Э.Болормаа: Шударга ёсыг сахиулж, санаачилсан ажлынхаа үр дүнг гаргаж тултал ажиллана DNN.mn

Ховд аймгийн Засаг дарга Э.Болормаатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Жил бүрийн зун, намар Ховдын тарвасыг амтлах хүсэл хүн бүхэнд байдаг. Энэ намар аймгийн хэмжээнд хичнээн га талбайгаас тарвас хураан авсан бэ. Цаашлаад энэхүү брэнд бүтээгдэхүүнийг эдийн засгийн хувьд хэрхэн хөгжүүлэх ёстой гэж бодож байна вэ?

-Тэгэлгүй яах вэ. Яах аргагүй Ховдын намрыг тарвасгүйгээр төсөөлшгүй. Яг өнөөдрийн байдлаар Ховд аймаг ургац арвинтай тэр дундаа брэнд болсон тарвасаар элбэг сайхан намар болж байна. Манай аймаг нийт 3200 орчим тариаланчинтай гэсэн судалгаа бий. Үүний 700-аад нь энэ жил 500 гаруй га талбайд зөвхөн тарвас тариалсан. Одоогийн байдлаар 3000 орчим тонныг хурааж авсан мэдээтэй байгаа. Энэ жил тарвасын анхны үнэ нэг кг нь 4000 төгрөг байсан бол одоо 400-700 төгрөг болж буурсан. Ховдын хөрсөнд ургасан тарвас бусад аймагт тариалсан тарвасаас илүү амттай гэж үздэг. Тиймээс тарвасаар жүүс ундаа, хатаамал, компот зэрэг бүтээгдэхүүн хийж аль ч улиралд хэрэглэх шийдлийг эрэлхийлж байна. Одоогоор хоёр ч газар туршилтаар “тарвасын хатаамал” хийсэн. Цаашдаа сав баглаа боодлыг нь шийдэж дахин боловсруулсан бүтээгдэхүүн хийх зорилт бий. “Тарвас” эвент зохион байгуулж аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, Ховдын тарвасыг газар зүйн заалттай болгох зэрэг ажлыг үе шаттай хийж байна.

-Өнгөрсөн жил Ховд аймгийн зарим суманд өвөлжилт, хаваржилт хүндэрсэн. Энэ жилийн хувьд цаг агаар ямар байх төлөвтэй байна. Өвөлжилтийн бэлтгэл ажил эхэлсэн үү?

-Энэ оны 10 дугаар сараас 2024 оны нэгдүгээр сар хүртэлх цаг агаарын нөхцөл байдлын мэдээ урьдчилсан байдлаар гарсан байгаа. Хүйтний улирлын төлөв байдлаар 11 дүгээр сард олон жилийн дунджаас хүйтэн. 10, 12 дугаар сард олон жилийн дунджийн орчим харин хур тунадасны хувьд 12 дугаар сард олон жилийн дунджийн орчим бусад хугацаанд харьцангуй бага орох төлөвтэй байгаа

Үүнээс харахад өвөлжилт харьцангуй хүндрэл багатай байх болов уу гэж харж байгаа. Гэхдээ эрсдэлийг тооцож бид бэлтгэлээ сайтар хангах нь зүйн хэрэг. Өвөлжилтийн бэлтгэлийг бид ХАА-н болон төв суурин газрын гэсэн хоёр чиглэлээр бэлтгэж байна. Сүүлийн таван жилийн хугацаанд хийсэн судалгаанаас үзэхэд Ховд аймаг 58-60 мянган тн хадлан бэлтгэж байсан бол өнгөрсөн жил 68 мянга гаруй тн хадлан бэлтгэж, төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлсэн. Харин энэ жилийн тухайд Ховд аймгийн малчид 58.6 мянган тонн хадлан бэлтгэхээр төлөвлөснөөс одоогийн байдлаар 60 гаруй хувьтай үргэлжилж байна. Хадлан бэлтгэх ажил хөдөөгийн сумдад харилцан адилгүй түвшинд өрнөж байгаа. Тухайлбал, Булган суманд ойролцоогоор 90 хувьтай явж байгаа бол Буянт, Мянгад суманд 40-60 хувьтай. Аймгийн хэмжээнд 1000 тн хадлан бэлтгэхээр ажиллаж байна. Малчдын хувьд ч гэсэн өнгөрсөн өвөл, хаврын хүндрэлээс сургамж авч өөрсдийн хэрэгцээний өвс тэжээлийг хангалттай хэмжээнд бэлтгэн нөөцөлж байгаа нь сайшаалтай байна. Мөн адил төв суурин газрын бэлтгэлийг ч сайтар хангаж шугам сүлжээг шинэчлэх, засварлах зэрэг ажлыг үе шаттай хийж байна даа.

-Саяхан Ерөнхий сайд орон нутагт ажилласан. Томилолтын хүрээнд ямар ажлууд яригдсан вэ?

– Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ томилогдсоноосоо хойш анх удаа манай аймагт ирж ажилласан. Энэ үеэрээ “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний хөгжлийн төв”-ийг нээж, “Шинэ Ховд” Үйлдвэрлэл технологийн паркийн бүтээн байгуулалтын ажилтай танилцлаа. Үүнээс гадна орон нутгийн иргэд хөдөлмөрчидтэй уулзсан. Зарим иргэд маш бүтээлч саналыг уламжилж байсан бол зарим нь харин тодорхой асуудалд шүүмжлэл хэлж, албаны төлөөллүүдээс холбогдох хариултаа авсан. Энэхүү уулзалт нь 5-6 цагийн хугацаанд маш ажил хэрэгч байдлаар үргэлжилж, бүтээн байгуулалтын ажлын төлөвлөлт, Ховд аймаг төдийгүй Монгол Улсын хэмжээнд хэрэгжүүлж буй томоохон ажлын талаар ярилцсан юм. Ерөнхий сайд хөдөө орон нутаг, аймгуудаар явж, иргэдийнхээ санал, дуу хоолойг сонсож байгаа нь олон давуу талтай.

–Сүүлийн жилүүдэд эмэгтэйчүүдийн манлайлал, оролцоо нэмэгдэх болжээ. Таны хувьд аймгийн Засаг даргаар ажиллаад нэг жил гаруй хугацаа өнгөрсөн байна. Ер нь эмэгтэй хүний хувьд энэ ажлыг хийхэд бэрхшээлтэй зүйлс байна уу?

-Энэ талаар харьцуулж бол сайн мэдэхгүй байна. Аймгийн Засаг даргын ажил бол нэлээд аж ахуйн шинж чанартай ажил байдаг учир үүнд эмэгтэй хүн давуу тал ихтэй гэж харж байгаа. Эмэгтэй хүн удирдах албан тушаалд илүү шударга, энэрэнгүй, нийтийн эрх ашгийг хамгаалсан шийдвэр гаргадаг, авлига хүнд суртал гаргах нь бага байдаг гэсэн олон улсын судалгаанууд бий. Энэхүү ажлыг хэрэгжүүлэхдээ эмэгтэй хүний давуу талыг харуулж, сайн хийхийг зорьж байгаа. Уг ажлыг хийхэд эмэгтэй, эрэгтэй гэхгүйгээр хүндрэлтэй тал байлгүй яах вэ.

-Мэдээж та улстөрч хүн. Ажлын явцад эерэг болон сөрөг шүүмжлэгчид гарч ирэх нь цөөнгүй. Энэ асуудлыг цаашид яаж зохицуулж ажиллах вэ?

-Орон нутгийн түвшинд шударга ёсны тэмцэл хийж буй хүнд эсэргүүцэл тулгардаг, амаргүй байдаг гэдгийг өөрийн биеэр мэдэрч явна. Үүнийг мэдэж байж ирсэн гэвэл өрөөсгөл, харин хүн туулж үзэж байж мэддэг зүйл юм байна гэдгийг ойлгосон. Гэхдээ “Бурмаар тэтгэхээр урмаар тэтгэ” гэдэгчлэн маш олон иргэн надтай уулзаж, үүнд битгий шантраарай, улам шаргуу ажиллаарай гэж дэмждэгт талархалтай явдаг. Ямар ч ажилд шүүмжлэгчид байдаг. Зөв шүүмжлэлийг мэдээж хүлээн авалгүй яах вэ. Гэхдээ хувийн эрх ашиг нь хөндөгдсөн хоосон атаархал, доромжлолын эсрэг тууштай зогсоно.

-Орон нутгийн зарим иргэдийн хувьд нутгархах, аминчирхах үзэлтэй байдаг. Таныг Ховдын хүн биш учраас аймгаа удирдуулах дургүй байна уу эсвэл үнэхээр та ажлын туршлага дутмаг байна уу?

-Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд Хот хөдөөгийн сэргэлт, ялангуяа Улаанбаатар хотын хэт төвлөрлийг бууруулах, хөдөө орон нутагт амьдралын чанарыг дээшлүүлэх чиглэлд олон ажил хэрэгжиж байна. Энэ дунд маш олон хүн хөдөө орон нутаг руу шилжин суурьшихад нутгархахаад ерөөсөө хүлээн авахгүй байна гэдэг асуудал ярьдаг. Тэр дунд Засаг дарга эсвэл хувиараа бизнес эрхлэгч байна уу ялгаагүй, харагдаж байгаа нийтлэг үзэгдэл. Би Ховдын хүн. Миний өвөө, эмээ одоо ч Манхан суманд амьдардаг. Аав маань Мөст сумын уугуул. Ийм байхад яагаад би Ховдынх биш гэж. Тэрийг сайн ойлгохгүй байна. Монгол Улсад төдийгүй олон улсад зөндөө л хүмүүс ажил албаны шаардлагаар хөдөө орон нутаг руу томилогдож ажилладаг. Ганцхан жишээ дурдахад, Дэлхийн банк ажилтнуудаа сэлгэж өөр хот, өөр өөр газруудад томилдог. Хэзээ ч тухайн орны хүнийг орон нутагт нь суурин төлөөлөгч болгодоггүй. Яагаад гэвэл ямар нэгэн нөлөөлөл, авлига, хүнд сурталд автахгүй байх давуу талтай. Өөрөөр хэлбэл орон нутгийн суугуул хүнийг шийдвэр гаргах түвшинд томилох нь авлига, хүнд сурталд автах өндөр эрсдэлтэй байдаг гэсэн үг. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг хүсч байгаа бол түүнийг үзсэн, харсан хэн нэгэн ирж эхлүүлж “соёлын үр” болох нь зүйтэй болов уу.

-Таныг харж байхад нийт ховдчуудын эрх ашигт нийцсэн бодлого түлхүү явуулж байгаа нь хэсэг бүлэг хүмүүсийн эрх ашигт сөргөөр нөлөөлөөд байна уу даа… Эхийг нь эцээхгүй, тугалыг нь тураахгүй гэх зарчмаар явбал шүүмжлэл, дайралт арай л багасах юм биш үү?

-Зарим хүмүүс тэгж зөвлөдөг. Хэрвээ авлигатай тэмцэж, улсаа хөгжүүлье гэвэл эхийг нь эцээхгүй, тугалыг нь тураахгүй гэх зарчмаар явж болохгүй. Зарчим гэдэг нь ямар ч үед бат зогсох ёстой зүйл. Тиймээс албан бус жижиг асуудал, шүүмжлэлд эмзэглэж ухрах ёсгүй. Харин ч илүү хурцлагдаж шударга ёсны төлөө санаачилсан ажлынхаа үр дүнг харахыг чухалчилна. Ховдын хөгжил Болормааг ажиллахаас өмнө ямар байсан, дараа нь хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг нутгийн иргэд анзаарч байгаа байх. Цахим орчин бол амаргүй. Ерөнхий сайдын Ховд аймгийн иргэдтэй хийсэн зургаан цагийн уулзалтын үеэр хоёр иргэний хоёрхон минутад шүүмжилсэн үгийг цахим орчинд түгээж Болормаагийн бүтэн жилийн хугацаанд хийсэн ажил, Ховд аймгийн ЗДТГ, төрийн албан хаагчдын ажлыг үгүйсгэх нь өрөөсгөл, ташаа ойлголт байх. Миний хувьд ажлаа гүйцэтгэхдээ иргэдээсээ санал авдаг нь нэг төрлийн судалгаа. Иргэд сошиалаар өдөр бүр газрын асуудал ярихгүй байгаа. Гэхдээ яг иргэдийн амьдралд бодитоор хэрэгтэй байгаа зүйл юу вэ гэж судалгаа хийхэд газар олголтын асуудал нэгдүгээрт эрэмбэлэгдэж байна. Үүн дээр үндэслэн газрын асуудлыг шийдэхэд бид анхаарлаа хандуулж тодорхой ахицтай явж байна. Бид ажлаа цахим орчин дахь хов живээр хийдэг биш цаашид олон нийтийн чиг хандлага, судалгаанд суурилж, дүгнэлтүүдийг гаргах нь чухал гэж бодож байгаа. Ингэж байж манай улс илүү оновчтой шийдлийг гаргадаг болно.

-Магадгүй таныг Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөх хийж байсан гэхээр шууд крандуулаад аймгийн Засаг дарга болсон гэж бодох иргэд бий. Таны хувьд орон нутгийн засаглалыг ямар байдлаар явах ёстой гэж боддог вэ?

-Таны сая хэлсэн “крандуулсан” гэдэг үг “тэнд байх ёсгүй хүн ирсэн” гэх ойлголтыг төрүүлж байна. За тэгвэл ямар хүн нь тэнд байх ёстой юм бэ гэдгийг бүгдээрээ ярилцах ёстой. Орон нутагтаа удаан хугацаанд амьдарч, тэндээ шат шатандаа ахиад Засаг дарга болсон хүн байна уу гэвэл байгаа. Үүнд давуу тал бас сул тал бий. Харин миний хувьд магадгүй Ховд аймагт амьдраагүй нь сул тал ч гэсэн давуу тал бас байгаа гэж боддог. Ямар нэгэн бүлэглэлтэй ашиг сонирхлоороо нэгдээгүй, тийм зүйл огт байхгүй. Хамгийн гол нь миний хувьд Ерөнхий сайдын Ажлын албанаас гадна олон улсын байгууллагад ажиллаж, Монгол гэлтгүй Ази, Номхон далай, дэлхийн бусад орнуудын хөгжлийн бодлогууд дээр зөвлөн, гүйцэтгэл дээр нь ажиллаж байсан туршлага энд хэрэгтэй болов уу. Тэгэхээр “крандуулсан” гэдэг ойлголттой санал нэгддэггүй. Манай улс бол залуучуудын орон. Залуучууд нийгмийн бүхий л салбарт ажиллаж яваа. Төрд залуучуудын оролцоо бага байгаа, тэр нь шинэ содон харагдаад тийм ойлголт төрүүлсэн байж болох юм. Аль ч улсад улс төрийн зарчмаараа ялалт байгуулсан, эрх барьсан нам бол өөрийн мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулж, хэрэгжүүлэхийн тулд хүний нөөцийн бодлогоо явуулах бүрэн эрхтэй. Мэдээж энэ нь хуулийн хүрээнд байх учиртай.

-Халзан Бүрэгтэй ер нь ямар учиртай орд газар юм бэ. Аймгийн Засаг даргын хувьд улс төрийн сонирхол нь юу юм, хувь хүний эрх ашиг илүү давамгайлаад байна уу гэдэгт тайлбар өгнө үү?

-Ховд аймгийн Мянгад сумын нутаг дэвсгэрт байрлах Халзан Бүрэгтэй ууланд газрын ховор элементийн ордыг ил аргаар ашиглах төслийн хайгуулын ажил 2012 онд эхлээд түр зогсоод, намайг аймгийн Засаг даргаар томилогдохоос өмнө буюу өнгөрсөн намар хайгуулын ажил нь эргэж сэргэсэн гэх мэдээлэлтэй байгаа. Халзан Бүрэгтэй ууланд газрын ховор элемент олборлож эхэлбэл эндээс үүсэх цацраг идэвхит бодис нь хүний эрүүл мэнд, мал сүрэг, байгаль орчинд хорт нөлөө үзүүлнэ гэж зарим иргэд үзэж, эсэргүүцэх болсон. Энэ тал дээр аймгийн ЗДТГ, орон нутгийн удирдлагуудын зүгээс барьсан бодлого бол юуны өмнө иргэдийн дуу хоолой нээлттэй байх ёстой гэж үзсэн. Миний хувьд Мянгад сумын нутагт жагсагчидтай уулзаж, Улаанбаатар хотоос мэргэжлийн байгууллагын ажлын хэсэг ажиллуулж, иргэдийн шаардлагад үндэслэн аймгийн Онцгой комиссын хурлаар хайгуулын ажлыг түр зогсоосон. Тус шийдвэр нь хуулийн дагуу явж, шүүх дээр унаад эргээд хайгуулын ажил сэргэсэн. Мэдээж иргэдэд бодит санаа зовинол байгаа учраас уул уурхайн салбарын эерэг, сөрөг туршлагуудыг судалж, судалгаанд үндэслэн шийдвэр гаргахыг чухалчилж, иргэдэд танилцуулсан. Саяхан Ерөнхий сайд Ховд аймагт ажиллах үеэрээ иргэдийн олонхын саналыг үндэслэн тус ордын хайгуулын ажил нутгийн иргэдийн дэмжлэггүйгээр явагдахгүй гэдэг шийдвэрийг гаргаж, хайгуулын ажлыг албан ёсоор зогсоох шийдвэр гаргасан.

–Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын төсөл хэрэгжиж байгаа. Өөр томоохон ямар төсөл, бүтээн байгуулалтын ажил Ховдод хэрэгжиж байна вэ?

-Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын төсөл амжилттай хэрэгжиж байгаа. Анх иргэдийн эсэргүүцэл багагүй байсан. Харин одоо бол төслийн үр өгөөж, ач холбогдлыг иргэд ойлгож, ер нь дэмжих болсон. Ховд аймгийн хувьд нүүлгэн шилжүүлэх шаардлагатай бүх иргэдтэй уулзаж, гэрээ байгуулан нөхөн төлбөрийг олгоод байна. Баруун бүсийн цахилгаан эрчим хүчний тасралтгүй, найдвартай байдлыг хангах зорилгоор “Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц” барих төслийг урагшлуулж, бүтээн байгуулалтын ажлыг эрчимжүүлэх тал дээр онцгой анхаарсны үр дүнд төслийн ажил цаг хугацаандаа явагдаж байгааг хэлэхэд таатай байна. Өөр томоохон төслүүдийн хувьд одоогоор “Шинэ Ховд” үйлдвэрлэл технологийн паркийн ажил Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар манай аймагт явагдаж байна. Үүнээс гадна Булган-Такашкен боомтын өргөтгөлийг хийх зэрэг ажлуудыг дурдаж болно. Саяхан бид “Дижитал Ховд” арга хэмжээг зохион байгууллаа. Урт хугацаандаа бид хувийн хэвшлийн байгууллага, бүхий л салбарыг дэмжинэ. Тэр дундаа Монгол Улсын эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэлд багтах аялал жуулчлал, мэдээллийн технологи, тээвэр логистик зэрэг салбарт онцгойлон анхаарна. Аймгийн Засаг даргын хувьд амьдралын чанар, шударга ёс гэх мэт асуудалд мөн давхар анхаарч байна. Ховд аймаг бол баруун бүсийн хөгжлийн тулгуур төв учир бусдыгаа манлайлж, бүсийнхээ хөгжлийг хамтын хүчээр бүтээх үүрэгтэй. Бидэнд өгөгдлийн хувьд маш олон давуу тал бий. Хуурай газрын хоёр боомттой, олон улсын зэрэглэл бүхий нисэх онгоцны буудалтай, замын дэд бүтцийн хөгжлөөрөө тэргүүлж байна.

-Ирэх жил бол сонгуулийн жил. Сонгууль гээд орон нутгийн ажил зогсох ёсгүй байх. Нөгөө талаар орон нутагт улс төрийн “зодоон” өдөр ирэх тусам ширүүсэх нь тодорхой?

-Яг үнэн. Сонгуулийн жил гээд төрийн бүх шатны ажил зогсох учиргүй. Засаглал, хөгжлийн бодлогын ажлаа тогтвортой явуулах, оновчтой үр дүн гаргах чиглэлд анхаарал хандуулна. Ер нь миний харж байгаагаар орон нутагт илүү улстөржилт явагдаж магадгүй. Үүнд маш их харамсдаг. Намууд, нэр дэвшигчид хөтөлбөр, бодлого, хийж хэрэгжүүлсэн ажлаараа уралдаж болно. Гол нь бие биедээ хүндэтгэлтэй хандах, ёс зүйг эрхэмлэх нь чухал гэж бодож байна.

Э.МӨНХТҮВШИН