УИХ-ын хаврын чуулганаар хэлэлцэгдэх гол хуулиуд бол Улс төрийн намын тухай хууль болон Сонгуулийн тухай хууль. Өнгөрсөн даваа гаригт МАН-ын бүлгээс Сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн талаар мэдээлэл танилцуулсан. Тэр дунд аль нэг хүйсийн төлөөллийг 30 хувиас доошгүй байлгах заалтыг ярьж байгаа юм. Шийдвэр гаргах түвшний тэгш оролцоо, тэгш төлөөллийн тухай ойлголттой хүмүүс энэ 30 хувь хангалтгүй гэдгийг судлаачид онцолж байгаа юм. Энэ талаар улс төр судлаач Д.Оргилтой ярилцлаа.
-Монголын парламентын төлөөлөх чадварын талаар яриагаа эхлүүлье. Манай парламент нийгмийн бүх бүлгийн төлөөллийг хангаж чадаж байна уу?
-Өчигдөр Засгийн газраас гаргасан зарим шийдвэрийн талаар ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалангийн хийсэн мэдээллийг үзлээ. УИХ-ын зарим гишүүдийн боловсруулж буй Сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төсөлд Засгийн газар 30 орчим санал өгч байгаагаас гурван саналыг онцлон танилцууллаа.
Нэгдүгээрт, сонгуулийн тогтолцоог тавь тавин хувийн холимог тогтолцоогоор явуулахдаа гурван хувийн босго давсан нам суудал авах боломжтой болох гэнэ. Хоёрдугаарт, нэр дэвшигчдийн хүйсийн квотыг 30 хувь байлгах, гуравдугаарт, намын жагсаалтаар нэр дэвшигчдийн хүйсийн харьцаа тэнцүү буюу эрэгтэй, эмэгтэй нэр дэвшигч ээлжлэн жагсах гэсэн утгатай саналыг Засгийн газрын зүгээс өгсөн талаар дурдлаа.
Эдгээр гурван санал гурвуулаа парламентын төлөөллийг хангахад маш чухал санал гэдгийг онцолмоор байна. Гурван хувийн босго гэдэг бол УИХ-д суудалгүй улс төрийн намууд УИХ-д орж ирэх боломжийг олгож, парламентат ёсонд олон ургальч үзлийг бэхжүүлэх, УИХ шийдвэр гаргахдаа хэлэлцэх, мэтгэлцэх, зөвшилцөх зарчмыг баримтлах бололцоог олгох зэрэг олон талын ач холбогдолтой.
Нэр дэвшигчдийн хүйсийн квот, намын жагсаалтаар нэр дэвшигчдийг хүйсийн хувьд нэг нэгийн харьцаагаар ээлжлэн байрлуулах зэрэг арга хэрэгсэл нь парламентад эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэхэд хамгийн өндөр үр дүнтэй арга хэрэгслүүд гэдгийг дэлхий дахин туршлагаараа нотлон харуулсан байдаг. Засгийн газрын тус санал энэ хэвээрээ хуульд тусаж, батлагдвал ирэх сонгуульд хамгийн багадаа 20 эмэгтэй гишүүн сонгогдох боломжтой гэж үзэж байна. Гэхдээ 30 хувийн квот бол тааз биш босго гэдгийг ойлгох нь чухал. Мөн эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэхэд тус квотыг өсгөх боломж бас бий.
-Тийм байна. Дахиад асуухад өнөөгийн УИХ нийгмийн төлөөллийг бүрэн хангасан гэж үзэж байна уу?
-Дэлхий нийтээр парламентыг нийгмийн зөвшилцлийг хангах төлөөллийн төв байгууллага гэж хүлээн зөвшөөрдөг. Тэгэхээр нийгмийн тусгал болсон бүх төлөөлөл бодитойгоор парламентад сууж, хамтдаа шийдвэр гаргаж байх ёстой. Бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй гэж бид ярьж хэлэлцэж ирсэн шүү дээ. Энэхүү оролцох эрхийг хангах хамгийн гол платформ бол нам. Өнөөдрийн байдлаар НҮБ-ын гишүүн орнуудын дийлэнх нь төлөөллийн ардчиллыг сонгож, улс төрийн намаар дамжуулан ардчиллыг бэхжүүлсээр байна. Орчин үеийн ардчиллыг намгүйгээр төсөөлөх боломжгүй. Шийдвэр гаргах түвшинд нийгмийн бүх бүлгийн төлөөллийг хангах нь ардчиллын үндсэн шаардлага ч харамсалтай нь намууд хүний эрх, жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах чиглэлд ахиц дэвшил гаргахгүй байсаар удаж байна. Нас, хүйс, угсаатны төлөөлөл ч энд яригдана. Товчхондоо Монгол Улсын хүн ам 3.4 сая. Үүний 49 хувийг эрэгтэй, 51 хувийг эмэгтэйчүүд бүрдүүлж байна. Харин парламентад эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь 83 хувьтай байна. Харин парламент иргэдийн төлөөллийг хангах, улс төрийн намууд төлөвшиж, бодлогын институц болоход чухал алхмууд одоо яригдаж буй улс төрийн намын тухай хууль, сонгуулийн тухай хуулиар зүгшрэх замдаа орно гэсэн хүлээлт улс төр судлаачид, сонирхогчдын дунд үүсээд байна.
-Төлөөлөл хангагдахгүй байгаа шалтгааныг юу гэж харж байна вэ?
-Мэдээж хамгийн том шалтгаан нь сонгуулийн тогтолцоо буюу тоглоомын дүрэм өөрөө төлөөллийг хангахад чиглээгүй. Сонгуулийн мажоритар тогтолцоо нь хамгийн эрх мэдэлтэй, мөнгөтэй, танигдсан хүнд л сонгогдох боломжийг олгодог. Ийм тогтолцоо нь нийгмийн бусад бүлгийн төлөөлөл буюу шинэ залуу улстөрч, эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, нийгмийн цөөнх шийдвэр гаргалтад оролцох боломжийг хаадаг. Мөн Улс төрийн намын тухай хууль, улс төрийн намын санхүүжилтийг ярих ёстой. Сонгуулийн зардал асар өндөр байна. Аль болох бага зардлаар, тэгш өрсөлдөх боломжийг олгох ёстой. Бид Сонгуулийн тухай хуулийг сонгууль болгоны өмнө өөрчилдөг мөртлөө Улс төрийн намын тухай хуулийг бараг өөрчлөөгүй буюу 2005 онд нэг л удаа шинэчлэн найруулсан. 2005 оноос уг хуулийг өөрчлөх ёстой гэж бүх түвшинд ярьдаг ч улстөрчид хойрго хандсаар ирсэн. Улстөрчид намын тухай хуулийг өөрчлөхөөс илүү сонгуулийн тухай хуулийг өөрчлөх нь зүйтэй гэж байнга ярьдаг. Гэтэл гол институт болох нам өөрчлөгдөхгүй, ил тод болохгүйгээр сонгуульд шударга өрсөлдөх боломжгүй шүү дээ. Манай улс төрийн намууд шийдвэр гаргах түвшинд хүйсийн тэнцвэртэй төлөөллийг хангалттай хангаж чадахгүй байгаа. Нийгмийн төлөөллийг хангахад улс төрийн нам манлайлан ажиллах шаардлагатай. Тиймээс дээрх хуулиудыг нийгмийн хүлээлтэд нийцүүлж, улс төрийн зөвшилцөлд хүрч, шийдвэр гаргах түвшинд төлөөллийг бодитойгоор хангах боломжтой байдлаар өөрчлөхөөс ажлаа эхлэх ёстой. 2012 онд бид 28, 48 харьцаатай холимог тогтолцоогоор сонгууль явуулж үзсэн. 76 гишүүний 28 нь намын нэрсийн жагсаалтаар сонгогдоход зарим эерэг үр дүн гарсан шүү дээ. УИХ-д анх удаа гурван намын бүлэг байгуулсан, УИХ-д хүчний тэнцвэр тогтсон, гурван намаас сонгогдсон эмэгтэй гишүүд албан бус бүлэг байгуулж тамхины хяналтын тухай хууль, гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх багц хууль зэргийг батлуулж чадсан. Одоо яригдаж буй тавь тавин хувийн харьцаатай сонгуулийн холимог тогтолцоо хуульд тусгагдаж батлагдвал УИХ төлөөллийг хангахад чиглэсэн маш том ахиц дэвшил болно.
-Энэ дээр квотын асуудал урган гарч ирж байна. Манай улстөрчид квотын ач холбогдлыг бүрэн мэддэггүй учраас зоригтой нэмдэггүй, багасгах бодлого баримталдаг гэж харагддаг?
-Би тантай санал нийлж байна. Шийдвэр гаргах түвшинд төлөөлөл тэгш бус, тэнцвэргүй байгаа учраас бид тэр байдлыг засахын тулд төлөөлөл нь хангагдахгүй байгаа бүлэгт боломж олгох зорилгоор түр тусгай арга хэмжээ буюу квотыг ашигладаг. Дэлхийн жишиг ч мөн ийм. Гэтэл олон нийт ч, шийдвэр гаргагчид ч квотыг эмэгтэйчүүдэд л эрх мэдэл олгох зорилготой гэж харддаг нь учир дутагдалтай. Бид квотын төлөө өнгөрсөн 20 жилийн турш явж байна. Энэ түүх их адармаатай. 2005 онд Сонгуулийн тухай хуулиар сонгуульд нэр дэвшигчийн аль нэг хүйсийн төлөөлөл 30 хувь байх квотыг баталсан. Харамсалтай нь үүнийг огт хэрэглээгүйгээр зогсохгүй, улстөрчид тэр тусмаа эрэгтэйчүүд 2007 оны 12 дугаар сард хуульд байсан энэ 30 хувийн квотыг цуцалж байхгүй болгосон. Олон улсын байгууллагууд, мэргэжилтнүүдийн шахалтаар 2011 оны 12 дугаар сард батлагдсан Сонгуулийн тухай хуульд 20 хувийн квотыг арай гэж л оруулсан. Одоо энэ квот явсаар л байна. Гэхдээ бид дунд нь 30 болгоод дахин 20 хувь руу алдсан. 2016 оны тавдугаар сард сонгуулийн холимог тогтолцоог буцаан мажоритар болгохдоо 30 хувь байсан квотыг 20 хувь болгож бууруулсан түүхтэй. Бид зөвхөн хүн амын талаас илүү хувийг бүрдүүлэгч эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг тэнцвэртэй болгох гэж ийнхүү адармаатай замыг туулсаар байна. Гэтэл энд нийгмийн бусад бүлгийн төлөөлөл огт яригдахгүй байгааг анзаарсан уу. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл бид олон улсад хүлээсэн амлалт, үүргээ биелүүлж чадахгүйгээр барахгүй дэлхий нийтийн үнэт зүйл, тогтвортой хөгжлийн үзэл санаанаас хоцорсоор л байна гэсэн үг юм. Өөрөөр хэлбэл бид 30 хувийн хүйсийн квотыг хуулиар баталж байсан ч хэзээ ч сонгуульд ашиглаж байгаагүй. Одоо яригдаж буй хуулийн төсөлд нэр дэвшигчдэд 30 хувийн хүйсийн квот, нэмэх нь намын нэрсийн жагсаалт 50:50 харьцаатай байхаар яригдаж байна. 30 хувийн хүйсийн квот нь одоогийн 20 хувийн квотоос хамаагүй дэвшилтэт боловч, төлөөллийг бүрэн хангахад хангалттай хувь хэмжээ биш.
-Монгол Улс шийдвэр гаргах түвшин дэх эмэгтэйчүүдийн оролцоогоороо дэлхийн дунджаас доогуурт эрэмбэлэгддэг. Хоёулаа энэ талаар бага зэрэг дэлгэрүүлж ярья…?
-Шийдвэр гаргах түвшинд жендэрийн тэгш байдлыг хангахын цаад утга агуулга нь эмэгтэйчүүдийн албан тушаалд томилуулах гээд байгаа асуудал огт биш. Харин өндөр боловсролтой, дундаж наслалт өндөртэй эмэгтэйчүүдийнхээ потенциал, нөөц чадварыг бид ашиглах хэрэгтэй гэсэн үг. Энэ нь өөрөө хамгийн том асуудал. Гуравхан сая хүн амтай манай улсын хувьд талаас илүү хувийг бүрдүүлэгч нийгмийн том бүлгээ шийдвэр гаргалтад оролцуулахгүй байх нь өөрөө ямар асуудлыг дагуулахыг хүн бүр дотроо тунгааж бодож үзээсэй гэж хүсэж байна.
-Өнөөгийн улс төрийг харж байхад эмэгтэй гишүүддээ илүү хатуурхсан шинжтэй байх юм. Улс төр судлаач хүний хувьд энэхүү асуудал цаашид цэгцэрнэ гэж харж байна уу?
-Одоо эмэгтэйчүүд УИХ-д 17.1 хувийг эзэлж байна. Орон нутаг өөрөө удирдах байгууллага дахь эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл дөнгөж 27.1 хувьтай байна. Мөн улс төрийн намууд эмэгтэй нэр дэвшигчдийг сонгуульд нэр дэвшүүлэх хүсэл, зориг хангалтгүй байна. Намын удирдлагууд нь манай эмэгтэйчүүд өөрсдөө дэвшдэггүй шүү дээ гэдэг. Гэтэл манай улс төр хэтэрхий эрсдэлтэй. Асар их хөрөнгө зарцуулахаас гадна эмэгтэй хүнийх нь хувиар гутаан доромжлох асуудлуудтай нүүр тулдаг. Миний харж байгаагаар эмэгтэйчүүд эрсдэлтэй шийдвэр гаргахаас татгалздаг. Учир нь тэд бүх зүйлийг тооцоолдог учир шударга бус тоглоомд оролцохоос татгалздаг. Улс төрд бэлтгэгдсэн маш олон эмэгтэйчүүд байна. Тэд тоглоомын дүрэм шударга байхыг л шаардаж байна. Мөн намын дотоод соёл эмэгтэйчүүдэд ээлгүй байдаг. ХЭҮК-ын 2022 оны Хүний эрхийн тайланд эмэгтэй нэр дэвшигчдэд намын эрэгтэй удирдлагууд бэлгийн дарамт, хүчирхийлэл үзүүлдэг тухай дурдсан байгаа. Энэ мэт нүдэнд харагдах хийгээд харагдахгүй маш олон асуудлыг эмэгтэйчүүд даван туулж улс төрд өрсөлдөх шаардлагатай болдог. Үүнийг л бид квотоор шийдэх ёстой гэдэг дээр санал нэгдэх ёстой юм.
-Бодитой санал шийдлүүд юу байна. Улс төрийн намын тухай хуульд нэлээд дэвшилттэй заалтууд яригдаж байгаа юм билээ?
-Бидний санал болгож байгаа санал, шийдлүүд одоо боловсруулагдаад байгаа Улс төрийн намын тухай хуулийн төсөл дээр нэлээд тусгагдсан байна лээ. Харин энэ хэвээрээ батлагдахыг л бүх нийтээрээ хүлээж байна. Нэгдүгээрт, улс төрийн намыг төрөөс санхүүжүүлэх ёстой. Харин яаж санхүүжүүлэх ёстой вэ гэдэг дээр цоо шинэ шинэчлэл хийх ёстой. Бид уг санхүүжилтээр нам төлөвших боломж бүрдэнэ гэж харж байгаа. Улс төрийн намд олгох төрийн санхүүжилтийн механизмаар дамжуулан улс төрийн намын санхүүжилт ил тод, нээлттэй, шилэн байх боломж бүрдэх юм. Мөн тус санхүүжилт юунд зарцуулагдах, юунд зарцуулагдаж болохгүй байх, хэрхэн тайлагнах зэрэг үйл явцыг маш нарийн зохицуулж, иргэдийн хяналт тавих бололцоог хангаж өгснөөр улс төрийн намын санхүүжилт ил тод болох учиртай. Энэ бол том шинэчлэл. Намууд квотоос илүү эмэгтэй нэр дэвшигч, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнийг нэр дэвшүүлсэн тохиолдолд нэмэлт санхүүжилт олгох зэргээр дэвшилттэй зүйлүүд нэлээд багтсан байгаа харагдсан. Хэрвээ бид улс төрийн намуудын дотоод соёлыг өөрчилж, дотоод ардчилалтай, жендэрийн хариуцлагатай нам болгож чадах юм бол Монголын улс төр аяндаа төлөвшиж, цэвэр болж эхэлнэ.
-Энэ удаагийн сонгуулийн тухай хуулийн өөрчлөлт хэр бодитой болох бол?
-Монгол Улс хамгийн тогтворгүй сонгуулийн тогтолцоог хэрэглэж байгаа улсуудын тоонд орж байна. Манай сонгуулийн тогтолцоо сонгууль болгоны өмнө өөрчлөгдөж байсан түүхтэй. Хуулийг цаг хугацааны шахаанд оруулж, хэлэлцэх боломжгүйгээр өөрсдөдөө ашигтайгаар өөрчилдөг. Ийм практик Монголын улс төрд байна. Харин энэ удаад бүх нийтээрээ хэлэлцэж, бүх нийтэд ашигтайгаар батална гэдэгт итгэж байна. Ийм нийгмийн шаардлага өндөр байгааг олон удаагийн жагсаал цуглаан харууллаа. Мөн улс төрийн намуудад ч гэсэн улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэх, намын төлөвшлийн асуудлыг нухацтай авч үзэх улс төрийн хүсэл зориг байгаа нь анзаарагдаж байна. Хэрэв бид сонгуулиа холимог тогтолцоогоор явуулах юм бол намын нэрсийн жагсаалтад орох хүмүүсийн хүйсийн харьцааг Засгийн газрын саналын дагуу дэлхийн жишгээр эр, эм нэр дэвшигч намын жагсаалтад солбин байршихаар хийж чадвал жинхэнэ утгаараа реформ хийж чадна. Олон нийт тогтолцооны өөрчлөлтийг нэхэж өвлийн хүйтэнд зөндөө жагссан. Тэгвэл тэр өөрчлөлт тэгш оролцоог хангаж, улс төрийн санхүүжилтийг ил тод болгож, сонгуулийн тогтолцоогоор дамжуулан төлөөллийг хангаснаар эхлэх учиртай. Парламентын ардчиллыг бэхжүүлэхэд, хүлээлт үүсгээд буй улс төрийн намын тухай хууль, сонгуулийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтүүд чухал үүрэгтэй тул судлаачид анхааралтай ажиглаж байна.
