, Энэтхэг, Япон, БНСУ, Турк зэрэг нөлөө бүхий гүрнүүд, НҮБ-ын тэгш оролцоотой олон туйлт дэлхийн шинэ дэг журмыг цогцлоох вэ гэдэг асуудал л байгаа юм.

-Олон туйлт дэлхийн шинэ дэг журам төлөвшиж байгаа гэсэн үг үү. Магадгүй дэлхий ертөнцөд хоёр туйлт нөхцөл байдал үүсвэл энэ хоёр том гүрний дунд оршиж байгаа Монгол Улсын хувь заяа хэрхэх вэ?

-ОХУ, БНХАУ олон улсын харилцааны олон туйлт төв төлөвших хандлагын чухлыг тэмдэглэж байгаа. Гэвч хоёр хөршид эрх мэдэл нэг хүний гарт улам бүр төвлөрч, авторитар дэглэм эрчээ авна. Олон нийтийн мэдээлийн хэрэгсэлд тавих хяналт чангарч, хүний эрх, эрх чөлөө боймлогдож, тэдгээр нь иргэдийн эрх чөлөөг эрхэмлэх үзэл бодолтой улам бүр зөрчилдөж, эдийн засаг дахь төрийн эрх мэдэл үлэмж нэмэгдэж байгаа нь алсдаа асуудал үүсгэх магадлалтай. Тиймээс Монгол Улс хоёр хөрштэйгээ тэнцвэртэй харилцах гадаад бодлогын тэргүүлэх чиг шугамаа тууштай баримталж, хоёр хөрш, “гуравдагч хөрш”-ийн бодлогын дунд тэнцвэрийн хүчийг олж, эрх ашгийн тэнцвэр барих явдал чухал болсон. Бид парламентын ардчилал, зах зээлийн харилцааг улам бүр төгөлдөршүүлэх, хариуцлагатай, сайн засаглалыг цогцлоох, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэх, хэвлэл мэдээллийн чөлөөт байдлын баталгаажуулалтыг хангах үйл явцыг тасралтгүй хийж байх ёстой юм.

-1990 оны хүртэл дэлхий ертөнц хоёр туйлтай явж ирсэн гэдэг шүү дээ. Социалист орнууд болон барууны капиталист орнууд гээд. Үнэхээр дэлхий дахин хоёр туйлтай болчихвол тэр цаг дахин нүүрлэнэ гэж харж болох уу?

-Дэлхийн II дайн дууссаны дараа ЗХУ, АНУ тэргүүлсэн социализм, капитализм гэсэн хоёр туйлт олон улсын харилцааны дэг журам тогтсон. Үүнийг хүйтэн дайны үе хэмээн нэрлэж байсныг бид бүгд мэднэ. ЗХУ болон социализм системийнхээ хувьд задран унаснаар социализм, капитализмтай хийсэн түүхэн уралдаанд ялагдал хүлээж, хүйтэн дайн төгсгөл болсон. 1990-ээд он бол олон улсын харилцааны нэг туйлт дэг журам буюу АНУ-ын оройлол онцгойрч байсан үе юм. Социализм нуран унаснаас хойш 1990-ээд онд АНУ дэлхий дээр жолоодогчийн үүрэг гүйцэтгэх тухай үзэл санаа бодлогын шинж чанартай болж байгаад лалын ертөнц, ОХУ ихээхэн эгдүүцэн дургүйцэж буй тухай судлаачид, улс төрийн тоймчид онцлон тэмдэглэж байв. Үүнээс гадна энэ үйл явцыг Хятадын судлаачид аль нэг их гүрэн ганцаараа жанжлах гэсэн эрмэлзлэл ч гэж хурцаар шүүмжилж байсан юм. Хүйтэн дайнд ялалт байгуулсандаа эрэмшсэн АНУ, түүний холбоотнууд дэлхий дахинд хүний эрх, эрх чөлөө, ардчилал, чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийн харилцааг түгээн дэлгэрүүлэх, сэргээн баталгаажуулах тухай бүх чиглэлд зааж сургаж байв. 2001 оны есдүгээр сарын 11-ний үйл явдлын дараа АНУ-ын тэргүүлэх оройлолтой олон улсын харилцааны нэг туйлт дэг журам төгсгөл болох үе шат эхэлж, 2008-2009 оны дэлхийн санхүү-эдийн засгийн хямралаар цаашид үргэлжилсэн тухай судлаачид тэмдэглэж эхэлсэн байдаг. Даяаршил, дижиталчлалын үйл явц гүнгийрч, харилцан хамаарал тодорхойлогч хүчин зүйл болж, хамгийн хүчирхэг батлан хамгаалах чадавхтай, хамгийн хүчирхэг эдийн засагтай улс гүрэн ч өөрийн аюулгүй байдал, хөгжил дэвшлийг дангаараа хангаж, хөтлөн авч явах бололцоогүй болсон. АНУ, ОХУ,БНХАУ-д энэхүү дүгнэлт юуны өмнө хамаарч байгааг тэмдэглэх ёстой болов уу.

-Орос Украины дайн болох хүртэл дэлхий ертөнц түүхэндээ сүүлийн 30 жил дайн дажингүй амар тайван байлаа гэж хэлж болохоор. Хэрэв БНХАУ Тайваньтай дайтвал Орос, Украины дайнаас илүү том хямрал үүсэх эрсдэлтэй юу?

-БНХАУ Тайванийг цэргийн хүчээр нэгтгэхгүй болов уу. Энэ нь Хятадын хувьд ч том эрсдэлтэй. Зөвхөн Тайванийн ардчилсан статусыг хамгаалах тухай биш. Хятад, АНУ-ын хооронд цэргийн томоохон хэмжээний зэвсэгт мөргөлдөөн гарах магадлал байгааг үгүйсгэж үл болно. Нөгөө талд тэрбум 400 сая хүн амтай Хятад улсад тогтвортой байдал маш чухал. Зарим судлаачид тэмдэглэхдээ Тайванийг нэгтгэх тухайд яарах шаардлага байхгүй. “Нэг улс, хоёр систем”-ийн хүрээнд ирээдүйд Хятадад нэгдэнэ. Энэ нь зөвхөн цаг хугацааны асуудал гэж үздэг. Энд нэг зүйлийг тэмдэглэхэд БНХАУ хүйтэн дайны үеийн нэг тал хэзээ ч байгаагүй боловч “Шинэ хүйтэн дайн”-ы үеийн нэг тал болох магадлал байгааг үгүйсгэж болохгүй.

-Дэлхийн геополитик болон гео-эдийн засгийн хямралыг Америк, Хятад хоёроос өөр шийдвэрлэж чадах хүчин байна уу?

-Олон улсын харилцаанд голлох нөлөө бүхий гүрнүүд, дэлхийн хамтын нийгэмлэг НҮБ-ын хамтын хүчин чармайлтаар дэлхий дахинд илүү аюулгүй зохистой шинэ дэг журмыг төлөвшүүлэх шаардлагатай. Түүнчлэн олон туйлт дэлхийн шинэ дэг журмыг төлөвшүүлэх гэдэг нь Өрнөдийн оролцоог үгүйсгэж Орос, Хятад хоёр өөрсдийн нөлөөний хүрээг тогтоох тухай асуудал огтоос биш юм. НҮБ, олон улсын эрхзүйн зарчим, хэм хэмжээг зөрчиж, цөмийн зэвсэгт дулдуйдан хүчээр түрээ барих, бусдын аюулгүй байдлыг бусниулах замаар өөрийн аюулгүй байдлыг хангах, баталгаажуулах оролдлого хийж, чингэснээрээ дэлхийд олон туйлт дэг журам цогцлоох ямар ч боломж байхгүй.

-Ирэх намар болох АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгуулиар БНН-аас нэр дэвшигч Доналд Трамп гарч ирвэл дэлхийн өнөөгийн нөхцөл байдал орвонгоороо эргэнэ гэлцэх юм. Та үүнийг хэрхэн ажиглаж байна вэ?

-АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэнийг нэр дэвшүүлэх вэ гэдэг улс төрийн голлох хоёр нам доторх сунгаа албан ёсоор эхлээд удаагүй байна. БНН-аас Доналд Трамп нэр дэвших нь бараг тодорхой болох болов уу. Саяхан Айова, Нью Хэмпшир муж улсын намын сунгаанд тэрбээр ялалт байгуулсан байна. Ерөнхийлөгч Жо Байдены 2020 оны сонгуулиар ялалт байгуулсан муж улсууд дахь байр суурь нь хэвээр хадгалагдаж байгаа юм байна. Харин Израиль, Хамасын дайн түүний хувьд том сорилт болж байх шиг. Д.Трамп Жо Байденийг хэлэлтгүй тэрбээр өөрөө ч өндөр настай. Өнгөрсөн долоо хоногт The New York Magazine цахим сэтгүүлд “Д.Трамд үнэхээр дарангуйлагч болох уу?” гэсэн өгүүлэл нийтлэгдсэн байна лээ. Бүр дөрвөн жилийн өмнө, 2020 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулын өмнөхөн The Po­litico.com цахим сэтгүүлд “Трамп авторитар хүн, сая сая америкчууд ингэж харж байна” нэртэй нийтлэл хэвлэгдэж байсныг санаж байна. 2023 оны арваннэгдүгээр сарын 30-ны The Washington Post” сонинд “Трампын дарангуйлал улам бүр зайлшгүй болж байна. Бид жүжиглэхээ болих хэрэгтэй” нэртэй нийтлэлүүд хэвлэгдэж байсан. Д.Трамп “Хэрэв би сонгогдвол Орос, Украины дайныг нэг өдрийн дотор л дуусгана” хэмээн хэдэнтээ мэдэгдсэн. Энэ нь агуулгын хувьд Донецк, Луганск, Запорожье, Херсон гэсэн Украины зүүн дөрвөн мужийг ОХУ-д нэгтгэхийг олон улсын эрхзүйн хувьд хүлээн зөвшөөрөх тухай асуудал. Үүнийг Украин, Өрнөдийн гүрнүүд, түүгээр зогсохгүй НҮБ үл зөвшөөрнө. Доналд Трамп сонгогдвол дэлхийн өнөөгийн нөхцөл байдал орвонгоороо эргэдэггүй юмаа гэхэд ямар ч байсан том өөрчлөлт гарах болов уу. Холбоотнуудын харилцаа ч энд хамаарна. Жо Байдены хувьд сүүлийн нэг жил хагасын хугацаанд АНУ-д инфляци тууштай буурсан, эдийн засагт бодитой өсөлт мэдэгдэхүйц ажиглагдаж эхэлсэн, ажлын байр олноор нэмэгдэж байгаа юм байна. 2023 оны эцсийн дүнгээр шингэрүүлсэн хийн экспортоор дэлхийд нэгдүгээрт, газрын тосны олборолтоор бүр Саудын Арабыг гүйцэж түрүүлж буй зэрэг сонирхолтой эерэг дүр зураг гарч ирж байна. Гэхдээ хэн ялахыг ярих цаг дэндүү эрт байна л даа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Ковидын дараа хүмүүс маш мартамхай боллоо гэлцэж бна. Нөлөө бий л байх. Гэхдээ өөрсдөөсөө болоод мартаж санаад байгаагаа анзаарсан нь хэд бол. Юм болгонд санаа зовж, савчсан бидний амьдрал, хэт их сошиалын хэрэглээ хэрэгтэй зүйлийг чинь мартуулаад байна. Өөрөөр хэлбэл, хэрэггүй зүйлд хэт их анхаараад эхлэхээр бусад нь ард хоцорч байна гэсэн үг. Тухайлбал, ковидын хөл хорионы үеэр хүмүүс гэртээ хоёр жил таг хоригдохдоо сошиалын сонин хачнаар л уйдаагаа гаргаж байсан. Тэр байдал нь даамжирсаар өглөө, өдөр, орой зарим нь бүр шөнөжингөө гар утсаа ухаж амьдарч байна. Үүний үр дүнд нэг их хэрэгтэй, хэрэггүй мэдээлэлтэй хүмүүс. Буруу зөв бүү мэд, түүнийгээ л тойрч ярьж, амьдарч байна. Тэр од тэгж гэнэ, энд нэг хүн ингэсэн байна гээд л цуурцгаах.

Бидний жинхэнэ амьдрал ингэхэд хаана байна вэ. Үр хүүхэдтэйгээ тоглох, ханьтайгаа сайхан ярилцах, халуун бүлээрээ тойрч суугаад хооллох маань хүртэл цахим ертөнцийн аль нэг буланд бага багаар гээгдэж хоцорсоор байна. Энэ хэрээр бид мартсаар л байна. Хэдий хүртэл, хаана очтол ингэж мартах юм бол.

Уг нь бол бодит амьдралдаа жаахаан төвлөрчихөд мартахын зовлонгоос ангижрах юм билээ л дээ. Төвлөр гэхээр хэдэн цагийн бясалгал, түүнийг заах багш энэ тэр болоод унав.

Далай ламын эмч манай сонинд ярилцлага өгөхдөө “Амьсгал авч гаргаж байгаагаа нэг минут анзаарахад л төвлөрөл болдог” гэж хэлсэн байдаг. Цай уух, хоол идэхдээ хүртэл гар утсаа ухалгүй амт шимтийг нь бүрэн мэдэрч чадвал төвлөрөл тэр гэсэн. Мартахгүйн тулд ганцхан хором л төвлөр гэсэн утгатай юм.

Соц нийгэмд Цагаан сарыг “Малчдын Цагаан сар” хэмээн томьёолон нэрлэж, малчдын хүрээнд тэмдэглэх үйл явц өрнөж байлаа. Төв суурингийн айл өрхөд бол хамаагүй баяр шүү хэмээн төрөөс тулгаж. Хөдөө ахуйдаа байгаа бүгдийг магтан дуулж, тэр орчинд байгаа ёс заншлаар золголт хийж, амар мэндээ мэдэж, бэлэг сэлтээ өгч, настан буурлууддаа золгож, яриа хөөрөө дэлгэж, ууц өвчүүгээ тавьж, хөөрөг сэлтээ зөрүүлэн… хуучны бүгдийг сэргээн Цагаан сарладаг байв. Энэхүү Малчны Цагаан сарын утга нь 1990 он гарч шинэ нийгэмд шилжсэнээр үндэсний ухамсартай холилдон сүлэлдэж, бүр хуучин руугаа хэтийдэн, орчин үед нэн тохирохгүй, бүр орчин цагийн шинэ үеийн залуусын үзэл бодол, хандлага, амьдралын хэв маяг, хэмнэлтэй зөрчилдөх хэмжээнд өнөөдөр хүрсэнийг одоо анхаарах цаг болжээ.

Сүүлийн үед Цагаан сараар шинэ үеийнхэнд хийх юм олдохоо байлаа. Ёстой хийцгүйрдэг утгагүй өдрүүд боллоо. Аав ээж рүүгээ дагаж эмээ өвөөдөө золгоно. Ээж аавдаа золгохоо нэг юм гүйцэлдүүлээд байх шиг байна. Дуртай дургүй бууз баншнаас нь бэлдэлцэж байна уу, үгүй юу. Яг сар шинийн өдрүүдээр аав ээж, эмээ өвөөгийнхөө хэлбэрдсэн хөөрөг зөрүүлэлт, улиг болсон мэндчилгээ, ширээ дүүрэн мах гурилыг харан хий эргэлдэцгээнэ. Залуус бие бие рүүгээ “Хийх юм олдохгүй юм аа” хэмээн чаталж, дээш харан хэвтэцгээнэ. Шулуухан хэлэхэд Цагаан сарыг шинэ үе бүгд шүүмжилж байна.

Залууст хамгийн төвөгтэй мэндчилгээ бол ахмадуудын зүгээс “За чи хүнтэй суусан уу, хэдэн хүүхэдтэй вэ, хаана ажиллаж байна. Суусан хүн чинь хаанахын хэн бэ…” ёстой нэг залхааж өгнө. Хүнтэй суугаагүй бол “Яагаад…” хэмээн шалгааж, сургамж хайрлана. “Бидний үед бол…” гэж ирээд мэдэхгүй нийгмийн үзэл суртал яншина. Энэ бүхэн бол шинэ үеийнхний хувьд Цагаан сарын залхаан цээрлүүлэлт. Тийм болохоор шинэ үеийнхэнтэй мэнд усаа мэдэхдээ шинэ түвшинд аваачих хэрэгтэй. Дотоод сэтгэл рүү нь битгий өнгий. Тэдний хувьд эмзэг сэдэв. Ихэнх нь салсан сарнисан, ойлголцлын шатанд яваа, эсвэл хүүхдээ аваад хоёр тийш болсон… гэхчлэн. “Айл их хэсч, агт морь их хурдалж, алт мөнгө их хураав уу…”, “Он цагт тарган сайхан оров уу” гэхчлэн өнөөдрийн залуус ойлгоход нэн бэрх мэндчилгээнүүдээ, тэднээс хол аваач.

Тавгийн идээ будаа, бууз баншны тухайд тэр чигээрээ хоолны дэглэм алдалт. Тэр их махыг, тэр их гурилыг яаж идэх юм бэ. Гурван өдөр халуун гэрт байсан мах шүүсийг яаж хүртэх ёстой юм. Утаатай тагтан дээрээ хонуулах уу. Тэр их хэвийн боовыг идэх нь тэр чигээрээ цээж хорсгоно. Болсон, болоогүй баахан салат, жимс. Шөнө нь яаж хадгалж хонуулдаг юм. Маргааш нь ирэх зочиндоо гаргаад л тавина. Монголчууд нэрлэх үү. Их бага хэмжээгээр идэх л болдог. Сар шинийн дараа эмнэлгээр дүүрэн хоолны хордлого, гэдэс дотрын хямрал, даралт, нойр булчирхайн үрэвсэл… Баяр бүрийн дараа үндэстнээрээ эрүүл мэндийн салбартаа огцом ачаалал өгдөг, Эрээн хот хэмээх залгаа улсынхаа эдийн засаг руу хамаг мөнгөө хийдэг улс үндэстэн цаагуур чинь өөр байна уу…

Бэлэг сэлт авч өгөлцөх асуудал тэр чигээрээ хоцрогдсон зан үйл. Бие биедээ өгч байгаа бэлэг сэлт чинь өгч байгаа хүндээ нэмэр болж байгаа юу ч байхгүй. Зүгээр л мөнгө өг. Өгөх гээд байгаа юм бол шүү. Энэ мэт наад захын өөрчлөлтүүдийг хийхийн тулд эхлээд ахмадуудынхаа, аав ээжийнхээ оюун санаанд салхи оруулж сэхээрүүл. Цаг өөр болсон гэдгийг ойлгуул. Айлаас айл, хамаатнаас хамаатнуудын хооронд дамжсан бэлэг нэртэй оймс, бандааш, түлхүүрийн оосоруудыг одоо боль. Ийм гурван зүйл дээр эхлээд шинэчлэл хийх цаг Монголын Цагаан сарын баярт болсон.

Шашны зан үйл, засал ном, зүг мөр, сүсэг биширэл бол тусдаа зүйл. Цэвэр оюун санааны үйл учраас заагаад байх зүйл биш юм. Шашин бол монголчуудын хувьд эртнээсээ сэтгэл засал байсан. Цагаан сараар муу юм бодож арц хүж уугиулдаг, зам мөрөө гаргадаг монгол хүн гэж байхгүй.

Дээл хувцас бол иргэдийн эрхийн асуудал. Цаг үетэйгээ хөл нийлүүл гэж тулгах боломжгүй ч орчин

үеийн залуусын сонголтыг хүндэтгэн үзэж байгаарай гэж эцэг эхчүүд, эмээ өвөө нарт хэлье. Өмсөхгүй л байна биз дээ. Гэхдээ үндэсний хувцаслалт бол цаг үеэ дагасан. Улам гоё, загварлаг, дэгжин хээнцэр, ер нь монголчуудын өнгөлөг харагдуулах болсныг хэлье.

Эцэст нь хэлэхэд дээрх гурван өөрчлөлт шинэчлэлтийг нэг хоёр бичээд өнгөрөх нь санах сэрэх төдий зүйл. Харин Монголын сэхээтнүүд, юм үзэж нүд тайлсан эрхмүүд, эрдэмтэн судлаачид Цагаан сарын реформ ярих, нийгэмд үзэл суртал хийх цаг болжээ.Гол үзэл санаа нь Цагаан сарыг маш хөнгөхөн, суурин иргэншилдээ тохирсон, наад зах нь орон сууцанд тааруулсан байх. Үүн дээр бодооч, уламжлалаа хадгалсан, гэхдээ цаг үеэ мэдэрсэн Цагаан сарын шинэ хэв маягийг нийгмийн сэтгэл зүйд суулгаж өгөөч.

Гэхдээ их өргөн агуулгаар шүү. Жишээ нь Цагаан сараар хүмүүс хоорондын мэнд ус, яриа хөөрөөнд ярих, ярихгүй сэдвийг хүртэл зааж өгмөөр байна. Нөхрөөсөө салсан эмэгтэй, хүүхдээ дагуулаад золгох гээд ороход нөхрийг нь, хүүхдийнх нь аавыг, хэнтэй суух гэж байгааг нь асуугаад, шалгаагаад, сургамжлаад суудаг ахмадууд баймааргүй байна.

Ширээ дүүрэн мах, гурил өрчихөөд, зогсоо зайгүй идэхийг шаардаж, халаасан айргаар нойр булчирхайг нь өвтгөх шаардлага байна уу.

Архи дарсыг шууд хал, ширээн дээрээс авч хаямаар байна. Таван настай хүүхдээ дагуулчихаад архидаад яваа дүр зураг их. Орон сууцны хорооллуудад бага харагдаж байгаад хууртах хэрэггүй. Гэр хороолол, хөдөө орон нутагт алгын чинээ үрээ дагуулаад айл хэсч архидаж яваа дүр зураг хэвээр байна.

Үндэсний баяраар Үндэсний гэсэн зүйлээ бэлгэнд өгье гэсэн улигт үгийг энд давтаад яах вэ. Зүгээр л үзэл бодол, хандлага, сэтгэлгээний өөрчлөлтөөр Цагаан сарыг нүсэр биш, хөнгөхөн, эдийн засаг хийгээд эрүүл мэндийн хэт ачаалалгүй хийхийг хүсч байна. Үүнийг хүн бүр дотроо боддог ч уриалан дуудаж, түүчээлэн өөрчилж чадах тодорхой масс, сэхээтний хэсэг Монголд үгүйлэгдэж байгаа юм. Социалист нийгмийн Малчны цагаан сарын агуулга хэлбэрээр дүүрэн үргэлжилж байгааг халах цаг болсон. Нийт монголчуудын уламжлалт сар шинийн баяр гэсэн том утга агуулгадаа нийцүүлэн, орчин цаг үедээ тохируулан, бүх нийтээр сэтгэл хангалуун тэмдэглэдэг баяр баймаар байна