Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөний түгжрэлийг бууруулах, гэр хорооллыг орон сууцжуулах тухай хуульд такси үйлчилгээ эрхлэхийн тулд тэмдэгтийн хураамжид 3-10 сая төгрөг төлөхөөр заасан нь сүүлийн үед маргаан дагуулж байна. Уг нь ч нэг их маргаад, иргэд олон нийт бухимдаад байх зүйл биш юм билээ л дээ. Холбогдох албаныхан, хариуцсан хүмүүс нь хуулиа олигтойхон сурталчлаад, таниулаад өгсөн бол ийм “хэрүүлийн алим” ургахгүй байлаа. Харин албаныхнаас өрсөөд хэн нэгэн нь энэхүү мэдээллийг буруу талаас нь түгээснээр үүссэн. Буруу мэдээллийг ойлголт дутуугаас уу, аль эсвэл албаар олон нийтэд тараасан уу гэдэг нь өөр зүйл. Гарсан хууль бүхэн эцсийн үнэн, зөв гэсэн үг биш.

Гэхдээ л тухайн хуулийг гаргах шалтгаан нөхцөл гэж бий. Нэмээд муу ч, сайн ч суурь судалгаануудыг хийж таарна. Нийслэлд сүүлийн таван жилд 2900 гаруй гэмт хэрэг гарсны 2116 нь таксины жолоочтой холбоотой байна гэсэн судалгаа бий. Үүнийг л зохицуулахын тулд хууль баталсан хэрэг. Үнэхээр ч улсын төв нийслэл юм бол үүнийгээ нэг цэгцлэх цаг нь болчихсон л доо. Яг үнэндээ таксинд явдаг хүмүүс амандаа орсон үнэ хэлдэг, үйлчлүүлэгчээ айлгадаг, сүрдүүлдэг, машин нь бохир гээд олон шүүмжлэл байдаг. Үүнийг л зохицуулах гээд буй ухаантай юм шиг байгаа юм, уг нь. Гэтэл аль болох л буруу талаас нь шүүмжлээд, цахим орчинд холбогдох албаныхныг нь дүүжилж дураа хангах нь дэндүү олон байх юм. Тэгээд ч манайхан сошиалын хандалт харж байж ажлаа хийдэг болохоор энэ хууль бараг эргүүлэн татагдах хэмжээнд хүрч байх шиг байна.

Тэгвэл та бүхэн ажлаасаа оройтож тарсан бүсгүй гар өргөөд таарсан таксиндаа суугаад алслагдсан гэр хорооллын харанхуй гудамжинд буух үеийг төсөөлж үзсэн үү. Улаанчулуутын хогийн цэг дээр мөчлүүлчихсэн эмэгтэйг санаж байна уу. Саяхан даа, Өмнөговь аймагт алуулсан бяцхан охины хэргийг мартаагүй биз дээ. Энэ мэт аймшигт хэрэг гарангуут улс даяараа хэдхэн өдөр гасалчихаад мартдаг. Дараагийн гэмт хэрэг гарахаар уйлан дуугардаг байдалтай дахиад хэдүүлээ хэдэн жил амьдрах юм. Албан ёсны бүртгэлтэй, хаягтай, цэвэр цэмцгэр, буцах эзэн буух хаягтай таксигаар үйлчлүүлдэг болох чинь наад захын шаардлага болчихсон. Гэтэл өнөөдөр зам дээрээс таксинд суухдаа арай овсгоотой нэг нь улсын дугаарыг нь дотны хэн нэгэн рүүгээ илгээхээс өөрөөр хэтрэхгүй л байгаа шүү дээ. Амьдрал дээр өнөөх серийн дугаарыг нь хуурамчаар хийж чадахаар болсон.

Хууль нь хэчнээн сайн байлаа ч дагалдах журмаар нь түүнийг завхруулдаг байдал энэ удаад ч давтагдсан. Бүр хорлож байгаа юм шиг байдалтай журам гаргачихсан гэж хэлж болно. Такси үйлчилгээнд бүртгүүлэхдээ таван сая төгрөг төлнө гэсэн ганц өгүүлбэр л энэ бүхнийг орвонгоор нь эргүүлж орхисон. Өнөөдөр таксинд явж нэмэлт орлого олж, ар гэрээ тэжээж байгаа нь хэд билээ. Угаасаа авч байгаа хэд нь амьдралд хүрэлцэхгүй байгаа юм чинь үүнээс өөрөөр яах билээ. Тийм болохоор хувиараа таксинд явдгууд нь явж байг л дээ. Гол нь хуульд заасан шаардлагуудыг нь ягштал биелүүлээд, албан ёсоор бүртгүүлчих хэрэгтэй. Бүр болохгүй бол шаардлагатай үед алсаас хаана явааг нь харж болдог чип, дохиолол суулгасан ч болохгүй юмгүй. Харин үүнийхээ төлөө 200 мянган төгрөгийн хураамж төл гэсэн бол ийм хэл ам огт гарахгүй. Дургүйцээд байгаа шалтгаан нь энэ таван сая төгрөг л юм шүү дээ. Нээрээ ч ийм хэмжээний мөнгөтэй байсан бол ТҮЦ, эсвэл лангуу түрээслээд суух нь биед нь амар байж таарна. Ядарсан ард түмнээ таван сая гэх тэнгэрийн тоогоор айлгаад энэ хуулийг үгүй хийж болно гэж мэддэг хүмүүс л ийм журам гаргаж байгаа.

Яг үүнтэй адилхан тун хэрэгтэй мөртлөө сошиалд балбуулж байгаа зүйл бол Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга. Үүнийг УИХ-аас өнгөрсөн зургадугаар сарын 5-ны өдөр баталсан бөгөөд энэ сарын 1-нээс хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн. Бас л хуулийнхаа таниулгыг салбар яам нь огт хийгээгүй. Цахим орчинд хүмүүс шуугиад, эмийн сангууд эм олгохоо болиод ирсний дараа л алга дарам мэдэгдэл гаргаснаас өөр зүйл огт хийсэнгүй. Гэтэл эмийг чихэр шиг, хоол шиг хэрэглэдэг болчихсон байдлыг л таслан зогсоох, болиулах гэж энэ хуулийн шинэчилсэн найруулгыг хийсэн шиг билээ.

Ер нь манай улс ардчилсан зарчимд шилжих үедээ эмийн салбараа тэр чигээр нь зөнд нь орхисон. Ингэхдээ “Зөвхөн хямд эм” гэсэн уралдааныг зарлаж, тендерийн гол шалгуураа ч хямд болгосон. Үүнийх нь гор гарч өнөөдөр манай улсад үйлчилгээ сайтай, өвчнийг дарангуйлдаг эм бараг байхгүй болсон гэхэд болно. Тэрийгээ хямдаар бараг кг-аар нь зардаг. Тиймээс манайд шүдний эмнэлэг, эмийн сан хоёрыг гүйцэх өндөр ашигтай бизнес байхгүй. Тэгэхээр энэ будлианыг далимдуулаад эмийн сангууд нугалаа гаргаж байхыг ч үгүйсгэхгүй. Өвчин намдаах болон энгийн нэг эмийг хүртэл жороор олгоно гээд тас гүрийж буй нь ийм хардлага төрүүлж байгаа юм. Ингэж асуудлыг хүндрүүлж, сошиалаар балбуулж байгаад эмийн сангууд хуучин шигээ эм гэх хуурамч хороороо ард түмнээ шулж байхыг санаархаж ийм байдалд хүргэж байж ч магадгүй.

Гадаадад бол даралтны эмийг дуртай газраасаа очоод авчихна гэсэн ойлголт байхгүй. Эхлээд даралтаа үзүүлж байж, эмчийн бичигтэйгээр үйлчилдэг гэх юм билээ. Гадаадад өвдсөн л бол өнгөрөө болдгийг захын сурвалжлагч ч мэднэ. Гүйж гараад өвчин намдаах эм лав авч чаддаггүй. Нөгөө орны бүртгэл энээ тэрээ нь байхгүй учраас, эмчийн бичиг үгүй болохоор яг л хаягдсан амьтан шиг болдог. Эрхбиш албан ажлаар яваа тулдаа л албаны хүнээр нь дамжуулж эм тан олдог. Тийм учраас манайхан гадагшаа явахдаа эм авч явдаг юм. Үүнийг мэдэх нэг нь мэднэ. Харанхуйгаар муйхарласан энэ үед мэддэг зарим нь түүнийгээ бичихээр Эрүүл мэндийн яамны өнөөх мэдэгдэл шиг дарагдчихаад байна. Ер нь өндөр хөгжилтэй орнуудад эмийг ингэж хязгаарлах нь хүн ардынхаа эрүүл мэндийг хамгаалж байгаа чухал алхам болдог бололтой. Учир нь эмийн зохисгүй хэрэглээг болиулж, хэн ямар өвчинд юу ууж байгааг нь хянаад эхлэхээр иргэд нь эрүүл мэнддээ анхаарч ядахдаа л өглөөдөө алхаж, гүйж, спортоор хичээллэдэг болдог байна.

Бүр архи, тамхиныхаа хэрэглээг багасгаж, хужирссан мал шиг газтай ундаа уухаа больдог адил уншигдаад байгаа юм. Өнгөрсөн хавар баталсан Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга урт хугацаандаа монголчуудад яг л ийм дадал бий болгох учиртай байлаа. Даанч санаатай, санамсаргүй байдлаар мушгин гуйвуулагчид, худал мэдээллээр монголчуудыг талцуулахыг хүсэгчид, хэрэгтэй, зөв хууль, журмыг завхруулахыг хичээгчдийн балгаар зорилго нь хазайж байх шиг байна. Дээрээс нь сошиал хандалтаар өглөөний шийдвэрээ орой нь, өчигдрийн ажлаа өнөөдөр нураадаг дарга нартай болохоор яалтай ч билээ дээ.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Ардчилсан намын дэд дарга Ц.Уртнасантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа. Тэрбээр “Төсвийн тогтвортой байдал, бодлогын нийцтэй байдлыг хангах бодлогоо Засгийн газар тууштай хэрэгжүүлэх ёстой” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Иргэдийн эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхийн асуудлаарх хэлэлцүүлэгт төрийн сайд нар ирсэнгүй

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Малчдын эрлэг нь Ман юм биш үү” хэмээн өгүүллээ.

МҮХАҮТ-ын Гүйцэтгэх захирал Т.Дүүрэн “Танхимын ерөнхийлөгчийг улс төр дагуулж хүчээр сольж байгаа нь буруу”гэв.

Хан-Уул дүүргийн ЭМТ-ийн эмэгтэйчүүдийн эмч Б.Мэндбаяр” Бид болгоод л байвал эрүүл мэндийн салбар хөгжихгүй”хэмээв.

10 настай англи хэлний багш Д.Аргабилэг:
Англи хэлийг сурчихвал бусад зүйлийг сурахад амархан болчихдог

ДЭЛХИЙН МЭДЭЭ:  Орос ялагдсан томоохон дайн, тулаанууд

АРЫН НҮҮР: Бусдын итгэлийг хүлээх чадвар

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Хур тунадас: Ихэнх нутгаар үүлшинэ. Шөнөдөө баруун, төв, говийн аймгуудын ихэнх нутгаар, өдөртөө баруун аймгуудын нутгийн хойд болон зүүн хэсэг, төв, говь, зүүн аймгуудын ихэнх нутгаар бороо, нойтон цас, цас орно.

Салхи: Нутгийн зүүн хагаст баруун өмнөөс баруун хойш эргэж, бусад нутгаар баруун хойноос секундэд 5-10 метр, өдөртөө нутгийн зарим газраар секундэд 12-14 метр хүрч ширүүсэж, цасан шуурга шуурна.

Агаарын температур: Шөнөдөө Алтай, Хангай, Хэнтийн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчим, Туул, Тэрэлж, Халх голын хөндийгөөр -6…-11 градус хүйтэн, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр +1…+6 градус дулаан, бусад нутгаар -1…-6 градус хүйтэн, өдөртөө хүйтэрч Алтай, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчмоор -2…-7 градус хүйтэн, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсэг, Дорнод-Дарьгангын тал нутгаар +7…+12 градус, бусад нутгаар -2…+3 градус дулаан байна.

УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМООР: Үүлшинэ. Шөнөдөө ялимгүй хур тунадас, өдөртөө хур тунадас орно. Салхи шөнөдөө зүүн өмнөөс, өдөртөө зүүн өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 6-11 метр, зөөлөн цасан шуурга шуурна. Шөнөдөө -2…-4 градус, өдөртөө хүйтэрч 0…-2 градус хүйтэн байна.

БАГАНУУР ОРЧМООР: Үүлшинэ. Шөнөдөө хур тунадас орохгүй, өдөртөө хур тунадас орно. Салхи шөнөдөө зүүн өмнөөс, өдөртөө зүүн өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 6-11 метр, зөөлөн цасан шуурга шуурна. Шөнөдөө -6…-8 градус, өдөртөө хүйтэрч -2…-4 градус хүйтэн байна.

ТЭРЭЛЖ ОРЧМООР: Үүлшинэ. Шөнөдөө хур тунадас орохгүй, өдөртөө хур тунадас орно. Салхи шөнөдөө зүүн өмнөөс, өдөртөө зүүн өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 6-11 метр, зөөлөн цасан шуурга шуурна. Шөнөдөө -7…-9 градус, өдөртөө хүйтэрч 0…-2 градус хүйтэн байна.

Намрын сэрүүн өвлийн жавраар солигдох дөхлөө. Саяхан л айлчлан ирсэн усны шувууд гангар гунгар гээд л сүрэг сүргээрээ буцаж байна.

Нуур, цөөрмийн ус шөнөдөө зайрмагтан хонож, өдрийн нарнаар эргээд гэсэхдээ хахир хүйтэн өвөл айсуйг илтгэх шиг. Бугын урамдах чимээ өдрөөс өдөрт бүдгэрсээр намрын шаргал налгар өдрүүд шувтарч байна даа. Нэг л өглөө сэрэхэд шаргал орчлон цагаан өнгөөр солигдоно. Усны шувууд буцаж, улирал солигдох энэ агшинд

“Аялан дуулах чиний минь хоолойтой

Адилхан өнгөөр уянгалан ганганаад

Алаг нүдний сормуус шиг дэрвээд

Аглаг тал дээгүүр шувууд буцлаа

Амраг минь чи минь дуугаа дуулаач

Аяны шувуудыг эргэн иртэл дуугаа дуулаач” хэмээх нэгэн сайхан хуучны дуу сэтгэлд эгшиглэнэ. Гадаадын ямар ч уран бүтээлч анх монгол дуу сурахдаа “Аяны шувууд”-ыг сурдаг гэдэг. Хөгжмийн нэрт мастер, гоц авьяастан З.Хангал агсны дуу гэдгийг хэн хүнгүй мэднэ байх аа.

Сайхан дуу сэтгэл баясгана гэдэг. Өвлийг утаа, түгжрэл, халтиргаа гулгаа, ханиад, хүйтэн гэж бухимдан хүлээж авахаас илүү сайхныг нь мэдэрч, сайхнаар угтаарай.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

ЦЕГ-ын Урьдчилан сэргийлэх газрын Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн, цагдаагийн ахмад Э.Гандуулгатай “Ногоон бүс” төслийн талаар ярилцлаа.

---

-Ногоон бүс төслийг хэзээнээс хэрэгжүүлж эхэлсэн бэ. Энэхүү төслийн зорилго, ач холбогдлын талаар ярихгүй юу?

-Цагдаагийн байгууллагын зүгээс “Ногоон бүс” төслийг 2022 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн. Төслийн хүрээнд нийслэл, аймаг, орон нутагт олон улсын стандартад нийцсэн камер байршуулах юм. Үүний гол зорилго нь ард иргэдийнхээ эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хангах явдал.

-Уг төсөл нь хэдэн үе шаттай, ямар ажлууд хийгдэхээр байгаа вэ?

-Энэ төслийг гурван үе шаттайгаар хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Нэгдүгээр шатны хэрэгжилтийн үр дүнд Чингэлтэй дүүргийн нутаг дэвсгэрийг 2022 онд бүрэн камержуулсан. Ингэснээр гэмт хэргийн дуудлага мэдээлэл 48.6, гудамж, талбайд үйлдэгдсэн гэмт хэргийн тоо 37 хувиар буурч, гэмт хэргийн илрүүлэлт 41.9 хувиар өссөн гэсэн эерэг үзүүлэлт гарсан.

Хоёрдугаар шатны хэрэгжүүлэлтийн үр дүнд нийслэлийн гэмт хэрэг, зөрчил хамгийн их үйлдэгддэг 12 хороог сонгон авч, камержуулсан. Төсөл үргэлжлэх хугацаанд эдгээр хороодод шинээр 1714 камер суурилуулж,489 камерыг засварлаж, 476 камерын чиглэлийг өөрчилж, 800 анхааруулах тэмдэг нийтийн эзэмшлийн талбайд байршуулсан. Бид тухайн хороодын камер ашиглалтад нэгэн туршилт хийсэн юм. Уг туршилтаар нэг хүн нэг километр замыг туулахдаа. нийт 40 камерт бичигдсэн.

Хамгийн сүүлийн гуравдугаар үе шатыг 2024 онд багтаан аймаг, нийслэлийн бүх баг, хороо, сум, дүүргийг камержуулах, теле камерын хяналтын дэд төвүүдийг улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар байгуулах зорилтыг тавин ажиллаж байна.

-Энэ ажил ямархуу явцтай байна?

-Өнөөдрийн байдлаар нийслэлд 32345, орон нутагт 23014, нийт улсын хэмжээнд 55329 камер байршуулсан нь зорилтот түвшний 73.2 хувьтай байна. Олон улсын туршлагаар 100 хүн тутамд 1-3 хяналтын камер ногдох ёстой гэсэн судалгаа бий. Тэгэхээр энэ жишгээр манай улсад 84344 камер шаардлагатай. Монгол Улс нийт 23 мянга гаруй барилга байгууламжтай гэдэг. Барилгын тухай хуулийн 46 дугаар зүйлд зааснаар тухайн барилга байгууламжийн эзэмшигч, өмчлөгч нь нийтийн эзэмшлийн гудамж талбайд хяналтын камер байршуулах, арчлах, хамгаалах үүрэгтэй. Нэг барилгын гадна дөрвөн хяналтын камер байршуулахад манай улс нийтийн эзэмшлийн талбайгаа 92804 ширхэг камертай болгох бүрэн боломж байгаа юм.

-Мэдээж камержуулснаар гэмт хэргийн гаралт буурч, илрүүлэлтэд ахиц гарах нь тодорхой байх. Одоогийн байдлаар камерын тусламжтайгаар хичнээн хэрэг илрүүлчихээд байна вэ?

-Камерын хяналтыг ашиглаад энэ онд 1652 гэмт хэрэг, 8398 зөрчил илрүүлж, 525 гэмт хэрэг, 878 зөрчлийг үйлдэл дээр нь таслан зогсоосон. Мөн оршин суугаа газраасаа алга болсон 200 гаруй хүүхдийг олж тогтоож, ар гэрт нь хүлээлгэн өгсөн. Тийм ч учраас хяналтын камер нь иргэдийн эрүүл аюулгүй орчныг бүрдүүлэх, тодорхой төрлийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх технологийн чухал хэрэгсэл гэж ойлгох хэрэгтэй.

-“Ногоон бүс” төслийн хүрээнд буюу камержуулалтад энэ онд нийт хэдэн төгрөг зарцуулсан бол?

-Энэ онд улсын хэмжээнд камержуулах ажлыг явуулахад, Теле камерын хяналтын дэд төвийг байгуулахад нийт 117.6 тэрбум төгрөг зарцуулсан. Үүний 87.9 тэрбумыг нь нийслэлд, 29.6 тэрбумыг нь орон нутагт зарцуулаад байна.

-Хяналтын камерууд ямар стандарт шаардлагыг хангасан байх ёстой байдаг вэ?

-Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хяналтын камерын стандарт (MNS 6423:2019) гэж байдаг. Энэ стандартаа барьж камержуулалтын ажил хийгдэж байгаа.

-Хяналтын камерын багтаамж ямар байдаг вэ. Байршуулсан камерыг эвдсэн тохиолдол бүртгэгдсэн үү?

-Хүчин чадлаасаа шалтгаалаад камерын үнэ өөр, өөр байдаг. Бид аль болох ААН, байгууллагуудаа чанартай, сүүлийн үеийн, багтаамжийн хувьд хамгийн багадаа нэг сарын бичлэгийг хадгалдаг камертай байхыг зөвлөдөг. Камертай байх нь ААН, байгууллагууддаа ч ашигтай. Гадна орчноо хянаж байна гэдэг өөрсдийн аюулгүй байдлыг хянаж байна гэсэн үг. Камержуулалт нь иргэдийн амь нас, эрүүл мэнд, аюулгүй орчны баталгаа болдог учраас камерыг эвдэх гаргадаггүй. Одоогоор камер санаатайгаар эвдэлсэн тохиолдол бүртгэгдээгүй байна.

-Аль дүүрэгт хамгийн их гэмт хэрэг, зөрчил бүртгэгддэг вэ. Тэдгээр дүүргүүдийн нутаг дэвсгэрийг бүрэн камержуулсан уу?

-Хүн амын нягтаршил ихтэй нутаг дэвсгэрт гэмт хэргийн гаралт их байдаг. Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүргүүдэд хамгийн их гэмт хэрэг бүртгэгддэг. Одоогоор Баянзүрх дүүрэгт 8570 камер, Сонгинохайрхан дүүрэгт 5740 камер суурилуулаад байна. Уг төслийн хүрээнд камержуулалт нэмэгдэж байгаа.

Ө.АНХЗАЯА

Стандарт, хэмжил зүйн газрын Стандартчилал, тохирлын үнэлгээний бодлогын газрын дарга Г.Тулгаатай ярилцлаа.

---

-Дэлхийн стандартын өдрийн мэнд хүргэе. Манай улсын хамгийн анхны стандартыг хэзээ баталж байсан бэ. Ямар стандарт байдаг юм бол?

-1929 онд Сайд нарын зөвлөлөөс Ардын засгийн газарт арьс ширийг судалж, стандартыг боловсруулах чиглэл өгсөн. Ингээд 1930 онд Ардын засгийн газар тухайн үеийн Худалдааны яаманд үүрэг өгсөн. Улмаар 1931 оны есдүгээр сарын 6-нд анхны стандарт болох тарваганы арьсны стандарт батлагдсан. Энэхүү стандартаар тарваганы арьсыг хэмжээ болон сор, чанар гэсэн хоёр үзүүлэлтээр нэгээс дөрөв хүртэл ангилсан байдаг.

-Өнөөгийн байдлаар Монгол Улсад нийт хэдэн стандарт хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байна вэ?

-Өнөөдрийн байдлаар 6688 стандарт хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байна. Нэг жилд 150-200 стандартыг Стандартчиллын техникийн болон дэд хороогоор хэлэлцүүлэн баталж, олон нийтийн хэрэглээнд гаргаж байна.

-Дэлхийн хэмжээнд нийт хэдэн стандарт байдаг юм бол?

-Олон улсын стандартыг боловсруулан баталдаг Олон улсын стандартчиллын байгууллага (ОУСБ) гэж бий

Энэ байгууллагын баталсан 25613 стандарт хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа. ОУСБ 172 гишүүн оронтой. Гишүүн орнууд нь тухайн стандартыг харах, 1х1-ээр үндэсний стандарт болгох боломж бололцоог бий болгож байна. Монгол Улс дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн орны хувьд холбогдох олон улсын стандартыг мөрдөх, үндэсний хэмжээний баримт бичигт ашиглах үүрэг хүлээдэг.

-Манай улс дээрх байгууллагад нэгдсэн үү. Нэгдсэн бол хэдэн онд вэ?

-Монгол Улс ОУСБ-д 1979 онд 86 дахь гишүүнээр элсэн орсон. Жил бүрийн аравдугаар сарын 14-ний өдрийг ОУСБ-ын ерөнхийлөгч Парук Сунтэр анх 1970 онд санаачлан тэмдэглэж эхэлсэн. Энэ жил тэмдэглэж эхэлсний 54 жилийн ой тохиож байна.Монгол Улс 1997 оноос эхлэн Дэлхийн стандартын өдрийг 27 дахь жилдээ тэмдэглэж байна.

-Стандарт амьдралд ямар хэрэгцээтэй байдаг вэ?

-Стандарт бол таны хоол гэсэн үг. Таны идэж байгаа хоол хүнс аюулгүй байдлын үзүүлэлтийн шаардлагуудыг хангасан эсэх, таны өмсөж байгаа хувцсыг биед тань харшил өгөхгүй материалаар хийсэн эсэх, ажил руугаа орохдоо баталгаатай цахилгаан шатанд сууж байгаа эсэх стандартын дагуу барьсан орон сууцанд ажиллаж амьдарч байгаа юу, таны алхаж байгаа явган хүний зам хоёр хүн зөрөх хэмжээний зай талбайтай юу гэх мэт бидний өдөр тутмын хэрэглээнд байгаа бүх зүйл стандарттай. Энэ стандартыг Монгол Улсын нийт иргэд ашигладаг. Бид амьд явах эрхтэй. Иргэдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийн баталгаа бол стандарт. Энэ баталгаагаа хүмүүс мэддэг байх ёстой. Иргэд стандартыг төрөөс нэхдэг. Стандартыг сонирхогч талууд зөвшилцсөний үндсэн дээр боловсруулдаг юм. Иргэн, ААН стандартыг боловсруулж бид тэрхүү стандартыг техникийн хороогоор хэлэлцэж, батлах үйл ажиллагааг зохион байгуулдаг. Тэгэхээр улс орондоо хэрэгтэй гэж үзсэн стандартыг боловсруулах, боловсруулагдсан стандартад санал өгөх, хэрэгжилтийг шүүмжлэх эрх хүн бүрд бий. Үүнийг бид хамтдаа л хийх ёстой. Тиймээс хэн нэгнээс хариуцлага нэхэх шаардлагагүй.

-Стандарт, хэмжил зүйн газрын чиг үүргийн тухайд та юуг хэлэх вэ?

-Стандарт, хэмжилзүйн газар 21 аймагт салбартай, нийт 700 гаруй албан хаагчтай байгууллага. Бид зөвхөн чанарыг түгээдэг, чанартай гэдгийг тодорхойлдог байгууллага биш, дараахь чиглэлийн үйл ажиллагааг эрхэлдэг байгууллага юм. Үүнд, нэгдүгээрт, стандартыг хэлэлцүүлэх, батлах, мэргэжлийн арга зүйгээр хангах, олон улсын стандартын байгууллагатай хамтран ажиллах чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг.

Хоёрдугаарт, хэмжил зүй буюу хэмжих зориулалттай нэг сая дөрвөн зуун хэмжих хэрэгслийг баталгаажуулах үйл ажиллагааг хийж байна. Гуравдугаарт, хүмүүсийн эдэлж хэрэглэдэг алт мөнгөн эдлэлийг шинжилж сорьцын тэмдэг тавьж баталгаажуулж байна. Дөрөвдүгээрт, тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь стандартын шаардлага хангаж байгаа эсэхийг баталгаажуулах үйл ажиллагааг хийж ажиллаж байна. Тавдугаарт, дотоодын болон импортын хүнсний бүтээгдэхүүн стандартын шаардлага хангасан эсэхийг шинжлэх лабораторийн үйл ажиллагааг эрхэлж байна.

-Манай улсад олон улсын стандартыг нэвтрүүлсэн хэдэн байгууллага байдаг юм бол?

-Олон улсын стандартыг нэвтрүүлсэн байгууллага гэдэг асуулт нь өөрөө хоёрдмол утгатай. Дийлэнх олонхын ойлголтоор энэ нь менежментийн тогтолцооны стандартыг нэвтрүүлсэн аж ахуйн нэгжийн талаарх асуулт байдаг. Олон улсын менежментийн тогтолцооны стандартыг судалж өөрийн үйл ажиллагаанд нэвтрүүлсний дараа үнэлгээ хийлгэдэг. Тохирлын үнэлгээг зохион байгуулдаг төрийн болон төрийн бус байгууллага, ААН-ийн тохирлын үнэлгээний байгууллагууд хийдэг. Нэг жилд 100 гаруй ААН тохирлын гэрчилгээ авдаг гэсэн баримжаа тоо байдаг.

-ААН-үүд үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнээ экспортлоход тухайн бараа нь олон улсын стандартад нийцсэн байх ёстой юу?

-Олон улсын худалдаанд техникийн саад үүсгэхгүй байхын тулд стандарт техник зохицуулалт, тохирлын гэрчилгээ гэдэг зүйл зайлшгүй шаардлагатай. Дээр хэлсэнчлэн стандартыг баримталдаг аль болох олон улсын стандартыг мөрдөхийг зөвлөдөг. Аливаа бүтээгдэхүүн стандартын шаардлага хангаснаар тохирлын гэрчилгээ авдаг тухай ярьсан шүү дээ. Тохирлын гэрчилгээтэй бүтээгдэхүүнийг л хүлээн авагч улс орон худалдаж авдаг. Экспортолсон бүтээгдэхүүнийг худалдан авагч орон нь тухайн бүтээгдэхүүн ямар стандарт шаардлага хангасан, мөн үүнийг нь нотлох тохирлын гэрчилгээг шалгаж байж хүлээн авдаг.

-Стандартад нийцсэн эсэх талаар хяналт шалгалтыг ямар байгууллага хариуцдаг юм бол?

-2022 оноос өмнө Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар гэдэг байгууллага байлаа шүү дээ. Энэ байгууллага бүхий л салбарт хяналт тавин ажилладаг байсан. Одоо яамдууд салбарынхаа стандартын хяналтыг хийж ажилладаг болсон. Яамдад Салбарын хяналтын газар гэж бий. Тухайн газарт улсын байцаагч нар ажиллаж байгаа. Мөн Шадар сайдын эрхлэх асуудлын хүрээний агентлаг болох Монополийн эсрэг газар энэ тал дээр ажилладаг.

-Ямар стандартыг хамгийн сайн стандарт гэж үздэг вэ?

-Бүх стандарт сайн. Хүн бүдэрч унахаараа явж байсан замаа буруутгах хандлагатай байдаг. Гол нь иргэн, ААН-үүд стандартын талаар мэдлэг ойлголтоо сайжруулж хэрэглэдэг болох, хариуцлага нэхдэг болох хэрэгтэй.

-Стандартыг ямар тохиолдолд шинэчилдэг вэ?

-Стандарт бол нэг баталчихаад хэрэглээд л байдаг баримт бичиг биш. Стандарт, хэмжил зүйн газар, хоёроос дээш байгууллага санал гаргасан тохиолдолд стандартыг шинэчлэх ажлыг хийдэг. Мөн тухайн цаг үеийн нөхцөл байдлаас хамааран шинэчлэх шаардлагатай бол шинжлэх ухаан техникийн түвшний үзлэг (systematic review) хийдэг. Энэ үзлэгийг тогтмол хийж байх ёстой. Үзлэгийн дүнгээр салбарууд Стандарт, хэмжил зүйн газартай хамтраад шинэчлэх шаардлагатай стандартын тоог гаргадаг. Сүүлийн жилүүдэд Шадар сайдаас өгсөн үүрэг чиглэлийн дагуу уул уурхай, эрүүл мэнд, хүнс, зам тээвэр, барилгын салбарын нийт 2031 стандарт орчин үеийн шинжлэх ухаан техникийн түвшинд үзлэг зохион байгуулсан. 2031 стандарт гэдэг бол Монгол Улсын нийт стандартын гуравны нэг нь. Үзлэг хийгээд 150 орчим стандартыг хүчингүй болгож, дахин энэ тооны стандартыг шинээр болон шинэчлэн баталсан. Мөн шинэчлэх шаардлагатай стандартуудыг шинэчлээд тухайн жилийн төлөвлөгөөндөө тусгаад ажиллаж байгаа. Бид амьдралд нийцэхгүй стандарт гаргаад байгаа хэрэг огт биш. Гол нь хэрэглэж байгаа ААН-үүд маань ашиг тусыг нь ойлгохгүй, хэрэглэх аргаа олохгүй байна. Хэрэв аргаа олчихвол таны амьдралын баталгааг хангадаг баримт бичиг. Тиймээс стандартчиллын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцохыг иргэдээсээ хүсмээр байна.

Ө.АНХЗАЯА

“Эмчийн жоргүйгээр эм олгохгүй” гэдэг мэдээлэл гэрлийн хурдаар тарж, өнөөдөр даралтны эмээ авч чадахгүй байдал бий болчихоод байна. Гэтэл энэ мэдээлэл нь худлаа болж таарсан. Эрүүл мэндийн яамнаас худлаа гэсэн мэдэгдэл гаргасан ч нэгэнт төөрөгдөлд орсон эмийн санч нар эмчийн жор нэхэж, хүмүүс эмч нараа шаналгаж байна. Аль алийг нь буруутгах аргагүй.

Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга энэ сарын 01-ний өдрөөс орон даяар хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн. Харин энэ хуулийг өнгөрсөн хаврын чуулганаар баталсан юм. хууль батлагдаад бараг хагас жилийн хугацаа өнгөрч байхад салбар яамныхан хуулиа сурталчлах, олон нийтэд таниулах ямар ажил хийсэн бэ. Лав л олигтой ажил хийгээгүй бололтой. Хэрэв хийсэн бол өнөөдөр улс даяараа худал мэдээлэлд автчихаад сандарч мэгдэхгүй байлаа. Одоо ч тус яамнаас “Жороор олгох эмийн талаар ямар нэгэн шинэ журам гараагүй” гэсэн алга дарам мэдэглээс өөр олигтойхон зүйл хийгээгүй байна.

Хуулийг таниулж сурталчлах нь яам, харьяа агентлагийн үүрэг. Тиймээс цахим хуудастаа хэдэн мөр мэдэгдэл гаргаж суухаар өргөн хүрээгээр мэдээллийн залруулга гаргаж, бухимдаж, стресстсэн ард олныгоо тайвшруулж аль.

Дэлхий даяар 10 дугаар сарыг “Хөхний хорт хавдартай тэмцэх сар” болгон зарлаж, энэхүү өвчин эмгэгийг эмчлэх, эрт илрүүлэхэд анхаарлаа хандуулах, дэмжлэг үзүүлэхэд тусалдаг байна. Жилд ойролцоогоор 1.38 сая тохиолдол шинээр бүртгэгдэж, энэ өвчнөөс шалтгаалан 458000 хүн нас бардаг байна.

Манай улсад уг өвчлөл хэр илэрч байгаа болон оношлох аргууд, шалтгааны тухай “Хөхний эрүүл мэндийн төв”-ийн Хөхний дүрс оношилгооны эмч Э.Аззаяатай ярилцлаа.

---

-Хөхний хорт хавдар гэж ямар өвчлөлийг хэлдэг вэ. Манай улсад илэрч буй хөхний хорт хавдрын статистик тоо баримт ямар байна вэ?

-Хөхний хорт хавдар гэдэг нь сүүний булчирхай болох сүү дамжуулах сувгийн эпител эсийн эмгэг ургалт цус болон тунгалгаар дамжиж алсын эрхтэнд үсэрхийлж үүсдэг, хоруу чанар өндөртэй хавдрыг хэлдэг. Хөхний хорт хавдар нь эмэгтэйчүүдийн дунд тохиолдох хорт хавдрын дөрөвдүгээрт орж байна. Манай улсад жилдээ 280320 орчим хүн хөхний хорт хавдраар бүртгэгдэж байна гэсэн тоо байдаг. 2023 онд 343 хөхний хорт хавдар оношлогдсон нь өмнөх онуудтай харьцуулахад 2022 хувь нэмэгдсэн байна. Эмэгтэйчүүдийн насны ангиллыг цэвэршилтийн өмнөх болон дараахь гэж ангилдаг. Өмнө нь цэвэршилтийн дараахь насны хүмүүст ихэвчлэн илэрч байсан бол одоо цэвэршилтийн өмнөх насны хүмүүс хөхний хавдраар өвчилж байна гэсэн судалгаа гарсан.

-Хөхний хорт хавдар ямар шалтгаанаас ихэвчлэн үүсдэг вэ?

-Нэгдүгээрт, удамшлынх байж болно. Нийт бүртгэгдэж буй хөхний хорт хавдрын 10-15 хувь нь удамшлын шалтгаантай байдаг. Ээжийн талын эмэгтэйчүүдийг дагаж BRCA 1\2 генийн мутацитайгаар холбоотой удамших. Хоёрдугаарт, тухайн хүний амьдралын хэв маяг буюу архи тамхины хэрэглээ, хэт таргалалт, жирэмсэн болон хөхүүл үеийн хөхний арьс арчилгаа, дааврын өөрчлөлт буюу залуучууд сүүлийн үед их хэрэглээд байгаа 72 цагийн эм, жирэмснээс хамгаалах эм, тариа хэрэглэх нь хөхөнд хавдар үүсэх эрсдэлийг бүрдүүлдэг. Хөх нь даавраар зохицуулагддаг булчирхайлаг эрхтэн учраас дааврын өөрчлөлтөд маш мэдрэг эрхтэн. Дааврын өөрчлөлттэй холбоотой хоргүй жижиг үүсгэвэр байсан ч нэмэлтээр дааврын эмнүүд хэрэглээд, буруу зуршилтай байвал хоргүй байснаа хортой болох эрсдэл үүсдэг.

-Хүмүүсийн дунд хүүхдээ хөхөөр хооллосон бол хорт хавдраар өвчилдөггүй гэсэн яриа байдаг. Энэ нь хэр үнэний ортой вэ?

-Хүүхдээ хөхөөр хооллох нь хөхний хавдраар өвчлөх эрсдэлийг бууруулдаг. Гэхдээ болж өгвөл хоёр нас хүртэл нь хөхүүлэх ёстой. Тэрнээс цааш үед сүүний өсөлт багасна, амаар дамжин халдвар ороод хөх үрэвсэж, өвдөх тал байдаг учраас яг л хөхүүлэх насанд нь хөхүүлэх хэрэгтэй.

-Хөхний хорт хавдрыг ямар шинж тэмдгээр таньж, мэргэжлийн эмчид хандах хэрэгтэй байдаг вэ?

-Эмэгтэй хүн өдөр тутамдаа хөхөө шалгадаг байх хэрэгтэй. Шалгахдаа усанд орж байхдаа, эсвэл хэвтээ байрлалтайгаар өөрт эвтэйхэн байдлаар хэвтээд цагийн зүүний дагуу тэмтрээд шалгах ёстой. Энэ үед ямар нэгэн хатуу, эмзэглэлтэй зүйл байна уу, арьсан дээр өнгөний өөрчлөлт өгсөн байна уу, хөхнөөс ямар нэгэн эмгэг шүүрэл гарч байна уу, эсвэл хөхний товч шархалсан байна уу, хэлбэр хэмжээ алдагдсан зэрэг хөхөн дээр ажиглагдаж байгаа шинж тэмдгээ харах хэрэгтэй. Шалгасны дараа ямар нэгэн эмгэг, хатуу зүйл өөрт мэдрэгдвэл хугацаа алдахгүй мэргэжлийн эмчид очоод эхо, рентгендээ ороод оношлуулах хэрэгтэй. Хэрэв бүр нарийн шинжилгээ авна гэвэл эдийн шинжилгээгээр ямар төрлийн онош гэдэг нь илэрнэ.

-Хөхний хорт хавдраар өвчилбөл хөхөө авахуулна гэдэг айдас хүмүүст байдаг байх?

-Хэддүгээр үе шатандаа, хэдэн насандаа оношлогдсон бэ гэдэг нь чухал. Эрт үе шатандаа оношлогдсон хүмүүсийн хөхийг аль болох хадгалж үлдэх хагалгаа хийдэг. Эцсийн шатандаа орсон, насны хувьд ахимаг бол бүтэн авагдах хагалгаа хийгддэг. Мөн тухайн хүний эмчлэгдэж байх хугацаанд өөрийн сэтгэл зүйн байдал болон эргэн тойрны хүмүүсийн дэмжлэг чухал.

-Хоргүй, болон хортой хавдрын ялгаа нь юу байдаг вэ?

-Хортой хавдар нь цус болон тунгалгаар дамжаад бусад эрхтэндээ алсын үсэрхийлэл өгдөг, хоруу чанартайг нь хэлж байгаа юм. Ямар нэгэн зовуурь өгөх нь бага, ер нь дүлийдүү. Жижиг бэрсүү үүсээд зовуурилаад байдаг юм шиг хүмүүс санадаг боловч ерөөсөө өвддөггүй. Хүмүүс нэг юм тэмтрэгдээд маш олон жил болж байгаа, хөхүүл үед тэд дэх төрөлтөн дээрээ бэрсүү үүссэн, одоо л жаахан зовуурь үүсчихлээ гээд ирдэг. Тэгэхээр хөхүүл үед уураг нь зангираад жижиг бэрсүү үүссэн байж болно. Тэр нь урт хугацааны туршид хортой руу шилждэг. Аль хэзээний өвдөлт зовуурь илэрч байна гэдэг нь хожуу оношлогдож байна гэсэн үг. Тухайн хүний нас, онцлог, дархлаа тогтолцооны систем, үе шатаас шалтгаалаад эдгэрэх хугацаа өөр өөр байдаг. Хортой хавдар оношлогдсон бол эхний хоёр жил заавал эмчийн хяналтад байх ёстой. Хоргүй хавдар нь тухайн хэсэг газраа л байдаг, бусад эрхтэн тогтолцоо руугаа хальж үсэрхийлэл өгдөггүй. Хоргүй хавдар дотроо үрэвсэл буюу хөхүүл үеийн үрэвсэл, идээлж бугласан, уйланхайт болон зангилаат өөрчлөлтүүд ордог.

-Эмэгтэй хүмүүс хэдэн наснаас эхэлж хөхний урьдчилан сэргийлэх үзлэгт орох боломжтой байдаг вэ?

-Хөх ургасан цагаас нь хөхөө шалгаж байх ёстой гэдгийг охидод зааж өгөх хэрэгтэй. Хөхний хөгжил нь явагдаад эхэлсэн бол жилдээ заавал нэг удаа урьдчилан сэргийлэх үзлэгт хамрагдах. Хөхөн дээр хөхний эхо оношилгоо, хөхний рентген буюу маммографи гэсэн хоёр шинжилгээ хийгддэг. Хөхний рентген нь удирдамжийн дагуу 35-аас дээш насныхан жилдээ нэг удаа заавал, урьдчилан сэргийлэх үзлэгт хамрагдах хэрэгтэй.

-Сүүлийн үед хүмүүс урьдчилан сэргийлэх үзлэгт хамрагдах нь хэр байна вэ?

-Эрт илрүүлэг улс орон даяар явж байгаа. Эрт илрүүлэгт хөхний эхо, оношилгоо давхар явагдаж байгаа учраас илрэх тохиолдол нэмэгдэж байна. Мөн сүүлийн үед үзлэг, оношилгоо хийдэг эмнэлгүүд нэмэгдсэн байна. Хуучин бол хавдрыг хавдар судлалаас өөр газар үздэггүй байсан бол одоо улсын болон хувийн эмнэлгүүд үздэг болсон. Хүмүүс мөн цахим орчноос мэдээлэл сайн авч байна. хөхний хавдрын хувьд Монголд бүх оношилгоо, хагалгаа, хагалгааны даарахь хими, туяа эмчилгээ бүгд цогцоороо хийгддэг.

-Хөхний хорт хавдраар зөвхөн эмэгтэй хүмүүс оношлогддог уу. Эрэгтэй хүмүүст илрэх тохиолдол байдаг уу?

-Хөхний хортой хавдар эмэгтэй хүнд ганц тохиолддог зүйл биш. Жил болгон оношлогдоод байгаа нийт хортой хавдрын 1-2 хувьд нь эрэгтэй хүн оношлогддог. Сүүлийн үеийн хүүхдүүд тахианы мах их идэж байгаатай холбоотой дааврын өөрчлөлтөд ороод шилжилтийн насны эрэгтэй хүүхдүүдэд хөх ургах шинжүүд илрээд байгаа. хөхний булчирхайлаг эд үүсээд гайгүй болчихдог ч хүмүүс байна. Тэр чигээрээ үлдээд, явцдаа томордог тохиолдол ч байгаа. Энэ нь эрэгтэй хүн хөхний хорт хавдраар өвчлөх эрсдэл байна гэсэн үг.

-Эмэгтэйчүүдэд хөхний эрүүл мэндийн талаар зөвлөгөө өгөөч?

-Эмэгтэйчүүд маань өөрөө болон эргэн тойрныхоо эмэгтэйчүүдэд хөхөө тогтмол шалгахыг дадал болгож хэвшүүлээсэй гэж хэлмээр байна. Энэ нь дараа дараагийн өөрчлөлтөд өөртөө хяналт тавих давуу тал үүсдэг. Мөн урьдчилан сэргийлэх үзлэгт жилдээ нэг удаа ороод явчихдаг байгаасай гэж зөвлөмөөр байна.

Г.Балгармаа

Улс төр судлаач, эрх зүйч Г.Ариунболортой Засгийн газраас дэвшүүлсэн 14 мега төслийн хүрээнд ярилцлаа.

---

-Хамтарсан Засгийн газар эдийн засгийг тэлэх 14 мега төслийг хэрэгжүүлэхээр зарласан. Өмнө нэг аймаг, сум, тойрог тус бүрд бүтээн байгуулалт нэрээр улсын төсөв хуваагддаг байсан. Тэгвэл энэ жилээс улсад ашигтай, эдийн засгийг сэргээх том төслүүдэд улсын төсөв зарцуулагдахаар байна. Энэ нь 14 мега төсөл бүсчилсэн хөгжлийн үр дүн гэж харж байна уу?

-Засгийн газрын хувьд өмнө 2017 онд “Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого” гэх баримт бичгийг Үндэсний хөгжлийн хороо боловсруулаад явж байсан. Үүнийгээ өргөжүүлээд “Алсын хараа 2050” төсөл рүү шилжүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, одоогийн энэхүү бүсчилсэн хөгжлийн бодлого 2017 оноос үндэс сууриа тавьсан гэсэн үг. Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалын хүрээнд парламент 126 гишүүнтэй боллоо. Мэдээж өмнө байсан олон жижиг тойрог шиг зөвхөн нэг аймгийн асуудлыг шийдэхгүй. Улсын хэмжээнд хөгжлийн бодлого нь тодорхойлогдож явдаг болсон нь том давуу тал гэж судлаач хүнийхээ хувьд харж байгаа. Зарим хүмүүсийн хувьд Засгийн газраас дэвшүүлсэн 14 мега төсөл дээр шүүмжлэлтэй хандаж байгаа.

-Том төслүүдтэй холбоотой судлаачдын шүүмжлэл юу байна гэж…?

-Юуны түрүүнд хамтарсан Засгийн газар 14 мега төслөө дөрөвхөн жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж амжих уу гэдгийг хэлж байна. Тэгэхээр Ерөнхий сайдын өөрийнх нь танилцуулсан 14 мега төслийн хөгжлийн төлөвлөгөөг нь харахад 2024-2032 он хүртэл буюу найман жилийн хугацаанд хэрэгжихээр байгаа. Үүнийг судлаачийнхаа хувьд юу гэж ойлгож байна гэхээр манай улс шиг дөрвөн жилийн мөчлөгөөр Засгийн газар нь солигддог оронд бүтэн найман жилийн хугацаатай энэ том төсөл цаашид баталгаатай хэрэгжээд явах эсэх нь эргэлзээтэй. Үнэхээр хэрэгжээд явна гэх баталгаа байхгүй. Энэ бол мега төслүүдийн хамгийн том сул тал гэж харж байгаа.

 

-Хоёулаа мега төслүүдээ тус бүрд нь ямар ач холбогдолтой, аль нь хэрэгжих боломжтой эсэх талаар ярья. Тухайлбал, хилийн боомтуудын хил дамнасан холболтын төмөр зам, ачаа тээврийн шилжүүлэн ачих терминал төсөл байна. Энэ төслийн хувьд эдийн засаг талаасаа ямар ач холбогдолтой вэ?

-Хил холболтын төмөр замуудын ажил боомтын сэргэлтийн хүрээнд 2020 оноос эхэлж яригдаж байгаа. Тэр ч утгаараа Засгийн газраас Боомтын сайд гэх бүтцийг шинээр бий болгосон. Тэгвэл өмнөх Засгийн газрын Боомтын сайд эрхлэх асуудлынхаа хүрээнд ажлаа бодитой сайн хийсэн үү гэдэг нь эргэлзээтэй.

Нөгөөтэйгүүр өнөөгийн Засгийн газар өмнөх Засгийн газрынхаа үйл ажиллагааг дүгнээгүй.

Тиймээс уг асуудалд судлаачдын хувьд шүүмжлэлтэй ханддаг. Учир нь өмнөх ажлаа дүгнээгүй байж дараагийн том зорилтуудыг эхлүүлэх боломжгүй. Энэ хил холболтын төмөр замын ажлыг 2025 он гэхэд дуусгахаар 956 тэрбум төгрөг төсөвлөсөн гэж байгаа. Ингээд 2028 хүртэл хилийн боомтоо идэвхтэйгээр ашигласнаар эдийн засгийн тэлэлт үзүүлж, импортыг багасана гэсэн. Гэтэл өмнөх боомтын сэрэлтийн хүрээнд ямар ажил хийсэн юм бэ. Яг хэчнээн төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгээд экспортын хэмжээг хэдэн хувь нэмэгдүүлсэн бэ гэдэг тооцоо судалгаа байхгүй байна. Энэ хил холболтын төсөл дуусчихвал мэдээж төмөр зам дагасан ложистикийн дэд бүтэц хөгжинө. Эдийн засагт 10-14 хувийн өсөлт бий болох боломж харагдаж байгаа.

-Хил холболтын төмөр замын хувьд зарим хэсэгт манай талаас хилээ тултал төмөр зам барьчихсан. Харин одоо айлын талаас уг замыг холбох ажлаа хэзээ эхлүүлэх нь тодорхойгүй байгаа шүү дээ. Энэ асуудал дээр улс төрийн идэвх чухал байх, тийм үү?

-Саяхан манай улсад БНХАУ-ын дэд дарга айлчилсан. Энэхүү айлчлалын хүрээнд уг асуудлыг хөндөж тавихаар төлөвлөсөн байсан. Харин одоог хүртэл Засгийн газраас энэ асуудлыг хөндөж тавьсан уу, шийдэл нь хэрхэн гарсан талаарх мэдээлэл огт хийгээгүй. Энэ бол айлын талтай тохиролцож, шийдэх ёстой чухал асуудлын нэг. БНХАУ-ын хувьд мөн дотооддоо уг асуудлыг нарийн хэлэлцэж байгаа байх. Учир нь энэ бол нэг талдаа улс төрийн шийдвэр. Нөгөө талдаа эдийн засгийн үр өгөөжөө айлын тал харах нь зайлшгүй. Тэгэхээр хил холболтын төмөр замын ажлаа Засгийн газар хэлснээрээ 2025 он гэхэд бүрэн хийж дуусгах уу гэдгийг бид харж, хүлээхээс өөр арга байхгүй.

-Мега төслүүдийн ихэнх нь эрчим хүчний төсөл байгаа. Тухайлбал, Тавантолгойн 450 МВт-ын дулааны цахилгаан станц төсөл байна. Уг төслийн эдийн засгийн ач холбогдол, улс төрийн шийдэл нь юу байна вэ?

-Мега төсөл дээр эрчим хүчний асуудал илүүтэй тавигдсан нь ойлгомжтой байх. Тэр дундаа говийн бүсийг хамарсан эрчим хүчний асуудал илүүтэй чухал. Учир нь Монгол Улсын эдийн засгийн 70 гаруй хувийг хангаж байгаа салбар бол уул уурхай. Тэгэхээр уул уурхайн үйлдвэрлэл хаана явагдаж байна гэхээр мэдээж говийн бүс. Энэ утгаараа Тавантолгойн дулааны цахилгаан станцын төслийг эрэмбийн хувьд тэргүүнд тавьсан нь улс төрийн шийдэл талаасаа маш зөв. Нөгөөтэйгүүр манай улс эрчим хүчний хувьд хойд хөршөөсөө 70 хувийн хараат оршдог. Тэгэхээр хойноос авч байгаа эрчим хүчээ өмнөд бүс рүүгээ татах тусам эрчим хүчний өртөг ихэснэ. Тэр чинээгээр уул уурхайн бүсэд эрчим хүчний зарлага өндөр байна гэсэн үг. Энэ утгаараа уг зардлыг багасгах, цаашлаад уул уурхайн бүсээ эрчим хүчний хараат байдлаас гарахын тулд дээрх Тавантолгойн ДЦС-ын төсөл нэн тэргүүнд яригдахаас өөр арга байхгүй.

-Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын бэлтгэл ажил хангагдсан. Харин тулгамдаад байсан санхүүжилтийн асуудлаа саяхнаас шийдсэн гэж байгаа. Тэгэхээр ойрын хугацаанд уг цахилгаан станц ашиглалтад орох боломжтой гэж ойлгож болох уу?

-Эрдэнэбүрэн, Эгийн голын УЦС-ын төслийн санхүүжилтийн хувьд 50 хувь нь төр, хувийн хэвшил, үлдсэн 50 хувь нь гадаадын зээл, тусламжаар хийгдэх юм билээ. Тэгэхээр санхүүжилт, эдийн засаг талаасаа хүндрэлтэй нэг асуудал гарч байгаа юм. Юу гэхээр дээрх хоёр төсөлд шаардагдсан гадаадын зээл, тусламжийн эргэн төлөлтийг улсын төсөв цаашдаа дааж явж чадах уу. Учир нь энэ чигийн нарийн тооцоо мэдээлэл одоог хүртэл танилцуулагдаагүй байна. Магадгүй энэ хоёр төсөл ашиглалтад орлоо гэж бодоход тэрхүү авсан гадаадын зээл, тусламжийг бид хэдэн жилийн дотор нөхөх вэ. Нөгөөтэйгүүр дээрх станцаас эрчим хүчээ хангаж байгаа бүс нутаг үнэ, тарифаа өөрсдөө тодорхойлоод явна гэж байгаа. Гэтэл гадны зээлээ бид хүүтэй нь хамт төлнө. Энэ бүхнээ тооцоод дээрх станцуудын эрчим хүчний үнэ импортоор авч байгаа эрчим хүчний үнээсээ давчихвал яах вэ. Судлаачдын хувьд энэ үнэ давах магадлал өндөр байна гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, гаднаас импортоор эрчим хүч авахаа болиод илүү өндөр үнээр дотоодынхоо эрчим хүчийг авдаг болно гэсэн үг. Хэдий эрчим хүч дотооддоо үйлдвэрлэж байгаа ч үнийн хувьд өндөр байвал энэ нь ард түмэнд дарамт болно. Тэгэхээр энэ талын тооцоо судалгаагаа Засгийн газар иргэдэд тодорхой мэдээлэх, танилцуулах шаардлагатай.

-Эрчим хүчний сайдын хувьд ойрын хугацаанд буюу 2028 он цаашлаад 2030 он гэхэд Монгол Улс эрчим хүчний хараат байдлаасаа гарна гэж зоригтой хэлсэн. Үнэхээр бид хараат байдлаасаа гарах боломжтой юу. Эсвэл энэ нь улс төрийн оноо авах гэсэн мэдэгдэл үү?

-Ирээдүйд ингэнэ, тэгнэ гэсэн төлөвлөлт, зорилго нь байдаг ч арга зүй, тооцоо судалгаа нь тодорхой гарсан эсэх нь тийм ч нээлттэй биш байгаа. Тэгэхээр судлаачдын хувьд салбарын сайдын хэлж байгаатай бүрэн санал нийлнэ гэхэд хэцүү. Б.Чойлжилсүрэн сайдын хувьд судалгаан дээр суурилсан гэдгээ хэлж буй ч яг ямар судалгаа тооцоолол хийчихээд яриад байна гэдгээ нээлттэй хэлээгүй. Тухайлбал, Эрдэнэбүрэнгийн УЦС 2028 онд ашиглалтад орно гэж салбарын сайд нь хэлдэг. Гэтэл үнэндээ манайх шиг улс төрийн цикль нь богино үргэлжилдэг Засгийн газартай орны хувьд энэхүү төслийг дараа дараагийн Засгийн газар нь хэрэгжүүлээд явах эсэх нь тодорхой биш байна.

-Тэгэхээр шийдвэр гаргагчид дэндүү яарсан дүгнэлтүүдийг хийгээд байна гэсэн үг үү. Өөрөөр хэлбэл, улс төр талаасаа иргэдэд таалагдах хандлагаа илүүтэй анхаараад байна гэж ойлгох уу?

-Улстөрчдийн хувьд энэ хандлагаа илүү барих нь ойлгомжтой байх. Гэхдээ төсөл хэрэгжүүлэх гэж байгаа бол эхлээд нөөц, бааз, суурь, судалгаа сайн байж дүгнэлт бодитой байдаг. Эрчим хүчний салбарын мэргэжилтнүүд сэргээгдэх эрчим хүчний төслийг зөв гэж байгаа. Гэхдээ тэд энэ төслийн үндэслэл, тооцоо, судалгаа нь хаана байна вэ гэдгийг шаардаж байна. Харамсалтай нь манай улс төрийн хүрээнд өрнөж байгаа үйл явдлыг том зургаар нь харвал эхлээд Ерөнхий сайд ийм, ийм том төсөл хэрэгжүүлнэ, тийм үр дүнд хүрнэ гэж зарладаг. Нэгэнт олон нийтэд Ерөнхий сайд нь гарч ирээд хэрэгжүүлэх том төслөө зарлачихсан учраас тэрийг нь хариуцсан шинэ яам, агентлаг бий болдог. Сая Ерөнхий сайд 14 мега төсөл хэрэгжүүлнэ гээд мэдэгдсэн. Үүнийгээ дагаад 14 агентлаг шинээр бий болсон гэж байгаа. Угтаа эхлээд төлөвлөлт, тооцоо судалгаагаа хийчихээд дараа нь бааз суурь, нөөцөө бэлтгэчихээд эцэст нь бодлого, стратегиэ танилцуулах ёстой. Гэтэл эхлээд том бодлого, стратеги, төлөвлөлтөө тодорхойлчихоод араас нь тооцоо судалгаа, бааз сууриа бүрдүүлэхээр ажиллаж байгаа нь том төслүүдийг үр дүнгүй болгох эрсдэлтэй. Аливаа зүйл эхлээд арга зүйтэй байдаг. Арга зүйгээ тодорхой болгочихоод түүнд хүрэх арга зам, стратегиэ гаргадаг. Эцэст нь үр дүнгээ бодитой хардаг шүү дээ. Гэтэл манайд энэ дараалал эсрэгээрээ явж байна. Тэгэхээр үүнээс юу харагдаж байна гэхээр манайд улс төрийн амбиц нь илүү өндөр байна гэсэн үг. Ийм урвуу тогтолцоо бий болоод удлаа. Үүнийгээ засаж, зөв арга зүйгээр явж байж бид бодитой үр дүнг гаргана.

-Тэгвэл Засгийн газраас зарласан 14 мега төслөөс ойрын дөрвөн жилд бүрэн хэрэгжих боломжтой хэдэн төсөл байна гэж та харж байгаа вэ?

-Ажил нь эхэлчихсэн байгаа гэдгийг нь харгалзан үзвэл Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын төсөл энэ хугацаанд ашиглалтад орчих болов уу. Мөн Эгийн голын УЦС ч ажил нь ахицтай явах магадлалтай харагдаж байна. Гашуунсухайт, Ганц мод, Ханги Мандалын хил холболтын төмөр замын ажил эхэлчихсэн байгаа. Газрын тос боловсруулах цогцолборын хувьд 2016 оноос хойш одоог болтол хэрэгжиж байна. Ядаж эдгээр төслүүдээ энэ хамтарсан Засгийн газар гүйцэт дуусгачихвал Монгол Улсын хөгжилд бодитой нөлөөлөл үзүүлнэ гэж харж байгаа. Угтаа улс төр талаасаа чи, би гэж талцахгүй байх нөхцөл нь бүрдчихсэн. Өөрөөр хэлбэл, шийдвэр гаргагчид нэг саванд орчихсон учраас бие биенийхээ ажлыг янз бүрийн шалтгаанаар гацаах шаардлага гарахгүй гэсэн үг. Энэ утгаараа хамтарсан Засгийн газарт гурван нам нэгдсэн учраас дэвшүүлсэн том төслүүдээ хэрэгжүүлэх боломж хангалттай бий. Хэрэгжүүлж чадах эсэх нь наанадаж хоёр жилийн дараа харахад тодорхой болно.

-Энэ 14 мега төслөө 2028 оны сонгуулиар одоогийн эрх баригч нам болон Засгийн газарт хамтарсан улс төрийн хүчнүүд дутуугаа гүйцээе гэдэг байдлаар улс төрийн хөзөр болгон ашиглах нөхцөл байдал харагдаж байна уу?

-Тэгэхээр “Алсын хараа 2050” гэдэг бол улс орны хөгжлийн гэхээс илүү улс төрийн том баримт бичиг. Хуучин 1924 онд байгуулагдсан Ардын засаг “Шинэ эргэлтийн бодлого” гэх баримт бичгийг гаргасан байдаг. Энэхүү баримт бичгийг 2019 онд МАН дахин сэргээж “Шинэ сэргэлтийн бодлого” гэх хөгжлийн баримт бичгийг гаргасан. Тус намын хувьд улс төрийн ууган хүчин. Нөгөөтэйгүүр эрх баригч намынхаа хувьд улс төрийн амбицаа “Алсын хараа 2050” гэх баримт бичгээр илэрхийлсэн. Энэ утгаар нь ойлговол хөгжлийн төлөвлөгөө нь МАН-ын улс төрийн насыг уртасгах гол баримт бичиг мөн. Нөгөөтэйгүүр 14 мега төслөө Засгийн газрын тэргүүн танилцуулахдаа “Алсын хараа 2050” хөгжлийн хөтөлбөрийн хүрээнд баталж байгаагаа илэрхийлсэн. Тэгэхээр 14 мега төсөл нэг талдаа эдийн засгийн тэлэлтийг бий болгох том зорилт боловч нөгөө талдаа эрх баригч намын улс төрийн хэрэглэгдэхүүн болж ашиглагдах нь ойлгомжтой.

Э.МӨНХТҮВШИН