Дэлхий ертөнц урьд хожид байгаагүй технологи, дэвшлийн зуунд явж байна. Түүний нэг илрэл нь хүн төрөлхтөн нэг хэлтэй, нэг бичиг үсэгтэй болж буй үйл явц юм. Англи хэлээр долоон тэрбум хүний талаас илүү хувь нь ярьж бичиж байна. Нийгмийн мэдээллийг авч хэрэглэж байна. Дэлхийн хэмжээний бүх арга хэмжээ англи хэл дээр явагдаж байна. Аль ч хурал чуулган орчуулагчгүйгээр явагдах нь улам ердийн үзэгдэл болж байна.Ийм цаг үед англи хэлгүй хүн бол хэлгүй, дүлий, магадгүй сохор хүн шиг болох нь. “Эх түүхээ мэдэхгүй хүн ойд төөрсөн сармагчин лугаа адил” гэсэн алдарт афоризм өнөөдөр эсрэгээрээ “Англи хэлгүйгээр ойд төөрсөн сармагчин лугаа адил” гэсэн хэлц үг болж хувирлаа.
Гэтэл ийм эрин зуунд элэнцгийнх нь уйгаржин монгол бичигт монголчууд шилжих вэ. Өнөөдөр наад зах нь Үндэсний олон нийтийн телевизийг харахад Өмнөд Монголын “Одон” телевизийг үзэж байгаа юм шиг санагдах болов. Манай нэвтрүүлэгчид арай галигаар нь ярихгүй байх шиг байна. Хэрэвзээ нэвтрүүлэгч Д.Ичинхорлоо “Яршиг түвэгтэй замын уралдаан болжийна” хэмээн Өмнөд Монголын нэвтрүүлэгчид шиг яриад эхэлбэл яах вэ. Манайд бол бартаат замын уралдаан гэж ярьдаг л даа. Аялал жуулчлалын яамыг “Зугаа цэнгэлийн яам” гэж албан мэдээндээ хэлдэг болбол хэрхэн хүлээж авахаар байна. Ингэж бичих, ингэж ярихыг Монголын төр засаг ард иргэддээ хуульчлан тулгаж байна. Уйгаржин монгол бичигт шилжих нь ингэж бичиж, ингэж ярихыг хэлнэ. Ийм бичиг соёл, хэл яриа руу бид тэгээд шинээр орох болж байна. Монголын гурван сая иргэн хүлээн авах уу. Чингис хааныг “Чингис хаган” гэж албан ёсоор бичиж чадах уу. Тэгвэл тэгж ярь, тэгж бич гэсэн хууль 2025 оноос эхлэн хэрэгжинэ. Өнөөдөр элсэлтийн шалгалтад орох 12 дугаар ангийн сурагчдын хамгийн чухал шалгалт нь уйгаржин бичгийн шалгалт гэнэ. Энэ шалгалтандаа унавал сургуульд орохгүй гэнэ. Цар тахлын хоёр жилийн хугацаанд уйгаржнаа үзэж судалсан хүүхэд байгаа юм уу.
Харин эсрэгээрээ хүүхдүүд чинь алхам тутамдаа англи хэлээр хүн төрөлхтний хөгжил дэвшил, үйл явдалтай танилцаж хөл нийлүүлэн алхаж байна. Тэд уйгаржин бичгээр Оксфордын номын сангаас Шинжлэх ухааны ямар сэтгүүлийг унших болж байна. Кембриж, Йелийн аль салбарт нь уйгаржин монгол бичгээр бичсэн ном бүтээл, шинжлэх ухааны бүтээлүүд байна вэ. Анагаахын шинжлэх ухааны үсрэнгүй ололтуудыг монгол залуус уйгаржин бичгээр судлах уу. Бодит үнэн ийм байсаар атал яагаад ингэж байгаа юм. Хөгжил дэвшлийн тухайд алхам тутамдаа ярьж байгаа хэрнээ яагаад хойшоо ухарсан үйл хэрэг өрнүүлж байгаа юм бэ. Монголчуудыг харанхуй бүдүүлэг байлгах, ингэснээрээ баялагийг нь сорох гэсэн гадны бодлого хэрэгжээд байна уу гэсэн хардлага зарим судлаачдын дунд байна. Түвд тангад бичигтэйгээ явж ирсэн Түвд орон өнөөдөр ямар байна… Уйгаржин бичигтэйгээ өнөөдөрт ирсэн Өмнөд Монголоос төрсөн тивийн хэмжээний ганц эрдэмтэн байна уу. Өмнөд Монголын хүүхэд залуус дэлхийн хэмжээний аль сургуульд нь сурч боловсорч байна. Үсрээд л Японд хоёр жилийн курст сурч байгаа шүү дээ.
Тийм учраас “Өмнөд монголчууд хоцрогдлын туйл боллоо. Хятадын засгийн ордны бодлого бол Өмнөд Монголоос дэлхийн хэмжээний боловсролтой иргэдийг төрүүлэхийн тулд англи хэлийг албан ёсны болголоо” гэж Хятадын удирдагч албан ёсоор мэдэгдсэн. Угтаа уйгаржин бичигтэй өмнөд монголчууд малаасаа илүү гарахгүй нь гэсэн үзэл баримтлал шүү дээ. Хятад орон буруу яваад байгаа юм уу, хөгжихгүй байгаа юм уу. Цар тахлын үед дэлхийн 200 гаруй улсаас ганц урд хөрш гадаад худалдаа нь ашигтай гарлаа. Дэлхий тэр чигээрээ Хятад руу доллараа зөөж байна гэсэн үг. Тэгэхээр тэднийг тэнэг үйлдэл хийлээ, үндэстний цөөнхийн эрх ашигт халдлаа гэж үзэх арга алга, өнөөдөр энэ дэлхий дээр хамгийн ухаалаг байгаа энэ ард түмэнд. Олон улсын Хүний эрхийн байгууллагууд Өмнөд Монголд уйгаржин бичгийг хязгаарлалаа гэж сүйд болсон уу. Олон улсын байгууллагуудаас онцгойлон анхаарсан уу. Бүгд л тэд хөгжих ёстой, тэгэхийн тулд хөгжилд нь тушаа болж байгаа уйгаржин бичиг нь албан ёсны байх шаардлагагүй гэж үзсэн хэрэг.
Өмнөд Монголд уйгаржин бичгийн үе ийнхүү дуусч байхад бид уйгаржин бичгийг албан ёсны хоёрдугаар бичиг болгон зарлаж, англи, кириллээр бичсэн хаягуудыг авч хаяж, оронд нь хэн ч уншаад ойлгохгүй, үеэ өнгөрөөсөн уйгаржин бичгээр хаягийг сольж байгаа нь жинхэнэ мунхрал, хэт төөрөгдөл, бага буурай үндэстний өвчин гэж үзэхээс өөр арга алга. Саяхан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор болсон чуулга уулзалт дээр манай улсын уйгаржин бичгээр гаргадаг ганц сонины эрхлэгч нөхөр “Уйгаржин бичгийг эсэргүүцдэг “Өдрийн сонин”-ыг хаах хэрэгтэй” хэмээн уриалсан. Энийг юу гэж ойлгох вэ. Өмнөд Монголд хэрэглэхээ больж, хоцрогдлын эх үүсвэр боллоо гэж үзэж буй уйгаржин бичгийн талаар үнэнийг ны төлөө Ардчиллын түүчээ болсон чөлөөт хэвлэлийг хаая гэж байгаа нь хийрхэл хэрээс хэтэрсний шинж. Бод л доо, хоёр хөршийн дунд орших бөглүү Монгол Улс уйгаржин бичигтэй бүр балрах байх гэсэн наад захын бодол төрөхгүй байна уу. Урдаас нь харь гаригийн юм шиг хэл, бичиг үсгээр харьцаад байхаар тэдний хөх инээд хүрнэ биз дээ. Нэрийн хуудсаа англиар биш, уйгаржин бичгээр өгөхөөр тэд хэнээр орчуулуулж ойлгох болж байна. Орост уйгаржин бичиг мэдэх нэг ч хүн байхгүйтэй адил барууны нэг ч улсад бас байхгүй шүү дээ. Улс орон бүхэн өөрийн бичиг соёл, хэл ус, мөнгөн тэмдэгттэй. Яг түүнтэйгээ зэрэгцүүлэн албан ёсны хоёрдугаар хэлээ бүгд англи болгочихоод байна. Африкийн Зимбаве улс хүртэл тийм болчихоод байна. Азийн хамгийн буурай Балба улсад гудамжны гуйлгачин нь хүртэл англиар гуйлга гуйж байна. Тэд үүнийг ойлгочихоод байхад бид ойлгохгүй явж байгаа нь юу гэсэн үг вэ.
Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ бол Харвардыг төгссөн, англи хэлний ач холбогдлыг мэднэ. Магадгүй Харвардад сурч байж, англи хэлийг эх сурвалжаа болгож чадсаны хүчинд “Алсын хараа-2050” гэсэн Монгол Улсын ирээдүйн хөгжлийн хөтөлбөрийг боловсруулах төсөөлөлтэй болсон байх. Тэрнээс тэрээр өдөр шөнөгүй уйгаржин монгол бичиг үзэж, уйгаржнаар эртний судар номыг эргүүлсээр байгаад ирээдүйн 50 жилд энэ улс иймэрхүү хөгжлийн загвараар явах ёстой юм байна гэсэн төсөөлөлтэй болоогүй байлгүй дээ.
Уйгаржин бичиг бол улс орон, ард түмний үндэсний дархлаа, үнэт зүйл, дэлхийд ялгарах онцлог гарцаагүй мөн. Энэ үнэ цэнийг эрдэмтэн мэргэд, судлаачид, оюутан сурагчид… гэхчлэн нийгмийн тодорхой хэсэг нь авч явдгаараа л явна. Төр засаг нь дэмждэгээрээ л дэмжих ёстой. Ард түмэн нийтээрээ уйгаржин бичигтээ гүн хүндэтгэлтэй хандаж, түүнд суралцаж судлах нь нээлттэй. Харин Монгол Улсын албан ёсны хоёрдугаар хэл болгож, албан бичиг баримтын бүрдэлт хийлгэж, төрийн албан хаагчдаас шалгалт авч, дунд сургуулийн төгсөлтийн шалгалтын гол хэсэг болгох нь жинхэнэ хийрхэл, жижиг үндэстний хөгжилдөө тушаа болсон үйлдэл, хатуухан хэлэхэд бусдын тоглоом болж буй хэрэг юм. Магадгүй ийм байлгах сонирхол, гадны гар хөл үйлчилж байж магадгүй тухай түрүүнд дурдсан.
Эцэст нь хэлэхэд, наад уйгаржин бичгийн асуудлаа нийгмийн тодорхой хүрээнд байлга. Тэрнээс үхсэн элэнцгийн чинь төрийн албаны шалгалтад уйгаржин бичиг байх, төрийн албан хаагчдаас шалгалт авах вэ. Үүнийгээ зогсоо. Харин эсрэгээрээ төрийн албан хаагчдаас англи хэлний шалгалт ав. Дунд сургуулийн төгсөлтийн хамгийн том оноотой шалгалт нь англи хэл байх ёстой. Төрийн албан ёсны бүх хурал зөвлөгөөн, чуулга уулзалтын илтгэлүүдийн хоёрдугаар хувилбар нь заавал англи хэл дээр байхаар хуульчил. Дүрэм журам гарга. Хурал чуулган дээрх бүх илтгэл, хэлэх үг, тайлан, албан мэдэгдэл бүхэн заавал англи хэл дээр албан ёсны байх ёстой.
Монголчууд ердөө 70-хан жилийн өмнө дэлхийн соёл боловсролоос таслагдсан улс үндэстэн байсныг сана. Түүнээс хэрхэн гарч, хил даван сурахаар одож, дэлхийн шинжлэх ухааны ололтуудтай танилцаж, сонгодгуудыг орчуулан уншиж, сонгодог урлаг үзэж эхэлсэн нь юуны үр дүн байв. Орос хэлний ач тус шүү дээ. Монголчууд нийтээрээ орос хэлийг үзэж судалж, орос хэлтэй болохын төлөө эрмэлзэж, орос хэл сурцгаасны хүчинд дэлхийтэй танилцсан юм. Тэрнээс уйгаржин бичигтэй байснаараа улам л харанхуй бүдүүлэг рүү явж байсныг түүх гэрчилнэ. 1911 оны хүн амын тооллогоор 600 мянга хүрэхгүй монголчууд үлдэж, эрчүүдийнх нь 80 хувь нь лам болж, түвд тангад, уйгаржин бичгээс өөр бичиг үсэггүй байсан нь монгол үндэстэн мөхөхийн ирмэг дээр очсон гашуун үнэн байлаа. Гэтэл өнөөдөр мөхөж байсан үеийнхээ бичиг үсэг рүүгээ эргэж очъё хэмээн хуйларч, бүр хуульчилж, нийгмийн хэмжээний арга хэмжээ болгож байгаа нь гутамшиг, бас хөгжлийн ухралт. Тэр уйгаржин бичгийн хүчээр хэн мэдлэг боловсролтой болж чадах юм. Тийм болохоор уйгаржин бичиг гэж солиорч байхаар англи хэлийг албан ёсны хоёрдугаар хэл болгох нь техник технологийн дэвшлийн зуунд үр дүнд хүрнэ, монголчуудаа…