АН-ын Хууль эрх зүйн асуудал хариуцсан нарийн бичгийн дарга О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.
-АН-ын дотоод асуудлын талаар ярилцлагаа эхэлье. Танай нам хагаралтай байгааг бүгд мэднэ. Нийгэмд тамга тэмдэг, эрх ашгийн маргаан мэт харагдаж байгаа ч мөн чанартаа үзэл бодлын ялгарлаар хоёр талд гарчихаад байна уу?
-Хуульч хүний хувьд хуулийн хүрээнд асуудлыг яримаар байна. Намын дотоод хагарал хэзээ бий болсон гэдгээс эхэлье. 2020 оны долдугаар сард АН сонгуульд ялагдаад намын дүрмийн дагуу С.Эрдэнэ гэдэг хүн хариуцлага хүлээж тамгаа түр хүлээлгэж өгөөд, намын даргын сунгааг явуулсан. Ингээд сонгогдсон хүн нь намын даргаа аваад яв гэсэн шүү дээ. Нам шинэчлэгдэх ёстой. Харамсалтай нь энэ шинэчлэлийг хийхээсээ өмнө хэн шинэчлэх ёстой вэ гэдэг асуудлыг шийдэх ёстой байсан. Яагаад гэвэл аль ч нам эхлээд удирдлагын асуудлаа шийдчихээд тэр хүн нь цааш авч явдаг. Тэгэхээр М.Тулгат гэдэг хүнийг АН-ын их хурлаар баталгаажуулсан. Гэтэл нөгөө талд О.Цогтгэрэлийг сонгосон байсан. Бүх улс өөрийн гэсэн хууль, дүрэмтэй. Хэрэв хууль дүрмийнхээ дагуу аль талд байна гэдгийг тохироод явчих ёстой. Хэн тохирохгүй байна гэдэг нь асуудал болчихоод байгаа юм. Жишээлбэл, эрх мэдэл нь үү, хууль, дүрэм, журам нэгдүгээрт байна уу гэдэг нь хамгийн том асуудал. С.Эрдэнэ байнга хэлж байгаа. “О.Цогтгэрэл нь ч байна уу, М.Тулгат нь авна уу хамаагүй. Гол нь дүрэм журмынхаа дагуу хурлаа хийгээд сонгогдоод яв” гэдэг. Тэгэхээр өнөөдөр нам хагарсан гэдэг ойлголт биш. Хэсэг бүлэг этгээд намын эрх мэдлийг авах гэж намын гишүүдийг талцуулсан үйлдэл харагдаад байгаа юм.
-Хоёр тал ширээний ард суугаад ярилцсан удаа байна уу?
-Миний хувьд энэ намын хууль эрх зүйн асуудал хариуцсан нарийн бичгийн дарга хүн. Нөгөө талын хүмүүсээс нэг нь ч над руу сайн дураараа утасдаад, “Алив О.Баасанхүү чи хуульч хүн байна даа, сууж байгаад бүгдээрээ ярилцъя. Үнэхээр бидний буруу бол намын төлөө буулт хийе. Бидний зөв бол үүнийгээ цааш нь авч явна. Цаана байгаа хүмүүстээ ойлгуул” гэж хэлэхгүй байгаа.
-Улсын дээд шүүх АН-ын дараагийн даргыг бүртгэхгүй гацаагаад байгааг та юу гэж харж байна вэ. С.Эрдэнэ мэдээллийнхээ үеэр Үндсэн хуулийн Цэцэд хандана гэж байсан?
-Улсын дээд шүүх яаж бүртгэх вэ гэдэг журмаа баталчихсан. Тэр журмаараа бичиг баримт өгсөн хүмүүс хуучин шиг хуралдаанд оролцоод өөрсдийгөө тайлбарлах эрх нь байхгүй. Өгсөн бичгийн хүрээнд шийдвэр гаргахдаа нийт шүүгчдийн бүрэлдэхүүнээр шийдэх ёстой. Нэг удаа шийдсэн. Шийдэхдээ хоёр тал зэрэг материал өглөө. Тийм учраас асуудлаа дахин нягтал гээд буцаасан. Бид нягтлаад өгсөн. Зөвхөн илтгэл шүүгчийн зүгээс “Бүх шүүгчийн хуралдаанд орох шаардлагагүй анхны зөрчил арилаагүй байна” гэж хэлээд байгаа. Үүнийг буруу гэж үзэж байна. Энэ бол шүүн таслах үйл ажиллагаа биш. Журмаараа бол би хэдэн ч удаа бичиг өгч болно. Тэд бүх шүүгчдийн хуралдаанаараа оруулаад зөвхөн бүх хуралдааныхаа дүгнэлтийг тогтоол хэлбэрээр нь танилцуулж байх ёстой. Бидний зүгээс Улсын дээд шүүхийн ялангуяа захиргааны шинжтэй тогтоол шийдвэрийг Үндсэн хуулийн Цэцэд маргаан үүсгээд явах эрхтэй.
-Танай намыг эвлэрээд ирвэл бүртгэнэ гэсэн шаардлага тавиад байгаа шүү дээ. Намын дотоод асуудалд Дээд шүүх оролцох хуулийн зохицуулалт байдаг юм уу?
-Дээд шүүх бүх гишүүдийн хуралдааны тогтоолоо бидэнд өгөх ёстой. Тогтоол өгөхгүйгээс болоод бид дараа дараагийнхаа хуулийн байгууллагаар эрхээ хамгаалуулах эрх маань хаагдаад байна. Тиймээс энэ асуудлыг хурдан шийдээсэй гэж хүсч байна. Тэгээд ч улс төрийн намын дотоод асуудалд Дээд шүүх ордоггүй. Зөвхөн хууль, дүрмийн дагуу байна уу гэдэг нь чухал. Түүнээс “Тэр дүрмээ баримтлаад хийсэн аливаа шийдвэрийг таатай хангасан байна, таагүй хангасан байна” гээд улс төрийн намын бүхэл бүтэн үйл ажиллагааг, тэр дундаа эрх зүйн чадамжийг хагас байдалтай байлгаж болохгүй. Тэгээд ч наймдугаар сарын 10-нд мэдэгдэл хийхэд дахиад Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнөх дүр зураг үүсчих гээд байна. Тиймээс уг асуудлыг Дээд шүүх хурдан шийдээсэй гэж хүсч байна.
-Б.Пүрэвдорж гишүүн, З.Нарантуяа, Х.Тэмүүжин нар намынхаа эв нэгдлийг хангахын тулд онц их хурал хуралдуулахыг уриалж намын гишүүдээс 100 мянган гарын үсэг цуглуулж байгаагаа мэдэгдсэн. Ингэхэд хоёр талд гарсан АН эвлэрэх боломжтой гэж үзэж байна уу?
-Х.Тэмүүжин Хууль зүйн сайд байсан, З.Нарантуяа, Б.Пүрэвдорж нарыг бодоход туршлагатай, АН-ын урдаа барих улстөрчдийн нэг учраас хүндэлж байгаа. Эв нэгдлийн төлөө ямар нэгэн алхам хийх гэж яваа бол хүндэтгэж, аль болох өөрийнхөө талаас боломжороо дэмжмээр байгаа юм. Хамгийн гол нь бүх юм хууль, дүрмийн дагуу байгаасай гэж хүсч байна. Дүрэмд 100 мянган хүнээс гарын үсэг цуглуулаад онц их хуралдаан хуралдуулах эрхтэй гэж бичсэн юм уу, бичээгүй юм уу. Аливаа улс төрийн нам бол анхдугаар их хурлаа хийгээд дараа нь Улсын дээд шүүхэд бүртгүүлээд хуулийн этгээдийн эрхээ авдаг байгаа. Энэ дагуу дүрмээ тодорхой хэмжээгээр өөрчлөөд, засч, шинэчлээд явдаг. Тухайн нам, хуулийн этгээд татан буугдаагүй цагт тэр дүрэм нь намын үндсэн хууль гэсэн үг. Тэгэхээр хууль дүрэмд нийцүүлэн үйл ажиллагаа явуулаасай гэж хүсч байна. Өөрөөр хэлбэл, үнэхээр эвлэрэх ёстой гэвэл бүх талаа уулзуулаад, хэвлэл мэдээллийг байлцуулаад олон нийтийн өмнө зөвшилцөл хийж болох юм. Яагаад гэвэл хууль дүрмийн дагуу бүх юм хийгдэх ёстой. Тэрнээс хэдэн зуун мянган ч гарын үсэг цуглуулсан бай онц их хурал хуралдуулах тухай АН-ын дүрэмд огт байхгүй. Үүнийг зохион байгуулах нь хүчин төгөлдөр хуулийн этгээдийн хувьд боломжгүй. Шинээр нам байгуулах гэж байгаа бол өөр асуудал.
-Сөрөг хүчин сул ажиллаж байна гэсэн шүүмж байнга хүртдэг. Яаж ажиллах ёстой вэ?
-Сөрөг хүчний хувьд сул байна гэдэгтэй би санал нэг байгаа. Сөрөг хүчин гэдгийг зөвхөн АН гэж хэлмээргүй байна. Өнөөдөр МАН хэт үнэмлэхгүй олонх болчихсон. Ерөнхийлөгчтэй, Ерөнхий сайдтай, УИХ-ын даргатай, парламентад 62 суудалтай ийм үед бүх нам сөрөг хүчин юм гэж бодож байгаа. Ковидоор жишээ авахад өдөрт 1000 гаруйгаар илрээд долоо, найман хүн нас бараад байна гэж яриад байгаа. Бодит байдал дээр тийм биш гэж бодож байна. Яагаад гэвэл 700 хүнтэй эмнэлэгт 1100 хүн хэвтэн эмчлүүлж байна. Энэ бол шинжилгээ авч байгаа хүмүүс нь бага байна. Эсвэл худлаа мэдээлэл өгөөд байна уу. Миний хувьд ингэж хардах эрх байгаад байна. Ногоон нам, Бүгд найрамдах нам ч байдаг юм уу зөв зүйлийн төлөө нэгдэн сөрөг хүчин байдлаар эрх баригчдад хяналт тавьж явахгүй бол өнөөдөр энд магадгүй Монгол Улс хэмжээлшгүй эрхт засагтай болох тал руугаа орж байна. Дарангуйлал бол үүсчихсэн байна. Тиймээс үүнийг анхаараасай гэж хүсч байна. Өнөөдөр би өөрөө хүртэл сөрөг хүчний нэг төлөөллийн хүн. Өөрийгөө хүртэл хангалттай ажиллаж байна гэж бодохгүй байгаа. Тэгэхээр сөрөг хүчин гэдэг бол АН биш шүү. Бүх хүн, бүх намыг хэлж байна.
-Нөхөн сонгуульд М.Тулгат даргатай АН-аас Б.Гарамгайбаатар, О.Цогтгэрэл даргатай АН-аас М.Хүдэрбаатар нарыг нэр дэвшүүлэхээр яригдаж байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн гашуун туршлага бий. Эрх баригчдын мэхэнд унахгүйн тулд нөхөн сонгуульд оролцохоосоо өмнө дотоод зөрчлөө нэг мөр шийдэх ёстой юм биш үү?
-Энэ тал дээр надад албан ёсны мэдээлэл алга. Өөрөөр хэлбэл, О.Цогтгэрэл гишүүний талд зогсож байгаа хүмүүс хэнийг дэвшүүлэхээ юу гэж яриад явж байгааг би мэдэхгүй. Миний ойр орчимд байдаг хүмүүсийн тухайд одоогоор ямар нэгэн хүний тухай яриагүй байна. Өөрөө дэвших сонирхолтой хүмүүс олон байгаа. Тухайлбал, Б.Гарамгайбаатар гишүүн асан дэвших үү гэвэл албан ёсоор яригдаагүй. Түүний тухайд хувь хүний байр сууриа илэрхийлэхэд хоёр удаа Хэнтий аймгаас сонгогдсон хүн. Хэнтийд асар их хөрөнгө оруулалт оруулж, орон нутгаа аймаг шиг аймаг болгож чадсан гэж боддог. Б.Гарамгайбаатар гуайг олон жил хонгилоор чирээд үнэнд гүйцэгдэж буруугүй гэдэг нь тогтоогдсон. Ер нь ажил хийсэн хүнийг хонгилоор чирэх буруу. Ийм тохиолдолд тэр хүн хэнтийнхээ төлөө ажиллах юмсан гэх нь буруу биш гэж бодож байна. Нөхөн сонгуульд хэнийг нэр дэвшүүлэх асуудал албан ёсоор яригдаагүй гэдгийг дахин хэлье.
-Ерөнхийлөгчийн сонгуульд АН-аас С.Эрдэнийг нэр дэвшүүлсэн. Гэтэл Дээд шүүх С.Эрдэнийн тамга тэмдгээ хүлээлгэж өгсөн намын даргыг бүртгэхгүй байгаа. Хэрэв С.Эрдэнэ хүчин төгөлдөр бус намын дарга гэж үзсэн бол Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцуулахгүй байх байсан. Үүгээрээ М.Тулгат даргатай АН албан ёсных гэж харагдаж байгаа. Хэрэв үгүй бол У.Хүрэлсүх ялалт байгуулсан Ерөнхийлөгчийн сонгууль хүчин төгөлдөр бус болно хэмээн Б.Гарамгайбаатар гуай ярьж байсан. Харин та хуульч хүний хувьд үүнд ямар дүгнэлт өгөх вэ?
-Бүх шүүгчдийн хуралдаанаар нэг удаа ороод буцаагдсан. Бид засан сайжруулах ёстой бүгдийг засаад дахиад өгсөн. Энэ нь гурав, дөрөв дэх удаагаа давтагдаж байгаа. Ийм тохиолдолд нийт шүүгчдийн хурал хийгдээгүй байгаа учраас би хувьдаа Дээд шүүх зөвшөөрөхгүй байна гэж шууд дүгнэж чадахгүй. Харин хуралдаанд оруулахгүй байна гэж дүгнэж байгаа. Яагаад гэвэл, Улсын дээд шүүхийн хэн ч бай заавал хуралдаанд оруулах үүрэгтэй. Энэ бол хэрэг хянан хэлэлцэх процесс биш. Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч байна уу, энгийн шүүгч нь байна уу энд давуу эрх эдлэх эрхгүй. Өөрөөр хэлбэл, тэд улсын бүртгэгчийн үүргийг хүлээж байгаа хүмүүс шүү дээ. Улс төрийн намуудын тухай хуулиар Дээд шүүх нь улс төрийн нам дээр бол улсын бүртгэгчийн үүрэг хүлээнэ гэж цорын ганц онцгой эрх олгосон байдаг. Тиймээс ирсэн материалыг аваад дамжуулах л үүрэгтэй. Гэтэл тэрэнд дүгнэлт хийгээд болно, болохгүй гээд Дээд шүүхийн хуралдаанд оруулахгүй байх эрх байхгүй. Одоогоор хуралдаанд оруулахгүй байгаа учраас шууд таны асуусан зүйлд шууд дүгнэлт өгч чадахгүй байна. Магадгүй нийт шүүгчдийн хуралдаанаар бүртгэхгүй байвал Б.Гарамгайбаатар гуайн хэлсэн шиг дараагийн шат хүртэл явахаас өөр гарц үлдэхгүй гэж харж байгаа. Яагаад гэвэл хуулийн хоёр ойлголт байдаг. Нэг нь “Де юре”, нөгөө нь “Де факто” гэж. Байгаа байдлаараа хүлээн зөвшөөрөгдөхийг “Де юре” гэдэг бол “Де факто” нь албажих гэсэн утгатай үг. Үнэхээр М.Тулгат даргатай АН нь хууль ёсны хүчин төгөлдөр гээд тогтоогдоод явчихсан байгаа. Де факто болгох гээд бид тогтоол буюу Улсын дээд шүүхийн шийдвэрийг хүлээж байна. Тэгэхээр Дээд шүүхийг хурдан Де фактогоо гаргаач ээ гээд байгаа юм. Хэрэв Де факто нь эсрэг гарчихвал Де юрегээсээ зөрчөөд бид зайлшгүй хоёр дахь шатны арга хэмжээ рүү орох болно.
-Архангай аймгийн Засаг даргыг огцруулсан асуудалд төв намаас ажлын хэсэг томилогдон шалгаж байгаа гэл үү. Энэ талаар мэдээлэл өгөхгүй юү. Түүнийг огцруулахад хүргэсэн чулууг хаанаас шидсэн бол?
-Төрийн эрх мэдлийг хуйвалдааны замаар авч болохгүй. Энгийн байгууллагаар яривал, тухайн хүнд хариуцлага тооцох гэж байгаа бол ямар нэгэн хүндэтгэн үзэх шалтгаантай байхад нь асуудлыг хэлэлцэж болохгүй гэдэг. Гэтэл Архангай аймгийн Засаг дарга коронатай тэмцэж яваад, өөрөө тэр халдварыг аваад эзгүй хойгуур нь асуудлыг оруулж шийдсэн байна лээ. Дайнаар ярих юм бол хүнд шарх авчихаад байхад нь түүнийг сайн байлдсангүй гээд торгуулийн суман руу шилжүүлчихэж байна. Ийм бүдүүлэг байж болохгүй. Тиймээс би Архангайнхан энэ хууль бус үйлдэлдээ илүү нухацтай хандах ёстой гэж харж байна. Ер нь цаашдаа төрийн байгууллагыг, төрийн албыг хуйвалдааны замаар авах гэсэн аливаа үйлдэлтэй бид хатуу тэмцэнэ. Мэдээж, шат шатандаа хянах ажлын хэсгүүд гараад явж байгаа.
-Л.Оюун-Эрдэнийн толгойлж буй Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар дүн тавих вэ?
-Өнөөдөр ард иргэдийн амьдрал өөрчлөгдсөн үү. Л.Оюун-Эрдэнэ даргын ахалж байгаа МАН-д санал өгсөн хүмүүсээс тодорхой хариулт ирнэ байх. Яриад байсан, амлаад байсан наад зах нь маскгүй зунаа хийж чадсан бил үү.
-Шинэ Ерөнхийлөгч ажлаа авангуутаа 25 улсад томилох Элчин сайдуудын нэрс оруулж ирсэн. УИХ-ын гишүүн байсан хүний хувьд энэ томилгоонд та ямар байр суурьтай байна вэ?
-25 улсын Элчин сайдыг томилсон нь зөв гэж бодож байгаа. Гэхдээ хэн хэнийг томилсон бэ гэдэгт шүүмжлэлтэй хандана. Би ОХУ-д томилогдсон Ө.Энхтүвшин гэдэг хүнийг нөгөө 24-өөсөө арай дөнгүүр нь юм уу даа гэж харж байгаа. Хойд Солонгост томилогдсон хүний тухайд бол “Энэ хүн томилогдохгүй бол өөр хэнийг томилох билээ дээ” гэж бодох жишээний. Гэтэл үнэхээр ажлыг нь дүгнэдэг үйл ажиллагааг нь сайжруулдаг гэдэг утгаараа Унгарын Элчин сайдад нэлээд чадалтай залууг чөлөөлж байгааг нь хараад харамссан. Ялангуяа гурав дахь хөршийн гол орны нэг АНУ-д томилсон Элчин сайдыг ойлгоогүй. Монгол Улс сүүлийн 30 жилийн түүхэнд орчин үеийн дипломат бодлогыг барьж хэрэгжүүлэх чадвартай мянга мянган боловсон хүчин байгаа. Миний хувьд дипломат албанд албан бусаар ажиллаж байсан. Монгол дахь Японы ЭСЯ-ны хуулийн зөвлөхөөр, Гадаад бодлого аюулгүй байдлын байнгын хорооны гишүүн, Ази, Номхон далайн парламентын холбооны дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүний хувьд дипломат ёс, харилцаа, мессэж, дүгнэлт шийдвэрүүдийг Гадаад яаманд дөнгөж орж ажиллаж байгаа шинэ дипломатуудын дэргэд мэднэ. Гэтэл надаас 100 дахин дор хүн Элчин сайдад томилогдож байна гэдэг бол Монгол Улс шившгийн хөндий рүү орчихов уу гэж харж байгаа. Мэдээж улстөрчийн хувьд харагдах, хандлага өөр байгаа ч гэсэн энэ 25 хүн тус бүр дээр нь үнэлэмж байгаа. Хаана, хэнийг томилохдоо дахин анхаараач ээ гэж хүсч байна. Ерөнхийлөгч дахин нэг анхаарна биз дээ.
-Та хэвлэлийн бага хурал хийх үеэрээ Х.Нямбаатар сайдыг нэг ч шүүгчид хариуцлага тооцоогүй гэж хэлсэн. Үүнийгээ дэлгэрүүлэхгүй юү?
-Би нэг зүйлийг хүсч байна. Бидний санах ой найман секунд байж болохгүй. Мэдээж, шударга ёсны төлөө тэмцэх сонирхолтой мянга, мянган хүн байгаа. Энэ дотор маш цөөхөн хүн эрх мэдэлд хүрдэг. Тэр хүмүүс ярьж байсан, амлаж байсан зүйл нь үнэн байв уу, худлаа байсан уу гэдгийг дахиад харах ёстой. “Цензургүй яриа” гэдэг нэвтрүүлгээр шүүгчдийн тухай маш ноцтой зүйл ярьсан. Гурван давхрын шүүгчдийн тухай асуудал хөндсөн. Дээрээс нь хууль шүүхийн байгууллагын янз бүрийн асуудал ч ярьсан. Эцэст нь Замын-Үүдийн мафи дээр буух шив дээ. Тиймээс би нөхөр ёсны хувьд, хүн ёсны хувьд бусдаасаа түрүүлж боломжоо авсан хүний хувьд “Та амласнаа биелүүлээч ээ” гэж хүсч байгаа юм. Яагаад гэвэл ард түмэнд эргэлзээ төрчихлөө.
Шүүх засаглал шударга байх ёстой. Шүүх засаглал шударга байхын тулд шүүж байгаа шүүгч нь өөрөө шударга байх ёстой. Тэгэхээр улс төрд гарахын тулд шүүж байгаа шүүгч, хянаж байгаа хуулийн байгууллагуудыг алдаатай гэсэн бол үүн дээр нэг цэг тавиач ээ. Хэрэв буруу бол уучлал гуйчих. Зөв бол бушуухан шийдчих. Тэгэхгүй бол ямар ч тохиолдолд би эргэлзсээр байх болно. Яагаад гэвэл энэ хүний буруутгаж байсан хүн нь өнөөдөр намайг буруутгах гээд сууж байна гэж бодно.