БНХАУ-ын Ниншя Хотонгийн өөртөө засах орон нь евро азийг холбосон шинэ гүүр ажээ. Тодотговол, төв, баруун азийн эдийн засгийн коридорын гол зангилаанд оршдог муж юм байна. Торгоны замын эдийн засгийн бүсийн стратегийн чухал тулгуур болох энэ нутагт зам тээвэр, дэд бүтэц сүрхий хөгжжээ. Ниншяг сүлжсэн гурван цагираг, дөрвөн босоо, зургаан хэвтээ чиглэлийн хурдны зам бий. Тяньжин боомттой төмөр зам болон усан замаар холбогддог байна. Тийм болохоор тус мужид үйлдвэрлэл, худалдаа наймаа, аялал жуулчлал хөгжихгүй байхын аргагүй. Тэр дундаа хөдөө аж ахуйн эко үйлдвэрлэлээрээ Няншя үнэхээр алдартай юм билээ.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг тус мужид зочлоход орон нутгийн удирдлагууд нь хамгийн түрүүнд ухаалаг хүлэмжээ танилцуулав. “Кайсэн” нэртэй хөдөө аж ахуйн парк нь Ниншягийн нийслэл Иньчуаниас 50 км-ийн зайтай аж. Наран ургахтай зэрэгцэн хөдөлсөн Ерөнхийлөгчийн цуваа нэг цаг хэртэй давхиад зорьсон газартаа ирлээ. Гадна тал нь нарны панеллиудаар тоноглогдсон нүсэр том хүлэмж рүү орвол автомат төхөөрөмж дээр тасралтгүй бүтээгдэхүүн савлаж байв. Хэдэн алхмын зайтай хаалганы цаана тариалангийн талбай харагдана. Тэнгэр гэрэлтсэн цэлмэг дээвэртэй саруулхан хүлэмж дэх зэрэгцүүлэн өрсөн урт, урт ёмкс дээр улаан лооль завсар зайгүй боловсорч байв. Ойн төгөлд ороод ирсэн юм шиг мэдрэмж төрүүлэхүйц энэ хүлэмж 60-аад мянган метр квадрат талбайтай. Тэнд “Мао Тай Лан” гэдэг жимсний улаан лоолийн сортыг голлон тариалдаг юм байна. Жилд 4000 тонн ургац хураадаг аж. Анх 155 сая юанийн хөрөнгөөр боссон “Кайсэн” хүлэмжээс өдгөө жилд 100 гаруй сая юанийн орлого олдог тухай танилцуулав. Хүлэмжийн гол онцлог нь хөрсгүй тариалалт эрхэлдэг явдал. Дээрээс нь автомат усалгаатай. Бас бордоо орлуулах ухаалаг төхөөрөмж байрлуулжээ.
Паркийн гадна хананд цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх шинэ материалыг ашигласан нь дэвшилтэт шийдэл болж чаджээ. Эдний үйлдвэрлэсэн нарны эрчим хүч нь өдөр тутмын үйл ажиллагааг нь саадгүй явуулахад бүрэн хангадаг байна. Ер нь хүлэмжид орохоор амьсгалахад төвөгтэй, хөлс урсаад байдаг даа. Тэгвэл “Кайсэн” ухаалаг хүлэмжид тийм зовлон байхгүй. Темпратур, чийгшил гээд бүгдийг ухаалгаар шийдэж, ургацад хамгийн тохиромжтой орчныг бүрдүүлжээ. Тэнд 12 сар тасралтгүй ургац авах боломжтой дэлхийн хамгийн дэвшилтэт технологиор тариалангийн аж ахуй эрхэлж байна. “Кайсэн” хүлэмжийн загварыг Хятадын 17 мужид хөгжүүлээд эхэлжээ. Мөн энэ төрлийн аж ахуйг эрхлэх сонирхолтой иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд туршлагаасаа харамжгүй хуваалцаж, сургадаг байна. Хөрсгүй ухаалаг хүлэмжийн нэг метр квадрат талбайгаас 80 кг хүртэл ургац авдаг гэнэ лээ.
Ийнхүү ухаалаг хүлэмжтэй танилцсаны дараа Жүнвэй хот руу хөдлөв. Улаанбаатараас Дархан орох хэртэй замыг бид хоёр цагт туулж хүрлээ. Орон нутгийн зам гэхэд хүний урманд тор гэх энхэл донхолгүй нь сайхан юм. Замд тасралтгүй үргэлжлэх элсэн цөлийг хучсан ногоон байгууламжууд өнгө алаглан харагдана. Энэ бүгд хүний гараар бүтсэн гэхээр ямар их хүч хөдөлмөр орсон бол. Аргагүй л хүний олноор байгалийн сайхныг цогцлоож дээ гэх бодол хөвөрнө. Хятадууд бол цөлжилттэйгөө тууштай тэмцэж байгаа ард түмэн. Учир нь 1975 оноос хойш тус улсын элсэн цөл хурдацтай тэлж, олон тосгод эзгүйрч байгаа тухай бишгүй мэдээлдэг байв. Хятадын Засгийн газар зөв менежмент явуулсны үр дүнд экологийн дүрвэгчдийн хөдөлгөөн зогссон төдийгүй элсэн цөлийн ногоон хотууд сүндэрлэн боссон юм. Үүний тод зураглал нь Жүнвэй хот. Өнөөдөр Хятадын баруун бүсийн аялал жуулчлалын урсгал тэр чигтээ энэ хотод төвлөрдөг юм билээ.
Бидний очсон Жүнвэйгийн Шапотугийн байгалийн хамгаалалтын бүс бол Тэнгэр элсэн цөлийн зүүн өмнөд зах аж. Өвөрмонгол, Гальсу, Ниншя гэсэн гурван мужийн уулзварт оршдог байна. Тэнгэр элсэн цөл нь хамрах хүрээгээр улсдаа дөрөвдүгээрт эрэмбэлэгддэг. Газрын зураг дээр Монгол, Хятадын нутгийг хавсран оршдог Говийн элсэн цөлийн урд хэсэг болох нь тод харагдана. Жүнвэй хотын нийт нутаг дэвсгэр нь 17 мянган хавтгай дөрвөлжин км гэнэ. Нийт нутгийнх нь 22 хувийг элсэн цөл эзэлдэг юм байна. Түүхэнд элсэн шуурганы хамгийн ноцтой гамшгууд тохиож байсан гэдгээрээ алдартай. 1950-иад оны эхээр Тэнгэр элсэн цөл Жүнвэй хотоос ердөө дөрөв, тавхан км-ийн зайд тулж ирж байжээ. Хүчтэй салхи, элсэн шуургын улмаас энэ бүс нутгийн амьдрал үндсэндээ зогсож байсан гэхэд хилсдэхгүй. Газар тариалан, үйлдвэрлэл гээд хүнтэй юутайгаа дайжиж, Шар мөрний экологийн аюулгүй байдалд ноцтой аюул тулгарч байсан гэдэг. Шапотугийн энэ хэсэг гэхэд 100 метр хүртэлх өндөртэй хөдөлгөөнт элсэн манханаар бүрхэгдэж байжээ. Улмаар төмөр замын хөдөлгөөнд хүртэл саад учруулж байсан гэнэ. Тэр цагаас хойш Жүнвэй хотын иргэд цөлжилттэйгөө тууштай тэмцэж иржээ.
Жүнвэйчүүдийн элсний нүүдлийг барьж чадсан аргыг “Өвсний тор” гэж нэрлэдэг юм билээ. Зах бараа нь үзэгдэхгүй элсэн цөлийг шоо хэлбэрээр хээлэн сүлжсэн юм шиг зураглал Иньчуаниас Шапотуд хөтлөн авчирсан нь тэрхүү “Өвсний тор” аж. Технологийн хувьд тун энгийн. Улаан буудайн сүрлийг хөдөлж буй элсэн манхан дээр 1х1 метрийн хэмжээтэй дөрвөлжилж хэрнэ гэсэн үг. Нэг метрийн урттай сүрлийг элсэн дээр хөндлөн эгнүүлж дэвсэх юм билээ. Ингэж дэвссэн сүрлийнхээ яг гол хавьцаа дээргүүр нь том гэгч нь дугуй хэлбэртэй, пад пад гэсэн тачигнасан дуутай өнхөрдөг төхөөрөмж явуулна. Энэ үед сүрэл элс рүү 40-50 см хэртэй шигтгэж сууж өгнө. Өөрөөр хэлбэл, сүрлийн хоёр зах нь хөрсөн дээр босч ирнэ гэсэн үг. Бас зарим нь хүрзээр сүрлээ гишгэж, торлож байгаа харагдсан. Хөндлөн сүрэл дээр хүрзээ байрлуулж байгаад элсэнд далд ортол нь ганц л гишгэчих юм билээ. Сүрэл хөгцөрч, мууддаггүй онцлогтой учраас он удаан жил элсний нүүдлийг барих боломжтой. Торлож хашсан элсэн дээр гишгэхэд яг л энгийн газар шиг хав хатуу болжээ. Тэр дөрвөлжин болгонд янз янзын мод, ургамал суулгасан нь анхаарал татлаа. Бараг арав гаруй төрлийн мод ургуулсан туршлагаасаа энэ нутгийнхан ярьж байв. “Өвсний тор”-ыг элсэнд шигтгэх процесс тун энгийн. Шапотугийн байгалийн хамгаалалттай бүсэд ердөө 20-иод хүн л энэ ажлыг хийж байгаа харагдсан. Голдуу өндөр настай хүмүүс тааваараа ажиллаж байна лээ.
Элсийг сүрлээр торлож, нүүдлийг нь тогтоон барьж байгаа энэ арга нь дэлхийд шалгарсан дэвшилтэт технологи. Давхар түймрээс сэргийлэх, ойжуулалтын бүс байгуулан усжуулалтын системийг нь хүртэл цогцоор шийджээ. Иймд НҮБ-аас “Дэлхийн байгаль орчныг хамгаалах шилдэг 500” цол олгосон байна. Жүнвэйчүүдийн нөр их хөдөлмөрийн үр шимээр 100 мянган га элсэн цөл ногоон ой болжээ. Хамгийн чухал нь Тэнгэр цөл 25 км-ээр ухарсан байна. Энэ нутаг дахь байгалийн ургамлын тоо 25-45 төрөлд хүрч нэмэгдсэн зэрэг олон сайхан эерэг өөрчлөлтүүд гарчээ. Жаран жилийн тэртээ элсэн далайд живэхдээ тулж байсан Жүнвэй хот өнөөдөр хөдөө аж ахуй, сэргээгдэх эрчим хүч, цөлийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлж байна. “Шапатоү” байгалийн хамгаалалтын бүсийг зорих жуулчдын тоо жилд 15 саяд хүрчээ. Эндээс 10 тэрбум юанийн орлого олдог гэсэн. Тэр хэрээр цөл рүү шилжин суурьших урсгал ч нэмэгдэх болсон байна.
Сониноос энэ нутгийн элсэн манхан дундах “Цөлийн од” зочид буудал нь жуулчдын хөлд битүү дарагддаг аж. Нэг өрөө нь хоногийн монгол мөнгөөр 1.5 сая орчим төгрөг. Захиалгын дараалал нь ч дийлдэхгүй. Хэдэн сараар урт дараалал үүссэн байдаг гэсэн. Элсэн цөлийг хэрхэн эдийн засгийн эргэлтэд оруулж болдгийг утгаар нь харуулсан бүтээн байгуулалт аж.
Жүнвэйчүүд ийнхүү цөлийн эрхшээлээс ангижрахын төлөө уйгагүй зүтгэсний үр дүнд элсэн далайн баянбүрд болон хөгжиж байна.
Тус сум 2020 онд 16 мянган га-д улаанбуудай тариалж, 22700 тонныг хураан авч байжээ. Харин энэ жил талбайн хэмжээ буурч, 13 мянган га-д тариалсан ч байгаль дэлхий сайхан өгөөжөө өгсөн учир урьдчилсан блансаар 36 мянган тонн улаанбуудай хурааж авах болов уу гэсэн тооцоотой байгаа аж. Өнөөгийн байдлаар ургац хураалт сумын хэмжээнд 15 хувьтай байгааг хэлсэн юм. Энэ нь хур бороо элбэг байсан учир тариа чийг авч хугацаа хойшлоход хүргэсэн байна. 
Ирэх жилийн долдугаар сард
Түмэн хүн хөлхсөн
ОХУ руу визгүй зорчдог болсноос хойш Алтанбулагийн гаалийн ачаалал нэмэгдэж, 24 цагаар ажилладаг болсон. Манайхны ихэнх нь газар орон үзэж, Итгэлт хамбад мөргөхийн сацуу Улаан-Үдээр аялж, Байгаль нуурын хөвөөнөө очих зорилготой. Гадаад паспортынхоо дуусах хугацааг шалгаагүйгээс буцах тохиолдол хааяа нэг гардгийг эс тооцвол иргэдийн хувьд хилээр гарахдаа ноцтой зөрчил ер нь гаргадаггүй юм байна. Деклараци энэ тэрээ бөглөхдөө л жаахан будилна. Гэхдээ нэр ус, овгоо хаана бичих, паспортын дугаараа хаана нь бөглөх зэргийг бэлэн заагаад өгчихсөн хувилбар байдаг юм байна. Тэрийг нь хараад л дуурайгаад биччихнэ. Алтанбулагийн боомт айхавтар ачаалалтай, хонон өнжин дугаарлаж, зарим тохиолдолд машин гаргахгүй байгаа гэх зэрэг мэдээллүүд олон нийтийн сүлжээгээр тардаг. Энэ мэтээр эндхийн үйл ажиллагааг буруу талаас нь таниулсан ташаа мэдээ сэлт явж байгааг Иргэний харьяалал, шилжилт хөдөлгөөний ерөнхий газрын Сэлэнгэ аймаг дахь газрын дарга Р.Одмөнх үгүйсгэсэн юм.
“Гангачуулын гудамж”-нд хол газраас аялж яваа жуулчид их цуглах юм. Үүргэвч цүнхээ газар тавиад орчныг ажиглангаа шар айраг шимэн суух ажээ. Тэдний ингэж суудаг хэсэгт өөрсдийгөө олонд таниулах хүсэлтэй шинэ залуу хамтлаг, дуучид тоглолтоо хийж байв. Зарим жуулчид тэднийг дуулах үеэр ширээнийхээ хажууд зогсож бүжиглэсэн шигээ цагийг зугаатай өнгөрүүлж байлаа. Тэднийг дуурайж хоол эргүүлж, гудманд зарж буй бэлэг дурсгалын зүйлийг сонирхсоны дараа Дунай мөрнөөр усан онгоцоор аялахаар болов. Усан онгоцонд суухын тулд метрогоор явсан. Эндхийн метро дэлхийд хоёрдугаарт ордог эртний метротой. Хамгийн эртний метро Англи улсад ашиглалтад орж байсан бол хоёр дахийг нь унгарчууд барьж байжээ. Метро нь газар доороо нэлээн гүн гэсэн. Уртаа гээчийн цахилгаан шатаар доош буух бөгөөд шат нь хурдан гэж жигтэйхэн. Эхэндээ цахилгаан шатны эхний гишгүүр дээр зогсоод арагшаа савангаа алдаж байна лээ. Метрогоор явсаар хот дундуур урсдаг Дуна мөрөн дээр ирэв. Мөрний баруун хэсгийг Буда, зүүн талыг Пешт гэж нэрлэдэг юм байна. 1873 онд Буда, Пешт, Обуда гэх газруудыг нэгтгэн нийслэл Будапешт үүссэн түүхтэй. Өдгөө Дуна мөрнөөр аялахад хотын ерөнхий төлөв харагдах ажээ. Усан онгоц нь 3000 форинт гэнэ. Нэг форинт долоон төгрөгтэй тэнцэж байв. Аялж явахад Парламентын ордон, Буда цайз, Хааны ордны дэргэдүүр өнгөрч байлаа. Бас Европт алдартай гинжин гүүрэн доогуур өнгөрсөн. Энэхүү гүүрний хоёр талд томоо гээчийн хоёр арслангийн баримал бий. Энэхүү арслангийн баримлыг хийсэн уран бүтээлч бүтээлээ дөнгөж дуусгаад байхдаа амиа хорложээ. Учир нь гүүрний хоёр талд бүтээсэн дөрвөн арслангийн хэлийг хийхээ мартсанаа хүлээлгэж өгөх үеэрээ анзаарсан байна. Ингээд хотын захиргааны дарга нараас айхдаа тэр оройдоо амиа хорлосон тухай түүхийг усан онгоцоор аялуулж буй хөтөч ярьж өгөв. Усан онгоцны аялал хагас цаг хэртэй хугацаанд үргэлжлээд Хааны ордны гадаа буулгалаа. Хааны ордныг унгарчууд өөрсдөө Буда цайз гэж нэрлэх юм. Хааны ордон орчмыг шөнөөр харвал үзэсгэлэнтэй гэж зөвлөсөн учраас нар жаргахыг хүлээнгээ “Арена” гэх худалдааны төвөөр орлоо. Энд бүхий л брэндийн дэлгүүрүүд бий. Гэхдээ байнгын 30-70 хувийн хямдралтай байдаг болохоор сайн хэсвэл хүссэн бараагаа боломжийн үнээр авч чадахаар ажээ. Хоёр давхар тус дэлгүүрийн үүдний хэсгээр л яваад хөл цуцчихлаа. Цаад зах нь хаана байгаа нь мэдэгдэхгүй болохоор гурван цаг хэсээд гарав. Ингээд бүрэнхий болсон учраас хааны ордон руу явсан юм.
Зүүн гурван аймгийг хамарсан түймэр олон га газрыг сүйтгэж гамшгийн хэмжээнд хүрсэн тул манай сурвалжлах баг Сүхбаатар аймгийг зорьсон юм. Бидний зорьж очсон эхний газар бол тус аймгийн Түмэнцогт сум юм. Энэ суманд гарсан түймэр цурманд орсон ч цаг агаар, салхины хурдаас болж дахин дэгдэж, сумын ойр орчмыг хар үнсэн тал болтол хуйхалсан гэх мэдээллийг Онцгой байдлын ерөнхий газраас авсан юм. Энэ хэмжээний мэдээлэлтэй Улаанбаатар хотоос энэ сарын 15-ны өдөр буюу өнгөрсөн лхагва гаригт Түмэнцогт сум руу хөдөллөө. Тус суманд пүрэв гаригийн өглөөний 06.00 цагийн үед дөхөж ирэв. Хамт явсан хүмүүс “Түмэнцогтын нутаг дэвсгэр рүү ороод ирлээ. Сумын төв харагдахгүй байх чинь арай түймэрт өртчихөөгүй байгаа даа” хэмээж байв. Тэр хавь нэлдээ утаа тортог, машины цонхоор хоолой гашуу оргим агаар утааны гашуун үнэр тээн орж ирж хоолой хорсгож байв. Тэр их хуйхлагдсан талаас сумын төвийг олж харна гэдэг амаргүй аж. Автомашины шороон замаас өөр зурайж харагдах зүйл ойр хавьд байсангүй. Уул толгод тэр аяараа хар үнс болжээ. Бид удтал хараа бэлчээж хоёр км явсны эцэст сумын төвийг олж харлаа. Төвийн хоёр хажуу талаар ногоон өвс зурайж голд нь сумын төв утаан дундүл ялиг сүүмийж харагдав. Үүнийг харсан бид “Сумын төв тэр харагдаж байна”. “Арай ч нурам болчихоогүй байна”. “Түймрийг сумын төв рүү оруулахгүй байх арга хэмжээ авч чаджээ” гэх мэтээр ам амандаа шаагилдлаа. Сумын төвд ирэхэд тэндхийн иргэд гартаа тороосон шүүр барьж, зарим нь гал унтраадаг цохиур барьжээ. Тааралдсан хүмүүс туйлдаж ядарсан нь илт бөөвийсөн хар юмнууд л харагдах аж. Тэдний царай, хувцас нэлэнхүйдээ хар болжээ. Сумын төв утаатай байсан тул үзэгдэх орчин 100 метрийн орчинд л харагдахаар байлаа. Биднийг сумын Засаг дарга угтаж авав. Тэрбээр сумаас 10 гаруй км-ийн зайд нутагладаг хоёр малчны гэрийн шатсан буурин дээр дагуулж очсон юм. Малчин Х.Эрдэнэхүү, Д.Мөнхбат нар “Шургуугийн уулын” бэл гэдэг газар нутаглаж байжээ. Тэдний хотонд түймэр энэ сарын 15-ны өдөр дэгдэж, хоттой хонь нь гэр оронтой нь шатсан аж. Иймд тэд гэр бүлийнхнээ төвд амьдардаг хамаатныдаа авчирсан байна. Тэд бидэнтэй хамт шатсан буурин дээрээ очсон юм. Хаваржаандаа буугаад тэд удаагүй байсанаж. Үнс нурманд дарагдсан гэрийн хоёр буурин дээр нь төмөр бетон, гурилын сав, зуух, данх, тогооноос өөр зүйл огт алга. 200-аад толгой хонь ямаа нь хашаа хороотойгоо тэр чигтээ нурам болжээ. Дээр дээрээсээ давхарлан хэвтэх арьс үс нь хуйхлагдан, гэдэс дотор нь цувсан малыг харахад сэтгэл өөрийн эрхгүй шимшрэв. Нүүрснээс ялгарах өнгөгүй болсон арьс үс, хайрагдаж харласан элэг бөөр, гэдэс ходоодных нь хажуугаар хошуу нь харлаж, үс нь энд тэндээ алаг цоог шатаж, харласан төлийн сэг зэм үзэгдэнэ. Малчин Б.Мөнхбатын ярьснаар бол бог малынх нь талаас илүү нь төллөөгүй байсан гэнэ. Биднийг ийн ярилцаж байх зуурсалхины хүч ихсэж, утаа тортгонд нар халхлагдан, шатсан өвс ургамал, модны үртэс салхиар туугдан энд тэндгүй хөглөрөх аж. Тус хотонд бага насны таван хүүхэд, өндөр настан байсан ч азаар түймэрт өртөөгүйгэнэ. 
Алтай Таван богдод эх орны баруун хил дагуу явахад нүд баясам, айдас төрүүлэм, сэтгэл татам олон сайхантай таарах ажээ. Өвөл зунгүй урсдаг 30 гаруй гол, ёроол нь нэвт харагдах 20 гаруй нууртай бөгөөд битүү хад асга эсвэл ой хөвчөөр бүрхэгдсэн мөнх цаст сарьдгийн тоог гаргах аргагүй шахам. Байгалийн энэхүү нэн сайханд харуулын цувааг тэргүүлэн яваа Я.Гансүх нь Ховд аймгийн гарвалтай бөгөөд 2012 онд хугацаат цэргийн албанд татагдан ирээд улмаар гэрээт цэргээр үлдэж гэрээт түрүүч, харуулын дарга болон дэвшсэн тухайгаа хамт гурван цаг гаруй явсны эцэст ярилаа. Нэгэнт л тангараг өргөсөн хүн, эх орныхоо дархан хилд амь биеэ зориулахаар шийдсэнээ ч өгүүлэв. Харин өнгөрсөн зун харьж ирэхэд эхнэр нь оройтож, хүүхэд хэнзэдлээ гэцгээсэн тухай дурсаад сэмхэн шүүрс алдав. Харамсалтай нь гэрээт хилчин эхнэртэй байж болохгүй. Энэ дүрмээр Я.Гансүх эхнэрийн асуудлыг хойш тавьж яг гурван жилийн турш манаанд зогсчээ. Ар гэрийн амьдралаас ярианы сэдэв хальж хилчдийн хөгтэй явдал руу хөтлөв. Хэдхэн жилийн өмнө адууны ширээр хийсэн цанатай цэргүүд манаа хийж явтал 20 орчим метрийн эгц уруу буух шаардлага тулгарч. Эхнээсээ буусаар хамгийн сүүлд Цээеэ гэх цэрэг үлдсэн байна. Доор буусан нөхөд нь ч түүнийг буух үед “Таягаа хавчуулаарай” хэмээн хашгирахад мөнөөх эр хоёр таягаа суганыхаа завсар хавчуулж орхиж гэнэ. Уг нь хөлийнхөө завсарт хавчуулж хурдаа саах ёстой. Ингэж 20 метрийн эгц уруу хурд мэдэн буусан цэрэг эр цасны гүнд бараг гурван метр шигдсэн нь онигоо болж цэргүүдийн дунд одоо ч яригдсаар. Бас цасны мотоцикльтой хоёр цэрэг манаанд явж байтал урдах газар нь гэнэт алга болчихож. Арай гэж мотоциклио зогсоон буутал айлын зуслангийн байшингийн дээвэр дээр гарчихсан мотоцикль нь дэнжигнэж байжээ. Энэ мэтээр баруун хилийн цэрэг эрсийн онигоо дандаа байгалийн шалгуурын өмнө барьц алдсантай холбоотой байдаг аж.
Хилийн морьд хэдий туршлагатай ч хэнхдэгнээс дээгүүр татсан цасанд оруутаа хөдөлж ч чадахаа болих юм. Хамар нь сарталзан хөдөлж чадахгүй, хий л бүлтэгнэнэ. Цэргүүд буулаа ч яг л морьтойгоо ижил бэлхүүсээ хүртэл шигдэж гараа сарвалзуулан инээлдэхээс илүүг хийж чадахгүй. Элдвээр оролдож мориныхоо цулбуурыг авч ойролцоох мод руу цалам хаяж үзлээ. Цас самардан ганц хоёр метр газар зүтгэх ч хоногтоо гарамгүй. Эцэстээ цалмаа нэгэн рүүгээ шидэж нэг дороо бөөгнөрсний хүчээр тэр их хунгар цаснаас гарч байх жишээтэй. Энэ үед Ямаат голын баруун уулын энгэрээр 20 гаруй марал буга урагшилж үзэгдэв. Харуулын дарга ч “Тор таслаад урагшаа гарчих вий” хэмээгээд хэдэнтээ хүүглэхэд мөнөөх амьтад хэсэг зогссоноо алгуурхан эргэж Ямаат голын эх рүү цувж одлоо. Хилчид эх нутгийн хилийн цаад руу буга гөрөөс бүү хэл хэнд ч үл захирагдах махчин араатанг хүртэл оруулахыг цээрлэн, харамлана. Харагдаж л байвал аль болох нутгийн зүг эргүүлэх цаад санааг агуулж явдаг ажээ. Хилийн торны завсар олон ч амьтан орж үхсэн байхтай таардаг байна. Шуургатай өдөр бүр ч урт зайд эргүүл хийж айл хотлын адуу малыг хариулж, манаж эздэд нь эргүүлэн өгөх нь тэдний үүрэг. Өнгөрсөн өвөл болсон шуурганаар аймгийн хэмжээнд бараг 700 орчим адууг хилээр давахын өмнө буцаан татсан бөгөөд энэ нь нэг ч адуу Шинжааны тал руу алдаагүй гавьяа болсон. 
Даянгийн заставын хувьд 2014 онд хилийн нэг, хил орчмын дэглэмийн гурван зөрчлийг илрүүлсэн бол нийт анги бүрэлдэхүүн Хятадын иргэн хил зөрчсөн таван тохиолдлыг илрүүлжээ. Хил зөрчигчдийг барьж саатуулаад хуулийн дагуу мэдүүлэг авна. Нутагтаа байж суух газаргүй болж дүрвэн орж ирсэн тохиолдол ч байдаг аж. Тэр нутгийн мөнгө хүүлэгчид “Чи мөнгө зээлж болно. Хүүгүй шахам” гэж өгчихөөд хэсэг хугацааны дараа их хэмжээний хүү нэмж, мөнгөө нэхдэг. Түүнийг нь төлж чадахгүй бол хүүхдийг нь хүчээр эмнэлэгт үзүүлээд “Тэр эрхтэн нь эрүүл байна дараагийн удаа мөнгөө төлөлгүй зугтвал уу… гэж занаж, сүрдүүлснээс зугтаж хил давлаа” гэж мэдүүлэх хүн ч гардаг ажээ. Зарим нь “Өвгөний чинь хоёр хонь хилийн цаана гарчихаад авахгүй бол хэдэн төгрөг нь хайран санагдаад” гэх жишээний юм ярин маасайж зогсдог аж. Эзнийг нь барьсны ард хоёр хонийг нь илрүүлж, барих гэж хилчид тэр их хад асга, битүү ойгоор өвч бүрхэгдсэн ян сарьдаг ууланд ёстой л ухаанаа зарсан явдал болжээ. Өмнө нь хоёр талаас хил зөрчилт их байдаг байсан бол өнөө цагт манайхаас Хятад руу зөвшөөрөлгүй хил давах тохиолдол нэг ч гарахаа больсон байна. Харин олзны хойноос хөөцөлдсөн хятадууд байгалийн баялаг, бугын эвэр, эмийн ургамал, мансууруулах өвс хүртэл хайж бэдчин хил зөрчих явдал байсаар байгаа бололтой. Тэр дундаа “Алтайн хүн орхоодой” хэмээх монголчууд үзэж ашиглах нь бүү хэл нэрийг нь ч ховор сонссон ургамал олз хайгчдын анхаарлын төвд байдаг бололтой.
Хилийн 17 дугаар тэмдэгт багана хүрэхийн наахна, Даянгийн боомтын харалдаа түр саатан ажиглалт хийлээ. Тор тасарчээ. Хилийн зөрчил мөнөөсөө мөн. Гэхдээ хэн таслав. Хятадын талын тор учраас очиж учрыг мэдэх боломжгүй. Яах вэ гэлцэн дахин дахин нүдээ арчин дурандсаар. Харуулын дарга гурван жил манаанд зогссоны зангараг заан “Бугын мөр байна. Ийм нарийхан байдаг юм. Морьтой хүнийх андашгүй чигээрээ явсан байдаг. Сул адуу байсан бол идээшилж тэр хавьдаа удаан эргэцэж тойрсон байх учиртай. Хүн бол тэр гэхийн тэмдэггүй мурийж сарийсан өргөн мөр үлдээнэ. Явган хүн ийм зузаан цастай хэсгээр явж ч чадахгүй” гэлээ. Бүр цаанаасаа нааш орж ирсэн байна гэдгийг ч олж тогтоолоо. Буга, баавгай зэрэг бие товир амьтад нэг зүтгээд л торны төмөр утсыг тас татан хилийн наана, цаана дуртай үедээ гарчихдаг байна. Ийнхүү амьтны хилийн зөрчил илрүүлж хэдэн буга нутаг өөдөө эргүүлж цаашилсаар хилийн 17 дугаар тэмдэгт, сүлдэт багана хүрч хүндэтгэл үзүүлсэн явдал Даянгийн застав, Бүргэдийн харуулын цэргүүдийн баярын өдрийн гол зорилго. Ухаандаа хилчид цэргийн баяраар сүлдэт баганад хүндэтгэл үзүүлэхийг “баярын нэмэгдэл бууз, хуушуураа” идэхээс ч эн тэргүүнд тавьж энэ чиглэлийн манааны бүрэлдэхүүнд багтахыг эрмэлздэг ажээ. Хилийн тэмдэгт бүх багана дээр төрийн сүлд байдаггүй бөгөөд 17 дугаар тэмдэгт багана сүлдтэй. Чингэсийн хэмээх төв талбайгаас төрийн сүлдэт энэ багана хүртэл хоёр мянган километр хол. Монгол Алтайн нуруу, Алтай Таван богдын энэ бүс нь алсын ажиглалт муутай, ой, бартаа саад, цас их манаа гүйцэтгэхэд хилчдийн шөрмөсийг шалгах газар мөн ч нөгөө талаас хэн хүссэн нь халдан түрэмгийлээд байх газар биш бололтой. Байгалийн энэхүү өвөрмөц тогтоц нь өөрөө өөрийгөө хамгаалдгаараа давуу талтай мэт. Тэр дундаа нутаг орныг төдийлэн мэдэхгүй, ой тайга, эгц цавчим гуу, ян сарьдагт явж сураагүй нөхөд орсон даруйдаа л баримжаагаа алддаг ажээ. Түүхэнд тагнуул хийхээр ирээд төөрч будлихдаа баригдаж, олзлогдохоосоо ч айлгүйгээр Монгол цэргүүд дээр тусламж эрэн ирж байсан тохиолдол ч тэмдэглэгдсэн байдаг аж. Түүхийн хуудас сөхвөл хилийн энэ хэсгээр 1900 оны эхээр Цагаантны дээрэмчид нэвтэрч явсаар Толбо нуурын тулгаралтыг бий болгож байж. Бас 1800 оны дунд үеэс казах иргэдийн Монгол руу хийсэн нүүдлийн цуваа мөн л үүгээр өнгөрч Монгол Алтайн зүүн бэлд суурьшсан. Харин 1700 оны дундуур Цэрэн тайж хар Хятадын цэрэгтэй Алтай таван богдын уг бартаанд түшиглэн дайтаж ялжээ. Ялагдал хүлээсэн цэргүүд Монгол Улсын гүн рүү зугтсан бөгөөд Хархорин ортол үлдэн хөөж хиар цохисон удаатай гэнэ. Ийм л түүхтэй газар, 1933 онд Даянгийн болон хилийн бусад заставуудыг байгуулж байжээ. 
Хилийн манаанд гарч сүлдэт баганад хүндэтгэл үзүүлэхийн тулд цаснаа явагчаар нийт 50-иад, мориор хориод километр зам туулан өдрийн хугасыг үджээ. Даянгийн заставт эргэж ирэхэд цэргийн үдийн хоол болж таарлаа. Хуваарьт ёсоор хөц будааны шөл, талх, цай, гуляш өгөх байсан ч баярын нэмэгдэлтэй. Тогооч Б.Отгонцэцэг, Ш.Тумархан нар 140 километрээс нааш нэг ч дэлгүүр байхгүй гэхэд тун ч тансаг ширээ засчээ. Ээлжийн манаанд явсан, ирэх байсан ч ирж амжаагүй цэргүүдээ хасаад заставт буй хоёр салаа цэрэгт зориулан чацарганын ундаа найруулан, өөрсдөө үзэмтэй кекс хийж, талх, нарийн боов, орос чихрээр чимэглэн бэлтгэсэн байв. Үүний зэрэгцээ таваг дүүрэн өөх мах нь алагласан гоймонтой шөл, бас дүүргэж овоолсон төмсний хучмал. Нэмэгдлээ идэж баярлах гэсэн цэргүүд цуваагаар орж ирчихээд дуу ч гаргахгүй комманд өгөхийг хүлээсээр. “Малгайгаа аваад, чөлөөтэй байцгаа” гэсэн ч “Суу. Хоолондоо” комманд сонсдтол илүү хөдөлгөөн үл хийнэ. Чөлөөтэй байлгахыг оролдож удаж ядсаны эцэст энгийн үе шигээр командалж баярын ширээний ард суулган халбага, сэрээг нь бариуллаа. Үүнээс цааш тушаал үгүй учир баярын нэмэгдэл, тансаг ширээн дээрх амттан бүхэн цэргүүдийн мэдэлд. Шөлтэй хоолны амт ч хүмүүсийн хэлдгээр “ванлий”. Удтал богшоож буцалган өтгөрүүлсэн шөлөнд тарган мах хөшиглөн гоймон хийжээ. Төмсний хучмалын жигнэлт нь бага зэрэг ихэдсэнийх үү жаахан аргуу болсон байв. Ахмад Б.Бямбадорж, хошууч Х.Ержет, ахлах дэслэгч А.Ахтанбек нартай цэргийн хангалтын талаар хөөрөлдөхөд “Хоол ямар байна, гоё их. Талх ямар байна, гоё том гэсэн яриа цэргийн хүрээнд нийцэхээ болиод удаж байна. Хангалт сайн болсон. Цэргийн хүнсэнд цувдай ч байхаа больсон” гэдгийг өгүүлж байлаа. Цэргүүд хооллохдоо цагтай уралддаг учир баярын ширээ ч 15 орчим минутын дараа нэлээд нимгэрнэ билээ. Хилийн тоот цэгт явж манаа хийхийг цэргүүд илүүд үздэг гэнэ. Яагаад гэвэл тэнд нормын хүнсээрээ өөрсдөө хүссэн хоолоо хийж иддэг, застав нэгдэл, цэргийн сургуулилт байдаггүй. Бас хил зөрчилт илрүүлж, хариад ярих баатарлаг адал явдалтай тулгарахыг цэргүүд нууцхан мөрөөддөг учир хилийн манаанд байнга явахыг хүсдэг ажээ.
Чөлөөт цаг гэхээс нааш цэрэг бүр даалгавар биелүүлж явдаг. Ахуйн цэвэрлэгээнээс эхлээд бие бялдрын дасгал сургуулилт хийгдэнэ. Тархиа цэнэглэж, хэвлэл уншин мэдээлэл авах нь хүртэл тэдний биелүүлэх ёстой даалгавар. “Өдрийн сонин” тэргүүтэй төвийн хэвлэл “DDSH” үзэж мэдээлэл авна. Цэргийн баярын өдөр учраас эдгээр ажлыг эртхэн амжуулаад уралдаант тэмцээнээ хийлээ. Буу угсрах тэмцээнд байлдагч Ховд аймгийн харьяат Б.Магсаржав 20 секундэд гүйцэтгэсэн бол сонс эргэлтээр Увс аймгийн харьяат А.Ганбат тэргүүллээ. Урлагийн авьяасаараа байлдагч Х.Батбаяр, Содномцэрэн, О.Серикбол нар шалгарав. Урлагийн танхимдаа 1980-1990 оны шилдэг эстрадын түүвэртэй бөгөөд “Абба” хамтлагийн аяыг тавьж байгаад, тогооч, угаагч гурван бүсгүйгээ дундаа хийж аваад ёстой л шавиагаа ханатал чөлөөт бүжиг бүжицгээв. Тэд цэрэгт татагдахаасаа өмнө сум, аймгийнхаа шаггүй бүжигчид байсан бололтой. Таазны эргэлт, гарын хөдөлгөөн, нэгнээ халз бүжигт дуудах зэрэг нь мэргэжлийн хэмжээнд яригдахуйц. Гэхдээ энэ бүхэн цаг минуттай, дээрээс тогтоосон хугацаатай учраас урлагийн өрөөний багахан талбайд хөлсөө бурзайтал бүжиглэсэн цэргүүд бэлэн байдлын комманд сонсуутаа л хувцсаа цэгцэлж биеэ зэхэн дараагийн тушаал хүлээнэ. 
Өлгий аймгийн морины уралдаан олон түмний мэддэгчлэн төв нутгийнхаас арай өөр. Тэд морьдынхоо дэлийг сумалж засна гэсэн ойлголт үгүй. Азарга, гүү, морьдыг хараад ялгаж танихын аргагүй бүгд л хур дэлээ сагсалзуулан байна. Хурдан морьдынхоо сүүлийг 18-тай охид бүсгүйчүүд лугаа хоёр салаа болгож сүлжин шар шувууны өд уяж бэхлэх юм. Хоёр салаа сүлжих ёс нь эрт дээрээс уламжлагдан ирсэн бөгөөд энэ цагт морины давхил дунд хойд хөлийг нь ороож хурдлахад нь тээр болдог учраас уг ёсыг одоо бараг халжээ. Ихэнх нь энгийн сүүлний боолтоор шууж боох бол уралдаж буй морьдын дунд уламжлалт аргаар сүлжсэн цөөн хэдхэн морь явна. Шар шувууны өд сүүлэнд нь бөхлөх тухайд гэвэл коран судрын бичиг өдний хээ хоёр ижил учраас дээдлэн шүтдэг ажээ. Ийм өнгө төрхийн дор хурдан морьдын уралдаан боллоо. Өнгөрсөн бямба гаригт азарга, их нас, соёолон морьдын уралдаан болсон. Нутгийн иргэд өвлийн уралдаан гэж үзээд азарга, соёолонг 14 километр, их насыг 16 километрээс гаргаж байна. Гэхдээ барианаас гараа руу тууж буцаан уралдуулахгүй. Гарааны зурхай дээр бүртгэж шүдлээд шууд бариа руу хөдөлгөчихнө. Ингээд барианд хүрэхэд уралдааны зул дөнгөж задарч таарах нь ч байна. Увс, Ховд, Завхан аймгаас ч уяачид ирж уралдсан бөгөөд азарганы түрүүг Увс аймгийн Ховд сумын харьяат, аймгийн алдарт уяач Ц.Алтай, их насны түрүүг Завхан аймгийн уяач Бямбажав, соёолонгийн түрүүг Баян-Өлгий аймгийн уяач Т.Батсүх нарын морьд авлаа. Хаврын уралдаан учраас нэг насанд 30-50 орчим хурдан хүлэг уралдаж байна. Ер нь энэ нутаг, Монгол орны баруун бүс рүү Сүхбаатар, Дорнод буюу зүүн чигийн хурд зарагдаж цус сэлбэлт эхэлжээ. Хурдалсан морьдын ихэнх нь зүүн бүсийн угшилтай бөгөөд гурван насны түрүү морьд бүгд Сүхбаатар аймгаас зарагдсан унага аж.
Ийнхүү морьдоо уралдуулсан зон үндэсний тэмцээнээ үргэлжлүүлэн хийв. Кыз хуар, тенге илу, кекпар гэсэн гурван төрлийн тэмцээн явуулж байна. Кыз хуар гэдэг тоглоомын хэлбэр нь өөр болохоос төв нутгийн цүү хаяхтай утга нэг. Эрэгтэй эмэгтэй нийлсэн олон залуус оролцох бөгөөд тэнд хайр сэтгэлийн асуудал хөндөгдөнө гэсэн үг. Эрэгтэй нь эмэгтэйгээ өдөж, хоргоосны эцэст морьтой зугтана. Тэгэхэд эмэгтэй нь гүйцэж малиа буюу ташуураар хэдэнтээ гөвшиж орхино. Ингэж л нэг дор цугларсан залуус танилцдаг байжээ. Ер нь жаахан хатуу тоглоом юм. Хөмсгөө яз цохиулах, нүдээ таглуулах тохиолдол өчнөөн гардаг тухай ахмадууд ярилцаж байв. Гэхдээ энэ удаа үзүүлэх тоглолт хийсэн учраас нэгнээ арай зөөлөн цохино билээ. Харин тенге илу гэдэг морины хурдаар явуут дунд зоосон мөнгө шүүрэх учиртай. Дээхнэ үед тэмцээнийг зохион явуулагч зоосон мөнгө шидэж оролцогчид унасан газраас нь шүүрдэг байсан бол дүрэм нь өдгөө мөн л бага зэрэг өөрчлөгджээ. Мөнгөний оронд тод өнгийн даавуу зангидаад шидэж байна. Тэгээд тэмцээний аваргыг шалгаруулахын тулд цаг харах болж. Хамгийн бага хугацаанд шүүрсэн хүн нь хамгийн их хурдтай давхиж шүүрсэн гэсэн үг тул тэр нь ялагч. Энэ үеэр цөөнгүй жуулчид ч тэнд явж таарсан бөгөөд тоглоомын даалгаврыг биелүүлсэн гэхээсээ илүүтэй морьтойгоо давхар унасан оролцогчдыг ихээр сонирхож байлаа. 
Тэгвэл тулам булаалдахыг кекпар гэнэ. Энэ тоглоомын дүрэм ч нэлээд өөрчлөгдсөн гэнэ. Хамгийн эхлээд ямааны толгойг тасдах хэрэгтэй. Тэр нь дотроо, яс махтайгаа байх шаардлагатай аж. Тэгээд хэсэг залуус хоёр баг болж хуваагддаг байжээ. Тоглоомын талбайн хоёр захад тус бүр нэг айл байх ёстой бөгөөд тэр гэрийн дээр тулмыг шидсэн тал нь ялагч. Гэр дээр нь тулам ойчсон айл бүтэн хоног найр хийж, хүн ардыг дайлах ёстой. Хар ухаанаар ойлговол сагсан бөмбөгийн тоглолт гэсэн үг. Харин оролцогчдоо харгалзан дүрмийг өөрчилж хоёр морьтой хүний хооронд тулмыг хаяж булаацалдуулж байна, өнөөдөр. Гэхдээ хол шидсэн тулам руу оролцогчид ухасхийн эхэлж хүрсэн нь өөрийн гарын зөв талаар тулмыг барих эрхийг авна. Ингээд л морьтой хоёр тийш нь татсаар алдалгүй авч үлдсэн нь дараагийн шатанд ахина. Тулмаасаа тавиагүй ч мориноосоо унасан бол бас л ялагдал хүлээнэ. Тулам булаалдах уг тэмцээнд нэг булхайтай нөхөр орох аваас тэр хавиар нэг хэрүүл тарих юм. Үндэсний бөхийн барьц сонгоод барьцаа аваагүй байхад нь хаяж баахан хэрэлддэг шиг нөгөө оролцогч нь тулмын шийр хэсгээс мөчигхөн атгах төдийд ухасхийн авч зугтсан тохиолдол хэд хэд гарлаа. Үзэгчид ч дүрмээ мэддэггүй новш гээд л тэмцээний талбар руу бүгд дайран орно. Булхайцсан этгээдээс тулмыг булааж, морьтой нь татаж унагаад шударга ёсыг сахиулах, тэмцээний дүрмийг заах ажлыг хүн бүр хийж хоолой мэдэн сургана. Оролцогч ч шаралхана гэж жигтэйхэн. Дээрээс нь булхайцсан нөхрийн сумынхан нийлээд хоёр тал болж эцэс төгсгөлгүй маргаан болж хувирах юм.