Categories
мэдээ улс-төр

ХҮН намын дарга Т.Доржханд Засгийн газартай эвсэх болсноо зарлалаа DNN.mn

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ УИХ-ын сонгуулийн дүнгээр парламентад сөрөг хүчин болоод буй Ардчилсан Нам, ХҮН намуудад Засгийн газарт хамтрах санал хүргүүлээд буй.

Ардчилсан Нам уг саналыг хэлэлцээд хамтрах болсноо өчигдөр олон нийтэд зарласан.

 

Тэгвэл ХҮН намын дарга Т.Доржханд Монголын эдийн засгийн форумд оролцож, үг хэлэх үеэрээ дараах зүйлийг хэллээ.

 

ХҮН намын дарга Т.Доржханд “Тогтвортой байдлыг бий болгож, хамтарч засагладаг байх соёлыг бий болгож байгаа нь онцлог юм.

 

Сөрөг хүчин байж яагаад Засгийн газартай нэгдэх гээд байгаа юм гэж асуух байх. Парламентын түвшинд мэтгэлцээн байна. Харин Засгийн газрын түвшинд бие биедээ дэгээ тавьдаг байдлаа больё, том төслүүдээ урагшлуулъя гэдэг агуулгаар ХҮН нам энэ удаагийн Засгийн газартай эвсье гэж байгаа юм” гэлээ.

Categories
мэдээ нийгэм

Нийт 83 удаагийн дуудлага бүртгэгдэж, 18 иргэний амь насыг авран хамгаалжээ DNN.mn

Өнгөрсөн долоо хоногт нийслэлийн 7 дүүрэг, 19 аймгийн 36 суманд аюулт үзэгдэл, ослын  83 удаагийн дуудлага бүртгэгдлээ.

Дуудлагын дагуу төв, орон нутгийн Онцгой байдлын байгууллагын алба хаагчид үүрэг гүйцэтгэж, 18 иргэний амь насыг авран хамгаалсан.

Харин гамшиг, аюулт үзэгдлийн улмаас 17 хүн нас барж, 5 хүн гэмтэж бэртсэн байна.

Нийт дуудлагын 60 нь гал түймэр, 21 нь хүний үйл ажиллагаатай холбоотой осол,  нэг нь  ус, цаг уурын гаралтай аюулт үзэгдэл, нэг нь биологийн гаралтай аюулт үзэгдэл байна гэж ОБЕГ-аас мэдээллээ. 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Сүнжид: УИХ-ын гишүүд хүний эрхийн асуудлыг шийдэхийн төлөө системтэйгээр ажиллана гэдэгт найдаж байна DNN.mn

Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын дарга Д.Сүнжидтэй ярилцлаа.

-УИХ-ын ээлжит сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан парламентын гишүүд тангаргаа өргөж, анхдугаар чуулган нээлтээ хийлээ. Сонгуулийн үеэр хүний эрхийн цөөнгүй зөрчил гарсан гэсэн. Ямар зөрчил илэрсэн бэ. Түүнчлэн өмнөх сонгуулиудтай харьцуулахад ололттой тал байв уу?

-УИХ-ын ес дэх удаагийн ээлжит сонгууль зохион байгуулагдлаа. Сонгох, сонгогдох эрх бол улс төрийн эрх, эрх чөлөөний хувьд маш чухал эрхэд тооцогддог. Яагаад гэвэл, энэ нь ардчилсан улсад л байдаг боломж юм. Ардчилсан улсын иргэн энэ эрхийг баталгаатай эдлэхэд хэд хэдэн нөхцөл бүрдүүлэх ёстой. Нэгдүгээрт сонгох, сонгогдох эрхийг хуулиар баталгаажуулж, саналаа нууцаар, шууд биечлэн өгөх боломжийг бүрдүүлсэн байх ёстой. Дээр нь иргэд мэдээлэлтэй байх нь зүй юм. Мэдээлэл хүртээмжтэй байж гэмээнэ иргэд сонгох эрхээ эдэлнэ. Зөрчил гарвал хянан шийдвэрлэдэг тогтолцоотой байх ёстой.

Энэ удаагийн сонгуулийн сайн тал нь мэдээллийг хүртээмжтэй байлгахыг хичээсэн. Өмнө нь Хүний эрхийн Үндэсний Комисс УИХ болон Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгууль бүрд дүн шинжилгээ, мониторинг хийж, үр дүнгээ танилцуулахдаа ”Мэдээлэл хүртээмжгүй байна. Хүртээмжтэй болгоход талууд анхаар. Ялангуяа зорилтот бүлэг буюу хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, амьжиргааны түвшнээс доогуур орлоготой иргэдэд мэдээлэл хүртээмжтэй хүргэ” гэдэг зөвлөмжийг өгч ирсэн. Хоёрдугаарт, нь ойлгомжтой байдлын асуудал яригддаг байсан. Үүнд ахиц дэвшил гарсан ч нийтэд нь хүртээмжтэй байсан гэж хэлж чадахгүй. Хэдий ийм ч нам, эвслүүд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн санал авах байранд ороод ирэхэд зааварчилгаа өгөх хүнийг ажиллуулсан. Сонгуулийн дүн мэдээг дохионы хэлмэрчтэй дамжууллаа. Өмнө нь хэсэгчилж явдаг байсан шүү дээ. Зарим нам, эвслийн гишүүд өөрсдийн мөрийн хөтөлбөр, танилцуулгын хүртээмжтэй байдлыг нэмэгдүүлэх тал дээр анхаарсан гээд ахиц дэвшил гарсныг дурдах нь зүйтэй байх.

Мөн нэг ахицтай тал нь өмнөх сонгууль бүрээр гардаг байсан хувь хүн рүү чиглэсэн дайралт илт багассан. Үзэл бодол, дэвшүүлсэн бодлого нь зөв үү, буруу юу гэдэг талын шүүмжлэл давамгай өрнөж байсан. Хийсэн ажил нь өөрөө сайн байж чадав уу, өмнө нь хашиж байсан албан ажлаа гүйцэтгэж байх үед нь түлхүү үнэлэлт, дүгнэлт өгөхийг оролдож байсан. Энэ мэтчилэн давуу тал гарсанд иргэдийн хүний эрхийн болон хууль тогтоомжийн талаарх мэдлэг, ойлголт нэмэгдсэнтэй холбоотой. Дээр нь төрийн байгууллагууд мэдээллээ хүргэх тал дээр анхаарч ажиллаж байгаагийн үр дүн гэж хэлж болно.

Зөрчлийн хувьд сонгуулийн хуультай холбоотой нэг хэсэг байгаа юм. Тэгш гараанаас энэ сонгуулийг эхэлж чадав уу гэдэг асуудлыг ярьж байна. Яагаад гэвэл, сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа хэт богинохон учраас өмнө нь улс төрд байсан болон ямар нэг байдлаар олны танил хүмүүст давуу тал боллоо. Анх удаа том тойргоор сонгууль зохион байгууллаа. Том тойрогт танигдаж, иргэдийн итгэлийг хүлээж сонгогдоно гэдэг тогтолцооны хувьд амаргүй даваа. Нэр дэвших болон сонгохтой холбоотой “Намайг бүртгэсэнгүй” гэдэг асуудал Сонгуулийн ерөнхий хороон дээр гарсан. Үндсэн зургаан төрлийн асуудлыг Сонгуулийн ерөнхий хороо тавьж байгаа. Өөр намын гишүүнчлэлтэй байсныгаа солиулаагүй, татварын болон тайлан мэдүүлгээ үнэн зөв бөглөөгүй, шүүхээр авлигын болон ашиг сонирхлын зөрчилтэй гэж үзээд шийдэх тогтоолоор шийдэгдсэн зэрэг шалтгаантай иргэдийг бүртгэхгүй гэж байсан. Зарим нь асуудлуудаа залруулж, нэг хэсэг нь гомдол гаргасан.

Хүний эрхийн Үндэсний Комисс нь зөвхөн иргэдээс ирүүлсэн гомдол мэдээллээр ажилладаг байгууллага биш. Гишүүдийн санаачилга болон жилийн нэгдсэн төлөвлөгөөний дагуу маш олон хяналт хийдэг. Энэ удаагийн ээлжит сонгуулиар харьцангуй цөөн гомдол ирсэн. Тэнцвэртэй мэдээлэл хүргэхгүй байна гэж нэг иргэн гомдоллосон. “Election-2024” руу ороод үзэхээр нэр дэвшигчдийн бүх мэдээлэл байна лээ. Мэдээллийг унших болон сонсох зэрэг хүртээмжийн асуудал яригдсан хэвээрээ байгаа. Дараагийн гомдол нь улс төрийн нам бүртгүүлэхийн тулд 801 хүний гарын үсэг авах ёстой гэж хуульд заасан байдаг. Энэ нь яах аргагүй хүний эрхийн зөрчил. Энэ тоог хэн бодож олсон юм. Энэ нь Үндсэн хуулийн эвлэлдэн нэгдэх эрхийг зөрчиж байна гэж үзсэн. Энэхүү гомдол гаргагч өөрөө сонгуульд нэр дэвшээгүй, зөвхөн иргэн хүний хувиар энэ гомдлыг гаргасан. Түүнчлэн “Миний нэр “түр хасав” гэдэг тэмдэглэгээтэй байна.Сонгогчийн нэрийн жагсаалтад алга” гэдэг гомдол ирсэн.Сонгогчдын хувьд нам болон эвсэл, нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөртэй танилцаж чадсан эсэх нь иргэдээс өөрсдөөс нь шалтгаалж байсан.

-Хүний амь эрсэдсэн нь хүний эрхийн ноцтой зөрчилд тооцогдоно биз дээ?

-Сонгууль зохион байгуулагдсан эсэхээс үл хамаарч хүний амь нас хамгийн чухал. Хүний эрхийн нэн тэргүүн суурь бүх эрхийг хангах гэж хичээдэг нь амьд явах эрх юм. Хүний амьд явах эрхэд санаатай, санаандгүй байдлаар халдана гэдэг нь хүний эрхийн ноцтой зөрчил. Яагаад ийм зүйл болсныг тодруулж, зохих байгууллагаараа шийдвэрлэж, түүнд нь тохирсон шийтгэл ногдуулах ёстой.

-Тусгай хэрэгцээт буюу хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төлөөлөл УИХ-д сонгогдсон нь энэ удаагийн сонгуулийн ахиц дэвшил гэж харж байгаа юу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Энэ удаагийн сонгуулийг хувь тэнцүүлсэн болон мажоритар системийг хослуулан явуулснаараа нийгмийн бүхий л давхаргын төлөөлөл оролцох боломжийг нэмэгдүүлсэн. Өмнөх сонгуулиудаар хөгжлийн бэрхшээлтэй долоон хүн нэр дэвшиж байсан ч сонгогдож байгаагүй. Эмэгтэйчүүдийн хувьд ч парламентын гишүүдийн 17 хувийг бүрдүүлж байсан нь олон улстай харьцуулахад “муу” үзүүлэлтэд тооцогдож байсан. Энэ удаагийн сонгуулийн сайн тал нь эмэгтэй гишүүдийн тоог нэмэгдүүлж чадлаа. Намын жагсаалтад хүйсийн хувьд 1/1 хувь гэсний үр дүнд олон эмэгтэйчүүдтэй боллоо. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хоёр төлөөлөлтэй болсон нь эерэг үзүүлэлт мөн.

-Хүний эрхийг хангаж, хамгаалах нь төрийн үндсэн үүрэг. Төр энэ үүргээ Засгийн газраараа дамжуулж хэрэгжүүлдэг. Харин ХЭҮК нь төр энэ үүргээ хэрхэн хэрэгжүүлж байгаад хөндлөнгөөс, хараат бусаар хяналт тавьдаг байгууллага. Хараат бусаар үйл ажиллагаагаа явуулж чадаж байна уу?

-Засгийн газар буюу гүйцэтгэх эрх мэдэлд Хүний эрхийн Үндэсний Комисс бүрэн хяналт тавих үүргийг хуулиар хүлээдэг. Учир нь хүний эрхийг хангаж, хамгаалах үүргийг гардан хэрэгжүүлэгч нь гүйцэтгэх эрх мэдэл юм.

Тиймээс хүний эрхийн зөрчлийг таслан зогсоохын тулд тогтолцооны шинжтэй хүний эрхийн хариу арга хэмжээг авах ёстой. ХЭҮК нь гүйцэтгэх эрх мэдэлд хяналт тавихдаа шүүхийн хараат бус байдалд нөлөөлөх, оролцох эрхгүй. Түүнчлэн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа, шүүхээс эцэслэгдсэн эрүү, иргэн, захиргааны хэрэгт оролцох ёсгүй. Гэхдээ ёсгүй, эрхгүй гээд бид зүгээр суудаггүй.

Нэг үгээр, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хүний эрхийн зөрчил гарах эрсдэл байна уу, гарсан бол яаж залруулах бэ гэдэг байдлаар хяналт тавьдаг. Тухайлбал, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн гэмт хэргийн гэрч, хохирогч, холбогдогч боллоо гэхэд дохионы хэлмэрч, өмгөөлөгчөөр хангасан уу, эрхийг нь сануулсан гэдгээс эхлээд процессын түвшинд хүний эрх хангагдсан эсэхэд оролцдог. Хүний эрхийн байгууллага үүсгэн байгуулагдаад 23 жил болж байна. Зүйрлэж хэлбэл, хүний эрхийн хувьд оношийг нь тавьдаг газар. Хаана, аль шатандаа тогтолцоо гажиж байгааг, тодорхой кейсийн түвшинд оношилдог. Хүний эрхийн зөрчлийн залруулгыг нь төрийн бүх байгууллага хариуцаж хэрэгжүүлэх үүрэгтэй.

1993 онд батлагдсан Парисын олон улсын зарчим гэж бий. Энэ зарчмаар хүний эрхийн үндэсний байгууллагын хараат бус байдлыг нь хангах ёстой гэж заасан байдаг. Хүний эрхийн байгууллага их онцлогтой. Энэ нь бүх төрийн байгууллагуудтайгаа “найзлаад” явах боломжгүй байдаг. Яагаад гэвэл, хяналт, шаардлага тавьдаг учраас тэр. Санхүү хүний нөөцийн хувьд үйл ажиллагаа явуулах боломжоор хангах. Мөн үйл ажиллагаа, томилгоо нь хараат бус байх ёстой. Бид үйл ажиллагааны шийдвэрээ хараат бусаар гаргаж чадаж байна уу, гэвэл тийм. Гэхдээ төсөв хязгаарлагдмал байсаар байна. Төсөв хязгаарлагдмал байхаар дагаад хүний нөөц хомсдолтой, үйл ажиллагааны цар хүрээ хумигдмал байхаас аргагүй.

-Та бүхэн Шүүн таслах ажиллагааны явцад хүүхдийн эрхийг хангах чиглэлд хэрхэн анхаарал хандуулж байна вэ?

-Бидний идэвхийлэн оролцож буй асуудал бол шүүн таслах ажиллагааны явцад хүүхдийн эрхийг хангах тухай юм. Өөрөөр хэлбэл, тухайн иргэн гэм буруутай нь тогтоогдож шүүхээс ял шийтгүүллээ гэхэд хүүхдийг нь хэн асран хамгаалах вэ гэдэг асуудлыг шийдвэрлэх ёстой. Гэтэл шүүхийн процесст энэ ажиллагаа хийгдэхгүй, орхигдох тал байгаа учир Комисс үүнд анхаарал хандуулж, хяналт тавьдаг.

-Өмнө нь та бүхэн УИХ-д хүний эрхийг хангах хүрээнд зөвлөмжүүдийг хүргэж ирсэн. Энэ парламент хүний эрхийг хангах чиглэлээр хэрхэн ажиллаасай гэж хүсч байна вэ?

-Бид багцалсан 12 үүргийг хуулиар хүлээдэг. Тэр чиг үүргийн нэг нь Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл юм. Бид өнгөрсөн 23 жилийн хугацаанд 23 илтгэлийг бичиж, УИХ-д өргөн барьсан. Илтгэлийн ач холбогдол нь Монгол Улс дахь хүний эрхийн тулгамдаж буй асуудалд мэргэжлийн үүднээс дүн шинжилгээ хийгээд “Ийм ийм асуудал байна. Ийм шалтгаантай юм байна. Тиймээс холбогдох хууль тогтоомжийг шинэчлэх, батлах, найруулах, цаашлаад төсөв мөнгө, хүний нөөцийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх шаардлагтай” гэдэг дүгнэлтийг нотлох кейсийн хамт хүргүүлдэг. Үүний дүнд нийгэмд цөөнгүй үр дүн гарсан. Жишээлбэл, 22 дахь илтгэлийн мөрөөр УИХ-ын 35 дугаар тогтоол батлагдсан. Энэ тогтоолын дагуу хүүхдийн эрхийг хамгаалах, төрийн албан хаагчдын цалинг үе шаттай нэмэгдүүлэх зэрэг нийгмийн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхийг УИХ-аас Засгийн газарт даалгасан. Тогтоолын мөрөөр Засгийн газар үе шаттай арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байна. Тиймээс энэ удаагийн парламентын 126 гишүүд ХЭҮК-ын илтгэлүүдтэй нарийвчлан танилцаасай гэж хүсч байна. Түүнд статистик тоо баримт, кейс, дүн шинжилгээ гээд бүгд бий. Нэг хүний биш салбарынхны хийсэн дүгнэлт бий. Илтгэлд тусгагдсан асуудлуудыг системтэйгээр шийдэхгүй бол хүний эрхийн асуудал шийдэгдэхгүй.

УИХ хууль тогтоох байгууллага. Түүнчлэн хуулийн хэрэгжилтэд хяналт, шалгалт хийх эрхтэй. Нийт 530 орчим хуулиас хүний эрхтэй холбогдохгүй нь ховор. Хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавьж, засч залруулах тодорхой алхмыг УИХ-ын гишүүд хийх боломжтой. Тооны хувьд олон болж байгаагийн хэрэг юу билээ, системтэйгээр асуудлыг шийдэхийн төлөө эхнээс нь зориод явах боломжтой. Их л хүлээлт байна.

-Ял эдэлж буй төгсөх ангийн сурагч өөрөө хүсвэл элсэлтийн шалгалтад оролцох эрхтэй байдаг ч их, дээд сургуульд элсэн сурлцах боломжтой эсэхэд хариулт байдаггүй юм билээ. Энэ тал дээр та ХЭҮК хэлэх вэ?

-Энэ асуудлыг өнгөрсөн жилийн 22 дахь илтгэлд авч үзсэн. Бид одоо байгаа хорих ангиудын нөхцөл боломжийг ярихын зэрэгцээ ял эдэлж буй хүүхдүүд суллагдсаны дараах нийгэм, эдийн засаг, соёлын эрхийг хэрхэн хангах вэ гэдгийг 23 дахь илтгэлдээ ч авч үзсэн. Ял эдэлж байгаа хүүхдүүдийн олонх нь ар гэрийн хараа хяналт сул, асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигч нь хайрхрамжгүй хандсанаас гэмт хэрэгт холбогдсон байдаг. Хүүхдүүд суллагдаж гарсны дараа төрийн систем араас нь хөөцөлддөг тогтолцоо байх ёстой. Гэтэл манай улсад энэ тогтолцоо бэхжээгүй. Үүнд Хүний эрхийн Үндэсний Комисс дүгнэлт хийж, чадамжийн гэрчилгээ олгох, суллагдахаар энгийн амьдралд дасан зохицож, суралцаж, ажил хөдөлмөр эрхлэх боломж олгох ёстойг зөвлөсөн. Төрийн туслалцаа, дэмжлэг зайлшгүй шаардлагатай. Ар гэр, аав, ээжийнх нь нөхцөл байдлыг дүгнэж, ажил хийх, сурах боломжтой эсэхийг тогтоож, боловсролын зээл, тэтгэлэгт хамруулах эсэхийг хэн нэгэн холбон зуучилж, дэмжиж өгөхгүй бол тухайн хүүхдийг гэрт нь шууд хүлээлгэж өгөөд орхичих нь буруу байгаа юм.

Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын болон Хууль зүй дотоод хэргийн сайдын хамтарсан тушаал бий ч хэрэгждэггүй. Яагаад гэвэл, гэр бүлтэйгээ тухайн хүүхдийг нийгэмшихэд нь дэмжинэ, ажилд оруулж, сургана гэх зэргээр есөн төрлийн асуудлыг тусгасан ч төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх төсөв байхгүй юм билээ.

-Хүний эрхийг хангах, хамгаалах нь төрийн үүрэг. Яагаад хүний эрхийг хамгаалах чиглэлд өдийг болтол ахиц гарахгүй байна вэ?

-Системтэйгээр авч үзэхгүй байгаагийн үр нөлөө нь энэ. Цаг зуурын гал унтраах аргацаасан арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэхээр нэгдсэн байдлаар ахиц дэвшил гарах боломж хумигдаж байгаа юм. Монгол Улсад ядуурал буурахгүй байгаа нь ч үүнтэй холбоотой.Ядуурлын шинж байдал нь өөрчлөгдөж байна. Ядуурал нь өөрөө хүний эрхийн зөрчил. Бид эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрх ярьж байна. Амьдралын чанар, баталгаа, хөдөлмөр, орлого, тав тух гэсэн анхан шатны нөхцөлүүдийг хангаагүй цагт бусад эрх ярихад төвөгтэй. Амьдралын баталгаажих түвшнээс доогуур амьдарч байгаа иргэдэд философи, үзэл суртал зэрэг бусад эрхийн талаар ярих хэцүү. Тэр хүмүүст өнөөдөр ажилтай орлоготой байх нь нэн тэргүүнд чухал. Дараа нь бусад асуудлаа шийдвэрлэх. Ямар ч хүн өөрийнх нь өдөр тутмын асуудал шийдвэрлэгдэхгүй байгаа цагт бусад асуудлыг ярих, бодоход хэцүү биз дээ.Улстөрчид ядуурлын үндсэн оношийг тогтоож, системтэйгээр, шалтгаантай нь тэмцэх хэрэгтэй байна. Ядууралд өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд, ахмадууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс, ажил мэргэжилгүй залуус илүү өртсөөр байна. ХЭҮК-ын дэргэд иргэний нийгмийн байгууллагын төлөөллөөс бүрдсэн Иргэний нийгмийн зөвлөл ажилладаг. Энэ зөвлөл 18 гишүүнтэй. Зуданд малаа алдаж, хөдөө орон нутгаас ирсэн сонсголын бэрхшээлтэй залуу хос хотод ажил хийж, цалин хөлс авах, орон байр түрээслэх зэрэгт хүндрэл бэрхшээлтэй байгаа талаар Зөвлөлд хандсан гэдгийг хэлсэн. Зорилтот бүлгийн иргэд бусад энгийн иргэдийг бодвол давхар бэрхшээлтэй нүүр тулдаг. Хүний эрхийн асуудлыг үр дагавар, шалтгаан, хүчин зүйлтэй нь тогтолцооных нь хувьд шийдэхийн тулд алсын хараатай баймаар байна. Хүүхэд хамгаалал гэхэд анхан шатан дээр нь хүн тогтдоггүй. Яагаад гэвэл, ажлын ачаалал, цалин хангамжтай нь холбож үзэж болно. Хүүхэд хамгааллын тухай хуулийг шинэчлэн найруулсан. Нэг асуудал нь мэргэжлийн хүн ажиллах ёстой гэсэн шаардлага бий. Мэдээж мэргэжлийн боловсон хүчин байхгүй. Сургах тухай асуудал яригдана. Хуулийн шинэчилсэн найруулгаар анхан шатны нэгж бүрд хүүхдийн асуудал хариуцсан нийгмийн ажилтан ажиллахаар тусгасан байгаа.

-Энэ жилийн 23 дахь илтгэлд хүний эрхийн ямар асуудлыг илүү чухалчилж тавьсан бэ?

-Бидний 23 дахь илтгэлд долоон үндсэн сэдэв хөндөгдсөн байгаа. Багцлан гурван эрхийг авч үздэг. Энэ илтгэлдээ эдийн засаг, нийгэм соёлын эрхээс эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг онцгойлж авч үзсэн. Бид бүгдээрээ дөжирчихөж. Агаарын бохирдол нь хүүхдүүдэд, дараа үед нэн хохиролтой тулгамдаж буй асуудал юм. Уушгины хорт хавдар гэлтгүй бүх эд эрхтэн өвчлөх, сэтгэн бодох хэвийн үйл ажиллагаа алдагддаг хор хөнөөлтэй. Энэ утаат байдалдаа битгий дасаасай гэж хүсмээр байна. Агаар, ус, хөрс, хогны бохирдлоос сэргийлэхэд анхаарал тавихыг сануулсан.

Байгаль хамгаалагч хүний эрх зүйг ч авч үзсэн. Эдгээр хүмүүсийн эрх зүйн байдлыг хуулиараа хамгаалж өгөөгүй. Ажлын байргүй. Хариуцсан нутгаараа явахад нь мотоциклоор нь хангадаггүй. Сайн дурын үндсэн дээр хийдэг, харьяалал нь хоёр, гурван байгууллагад хамаардаг байх жишээний. Хамгийн ноцтой нь аюулгүй байдал юм. Зөрчил гаргаж буй хүмүүстэй зөвлөлдөх, хүсэлт, шаардлага тавьдаг. Цагдаад мэдээлснээс үүдэн заналхийлэлд шууд өртдөг. Үүний эсрэг хариу арга хэмжээ манайд хангалтгүй байдаг. Байгаль хамгаалагч нар зодуулах, хэл амаар доромжлуулах нь түгээмэл. Төрөөс байгалиа хамгаал гэж үүрэг өгсөн юм бол аюулгүй байдал, хөдөлмөрлөх эрхийг нь сайн хангаж өгөх шаардлагатай.

-Хүний эрхийн хамгаалагч гэж хэнийг хэлэх вэ?

-Хүний эрхийг хамгаалагчид гэж хуулиндаа хүн бүр байж болно гэж үздэг. Хүний эрхийн төлөө тэмцэгч буюу хүний эрхийн хамгаалагч нь хүчирхийллийн эсрэг хүний үндсэн эрх ба хүний эрхийн төлөө зүтгэдэг хүмүүсийг хэлнэ. Сэтгүүлч, өмгөөлөгчид хүний эрх хамгаалагчдын эрх хэрхэн зөрчигдөж байна вэ гэдгийг дараагийн илтгэлдээ авч үзнэ. Сэтгүүлч, өмгөөлөгчид хүний эрх хамгаалах боломжтой хүмүүс.

Л.МИНЖМАА

Categories
мэдээ нийгэм

Элсэлтийн шалгалтад 77 шалгуулагч 800 оноо авчээ DNN.mn

2024 оны элсэлтийн шалгалт орон даяар явагдаж дууслаа.

Энэ жил нийт 35 939 хүн шалгалт өгөхөөр бүртгүүлснээс 77 шалгуулагч хамгийн өндөр буюуу 800 оноо авчээ. Тухайлбал англи хэлний шалгалтад нийт 35 шалгуулагч 800 оноо авсны гурав нь өмнөх оны төгсөгч бол түүхийн хичээлээр улсын хэмжээнд нэг шалгуулагч 800 оноо авсан нь Өвөрхангай аймгийн төгсөгч аж. Химийн шалгалтаар улсын хэмжээнд найм, нийгэм судлалаар 31, газарзүйгээр хоёр шалгуулагч 800 оноо авлаа.
Өндөр оноо авсан шалгуулагчид дунд Улаанбаатар хотоос гадна Архангай, Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Говьсүмбэр, Дорноговь, Дорнод, Завхан, Өвөрхангай, Өмнөговь, Увс, Хэнтий аймгуудаас тус бүр 1-4 төгсөгч байгаа юм.

Categories
мэдээ цаг-үе

Наадамд барилдах бөхчүүдийн бүртгэл үргэлжилж байна DNN.mn

Тулгар төрийн 2233, Их Монгол улс байгуулагдсаны 818, Ардын хувьсгалын 103 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадамд 512 бөх зодоглох бөгөөд барилдах бөхчүүдийг 2024 оны долоодугаар сарын 07-09-ний өдрүүдэд 10:00–19:00 цагийн хооронд Монгол Бөхийн өргөөнд бүртгэнэ. Барилдах бөхчүүд цолны үнэмлэх, иргэний үнэмлэх, цээж зурагтайгаа өөрийн биеэр ирж бүртгүүлнэ.

Хүүхдийн барилдаанд барилдах 16 хүртэлх насны бөхчүүдийг долоодугаар сарын 08-09-ний өдрүүдэд 10:00-18:00 цаг хүртэл Монголын хүүхдийн ордонд бүртгэнэ. Бүртгүүлэхдээ төрсний гэрчилгээ, иргэний үнэмлэх /гадаад паспорт байж болно/, хоёр хувь цээж зурагтай өөрийн биеэр очиж бүртгүүлнэ.

Categories
мэдээ цаг-үе

Хоёрдугаар улирлын НӨАТ-ын баримтын бүртгэл өнөөдөр дуусна DNN.mn

Иргэн та II улирлын буюу дөрөвдүгээр сарын 1-нээс зургаадугаар сарын 30-ны хооронд худалдан авалт хийсэн төлбөрийн баримтаа өнөөдөр буюу энэ сарын 8-ны 23:59 цагаас өмнө амжиж бүртгүүлээрэй.

Ингэснээр танд II улирлын буцаан олголтоо авах эрх үүсэх юм. Харин буцаан олголтын тухайд, баяр наадмын дараа буюу энэ сарын 20-ны дотор олгогдоно гэдгийг Татварын ерөнхий газраас мэдээллээд байна.

Categories
мэдээ цаг-үе эдийн-засаг

Монголын эдийн засгийн чуулган өнөөдөр эхэлнэ DNN.mn

Монголын эдийн засгийн 14 дэх удаагийн чуулган өнөөдөр эхэлнэ. Чуулган Төрийн ордны Их танхим, “Чингис хаан” Үндэсний музейд тус бүр болох бөгөөд эхний өдрийн хуралдаан “Бүсчилсэн хөгжлийн бодлого”-оор эхлэх юм. Улмаар

  • Хөдөөгийн хөгжил ба хоршоо, эрчимжсэн мал аж ахуй,
  • Бүсчилсэн татвар болон хөрөнгө оруулалтын бодлого,
  • Тээврийн дэд бүтэц ба бүс нутгийн хөгжил зэрэг сэдвээр салбар салбараар хуралдана.

Хоёр өдөр болох чуулганд нийт 2000 зочин оролцоно. Тодруулбал, төр, засгийн 300 төлөөлөл, олон улсын 500 зочин, олон улсын байгууллага, ЭСЯ-ны 100 төлөөлөл, хувийн хэвшил 500, эрдэмтэн судлаач 100, оюутны 500 төлөөлөл оролцох юм.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

УИХ-ын гишүүдийн тангаргийн үгийг өөрчилмөөр юм DNN.mn

Монголын парламентын анхны 126 гишүүн тангаргаа өргөлөө. Чилийсэн урт тэр ёслолыг хараад тангаргийн хэд хэдэн үгийг өөрчилчихмөөр санагдлаа.

Нэг. Үндсэн хуулийн 23 дугаар зүйлд “УИХ-ын гишүүний бүрэн эрх нь Төрийн сүлдэндээ тангараг өргөснөөр эхэлж, УИХ-ын дараагийн сонгуулиар шинэ сонгогдсон гишүүд тангараг өргөснөөр дуусгавар болно” гэж заасан. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-ын гишүүнээр сонгогдогч тангаргаа өргөснөөр албан ёсоор УИХ-ын гишүүн болж баталгаажлаа гэж үзэх нь.

Гэтэл түр үнэмлэх буюу албан ёсоор УИХ-ын гишүүн болоогүй хүмүүс “Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн би…” гэж тангараг өргөж байна. Гишүүн болоогүй байж “УИХ-ын гишүүн би..” гэж тангараг өргөхөөр энэ тангараг нь хүчинтэй болох уу, үгүй юу гэж санаа зовж суулаа. Тиймээс “УИХ-ын гишүүнээр сонгогдогч би” гэдэг ч юмуу, эсвэл УИХ-ын гишүүнээр сонгогдох санал авсан би” гэх зэргээр үгийг өөрчилмөөр байна. Юманд учир гэж бий. Худлаа юм худлаа байдаг. Гишүүн биш байж гишүүн би гэхээр энэ нь эргэлзээтэй болчихож байна. Сүүлд тангаргийг нь сануулахлаар би гишүүн болоогүй байхдаа тэрийг чинь хэлсэн шүү дээ гээд бултвал яана.

Хоёр. Тангаргийн үг дээр нэммээр нэг чухал үг байна. “Хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлнэ” гэсэн үг хэрэгтэй байна. Хүний эрхийн тухай үг тангаргийн үгэнд ганц ч алга. Монголын иргэдийг төлөөлж байгаа хэрнээ Монгол Улсын иргэдийн эрхийн төлөөх үг байхгүй байж боломгүй. Энэ нь төлөөлүүлж байгаа бидний эрх, эрх чөлөөнд хамаарахгүй юм шиг эвгүй сонсогдож байна лээ. Тиймээс “Монгол Улс, Монгол хүний эрх, эрх чөлөөний төлөө тууштай тэмцэнэ” ч гэдэг юм уу энэ тухай ганц үг нэмчихмээр юм даа гэж бодож суулаа. Яахав Үндсэн хуулийг чандлан мөрдөнө гэдэгт нь эрх, эрх чөлөө маань багтаж байдаг байх даа гэсэн шүү юм горьдох .

Үнэн чанартаа бид эрх, эрх чөлөөгөө хангуулах гэж, төрийн дарамтнаас хамгаалуулах гэж л өөрсдийгөө төлөөлөн тухайн хүнийг УИХ-ын гишүүн болгон сонгодог. Тэдний авлига авах, ашиг сонирхлын зөрчилтэй байх нь маньд падгүй юм байна гэдгийг өнгөрөгч хавар, өмнөх парламентуудын гишүүд баталчихсан шүү дээ. Өмнөх парламентуудын гишүүд бүгд л “…төрийн хуулийг дээдлэн сахиж, авлига, ашиг сонирхлын зөрчлөөс ангид байж, гишүүний үүргээ чин шударгаар биелүүлэхээ тангараглая” л гэж байсан. Хэд нь авлига ашиг сонирхлын зөрчилтэй холбогдлоо доо. Мөн “Миний бие энэ тангаргаасаа няцвал хуулийн хариуцлага хүлээнэ” гэж байсан. Өнөөдөр хэн нь хуулийн хариуцлага хүлээсэн байна вэ.

Тиймээс сайхан үгээр худлыг халхавчлахаа больё. Ер нь худлыг халхавчилж чадахгүй. Хэзээ нэг цагт илэрдэг юм. Үүний гороор иргэдийн төрд итгэх итгэл алдарч байна. Залуус эх орноосоо дайжиж байна. Өнөөгийн байдлаар 150 мянга гаруй залуус зөвхөн байрны урьдчилгааны төлөө эх орноосоо дүрвэчихээд байна шүү. Урьдчилгаагаа хийгээд эх орондоо ирнэ гэсэн баталгаа хаана байгаа юм бэ. Зүгээр л хэн хэнд нь ирнэ гэсэн хүлээлт байгаа болохоос баталгаа алга. Тиймээс эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэгч, тэмцэгч л өнөө цаг үед хэрэгтэй байна. Энэ үгийг тангаргийн үгэнд зайлшгүй оруулмаар байна.

Гурав. УИХ-ын гишүүнээр сонгогдогч ганцхан төрийн сүлдэнд хүндэтгэл үзүүлэх ёстой. Түүнээс ялсан намын даргад биш. Ерөнхийлөгчид биш. Үүнийг хуульд хоёрдмол утгагүй, ойлгомжтой гэгч нь биччихсэн байгаа. Тодруулбал, УИХ-ын чуулганы хуралдааны Дэгийн тухай хуулийн 22.5-т “Сонгуулийн ерөнхий хорооны дарга илтгэл тавьж, асуулт, хариулт явуулсны дараа насаар хамгийн ахмад гишүүн эхэлж, бусад гишүүн цагаан толгойн үсгийн дарааллын дагуу УИХ-ын гишүүний тангаргийг уншиж, Төрийн сүлдэнд мэхийн ёсолж, төрийн далбаанаас адис авч, тангаргийн бичигт гарын үсэг зурна” хэмээн заасан байдаг.

Гэтэл УИХ-ын гишүүнээр сонгогдогч төрийн сүлдэнд хүндэтгэл үзүүлэхээс гадна Ерөнхийлөгчид хүндэтгэл үзүүлж байна. Мөн өөрсдөө сонгож баталгаажуулах Ерөнхий сайдад хүндэтгэл үзүүлээд байх юм. Үүнийг харсан олон нийт хүндэтгэл үзүүлэх хэрэгтэй, хэрэггүй гэж маргалдана. Зарим гишүүд хуулиа уншсан бололтой төрийн сүлдэнд хүндэтгэл үзүүлээд л больчихож байна. Тэрийг нь харсан түмэн олон нөгөөхөө Еөкийн өмнө үнэн толгой гэдгэр байв гэж ирээд л хөөрөлхөх.

Хууль тогтоогчид эхнээсээ л хуулиа хэрэгжүүлмээр байна. Хуульд тодорхой байгаа зүйлээр нийгмийг талцуулж яах гээд байгаа юм бэ. Ер нь ч ялсан намын даргад бөхөлзөж, мөргөх нь зохимжгүй байна гэдэг үнэн дээ.

Дөрөв. УИХ-ын даргыг сонгохыг ил тод болгомоор байна. УИХ-ын даргыг яаран сандран нэг хоногт баталдаг баймааргүй байна. УИХ-д суудалтай намууд УИХ-ын даргын асуудлаар хуралддаг баймаар байна. УИХ-д суудалтай аль ч намын гишүүнийг УИХ-ын даргад нэр дэвшүүлдэг болмоор байна.

Яагаад тухайн хүнийг нэр дэвшүүлэх болсон тухайгаа олон нийтэд тайлбарладаг болмоор байна. Учир нь УИХ, Засгийн газар, агентлаг улс төрийн намуудын бялуу хуваах газар биш. Тэр дундаа УИХ бол ард түмний төлөөллийн төв байгууллага. Тиймээс Монголын хамгийн ардчилалтай цор ганц газар УИХ баймаар байна. Тэгж нийгэмдээ хүлээн зөвшөөрөгдмөөр байх юм. Гэтэл хэдхэн хүний хөшигний цаадах тохироо, хэдхэн хүний лоббигоор УИХ-ын даргыг томилох нь буруу. Яахав, Ерөнхий сайдын албыг ялсан намын дарга хаших нь зөв. Тэрэн шиг ялсан намын хүн заавал УИХ-ын дарга байж яах гээд байгаа юм. Хамгийн нэр хүндтэй шулуун шударга нэгнээ дарга болгомоор юм. УИХ-ын гишүүн бол намын гишүүн биш ард түмний төлөөлөл гэдгээ одоо хэдүүлээ сайн ойлгомоор байна.

Тав. Тангаргаа өргөхдөө төвхөн, энгийн уншдаг гишүүн мөн ч ховор юм. Монгол хүний зан нь юм байх даа. Тодрох гээд элдэв үг, ааш аяг үзүүлээд л сонин сонин байдалд ороод байх юм. Бүр духаараа шал түг түгхийтэл мөргөж ч байх шиг. Өмнөх парламентын үед Ц.Ананбазар тангаргаа өргөхдөө “…илэрхийлье” гэж хэлээд манай сонинд шүүмжлүүлж байсан. Энэ мэтээр хүчингүй болох үйлдэл их хийж байна. Төвшин сайхан уншаад өнгөрвөл барав биз.

Элдэв маяг гаргаснаар эх оронч гэж үзэхгүй. Хийсэн ажлаар нь л эх оронч гэдгийг нь үнэлнэ шүү дээ.

Зургаа. Эцэст нь туг үнсэх гэдэг эмэгтэйчүүдэд их хэцүү ажил байх юм. Заавал сөхөрч сөгдөж байж үнсэх ёстой гэж хэн хуульчилсан юм бэ. Туг биш, наад хүмүүс чинь бидний сонгож гаргасан төр биз дээ. Бие барьсан дээлтэй, өндөр өсгийттэй тэд арагш, урагш савж уначих гээд гуя хасаа гялалзуулчих гээд хэцүү харагдах юм. Үүнийг төвөггүй болгочихож болдоггүй юм байх даа. Заавал улаан туг үнсүүлж, тэрүүгээр нүүрээ арчих хэрэг юу ч байдаг юм. Өндөрхөн тавцан дээр байрлуулаад л хүмүүст төвөггүй болгочихмоор санагдлаа. Ард түмний төлөөллийг шалан дээр мөлхүүлэн байж туг үнсүүлэх нь та нарын төлөөлөл чинь ийм жижигхэн шүү дээ гэж биднийг даапаалаад байгаа мэт санагддаг юм аа. 126 гишүүний тангараг өргөх ёслолыг бүтэн өдөржин харахад ийн хэдэн бодол төрлөө.

Төр төмбөгөр, ёс ёмбогор гэж үг бий. Дээрх зүйлсээс болж төр, ёсыг дүр эсгэн хуурмаглаад байгаа харагдах юм. Аль болох либерал, хүндээ чиглэсэн үнэн баймаар байна. Өнөө цагт нийцэхгүй байгаа хуучин ёс заншлыг таягдан хаяж, шинэчлэн өөрчилж, хялбар болгож байх нь зөв байдаг. Дэлхий ертөнц бүх зүйл амархан руу явж байгааг бид анзаарах цаг болсон. Үүний нэг жишээ нь, солгой хоолойтой хүн дуулж чаддаггүй байсан бол одоо үгүй. Тэр хүсвэл реппер болж үглэж болно. Уянгалаад дуулаад байх алба үгүй. Заавал тогтсон хэв маягт баригдах гээд зүтгэх, тэр нь болохгүй хийдэл гарахаар хөшигний ард нуух биш. Жаахан либерал, жаахан үнэн баймаар байна.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

Categories
мэдээ цаг-үе

ОБЕГ: Өнгөрсөн долоо хоногт гамшиг, аюулт үзэгдлийн улмаас 17 хүн амь насаа алдав DNN.mn

Улсын хэмжээнд өнгөрсөн долоо хоногт /2024.07.01-08/ нийслэлийн 7 дүүрэг, 19 аймгийн 36 суманд аюулт үзэгдэл, ослын 83 удаагийн дуудлага бүртгэгдсэн байна.

Дуудлагын дагуу төв, орон нутгийн Онцгой байдлын байгууллагын алба хаагчид үүрэг гүйцэтгэж, 18 иргэний амь насыг авран хамгаалсан. Харин гамшиг, аюулт үзэгдлийн улмаас 17 хүн нас барж, 5 хүн гэмтэж бэртсэн байна. Нийт дуудлагын 60 нь гал түймэр, 21 нь хүний үйл ажиллагаатай холбоотой осол, нэг нь ус, цаг уурын гаралтай аюулт үзэгдэл, нэг нь биологийн гаралтай аюулт үзэгдэл байна.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

УИХ-ын гишүүн С.Замира: Эмэгтэйчүүдэд мэдлэг, боловсрол, туршлага дутаагүй, биднийг бүх шатанд хүлээн зөвшөөрдөг хандлага л нийтэд тогтоогүй байна DNN.mn

Иргэний зориг, ногоон намын жагсаалтын дөрвөөр парламентад сонгогдсон, анхны казах эмэгтэй УИХ-ын гишүүн С.Замираатай ярилцлаа.

-Ардчиллаас хойш анх удаагаа казах эмэгтэй хүн төрийн эрх барих дээд байгууллагад орж ирлээ. Өмнө нь ер нь шийдвэр гаргах түвшинд үндэсний цөөнх болсон казах эмэгтэйчүүд орж ажиллаж байсан түүх байдаг болов уу. Таны хувьд энэ Их хуралд орж ирсэндээ сэтгэгдэл ямар байна вэ?

-Юуны өмнө Иргэний зориг, ногоон намыг дэмжиж, бидний төлөө саналаа өгсөн монголчууддаа чин сэтгэлээсээ талархаж байна. Мэдээж үндэсний цөөнх, тэр дундаа эмэгтэйчүүдийнхээ төлөөлөл болж орж ирсэндээ сэтгэгдэл маш өндөр байгаа. Манай казах түмнээс хуучин нийгмийн үед буюу Хорлоогийн Чойбалсан гуайн үед төрийн эрх барих байгууллагад ажиллаж байсан нэг эмэгтэй бий. Энэ хүн яаж яваад Улсын бага хурлын гишүүн болсон нь их сонин түүхтэй. Тэртээ 1950-иад оны үед Хорлоогийн Чойбалсан гуай манай аймагт албан ажлаар очсон юм билээ. Энэ үеэр Х.Чойбалсан гуай казах эмэгтэйчүүдийн нямбай, хөдөлмөрч, соёлтой байдлыг магтаж, цаашлаад казах түмний соёлыг орон даяар таниулахын тулд төрийн эрх барих байгууллагад төлөөлөл оруулах ёстой гэж үзсэн юм билээ. Энэ дагуу тэрбээр Баян-Өлгий аймагт ажиллаж байхдаа нутгийн зон олонтой уулзах үеэр “Та бүхэн Апселен Жамила хэмээх энэ эмэгтэйг сонгоод төрдөө гаргаарай” гэж захисан байдаг. Ингээд казах түмнээс анх Жамила хэмээх эмэгтэй Улсын бага хурлын гишүүн болж байсан түүхтэй. Тэр үеийн Х.Чойбалсан гуай Апселен Жамилатай авахуулсан зураг байдаг. Түүнээс хойш, энэ ардчилсан нийгэм байгуулагдсанаас ч хойш өдий болтол нэг ч эмэгтэй гарч ирж байгаагүй. Дандаа л эрчүүд сонгогдон гарч ирдэг байсан. Миний бие ардчиллаас хойших анхны эмэгтэй УИХ-ын гишүүн болж байна.

-Анхны их хурлын эмэгтэй гишүүн болсноороо мэдээж дараа дараагийн казах эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл орж ирэх замыг та нээлээ гэж харж байгаа. Нөгөөтэйгүүр таны хувьд өмнө УИХ-ын сонгуульд хэд хэдэн удаа өрсөлдөж байсан түүхтэй юм билээ. Энэ талаараа ярихгүй юу?

-Миний хувьд 1996 болон 2004 онд Очирбатын Дашбалбар агсны Монголын уламжлалын нэгдсэн намын нэр дээр УИХ-ын сонгуульд дэвшиж байсан. Тухайн үед бол монголчууд Хувьсгалт нам, Ардчилсан нам гэж мэдэхээс бусад улс төрийн намуудыг төдийлөн сайн таньдаггүй байсан үе. УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшиж байгаа учраас намаа олон нийтэд танилцуулах гол зорилготой л сонгуульд оролцож явлаа. Таны хэлдгээр казах эмэгтэйчүүд маань улс төрийн манлайлал үзүүлж, шийдвэр гаргах түвшинд орж ажиллах боломж бүрэн байна. Юутай ч миний хувьд анхны замыг нь татлаа. Араас минь олон мундаг казах эмэгтэйчүүд улс төрийн манлайлал үзүүлэн орж ирнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Анхны казах эмэгтэй УИХ-ын гишүүн гэдэг утгаараа өөрөө том үлгэр дуурайл болж, төр, түмнийхээ төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэх болно гэдгээ хэлмээр байна.

 

-Хамгийн сүүлд та 2004 онд нэр дэвшиж байсан гэхээр нэлээд хугацааны дараа дахин нэр дэвшсэн байна шүү дээ. Ер нь энэ сонгуулийн өмнө ямар байдлаар ИЗНН-ын жагсаалтад бичигдэх болсон юм бэ. Танд мэдээж санал тавьсан болов уу. Ер нь яагаад сонгуульд оролцох болов?

-Юуны өмнө ардчилсан тогтолцоонд шилжээд 34 жил өнгөрлөө. Энэ хугацаанд ер нь яагаад казах эмэгтэй УИХ-д ард түмний төлөөлөл болоод гарч ирэхгүй байгаа юм бэ гэдгийг улс төрийн намууд, тэр дундаа ИЗНН анхаарч харсан байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын сонгууль болгоноор манайхаас гурван эрэгтэй хүн гар гараасаа хөтлөлцөөд л парламентад очдог. Жендерийн хувьд ийм жишиг тогтчихсон байсан гэсэн үг. Тиймээс яагаад эмэгтэйчүүд УИХ-д орж ирэхгүй байна, орж ирэх замд нь яг юу саад болоод байна вэ, мэдлэг, боловсрол, улс төрийн оролцоо дутагдаад байна уу гэдэг судалгааг сонгуулийн өмнө казах түмний дунд явуулсан юм билээ. Ингэхэд ерөөсөө мэдлэг, боловсрол дутсан юм байхгүй. Гарч ирэх боломж бололцоо нь нээлттэй байсан. Тиймээс ИЗНН-ын хувьд анх надад санал тавьсан. Таныг бид манай намын жагсаалтад орж, сонгуульд нэр дэвшээсэй гэж хүсч байна гэсэн.

-Санал тавьсны үндсэн дээр сонгуульд оролцох шийдвэрээ та хувьдаа гаргасан байна, тийм үү…?

-Яг санал тавихад нь бас шууд хүлээж аваагүй л дээ. Учир нь манай том охин маань Ардчилсан намын гишүүн. Бүр АН-ын хэрэг эрхлэх газарт нь мөн адил анхны казах эмэгтэй болж ажиллаж байсан. Ингээд хүүхэд төрүүлээд улмаар аймгийн АН-ын даргын алба хашсан. УИХ дахь АН-ын бүлэгт ч ажилласан. Том охин маань улс төрийн идэвхтэй ингэж явж байсан болохоор манай нөхөр “Хоёулаа энэ сонгуулиар охиноо дэмжье. Охин маань сонгуульд оролцохоор болчихвол миний хань улс төр лүү ороод яах билээ” гэж бид хоорондоо ярилцсан л даа. Үнэхээр ч охин маань залуу хүн, мэдлэгтэй хүн. Иймэрхүү маягтай сонгуулийн өмнө байж байсан. Гэтэл охин маань намаасаа дэмжлэг авч чадаагүй. Мэдлэг, боловсрол дутсандаа биш л дээ. Эмэгтэй хүн гэдэг талаасаа бас бус зүйл явсан байх гэж боддог. Ингээд охин маань надад хэлсэн “Би нэгэнт намаасаа явах боломжгүй болсон учраас та ИЗНН-ын саналыг хүлээж аваад өөрийнхөө бодлого, үзэл санаагаа олон түмэндээ хүргээд явбал зүгээр биш үү” гэж. Ингээд л ИЗНН-ын квотод орсон.

-ИЗНН-ыг дэмжсэн иргэд энэ сонгуулиар их байсан. Тиймдээ ч парламентад дөрвөн суудал авлаа. Цаашдаа ч улс төрийн томоохон амжилтуудыг үзүүлж явах нам гэж судлаачид харж байгаа. Яг энэ сонгуулиар барьсан гол бодлого юу байв?

-ИЗНН-ын хувьд ард түмэнд нэг зүйлээрээ маш их таалагдсан гэж боддог. Тэр нь цэвэр нэр төр. Үнэхээр улс төрийн янз бүрийн хир толбо байхгүй, нэр төр нь сэвтээгүй ийм улс төрийн хүчин байсан учраас иргэдийн хувьд ИЗНН-ыг илүүтэй дэмжсэн болов уу гэж бодож байна. Цаашдаа ч илүү дэмжинэ. Сонгуулийн өмнө намын дарга Б.Батбаатар маань маш богино хугацаанд намаа бэхжүүлж, бодлого, мөрийн хөтөлбөрөө тодорхойлж явсан. Бидэнд бол маш богино хугацаа байлаа шүү дээ. Өнөөгийн улс төрд квот худалдаж авах битгий хэл намыг мөнгөөр авах тохиолдол цөөнгүй бий. Манай нам харин квотоо мөнгөөр худалдаагүй. Яг цэвэр мэдлэг боловсрол, судалгаа, иргэдийн санал хүсэлтийн дагуу л нэр дэвшигчдээ тодруулсан. Ямар нэгэн бохир улс төрөөс ИЗНН түүхэндээ хол явсан. Тиймээс л нэр төр нь цэвэр, улс төрийн хэр толбо тогтоогүй нам учраас иргэд таатай хүлээн авлаа.

-Таны хувьд УИХ-ын гишүүн боллоо. Цаашдаа ямар бодлого барьж ажиллах төлөвлөгөөтэй байна вэ?

-Хаана ч тэр иргэд маань амьжиргаагаа болгочих гээд нэг бизнес эхлүүлье гэхээр хаадаг, янз бүрийн зөвшөөрөл шаарддаг. Бөөн асуудал болж бизнес нь эхлээд хөл дээрээ босоогүй байтал татвараар дарамталдаг. Ийм нөхцөл байдалд яаж хувийн хэвшил хөгжих билээ дээ. Яаж иргэдийн амьдрал дээшлэх билээ. Монголд хүн хүссэнээрээ хөдөлмөр эрхлээд амьжиргаагаа сайжруулах боломж хаалттай байгаа учраас л нийгэмд хоёрхон давхарга бий болсон гэж боддог. Нэг талдаа баян, эсвэл ядуу. Дундаж давхарга гэдэг зүйл бараг байхгүй болж. Ерөөсөө л хүнийг сайхан амьдрах тэр боломж, бололцоо, орчныг нь л төр бүрдүүлэх үндсэн үүрэгтэй шүү дээ. Тэгэхээр сүүлийн гуч гаруй жил Монголын төр энэхүү үүргээ хангалттай сайн биелүүлж ирсэнгүй гэж үзэж байна. Үүний тод илрэл нь ард түмэн өнөөдөр ядуу амьдарч байна, тийм үү. Тэгэхээр энэ асуудлыг шийдэхийн төлөө л миний бодлого, үйл ажиллагаа, зарчим чиглэнэ. Ингэхдээ өнөөгийн эрх баригч нам эсвэл төр, засгийн үйл ажиллагаа, шийдвэрийг жадлан эсэргүүцээд, шүүмжлээд байхгүй. Болж байгааг нь дэмжээд, болохгүйд нь хэлэх үгээ хэнээс айхгүйгээр хэлээд явна. Миний хувьд асуудлыг шийдэхийн төлөө л аль болох эвсэж ажиллана. Бие биетэйгээ сөргөлдөх биш бодлогын мэтгэлцээн өрнүүлж төрийн ажлыг явуулах ёстой. Хууль ч тэр, төрийн бодлого ч тэр сөргөлдөх бус эвсэж л гарах учиртай.

-Улсын хүн амын 3.9 хувийг казах түмэн эзэлж байгаа. Үүн дотор эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь ямар байдаг вэ?

-Нийт казахчуудын 50 гаруй хувь нь эмэгтэйчүүд шүү. Ер нь эрчүүдээсээ арай ахиухан байдаг.

-Эмэгтэйчүүд нь их байдаг гэлээ. Тэгвэл энэ олон эмэгтэйчүүдээс өнөөг хүртэл яагаад шийдвэр гаргах түвшинд гарч ирж чадахгүй байв. Үүний шалтгааныг та юу гэж харж байна вэ?

-Нэг талдаа мөнгөний нам гэж байна, тийм үү. Намд хэн илүү мөнгө төлнө тэр нь дээшээ явдаг ийм сонин тогтолцоо руу улс төрийн намууд маань орчихсон байна. Харин тэрхүү мөнгийг хэн гаргаж ирээд байна гэхээр ихэнхдээ эрчүүд. Эмэгтэйчүүдийн хувьд мөнгө төлөөд улс төрд явах боломж тэр болгон байхгүй. Тэд хэчнээн бизнес хийгээд мөнгөтэй болсон ч гэсэн улс төр лүү гэхээс илүү гэр бүл рүүгээ чиглүүлдэг. Бүр шулуухан хэлэхэд, эмэгтэйчүүд маань хулгай ч хийхгүй. Нөгөө талдаа улс төрийн намд ч бай, хаана ч эрчүүд илүү давамгай эрх эдэлж ирсэн. Тухайлбал, орон нутагт эмэгтэй намын дарга байна гэж сонсож байсан уу. Саяхан л Ховд аймгийн Засаг даргаар анхны эмэгтэй томилогдлоо. Өөрөөр намын дарга, аймгийн Засаг дарга болсон эмэгтэй байгаа юу. Ганц нэг сумын Засаг дарга л эмэгтэй байгаа. Миний хувьд Ховдын Засаг дарга байсан Э.Болормааг аль ч нам нь хамаагүй эмэгтэй хүн гараад ирлээ гэдэг утгаараа тухайн үед маш их дэмжиж, сэтгэгдлээ бичиж байсан хүн. Тэгэхээр яагаад өнөөг хүртэл эмэгтэйчүүдийн улс төр дэх, тэр дундаа шийдвэр гаргах түвшин дэх оролцоо бага байж ирэв гэхээр монголчууд маань эмэгтэй хүнийг бүрэн дүүрэн хүлээн зөвшөөрөх хандлага төдийлөн сайн тогтоогүйд байгаа юм болов уу гэж боддог. Энэ асуудал зөвхөн манай аймагт ч биш шүү дээ. Монгол Улс даяараа л ийм хандлагатай байгаа нь надад харагддаг. Тэгэхээр юуны өмнө эмэгтэйчүүдээ хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй байна. Энэ хандлагад суралцах, дэлгэрүүлэх шаардлага байна гэж үзэж байгаа. Эмэгтэйчүүдийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа учраас нөгөө талдаа бид угаасаа дэвшээд эрчүүд маань гаргахгүй шүү дээ гэдэг буруу ойлголт төлөвшчихсөн өдийг хүрлээ л дээ. Тэгэхээр аль аль талдаа буруу зөрүү ойлголт, хандлага, төлөвшлөө өөрчлөх цаг үе ирсэн. Эхнээсээ өөрчлөгдөөд явж байна. Илүү сайн өөрчлөгдөх хэрэгтэй юм болов уу.

-Таны хувьд эдийн засагч мэргэжилтэй хүн. Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжлийг юу гэж бодож явдаг вэ?

-Монгол Улсын гол хэрэглээ, гол эдийн засгийн суурь нөөц бол мал аж ахуй. Миний хувьд 1994 онд арьс, ширний үйлдвэртэй байлаа. Арьс ширээрээ гутал, савхи үйлдвэрлээд нэлээд сайн ажиллаж байсан. Тэр үед хонины нэхий долоон мянган төгрөгт хүрсэн гээд бод доо. Адуу, үхрийн шир 12-15 мянган төгрөгт хүрч байсан. Өнөөгийн мөнгөний ханшийг бодоход тухайн үед нэлээд үнэтэй байсан байгаа биз. Гэтэл өнөөдөр арьс, шир, малын гаралтай түүхий эдийн бүтээгдэхүүн үнэд хүрч байгаа билүү. Бараг бүгд хог дээр хаягдаж байна. Арьс, шир, малын гаралтай бүтээгдэхүүн гэдэг бол алтнаас үнэтэй зүйл байхгүй юу. Хамгийн чухал нь энэхүү түүхий эдээ мал өөрөө бий болгож байна. Бий болгохын тулд хүнээс ямар ч хүч, хөрөнгө зарцуулагдахгүй, зардал гарахгүй гэсэн үг. Тэгэхээр түүхий эдийн ийм баялаг нөөцтэй салбараасаа эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаад экспортлох юм бол маш их мөнгө Монгол Улс руу ороод ирнэ. Энэ боломжоо бид ашиглах шаардлагатай байна.

-Анхны 126 гишүүнтэй парламент байгуулагдаж, даргаа томилчихсон. Одоо Засгийн газраа байгуулах гэж тал бүрийн улс төр явагдаж байна. УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд Засгийн газар ямар байдлаар байгуулагдах ёстой гэж үзэж байгаа вэ?

-АН, МАН, ХҮН хамтраад Засаг байгуулах гэж байна гэсэн бусадтай адилхан мэдээлэлтэй байгаа. Миний хувьд юу гэж харж байна вэ гэхээр МАНАН яаж үүсч байлаа гэдгийг ард түмэн санаж байгаа. МАНАН бүлэглэл ерөөсөө хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсанаас болж л үүссэн. Тиймээс энэ чиглэл рүү асуудлыг аваачиж огт болохгүй. Үнэхээр цэвэр Монгол Улсынхаа төлөө, ард түмний төлөө зүтгэе, ажиллая гэсэн сэтгэл байвал МАН-ын хувьд хамтарсан ч хамтраагүй ч хийнэ. Тэгэхээр хамтрах эсэхийг миний хувьд мэдэхгүй ч хамтарлаа гээд гарах үр дүн юу байхав гэдгийг цаг хугацаа харуулна биз. Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдлаа гэхэд хоёр дахь МАНАН үүсэх үү, эсвэл үнэхээр том төслүүдээ хэрэгжүүлээд улс орныхоо төлөө ажиллаад явах уу гэдгээ л сайн бодох хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр манай улсад тогтолцооны нэг том гажиг үүссэн байна гэж би харж байгаа. Миний хувьд тэртээ 1990 онд Монгол Улс ардчилсан тогтолцоотой, эрх зүйт төртэй, чөлөөт зах зээлийн нийгэм байгуулахаар хувьсгал хийсэн гэж боддог. Гэтэл өнөөдөр буюу гуч гаруй жилийн дараа энэхүү хувьсгалын маань үзэл санаа, чиг баримжаа нь алдагдаад учир нь олдохгүй тогтолцоо руу орчихсон байна. Өөрөөр хэлбэл, бид өнөөдөр ардчилсан нийгэм гэж ярьсан атлаа капиталжсан нийгэм рүү орчихсон явж байна. Ардчилсан нийгэм гэдэг бол хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн, хүнлэг, энэрэнгүй нийгэм биз дээ. Гэтэл нэг талдаа баяждаг нөгөө талдаа ядуурдаг, өвчин зовлонтой, амьдрах битгий хэл амьсгал авахад хүндхэн нийгэм болсон байна. Тэгэхээр энэ тогтолцооны гажигаа бид засах хэрэгтэй. Засахын тулд хүнлэг, энэрэнгүй ёс суртахууныг түгээн дэлгэрүүлэх шаардлагатай байна. Үүнийг дагаад шударга ёс, тэгш боломж нийгэмд бүрдээд ирнэ. Эхлээд бид хүнлэг, энэрэнгүй байх хэрэгтэй байна гэсэн үг. Ийм сэтгэл, ийм ёс суртахуунтай болчихвол улстөрчид ч тэр, ер нь хүн бүр нэгнээ хайрладаг болно. Нэгнээ хүндэтгэдэг болно. Нийгэм өөрөө хүнлэг, энэрэнгүй болчихвол шударга ёс тогтоно, боломж хүн бүрд тэгш олгогдоно. Авлига алга болно.

-Тэгэхээр хамгийн чухал нь хүнлэг, энэрэнгүй нийгмийг бүрдүүлэх болж байна, тийм үү?

-Яг тийм. Дараагийн нэг зүйл бол бид чөлөөт зах зээлтэй нийгэм байгуулчихсан гэж бодсон чинь одоо юу болсон байна вэ. Монгол Улсад амьдарч байгаа хүн бүр, өрх бүр чөлөөтэй бизнес хийгээд амь амьжиргаагаа дээшлүүлэх боломжтой байна уу. Харамсалтай нь тийм боломж нөхцөл буюу орчин нь одоогоор бүрэлдээгүй байна. Тэгэхээр энэ парламентын хийх ёстой гол ажил бол хүн бүр, өрх бүр бизнес хийх боломж, орчинг нь бүрдүүлж өгөхөд чиглэсэн эрх зүйн өөрчлөлтүүдийг хийх хэрэгтэй гэсэн үг. Миний хувьд хууль тогтоогчийнхоо үүргийг энэ чиглэлд барьж ажиллана. Магадгүй миний дээрх хэлсэн бүхэн буруу байж мэднэ. Би өөрийгөө зуун хувь зөв ярьж байна гэж тулгахгүй. Энэ бол цэвэр миний хувь хүний бодол шүү. Засгийн газрын тухайд өнөөдөр Монгол Улсад ийм олон яам, сайд, дарга огт хэрэггүй байх гэж боддог. Нэг яам шинээр нэмж байгуулж байхаар түүгээрээ нэг том эмнэлэг барь л даа. Эрүүл мэндийн салбар үнэхээр доошоо орсон нь үнэн. Эмчилгээ нэхсэн өвчтэй хүмүүс боломжтой нь гадаад руу гарч эмчлүүлэхийг зорьж байна. Боломжгүй нь өвчинтэйгөө тэмцээд өнөө маргаашийг өнгөрүүлсээр байна. Гэтэл албан тушаал, эрх мэдлийн төлөө асар их хөрөнгөөр яам, сайд нэмж төрийг улам томруулах шаардлага байхгүй болов уу гэж боддог. Ядаж бид Монгол Улсдаа хэдэн мянган хүнд нэгэн зэрэг үйлчлэх орчин үеийн технологи, тоног төхөөрөмжтэй том эмнэлэг барьж болохгүй гэж. Өөрсдөө барьж чадахгүй бол чаддаг улсынх нь эмнэлгийг оруулаад ирж болно. Ядаж л гадагшаа чиглэх валютын урсгал дотооддоо эргэлдэнэ шүү дээ. Тэгэхээр иймэрхүү шийдвэр, зарчим дээрээ бид анхааралтай тогтох хэрэгтэй. Бодох хэрэгтэй. Сэтгэл гаргах хэрэгтэй байна.

Э.МӨНХТҮВШИН