Хүнийн эрхийн үндэсний комиссын дарга Ж.Бямбадоржтой ярилцлаа.
-Монголд хүний эрхийн байдал ямар байна. Ялангуяа хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын явцад сэжигтэн болоод саатуулагдаж байгаа хүмүүсийн эрх хэр зөрчигдөж байна вэ?
-Хүний нийгэм байгаа цагт аливаа зөрчил байдаг. Үүний адил хүний эрхийн зөрчил байж л байдаг. Гагцхүү ардчилсан нийгэмтэй улс юм бол хүний эрхийг дордуулсан хуультай байж болохгүйг дэлхий нийтээрээ шаарддаг л даа. Төрийн байгууллага нь хүний эрхийг зөрчиж болохгүй. Зөрчсөн тохиолдолд тэрийгээ нэн даруй арилгадаг байх хэрэгтэй. Арилгасныхаа дараа хохирсон бол нөхөн олговрыг олгодог байх ёстой. Тиймээс Хүний эрхийн үндэсний комисс хууль бусаар хоригдож, эрх нь зөрчигдсөн хүмүүсийн өмнөөс хуулийн байгууллагад төлөөлөн нэхэмжлэл гаргаад нөхөн төлбөрийг нь олгуулж байгаа. Хамгийн сүүлд гэхэд хүн амины хэрэгт сэжиглэгдэж 570 хоног хоригдсон хүнд манайх төлөөлөн нэхэмжлэл гаргаад, хоёр шатны шүүхээр 81 сая төгрөгийн нөхөн олговор олгуулсан. Ер нь жилд 2-3 гурван хүнийг төлөөлөн нэхэмжлэл гаргаад нөхөн олговор олгуулж байна.
Хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын явцад сэжигтэн, яллагдагч болоод цагдан хоригдож байгаа хүмүүсийн эрхийн асуудал олны анхаарал татаж, байнга яригдаж, хэл ам дагуулсаар байна. Хүн хэрэг хийсэн бол хуулинд заасан ял шийтгэлээ эдлэх л ёстой. Харин тухайн хэргийг нь шалгах явцдаа, ял шийтгэл оногдуулахдаа, эдлүүлэхдээ хүний эрхийг өчүүхэн ч зөрчиж болохгүй. Хуульд заасан албадлагын арга хэмжээ хэрэглэхээс биш хүний нэр төрд халдах, зодож, зовоох, төрөл төрөгсөд хамаатан саданд нь халдаан хэрэглэх зэрэг зүйл ардчилсан Монгол Улсад хэрхэвч байж таарахгүй.
-Сэжигтнүүдийг урт хугацаанд саатуулах, цагдан хорих анги дамжуулан хорьдог явдал хүний эрх зөрчсөн асуудал уу?
-Энэ бол хоёр талтай л асуудал. Өнөөдөр шинжлэх ухаан техникийн ололтыг тэр болгон хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын шатанд ашиглаж чадахгүй байна. Нөгөө талаас гэмт хэргийн гаралт их байна. Ялангуяа хулгай, дээрмийн хэрэг дийлэнх хувийг эзэлдэг. Ийм нөхцөлд нэг хүнийг тодорхой хугацаагаар хорьдог. Тодорхой нотлох баримттайгаар бариад авахаар хулгай, дээрмийн хэрэг дээр цаана цаанаасаа олон хэрэг дамжаад гараад байдаг. Үүнээс болж тухайн хүн удаан хугацаагаар хоригддог. Мөн томоохон дуулиантай авлигын хэрэг дээр удаан хугацаагаар хорих асуудал ч байна. Түүнчлэн мөрдөн байцаагчдыг хэрэг илрүүлэхийг дээр дороос шаардах, шахалт үзүүлэх явдал их байна. Мөрдөн байцаалтад саад учруулах, нотлох баримтаа устгах, мэдүүлгээ үгсэн нэгтгэх гэх зэрэг шаардлагын үүднээс хорьдог шиг байгаа юм. Аль болох цагдан хорих аргыг хэрэглэхгүй, гадуур батлан даалтад байлгаж, мөрдөн шалгах ажиллагаагаа явуулдаг болох чиглэлийг түлхүү баримталмаар байна. Улсын хэмжээнд тоо аваад үзэхээр цагдан хорих асуудал багасч байгаа юм. Өмнө нь аймгуудын цагдан хорих байранд 30-50 хүн цагдан хоригддог байсан. Өнгөрсөн тав, зургаан сард баруун гурван аймгаар явахад энэ тоо эрс буурсан үзүүлэлт харагдаж байна лээ.
Эрүүдэн шүүх гэдгийг манай УИХ-ын зарим гишүүн шал өөрөөр ойлгодог юм байна. Хүнийг улаадсан төмрөөр хайраад л, Солонгосын түүхэн кинон дээр гарч байгаа шиг хүнийг тамлан зовоож, орилуулаад л, манай түүхэн дэх Манжийн үеийн есөн эрүү тулгаад л байвал эрүү шүүлт гэж үздэг юм шиг ойлголт одоо хаана ч байхгүй. Олон улсын конвенцийн агуулга чинь эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж шийтгэхгүй байлгахад чиглэгдсэн байдаг шүү дээ. Энэ ойлголтуудыг чинь олон улсын гэрээ конвенциор тогтоогоод өгчихсөн юм. Энэ дагуугаа нэгдэн орсон улс орнуудаас биелүүлэхийг шаарддаг. Манайд нилээд түгээмэл байгаа хэлбэрүүд бол айлган сүрдүүлдэг, эрх чөлөөнд нь халдаж зоддог, сэтгэл зүйн дарамтад оруулдаг, удаан хугацаагаар хорьдог, цагдан хорих анги дамжуулдаг, хэрэг нь шүүхээр шийдвэрлэгдээгүй байхад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цацаж, нийгмийн уур амьсгал бүрдүүлдэг, гэр бүлд нь халдахыг оролддог зэрэг болно.
Монгол Улсын хуулинд ч байгаа. Олон улсын гэрээнд ч тусгасан. Тэр хүн чинь тухайн хэрэг үйлдсэн газраа гэр бүл төрөл төрөгсөдтэйгээ ойрхон цагдан хоригдож, өмгөөлөгч, гэр бүлийн гишүүдтэйгээ байнга харьцаж байх эрхтэй. Бас хүмүүсийн сэтгэл зүйд Төв аймаг, Зүүн хараагийн цагдан хорих гэж аймаар газар байдаг шиг ойлголт төрүүлээд байх юм. Тийм биш. Нөхцөлийн хувьд харьцангуйгаар адилхан болгох шаардлагыг тавиад захаасаа гайгүй болж байгаа. Гагцхүү нөгөө хүмүүс өмгөөлөгчтэйгээ тэр болгон уулзаад байх боломжгүй. Шүүхээр гэм буруутай нь тогтоогдоогүй учраас ар гэрийн эргэлт авч байх ёстой. Тэр боломж нь хязгаарлагдмал болчихдог. Тийм л шаардлагын үүднээс тухайн нутаг дэвсгэр дээр нь тухайн цагдан хорих байранд байлгах ёстой гэдэг шаардлагыг бид тавьдаг. ХЭҮК-оос УИХ-д өргөн мэдүүлсэн 13 дахь илтгэлдээ ч бид зөвлөмж болгосон байх жишээтэй.
-Газрын тосны газрын дарга агсан Д.Амарсайхан саатуулагдаж байгаад амиа алдсанаас хойш хорих байранд хоригдож буй хүн нас барах тохиолдол удаа дараа гарлаа. Хүний эрхийг зөрчиж байгаа хэлбэр биз дээ?
-Ер нь хорих ангид хүн нас барах тохиолдол гардаг. Тэр нь ямар нэгэн хорих байгууллагын буруутай үйл ажиллагаанаас юм уу, эсвэл эрүү шүүлт, хууль бус үйл ажиллагаанаас болж хүн нас барсан тохиолдол нэг ч байхгүй. Гагцхүү суурь өвчнөөс болж байна. Харин Амарсайханы хувьд хүний эрхийн том зөрчил болсон гэдгийг хавар болсон Хүний эрхийн дэд хорооны хурал дээр тодорхой ярьсан шүү дээ.
-Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авч чадахгүй байдлаас болж нас барж байгаа юм биш үү?
-Тийм зүйл огт байхгүй. Эмнэлгийн тусламж үзүүлдэг. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар бол өөрийн том эмнэлэгтэй. Хорих ангиудад анхан шатны тусламж үйлчилгээ үзүүлэх бололцоотой. Бүр болохгүй тохиолдолд гурав дахь шатны эмнэлгүүдэд харгалзагчтайгаа харуул хамгаалалтын дор хэвтэж эмчлүүлэх шаардлага гарч байгаа.
-Ерөнхий сайдын туслах Тулгын асуудал юу болсон бэ. Тэрээр хорих ангид саатуулагдаж байх хугацаандаа эмнэлгийн тусламж авахын тулд танай байгууллагад үүрүүлж ирсэн гэсэн. Энэ тухай Байнгын хорооны хурал дээр хэлж таны байсныг сонслоо л доо. Үүнийг тодруулах гэсэн юм?
-Тулгын тухайд ээж нь хэвлэлийн бага хурал хийснийхээ дараа манайд гомдол гаргасан. Бид газар дээр нь очиж шалгасан. Эмнэлгийн дүгнэлт гарсан байсан. Гурав дахь шатлалын эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлэх ёстой гэж. Тэгээд явж чадахгүй, 461 дүгээр ангийн эмнэлгээс үүрч авчран манай ажилтантай уулзалтын өрөөнд уулзуулсан байсан. Бид энэ асуудлыг Ерөнхий прокурорт хандаж, нэн яаралтай арга хэмжээ авч өгөхийг хүссэн л дээ. Энэ асуудлыг Ерөнхий прокурорын газраас Нийслэлийн прокурорт шилжүүлсэн байна лээ. Ингээд Нийслэлийн прокурорын газраас арга хэмжээ аваад Тулгыг Сонгдо эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлж байна гэсэн хариу бидэнд мягмар гаригийн өглөө ирсэн. Асуудал ингэж л шийдэгдээд явж байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, харуул хамгаалалтын дор зайлшгүй шаардлагатай эмчилгээг нь хийлгээд явах хэрэгтэй гэсэн үг. Түүнээс тэр хүний хэрэг хийсэн эсэх нь бидний асуудал биш. Харин төрийн тодорхой албадлагын арга хэмжээнд орсон үедээ эрх чөлөө нь зөрчигдөж байна уу гэдэгт бид анхаарч байгаа юм.
-ТЕГ-ын Сөрөх тагнуулын дарга асан Д.Цогтбаатарын хэрэг олны анхаарлын төвд орсон. Танайд хоёр ч удаа захидал өгсөн боловч хариу өгөхгүй байна гэж байна лээ. Та түүний захидалтай танилцаж үзэв үү?
-Д.Цогтбаатарын тухайд хэргийн асуудлаар бичээд байгаа. Бид түүний хэрэг хийсэн, хийгээгүй тухайд нь оролцох ёсгүй. Харин хэрэг мөрдөн шалгах явцдаа түүний эрхийг зөрчсөн үү, эрүү шүүлтэд өртүүлсэн үү гэдэг талаас нь л гомдлыг нь шалгах үүрэгтэй. Найруулагч Бадамрагчаа нарын гурван иргэнийг төрийн эрхийг хууль бусаар авахыг завдсан тухай кино хийж байсан гэдэг үндэслэлээр эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байсан шүү дээ. Д.Цогтбаатарын хэрэг үүнээс үүдэлтэй юм билээ. Бадамрагчаагийн хэрэг цагаадангуут эргүүлээд тэр үед тагнуулын албанд ажиллаж байсан хүмүүст эрүү үүсгээд шалгаж байгаа юм байна гэж ойлгож байгаа. Хэргийн асуудал бидэнд огт хамаагүй. Гагцхүү хүнийг эрүүдэн шүүж, тарчлаан зовоож болохгүй.
-АТГ-ын дэд дарга Б.Хурц хувийн өс хонзонгийн улмаас өөрийг нь удаан хугацаагаар хорьж, хууль зөрчөөд байгаа талаар Д.Цогтбаатар захидалдаа бичсэн байсан л даа. Энэ нь түүний эрх зөрчигдөөд байгааг хэлээд байгаа юм биш үү?
-Тэрийг тогтоох боломж бидэнд байхгүй. Үүрэг ч байхгүй. Манай ХЭҮК-ын тухай хуулинд хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах, шүүх шатанд байгаа хэрэг маргааны талаарх гомдлыг хүлээж авахгүй гээд тодорхой заасан. Харин тухайн иргэн хоригдох явцад эрх нь зөрчигдөж байвал бид хүлээж авдаг.
-Манай улс Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж шийтгэхийн эсрэг конвенцийн нэмэлт протоколд нэгдэх тухай Байнгын хороогоор хэлэлцэж байна. Энэ тухай мэдээлэл өгөхгүй юу?
-Энэ конвенцид манайх нэгдэж ороод 10 гаруй жил болж байна. Харин одоо нэмэлт протоколд орж байгаа юм. Үүний гол ач холбогдол нь гэвэл эрүүдэн шүүхийн эсрэг, урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаанд оролцох үндэсний байгууллагыг байгуулах асуудал байгаа юм. Тэр нь Монгол Улсад ХЭҮК байхаар оруулж байгаа. Гэхдээ ганц хорих ангид биш. Ерөөсөө эрх нь хязгаарлагдсан хүмүүст хамаатай. Энд хорих газрууд, сэтгэцийн өвчтэй хүмүүсийн эмчилгээ сувлигааны газар, тухайн улсад нэвтэрч чадахгүй байгаа визийн зөрчилтэй ч юм уу асуудалтай иргэдийг түр саатуулдаг байр зэрэгт чөлөөтэй нэвтэрч хяналт шалгалт хийдэг болох юм. Хорих ангиудад энэ үйл ажиллагааг ХЭҮК одоо ч хэрэгжүүлж байгаа.
-Шүүхийн шинэчлэлийн хүрээнд УИХ-аар багц хуулиудыг хэлэлцэж байна. Эдгээр хуулиуд батлагдан гарвал ач холбогдлыг нь та хэрхэн харж байна?
-Юуны төлөө байнгын ажиллагаатай парламенттай билээ дээ. Яаралтай энэ олон хуулиудыг иж бүрнээр нь гаргах хэрэгтэй байна. Ингэхгүйгээс болоод нөгөө шинэчлэл хийсэн арга хэмжээнүүд үр дүнгээ өгөхгүй, харин ч буруу ойлголт өгөөд байна. Тиймээс Эрүүгийн байцаан шийтгэх тухай хууль, Гэмт хэргийн тухай хууль гэх мэт хуулиудыг нэн яаралтай гаргахгүй бол болохгүй байна. Монгол Улс 2012 оны 12 дугаар сард цаазаар авах ялыг халж, конвенцио баталсан. Урьд нь Ерөнхийлөгч уучлал үзүүлсэн тохиолдолд хуулинд зааснаар 30 жилийн хорих ялаар сольдог байсан. Харин одоо нэгэнт цаазаар авах ялгүй болсон болохоор 25 жилийн ял оногдуулдаг болсон. Уг нь үүний оронд хугацаагүй хорих ял хэрэглэх тухай яригдаж байсан. Энэ хуулийг яаралтай оруулж ирэх ёстой байтал Гэмт хэргийн тухай хууль нэг мөсөн оруулж ирнэ гээд хоёр жил боллоо. Үүнээс болоод олон хүндрэлтэй асуудал гарч ирж байна. Нэг хэсэг хүн 30 жилтэй сууж байна. Нөгөө хэсэг нь 25 жил авсан байдаг. Цаазаар авах ялыг халсан нь зөв. Харин ихэнх орнууд хугацаагүй хорьдог. Тухайн хүний ялыг тодорхой хугацааны дараа эргэж хараад, бололцоотой бол сулладаг хуультай. Манайх ч тэр концепцоор санал оруулсан. Одоог хүртэл УИХ энэ талаар хуулийг батлах үйл ажиллагаагаа явуулж чадахгүйгээс хүний эрх зөрчигдсөөр байна.
-Хэрэгт холбогдсон хүмүүс саатуулагдаж байх хугацаандаа өмгөөлөгчтэйгээ чөлөөтэй ярилцаж байх өрөөтэй болсон нь хүний эрхийг дээдлэх нэг том ажил гэж байсан байх аа. Үр дүнгээ яаж өгөх вэ?
-Энэ бол хэдэн жил хөөцөлдөж явж байгаад хийж байгаа ажил юм. Нэг ийм яриа байдаг юм. Хэргээ таслуулсан хүнд хандаж “Төгсгөлийн хэлэх үг байна уу” гэж асуухад “Одоо юу байхав дээ, хэлэхгүй байя гэсэн болгоныг прокурор хэлчихлээ. Хэлье гэсэн болгоныг өмгөөлөгч хэлчихлээ” гэсэн байгаа юм. Ийм л байх ёстой. Тиймээс өмгөөлөгч нь утсаар яриад, нарийн ширийн юмаа ярьж чаддаггүй. Харин прокурор бол хуулийн дагуу бүхий л үйл ажиллагаагаа ямар ч аргаар хийж болдог. Ийм байж таарахгүй. Тэр хүнийг хамгаалах ганц хүн бол өмгөөлөгч байгаа юм. Илэн далангүй ярьж, уулзах боломжийг бүрдүүлэх ёстой. Жишээлбэл, тэнд бид ямар шаардлага тавьдаг вэ гэвэл тусгай өрөөнд уулздаг байх ёстой. Сонсч чагнадаг төхөөрөмж байх ёсгүй. Харин аюулгүй байдлыг нь хянах шаардлагын үүднээс видео бичлэг хийж болно.
М.МӨНХЦЭЦЭГ