Category: арын-нүүр

Энэ үгийг Эрдмийн Их сургуулийн захирал, Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны гавьяат зүтгэлтэн Шинжлэх Ухааны доктор (ScD) профессор Ч.Зэгиймаа хэлсэн юм. Хос хэлээр ярьж болдог болохоос хос үсгээр нэг үгийг хоёр янзаар бичдэг явдал байж болохгүй. Аав абу гэж хоёр янзаар бичдэг улс байдаггүй юм аа. Хуучин бичгийг эрдэмтэн судлаачид нь аваад явдаг юм байгаа биз.

Ард түмний дунд ингэж хавтгайруулан заадгаа болих хэрэгтэй гэсэн юм. Энэ нь хүүхдүүдийн анхаарлыг хоёрдуулдаг гэсэн. Саяны Элсэлтийн ерөнхий шалгалтад монгол хэл дээр унасан хүүхдүүдийн тоо үүнийг батлах мэт. Ингээд хос бичгээс үүдэн хэлэхэд нэг юм та бүхэнд ажиглагддаг уу.Монголчууд бидэнд дандаа онц чухал биш юм чухал мэтээр хэлэлцэгддэг, бүүр түүнийг тун чухал зүйл гэж ойлгуулах гэж оролддог гэдгийг. Хүмүүс ч энэ л их чухал юм байна гээд итгэчихдэг. Үүний жишээ уйгаржин бичиг байна. Түүнийг сурахгүй юм бол монгол хүн устах юм шиг, үүнийг сурвал хөгжлийн манлайд хүрэх юм шиг сурталчилдаг. Бүүр тусгаар тогтнолын баталгаа гэцгээдэг. Яг жинхэнэдээ энэ худал үг. Баталгаа нь бидний өмнөд монгол ахан дүүс маань байна. Тэд уйгаржин бичигтэй ч тусгаар тогтнолоо хадгалаад байдаг бил үү. Тэгэхлээр энэ онц чухал зүйл ч биш байдаг л нэг бидэнд орхигдсон бичиг үсэг орчин үед техник технологийн эрин үед нэг их таарч тохироод ч байдаггүй. Бидэнд үсгээ солих зайлшгүй шаардлага ч байхгүй, заавал солино гэвэл латин нь дээр гэж үздэг олон хүн байдаг. Уйгаржин бичгийг нойр хоолгүй нүдэж байхаар үелэх системийн ганц томьёо цээжилж байвал төгсөх хүүхдэд уул нь хамаагүй дээр л дээ. Яг үүн шиг биднийг хэн нэгэн нь дандаа хэрэг багатай дэмий сул назгай байдал руу шахаж оруулах гэж оролддог нь анзаарагддаг. Хотын утаа цахилгаанаар л давын өмнө арилна, тэгвэл зөвхөн тэр цахилгааныг нь л хийхгүй тойрч давхицгаадаг гэх мэт олон зүйл харагддаг.

Байлдах, бие хамгаалах урлагийн тухай сонирхолтой номууд мэр сэр бий. Саявтархан “Таван тойргийн судар буюу Самурайн дайтан тулалдах урлаг” хэмээх тун дажгүй нэгэн номыг “Арвис паблишинг”-аас эрхлэн, Б.Батзаяагийн орчуулгаар гаргажээ. Ер нь дэлхийн улс үндэстнүүд ерөнхийдөө өөр өөрийн гэсэн онцлогуудаа шингэсэн тулааны урлагтай. Бие хамгаалах, тулааны төрлүүд хоорондоо ижил төстэй зүйлс маш их. Тэр ч мэдээж хэрэг. Хятад гэхэд шаолин, япончууд каратэ, жүдо, бразил жиү-жицү, монгол банди-зо гээд. Тэгвэл япончуудын энэ төрлийн бас нэг чухал төрөл нь самурайн дайтах урлаг юм. Энэхүү номыг бичигч Мияамото Мусаши бээр 1584-1645 оны хооронд амьдарч байсан домогт дайчин, тулаанч, гүн ухаантан бөгөөд ронин буюу эзэнд эс харьяалагдах самурай байсан байх нь. Амьдралынхаа туршид 61 тулаан хийсэн тэрээр нэг ч ялагдаагүй гэгдэн алдаршжээ. “Таван тойргийн судар” гэх энэхүү ном нь өрсөлдөгчийгөө болоод өөрийгөө хэрхэн ялан дийлэх тухай нэн чухал бүтээлүүдийн нэгд зүй ёсоор тооцогддог агаад Сүнзийн алдарт “Дайтах урлаг”-тай эн зэрэгцдэг ажээ.

Мияамото Мусашигийн үлдээсэн богино сургаалуудаас хамгийн алдартай нь түүний хамгийн сүүлчийн “Гагц өөртөө найдахуйн эрдэм” буюу хэрмэл тулааны баримтлах 21 дүрэм гэх айлтгал ажээ. Энэхүү 21 дүрэм нь өөртэйгөө, бодит байдалтай нүүр тулах тухай сургаал аж. Эдгээрт “Үл тоомсорлон өнгөрөөх зүйл энэ ертөнцөд нэгээхэн ч үгүй, Аливаад хэт итгэж найдах нь бүтэлгүйтэхийн цондон, Өнгөрсөнд харамсахгүй байх, Аливаад хоргодон гашуудахгүй байх, Хайр дурлалд зүрхгүй мэт байх нь өлзийтэй, тойрч үл чадах тул үхлээс бүү ай” гэх зэрэг болно.

Уг нь ном нь “Шороо”, “Ус”, “Гал”, “Хий”, “Огторгуй” гэх таван бүлгээс бүрдэнэ. Тэргүүн бүлэгт тулааны эрдмийн суурь үндсийг бий болгож, өөрийнхөө үүсгэсэн арга барилын ойголтыг тайлбарлах болно. Дараагийн бүлэгт оюун ухаанаа ус мэт байлгах тухай яруугаар өгүүлнэ. Ус бол ямар ч хэлбэр бүхий саванд хэлбэр даган өөрчлөгдөх шидтэй. Тиймээс ус мэт зохицохуйн тухай энэхүү бүлэгт өгүүлэх аж. Гуравдугаар буюу гал бүлэгт аливаа тулаан тэмцлийн утга учрын тухай өгүүлэх болно. Билэг оюундаа томыг харж, жижгийг тольдон бясалгах, агшин бүр шийдвэрлэх мөч болдог тухай, юу ч хормын төдийд шийдэгдэх тул билэг оюунаа хичээн шамдан суралцахуйн тухай өгүүлэх аж. Харин хий хэмээх дөрөвдүгээр бүлэгт өөрийн буй болгосон эрдмийг бус бусад төрлийн тулаануудын арга барилуудын тухай бичжээ. Тулааны бусад хэв маягуудын хувилбарууд, давуу хийгээд сул талуудын арга мэхийн тухай тайлбарлан өгүүлэх болно. Угаас бусдыг танин мэдэхгүйгээр өөрийгөө олох, ойлгох боломжгүй агаад гэрэл сүүдэр ямагт хамт байдгийн адил ямар ч эрдэмд тэрсүүд замнал заавал зэрэгцэн орших тухай тайлбарлажээ. Ерөөс эхнээсээ зөв мөр, чин шударгуу замналаар эс замнаваас хойшдоо залруулж үл чадах том гажуудлыг үүсгэдэг билээ. Тиймээс аливааг эргэцүүлэн бодох тухай өгүүлэх ажгуу. Тавдугаар бүлэг огторгуйд хоосон чанарын тухай дурдана. Эхлэл болоод төгсгөл хэмээгч хоосон чанарт үгүй ба аливааг сурахад төгсгөл үгүйн тухай, тулааны эрдэмд огторгуйн хязгааргүй адил эрх чөлөө оршин байдгийг өгүүлжээ.

Тулааны урлаг нь сэтгэл зүйн тулаан гэхэд болох ба өдөр тутмын сэтгэл зүйтэйгээ адилхан байлга гэж номложээ. Эгэл амьдрал болон дайн тулааны алинд ч хянуур, тайван, холын бодолтой байж, шийдэмгий хандах хэрэгтэй. Сэтгэл хөдлөлдөө хором ч бүү авт гэжээ.

Энэхүү алдартай судар нь хэдийгээр тулааны урлагийн тухай авч орчин цагт цэрэг арми, бизнес хувь хүний хөгжил гээд бүх л салбарынханы судалдаг судлагдахуун бүтээл болж, тэр хэрээрээ хүний амьдралд багагүй хувь нэмрийг үзүүлж, ач холбогдол нь улам бүр нэмэгдсээр байгаа аж. Ямартай ч уншаад үзээрэй.

Хараалын үг стресс тайлах хамгийн ойр, хамгийн хурдан, хамгийн сайн арга гэж эрдэмтэд үзэх болжээ. Харамсалтай нь хятад, орос, англи, франц… хэлэнд байдаг шиг хараалын үгээр монгол хэл арвин баялаг биш юм. Ямар сайндаа л бид орос хэлнээс п… гэдэг үгийг авсан байх билээ. Оросоос орж ирсэн п… нь эх орны дайны жилүүдэд үзэгдээд, сүүлд Афганий дайнаар оросын цэргүүдэд өргөнөөр хэрэглэгдсэн байна. Дайны үеийн тэр их стресс, нервээ энэ үгээр л хоромхон зуурт тайлдаг байсан бололтой. Ер нь иймэрхүү хараалын үгс дэлхийн 1, 2 дугаарын дайны жилүүдэд Орост өргөнөөр бий болжээ.

Оросын нөлөө гэж наад зах нь энэ. Өнөөдөр та бүхэн ажигласан бол бидний дунд хамгийн их стресстэй байгаа хүмүүс өдөржин п… гээд ярьчихдаг.

Тэгээд л стрессээ давж байгаа бололтой. Юм энгийнээс эхэлж ойлгогддог шүү дээ. Хараалын үгс хажууд их сонсогдвол хэлж байгаа хүнийг нь ойлго. Сэтгэл санаа нь тайван бус байна гэсэн үг. Монголчууд өнөөдөр бүтэн өдөржин гудамж талбайгаас хараалын үг сонсож байгаа. Тэгэхээр Монголын нийгмийн сэтгэл зүй ямар их бухимдалтай байгаа нь тодорхой. Харин монголчуудын зэвүүрхэл, дургүйцлийн илэрхийлэл болсон “Тосоор гоож” “Нохойн баас” гэх мэт үгсээр өнөөдрийн хүмүүсийн стресс тайлагдахгүй юм байна. Нэг л хүчгүйдээд байгаа биз дээ.

Манай өвгөд бол эдгээр үгээр зангирлаа тайлж чаддаг байж. Одоо бол бид өөр болсон. Бидний гэх юм бүгд хувьсан өөрчлөгдөж, монгол биш болцгоож байгаа. Жишээ нь эдгээр үг юм. Тосоор гоож, П… Аль үг аманд чинь ойрхон байна даа. “Тосоор гоож” гэдэг үг уурласан үед чинь орж ирэхгүй байгаа биз дээ.

Монголчуудын эрт цагаас шүтэж биширч, шимтэн уншиж ирсэн Монгол Ганжуурын 90 дүгээр ботид байдаг, Бурханы шашины онол сургаалыг үлгэр домог хэлбэрээр энгийн ойлгомжтой тайлбарласан, танин мэдүүлэх, сурган хүмүүжүүлэх гүн утга агуулгатай “Үлгэрийн далай” хэмээх хөлгөн судар бий. Анх Ширээт гүүш цорж XVI зуунд төвөд хэлнээс монгол хэлэнд орчуулсан байдаг. Тэр цагаас өнөөдрийг хүртэл энэ судрыг ном хэлбэрээр монголчууд уншсаар байна. 2017 онд гурван цувралаар уншигчдад, ялангуяа багачуудад зориулан хэвлэжээ. Уг цувралын нэгдүгээр дэвтрээс “Очир нэрт охин” хэмээх сургаалт үлгэрийг ярьж өгье.

Бурхан багш Ширавасун хотод сууж, шавь нартаа ном номлож байхад ийм нэгэн явдал болжээ. Гэгээн Ялгуугч хааны хатан амаржиж гоо бус охин төрүүлжээ. Охинд Очир хэмээн нэр хайрласан байна. Охиноо хаан хатан хоёр хүний нүднээс ангид өсгөжээ. Нас бие хүрэх үед нь нэгэн гуйлгачин хөвгүүнд ихээхэн эд агуурс таслан өгч, муухай зүстэй охиноо эхнэр болгож өгөхөд хөвгүүн зөвшөөрчээ. Хөвгүүнд ноён хэргэм өгч “Миний охиныг түмний нүдэнд бүү харуул. Гэрээсээ гарахдаа түүнийг цоожилж байгаарай” гэж захижээ.

Хүргэн нь хадам аавынхаа захиас ёсоор амьдарч байтал хааны түшмэлүүд эхнэрээ дагуулан ирж хамтдаа баяр цэнгэл хийх болов. Гэтэл өнөөх түшмэлийг ганцаар ирсэнд сэжиглэн “Танай эхнэр үзээрийн царайтай, эсвэл маш гоо төгс нэгэн байх. Зүсийг нь үзүүл” гэхэд түшмэл зөвшөөрсөнгүй. Ингээд түшмэд өнөө түшмэл буюу хааны хүргэнд нойрсуулах тан өгч унтуулаад түлхүүрийг нь авч гэр рүү нь зүглэв.

Яг энэ үед Очир гүнж Бурханаас аврал эржээ. Очир гүнж өөрийн муухайд гутарч, бусдын сайханд атаархалгүй, үргэлж ариун сайхан сэтгэл үүсгэсэн учир адууны дэл шиг үс нь торгомсог болж, ширүүн арьс нь толийж, зүс царай нь ертөнцөд адилтгашгүй үзэсгэлэн гоо болж хувирав гэнэ. Түүнийг харсан түшмэд алмайрч, нойрсуулах тангаас сэрсэн нөхөр нь хүрч ирээд хосгүй сайхан эхнэрээ үзээд хязгааргүй их баярлажээ.

Ийм явдал болсон учир бүгд Бурхан багш дээр очиж Очир гүнж яагаад муухай зүстэй төрснийг асуухад “Урьд нэгэн айл охинтой байж. Гуйлгачин хоол гуйж ирэхэд өнгө зүсээр нь доромжилж, юу ч өгөлгүй хөөж явуулжээ. Гэвч охин гуйлгачинтай муухай харьцсандаа гэмшин гуйлгачныг олж очиж уучлал гуйгаад хоол ундаар дайлжээ. Тэр цагаас хойш охин, эцгийнхээ хамтаар ядарч зүдэрсэн хүмүүст чадлынхаа хэрээр хоол унд өгч туслах болжээ” гэв. Бурхан багш “Тэр охин, эцэг хоёр бол хаан, Очир охин та хоёр билээ. Гэм нүгэлээ наминчилсныхаа ачаар охин энэ насандаа үзэсгэлэн гоо болж, ядарч туйлдсан хүмүүст тусалсныхаа үрээр хаан та энэ насандаа эд агуурстай, дээд сайн язгууртай болон төржээ” хэмээгээд “Тиймийн тул хэн хүн бусдыг басамжлан доромжлохыг тэвчиж, бусдад тусалж явтугай” хэмээн сургав.

Хэн нэгэн өөрийг нь хайрлахгүй, халамжлахгүй, тоохгүй бол гундчихдаг, шальчийчихдаг, хүмүүсээс үргэлж хайр, анхаарал шаардаж, бусдаас үргэлж авч байдаг “шимэгчид” их болчихож. Аз жаргалгүй, гунигтай, уйтгартай байгаагийнх нь буруутан дандаа л дэргэдэх нь, ахан дүүс, эргэн тойрныхон, найзууд нь болчихдог. Нөхөр нь утсаа авахгүй, чатаа харахгүй бол сэтгэл санаа нь навс унаад л орчлонгийн хамгийн азгүй хүн болоод хувирчихна. Эсвэл ганц халамжтай үг хэлээд үнсчихвэл хөл нь газарт хүрэхгүй баярлаад дэгдчихдэг. Ийм хүмүүсийг “Ургамлан хүн” гэж тодорхойлдог.

Тасалгааны ургамал арчилгаа, тордлогоо ихтэй. Ус чийг нэхнэ, нарны гэрэл шаардана, тоосоо арчуулах гэнэ, шавжаа устгуулах гэнэ. Тэгэхгүй бол ургахгүй, дэлбээлэхгүй. Үхчих гээд эмзэг.

Яг ийм ургамал шиг бусдаас хамааралтай сэтгэхүй, сэтгэл зүйтэй хүмүүсийг ургамлан хүмүүс гэж үзнэ л дээ. Ургамлан хүмүүс үргэлж бусдаас хараат бөгөөд өөртөө итгэлгүй, сул дорой. Тэд өөрөө өөрийгөө сэргээх, босгох талаар ямар ч идэвхи санаачилга гаргахгүй бөгөөд дэргэдэх нь, найзууд, аав ээж нь цаг үргэлж анхаарч, урмын үгсээрээ “услах” ёстой. Гэтэл хүн бол оюун ухаантай, уураг тархитай, сэтгэл зүрхтэй. Ургамлаас тэс өөр шүү дээ.

Орчин цагт хүн байх, ургамал байх нь тэр хүний л сонголт. Гэхдээ эргэн тойрныхондоо ийм “ургамал”-ууд төвөгтэй, дарамттай. Ургамал шиг байхгүйн тулд, хүн шиг байхын төлөө хүчтэй сэтгэл зүйтэй, өөрөө өөрийгөө удирдаж, өөртөө эзэн байх ёстой л доо. Тусгаар тогтносон улс шиг дотоод, гадаад хүчийг хослуулсан бие хүн болно гэдэг маш том амжилт, ухаан юм даа

Волтер Тевисийн зохиол “Дэлхийд унасан эр” номыг сонирхуулъя. Энэ зохиолч нөгөө алдарт “Бэрсийн гамбит”-ыг зохиосон юм. Өнгөрсөн зууны 40-60-аад онуудын үеийг “шинжлэх ухаанч уран зохиолын үе” гэдэг. Энэ үеийн зохиолуудын нэг томоохон төлөөлөл болох “Дэлхийд унасан эр” номыг МонСудар хэвлэлийн газраас эрхлэн хэвлэжээ. Хүн төрөлхтөн бид энэ орчлонд ганцаараа юу олуулаа юу, хэрэв өөр оюун ухаант амьтан буюу хүн байдаг бол ямар байх вэ гэх зэрэг түмэн асуулт бидэнд байдаг. Яг ийм асуултад хариу болгох үүднээс энэ номыг бичээ биз ээ. Ньютон гэж өөрийгөө нэрлэсэн энэ эр Антеа хэмээх гаригаас ганц хүний хөлгөөр манай дэлхийд иржээ.Тэр 197 см өндөртэй, цав цагаан үстэй, туранхай шингэн цагаан царайтай үс сахал байхгүй ч цэв цэнхэр нүдтэй, жижиг амтай, ер нь л маш царайлаг эр хүний шинжтэй харагдана. Хиймэл хумс хөлийн дөрвөн хуруу зэргийг нь эс тооцвол бараг л хүнээс гадна талаасаа ялгарч харагдахгүй. Гаригт нь оюун ухаант төрөлтөн гурав байсан бөгөөд тэд хоорондоо цөмийн бөмбөгөөр дайтан гаригаа сүйтгэсэн аж. Гаригт бараг амьдрал байхгүй болж эрчим хүч дуусаж сүүлийнхээ нөөцийг барж байгаа. Антеа гаригаас хүнтэй төстэй Ньютоны төрлөөс ердөө 300 гаруйхан л газрын гүнд тэсч үлджээ.

Тэдний эрчим хүч хүнс хэмжээтэй үлдсэн бөгөөд тэдгээрийг дуусахаар мөхөх нь илт юм. Антеа гаригийнхан дэлхийг эртнээс мэддэг байжээ. Тэд эрт үеийн түүхэнд дэлхий дээр олонтой ирж байсан бөгөөд шинжлэх ухааны ололтуудаасаа хуваалцдаг байв. Сахиусан тэнгэрийн тухай элдэв домог бол бараг л энэ гаригийнхны тухай шахам гэхэд хилсдэхгүй. Сүүлдээ дэлхий радиотай зурагттай, болж долгион нь цацагддаг болсоноос хойш бүүр ч илүү сонирхон судалдаг болсон байна. Ньютоны төрөлтнүүд сүүлчийн боломжоо шавхан байж агуулахуудын нэгэнд цөмийн сүйрэлд өртөлгүй үлдсэн одод хоорондын жижиг хөлгийг засварлан дэлхий рүү хөөргөжээ. Илүү том хөлөг хийх ч засварлах ч боломж байхгүй учраас тэр жижиг хөлгөөр Ньютоныг дэлхий рүү явуулсан нь тэр. Түүнийг олон жил бэлджээ. Дэлхийн хүний хэл, ёс заншил хувцаслалт зэргийг маш сайн судалж сургав. Ньютон дэлхийд очоод тэнд амьдарч өөрийн гаригийн шинжлэх ухааны гайхамшигт ололтоор маш хурдан баяжиж тэргүүлэх тэрбумтан болох бөгөөд үлдсэн хүмүүсээ авах сансрын хөлөг барих ёстой байлаа. Хэдийгээр Ньютон маш түргэн баяжиж сансрын хөлөг барьж эхэлдэг ч америкийн тагнуулын байгууллагад баригдан мөрдөгдөж байгаад тэндээсээ холбооны мөрдөх товчоонд шилжинэ. Дэлхий түүнийг бууснаас нь хойш ажиглаж байсан аж. Тэндээсээ суллагдах болж зураг авахуулна. Гэхдээ ХМТ нүдний торлогны зураг авч хадгалдаг аж. Энэ нь гадаад байдлаас илүү найдвартай гэнэ. Ньютон хэдийгээр би дэлхийн хүн биш наад рентген чинь миний нүдэнд хортой гэж хэлсэн ч үл тоон зураг авдаг.

Ингээд тэр сохордог, бас оюун ухаан нь ч хуучнаа гүйцэхгүй болдог бөгөөд бүх ажил нь зогсдог. Гарахад нь сурвалжлагчид шавахад тэрбээр зурагтаар өөрийн гаригт хандан Миний ажил бүтэлгүйтлээ, тэгээд ч эднийг тэр их мэдлэгийн уурхайд оруулмааргүй байна. Бид өөрийн дэлхийгээ сүйрүүлж чадаж байхад энэ сармагчингууд тэр дор нь энэ сайхан дэлхийг устгачих байх” гэж мэдэгдэнэ.

Хамгийн түрүүнд аавыгаа боддог. Мотоциклийнх нь араар сундлаад үсээ хийсгэн давхидаг байсан балчир нас. Намайг тэмцээнд оруулах гээд шороо шуурсан аймгийн төвөөр хөтлөөд алхаж байсан. Хамаг төлбөр мөнгийг нь, амьжиргааных нь хэдэн төгрөгтэй халааслуулаад их сургуульд үдсэн аав минь. Миний бүхий л том хайр, хамаг хүндлэл аавд минь зориулагддаг. Одоо ч зүрхэндээ хайрласаар, хүндэлсээр.

Ах нар, хань нөхөр минь байна. Хэзээд миний талд бат зогсох нөмөр нөөлөг юм, тэд. Ангийн хөвгүүд, ажлын хамт олон, амьдралын замд танилцаж нөхөрлөсөн гээд ярих юм бол хүндэлж бахархаж, суралцаж, найзалж нөхөрлөж яваа олон эрчүүд байна.

2022 оны ХЭҮК-ийн тайлангаас эрчүүдтэй холбоотой жишээ уншаад хачин их гуниглав. Тайланд ахмад настны ялгаварлан гадуурхалт, хүчирхийллийн талаар ноцтой баримтууд бичигджээ. Хэрэв өвгөн хүн ямар нэгэн хүчирхийлэлд өртвөл авах газар олддоггүй, хуулиараа тийм гэнэ. Хүүхдүүд нь тэтгэврийг нь авчихаад хаячихдаг, утсыг нь блоклочихоод ярихгүй байх нь энүүхэнд. Бүр хамтдаа байхгүй гээд нийтийн байр хөлсөөд аваачаад суулгачихдаг нь ч байна. Мэдээж, нийтээрээ тийм биш ч ийм амьдрал туулж яваа өвгөчүүд байна аа.

Бүгд мэддэг өөр нэг онцгүй баримт бол эрчүүд эмэгтэйчүүдээсээ 10 гаруй насаар богино амьдардаг. Үр хүүхэд нь өсч, амьдрал ахуй нь нэг л сайхан болоод ирэхийн хэрд өөрсдөө өвдөөд, бусдыгаа өнчрүүлээд яваад өгдөг.

Цагтаа энэ өвгөчүүд чинь хүн бүрийн хараа булаасан жавхаатай сайхан залуус байсан юм. Гялалзтал ажиллаж, хайрлаж дурлаж, үр хүүхдээ өсгөж, энэ Монголдоо жаргалтай сайхан амьдарч явсан юм. Цагийн цагт идэр залуугаараа байх мэт аагтай омогтой ч байгаа биз. Ямар чиг л байсан, яаж ч амьдарч байсан, энэ Монголын минь эзэн болсон эрчүүд насны бөгсөнд ийм гундуухан явах учиргүйсэн.

Өдөржин улаан шороон дунд талбай боловсруулсан тракторчин үдэш харуй бүрий болохуйд мотороо унтраан амс хийв ээ. Нүргэлсэн их дуу тасарч нам гүм болохуйд моторын тос шүүгч жингэнэн дуугарсаар өргөгч элдэв тоног төхөөрөмж нь таг чаг хийхээс өөр чимээ үгүй болон чих амарна. Чийг ханхлан боловсруулсан талбай том хээлтэй хар үнээ нэлхийтэл хэвтэх шиг алсран бараантаж тэртээ талын замаар албин цагаан гэрэл тэнүүчилнэ. Хэн нэг нь хаанаас ч юм ирж байгаа биз ээ. Өдөржин ажилласан тариаланч эр халаасан усаар нүүр гар, толгой цээжээ цэмбийтэл угаан, эвхээд тавьчихсан хувцсаа солин өмсөж талбайн захад барьсан гэрт тухаллаа. Гэрийн эзэгтэй түүнд цай аягалан, хөрчихнө хэмээн зузаан хувцасанд бандайтал боон тавьсан халуун хоолоо задлав. Хуршмал үнэртэй үхрийн хугархай хавирга, чанасан төмстөй шөл гарган таваглалаа. Хоёул дув дуугуй сууцгаан хооллох аж. Өлссөн нөхрийнх нь хоолоо шор хийтэл сорох, огтолсон махаа амтархан тамшаалахаас өөр чимээ үгүй. Доод голын бургасанд нойрмог ангир хааяа нэг нургилан дуугарна. Харин саяны боловсруулсан талбай дээр хур шувуудын үдшийн бүжиг эхлэж, зогсоо зайгүй тор тор тор хийн хоолойгоо татан шаагилдаж эхэллээ. Нарны зайн цав цагаан гэрэл онгорхой үүдээр зурваслан тусаж түрүүнээс хойш л эзнээ эргүүлдэн тоглох гэж өдөж байсан банхар шүлсээ савируулан харуулдан хэвтэнэ. Эзний гар цочмог хөдлөх тоолонд банхрын толгой мөн дагаж цочин, хэзээ ясаа шидэх юм бол гэж цөхрөлтгүй харуулдах аж. Өдөржин их дуу чимээнд явсан нөхрөө чих амраг хэмээн юү ч үл дуугаран гал зуух хавьцаа бөртөлзөх эхнэр нь босож тал шанага нэрмэл шар тостой халааж аягалан өглөө. Нөхөр дув дуугуй доошоо тонгойн бүлээсгэсэн архи шимэн тахир гаансандаа тамхи нэрэн татаж утаан хөшиг дунд сууна. Хойд нутгийн хавар тариалалтын цаг тулжээ.

Энэ үгний үнэ цэнийг өнөөдөр ойлгох цаг болжээ. Ухаантай хүний хэлсэн алдартай үг л дээ. Өнөөдөр хүмүүсийн амьдрал хүндэрч байна. Нийгмийн амьдралаа дагаад монголчуудын бухимдал улам нэмэгдэж байна. Уур уцаартай, өөрийгөө барьж хянахгүй хүмүүс олон болжээ.

Ардчилсан нийгэмд шилжээд 30-хан жил болж байгаа монголчуудын хувьд сэтгэхүйн нэг алдаа байгааг мэргэжлийн хүн бичжээ. Угаасаа хувьдаа хөрөнгө мөнгөтэй байж үзэлгүй амьдарсан 70 жил. Ийм нийгмийн сэтгэл зүй угаасаа дутуугийн комплекстэй байдаг гэж эрдэмтэд үздэг юм байна. Тэр нь юу гэхээр өөрт нь үнэн үг хэлж байгаа, хатуу үгээр ойлгуулахыг хичээж байгаа, зөв шаардлага тавьж байгаа хэнийг ч байсан “Намайг дээрэлхээд байна, дарамтлах гээд байна, доромжлоод байна” гэж хүлээж авдаг. Ийм буруу хандлага монголчуудад давамгайлжээ. Үүнийг монголчууддаа зориулж Европт төгссөн мэргэжлийн сэтгэл зүйч бичсэн байна. Дээрэлхүүлээд байна гэж бодож байгаа хүн бүхэн уурлана, стрессдэнэ, орчноо тав тухгүй болгоно. Тэр нь нийгмийн бухимдал болдог. Угтаа бол хүлээцтэй тайван байж “Миний төлөө, намайг сайжруулах гэсэн, сайн мэргэжилтэн болгох гэсэн хүний үг юм байна” гэж мэдрэх ёстой аж.

Зөвөөр хүлээн авч, зөв байх тухайд нэг л зарчмыг өөртөө суулга гэж сэтгэлзүйч бас хэлжээ. Тэр нь “Чамд тэр хүн сайнаар ханддаг бол чи ч бас сайнаар ханд” гэж. Өнөөдрийн монголчуудын нэг гэм нь өөрт нь сайнаар хандаж байгаа нэгэнд яагаад ч юм бэ, муугаар ханддаг гэж. Тэгж муухай зан гаргах нь ч амархан. Дорж зорилготойгоор Бат дээр очоод “Чамайг Баатар ингэж муухайгаар хэлж байна лээ” гээд хэлчихэд л Бат шууд “Яадаг муу новш вэ” гээд босоод ирдэг. Гэтэл өнөө Баатар нь Батдаа үргэлж сайнаар хандаж ирсэн байх жишээтэй. Ийм л буруу хандлага өнөөдрийн монголчуудын ёс суртахууныг доройтуулж, хөгийн амьтад болгож байгаа гэнэ дээ.