“Их 20” болон АПЕК–ийн дээд хэмжээний уулзалт саяхан шил шилээ даган болсон билээ. Дэлхийн лидерүүдийг нэгэн дээвэр дор цуглуулдаг эдгээр арга хэмжээний талаар судлаач Д.Уламбаяртай ярилцлаа.
-“Их 20”-ийн дээд хэмжээний арав дахь удаагийн уулзалт саяхан боллоо. Дэлхий дахинд өрнөж буй үйл явдлуудаас хамааран хэлэлцэх асуудал өргөн хүрээг хамрах шиг боллоо. Энэ жилийн уулзалтын эргэн тойрон дахийг тоймлохгүй юу?
-Өнөө жил “Их 20”-ийн уулзалтыг Туркийн Газар дундын тэнгисийн эрэг дээр байдаг Антали хотод зохион байгууллаа. Уг арга хэмжээнд дэлхийн эдийн засгийг хөдөлгөж байдаг 19 орон, Европын холбоо багтдаг. Тэгэхээр “Их 20”-ийн үндэс суурь нь 1999 оны тавдугаар сард Германы Берлин хотноо тавигдсан. Ингээд түүнээс хойш жил болгон уулзалт болдог байв. Харин 2008 оны дэлхийн санхүүгийн хямралыг шийдвэрлэх үүднээс АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жорж Бушийн санаачилгаар тухайн үед Вашингтон хотноо дээд хэмжээний уулзалтыг зохион байгуулж байлаа. Үүнээс хойш АНУ, Канадын Торонто болон Сөүлд дээд хэмжээний уулзалтууд болж байв. Энэ жилийн дээд хэмжээний уулзалт арваннэгдүгээр сарын 13-нд Парист террорист халдлага гарсны дараа болсноороо онцлогтой. Тиймээс “Их 20”-ийн уулзалтад Францын Ерөнхийлөгч оролцож чадсангүй. Тус улсыг төлөөлж Гадаад хэргийн болон Сангийн сайд нар нь оролцсон.
-“Их 20”-ийн уулзалтаар дэлхийн эдийн засгийн асуудлыг хэлэлцдэг. Харин энэ удаад Парист болсон халдлагатай холбоотойгоор терроризмтай тэмцэх асуудалд анхаарлаа хандууллаа…
-Тэгэхээр “Их 20” гэдэг бол дэлхийн ДНБ-ий 80 хувь, худалдааны 85 хувь, хүн амын гуравны хоёрыг багтааж байдаг тийм том бүтэц. Дэлхийн эдийн засгийн тулгамдаж байгаа нөхцөл байдалд судалгаа дүн шинжилгээ хийж, ойрын нэг жилд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааныхаа бодлогыг уялдуулан зохицуулж, хамтарсан мэдэгдэл гаргадаг. Энэ жилийн уулзалтаар хоёр мэдэгдэл хийсэн. Мэдээж дэлхийн эдийн засгийн асуудлаар мэдэгдэл гаргасан. Нөгөөх нь дэлхийн энх тайван, аюулгүй байдалд заналхийлж байгаа олон улсын терроризмын эсрэг тэмцэхтэй холбоотой. Терроризм нийт хүн төрөлхтөн соёл иргэншилд заналхийлж байна. Иймээс бүх улс орон хүчээ нэгтгэхээр болсон.
–Энэхүү дээд хэмжээний арга хэмжээний завсарлагааны үеэр Б.Обама, В.Путин нар албан бусаар 30 минут уулзсан. Тэд юун тухай ярилцсаныг дэлхий нийт чих тавьж байсан л даа. Судлаачийн хувьд та энэ талаар ямар бодолтой байна?
-Энэ арга хэмжээний анхаарал татсан зүйл бол яах аргагүй Б.Обама, В.Путин нарын уулзалт байв. Тэд дээд хэмжээний уулзалтын завсарлагаанаар 30 гаруй минут ярилцсан. Хэдийгээр албан бус ч гэлээ тэдний уулзалтын нэг чухал үр дүн бол Сирийн улс төрийн удирдлагыг аажмаар шилжүүлэх үйл явцад санал нэгдсэн гэж дэлхийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд мэдээлж байна. Хоёр тал Исламын улс бүлэглэлийн эсрэг тэмцэхэд 100 хувь санал нэгдсэн. Зарим нэг тодорхой асуудал дээр өөр өөрийн байр суурьтай байна. Үүний өмнө Парисын аллагын дараа Австрийн Вена хотноо Сирийн асуудлаар урьдчилсан тохиролцоонд хүрсэн. Тэнд дэлхийн 20 орны Гадаад хэргийн сайд нар уулзсан. Үүгээр Сирийн эрх мэдлийг тайван замаар шилжүүлэх, Башар Асадын Засгийн газар босогчдын хооронд энхийн хэлэлцээрийг ирэх нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлүүлэхээр ярилцсан. Нөгөө нэг асуудал нь Сирид ардчилсан сонгууль явуулж, Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах, тус улсын сэргээн босголтын хандивлагчдын уулзалтыг зохион байгуулах гэх мэтчилэн чухал асуудлууд хөндөгдсөн. Эдгээрийг шийдсэний дараа Башар Асадыг яах вэ гэдэг асуудал гарсан. Үүн дээр оролцогчдын байр суурь ялгаатай байсан л даа. Ингээд Вена хотод болсон уг уулзалтын дараа “Их 20”-ийн уулзалт боллоо. Б.Обама, В.Путин нар энэ асуудал дээр санал солилцсон. Исламын эсрэг цохилт өгөх байр суурин дээр хоёр тал ойролцоо байгаа гэдгээ нотолсон нь чухал. Мөн тэд зүүн Украины асуудлаарх Минскийн гэрээг тууштай баримтална гэдэгт санал нэгдсэн.
-“Их 20”-ийн уулзалтаар дэлхийн эдийн засгийн асуудлыг хэрхэн авч хэлэлцэв. Ямар шийдэлд хүрсэн бэ?
-Өнөөгийн дэлхий дахинаа тулгамдаж байгаа макро эдийн засаг болон улс орнуудын эдийн засгийн өсөлтийг тогтвортой байлгах нь хамгийн чухал асуудал байв. Үүн дээр гол анхаарал тавих ёстой. Энэ үндсэн дээр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулган дээр баталсан 2030 он хүртэлх тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх чухал зорилт болж байна гэж тэмдэглэсэн. “Их 20”-ийн уулзалтаар анхаарал татсан гол асуудал бол Олон улсын валютын сангийн үйл ажиллагааг шинэчлэхэд төвлөрсөн. Энэ уулзалтад олон улсын валютын сангийн захирал Кристина Лагард оролцсон.
–Олон улсын валютын сангийн үйл ажиллагааг яаж шинэчлэх юм бол?
-Зээлийн квотыг өөрчилж, өргөжүүлэх асуудалд анхаарал хандуулсан. Валютын сангийн үйл ажиллагаанд хөгжиж байгаа орнуудын дуу хоолойг өргөжүүлэх асуудал чухлаар тавигдлаа. Дээр нь Хятадын эдийн засаг дэлхийн эдийн засагт маш чухал нөлөө үзүүлж байна гэж тэмдэглэсэн. Ирэх онд Хятадын эдийн засагт 6.5 хувийн өсөлт гарна хэмээн үзэж байгаа. Хятадын тал үүнийг үзүүлэлт биш гэж тэмдэглэсэн. Өнөөдөр олон улсын худалдаа эдийн засагт Хятадын мөнгөн тэмдэгт чухал байр суурьтай байгаа. Олон улсын валютын сангийн зээлийн сагсанд юанийг оруулах асуудал нааштай гарах төлөвтэй болсон. Энэ ондоо багтаж зээлийн сангийн сагсанд юань орох нь тодорхой боллоо.
–Мөн дэлхийн эдийн засагт нөлөөлж байгаа байгаль цаг уур гээд бусад асуудлуудыг хэрхэн хөндөв?
-Дэлхийн эдийн засагт маш их нөлөөлж байгаа хүчин зүйл бол цаг агаарын дулаарал, байгалийн гамшиг. Энэ удаагийн уулзалтын онцлог нь арваннэгдүгээр сарын 30-нд Парис хотноо НҮБ-ын ивээл дор эхлэх дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх бага хурлын өмнө боллоо. Дэлхийн дахинаа ялангуяа аж үйлдвэржсэн орнууд өөрсдийн хүлэмжийн хийг хоёр дахин багасгах Киотогийн протоколоор хэрэгжүүлсэн үүргээ биелүүлэхийг “Их 20”-ийн уулзалтаар ярилаа. Энэ удаагийн дээд хэмжээний уулзалтаар авч хэлэлцсэн бас нэг асуудал бол газрын тосны үнэ байлаа. Ялангуяа экспортлогч орнуудын хувьд хүндээр тусч байгаа. Тухайлбал, ОХУ, АПЕК-ийн гишүүн орнуудад хүнд тусч буй юм. Дээр нь нэг гол асуудал бол Ираны хоригт анхаарал тавьж байна. Энэ сарын 18-нд Ираны цөмийн асуудлаар олон талт хамтын ажиллагааны бүтэц тохиролцоонд хүрсэн. Ингэснээр Иран бол дэлхийн газрын тос байгалийн хий дээр маш том оролцогч болоод гараад ирлээ. Өдөрт нэг сая тн баррелль нефть экспортолно гэдэг бол газрын тосны үнэ дээр нөлөө үзүүлнэ. Ер нь эрчим хүчний асуудал “Их 20”-ийн дээд хэмжээний уулзалтаар байнга яригддаг зүйл л дээ. Өнөө жилийн арга хэмжээ Туркт болсон учраас өмнөд урсгалын асуудал яригдаж, үүнийг хурдацтай хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэсэн. Туркээр Европ руу дамжих байгалийн хийн хоолойн асуудал л даа. “Их 20” бол цэвэр олон улсын эдийн засагт анализ хийдэг бүтэц.
–Ирэх онд “Их 20”-ийн уулзалтыг БНХАУ–д зохион байгуулахаар боллоо. Сонирхуулахад, даргалагч орнуудын хувьд ямар шаардлага тавьдаг юм бэ?
-Хоёр жилийн өмнөөс саналыг нь авдаг. Бэлтгэл ажил, аюулгүй байдал гээд дээд зэргийн зохион байгуулалт шаардана. Ер нь арга хэмжээг даргална гэдэг бол тухайн улс орны нэр хүндийн асуудал. 2016 оны “Их 20”-ийн дээд хэмжээний уулзалтыг Хятадын аж үйлдвэржсэн бүс болох Ханжоу хотноо зохион байгуулахаар боллоо. Энэ удаагийн арга хэмжээ Парис дахь халдлагын дараа болсон учраас 15 мянган цэрэг цагдаа хамгаалалтад гарсан. Аюулгүй байдлыг дээд зэргээр хангасан байна лээ.
-“Их 20”-ийн уулзалтыг залгаад АПЕК–ийн уулзалт боллоо. Энэ удаад ямар асуудлуудыг хөндсөн бэ?
-Филиппиний Манелла хотод болсон АПЕК-ийн уулзалтын гол уриа нь “Хүртээмжтэй эдийн засаг, таатай ертөнцийг цогцлоон байгуулах нь” уриан дор явагдлаа. Нийтдээ 21 гишүүн орон багтдаг бөгөөд Ази, Номхон далайд болж байгаа цэвэр эдийн засгийн интеграцийн үйл явц. 1998 онд ОХУ, Перу, Папау, Шинэ Гвиней хамгийн сүүлд гишүүнээр элссэн. Одоогоор манай улс АПЕКТ-т элсэх өргөдлөө өгчихсөн байгаа. 2011 онд АНУ-ын дэмжлэгтэйгээр Энэтхэг анх удаа АПЕК-т ажиглагч статустай улс болсон.
Энэ удаагийн АПЕК-ийн уулзалтын мэдэгдэлд терроризмын эсрэг томоохон заалт орлоо. Ялангуяа Ливанд болсон аллага, Парист болсон террористт халдлага, ОХУ-ын сүйрсэн онгоцны хувьд олон улсын терроризм аюулын харанга дэлдэж байна гэсэн.
-“Хүртээмжтэй эдийн засаг, таатай ертөнцийг цогцлоон байгуулах нь” гэсэн уриатайгаар энэ удаагийн АПЕК–ийн уулзалт өрнөсөн гэлээ. Үүний ач холбогдлыг тодруулахгүй юу?
-Энэ уулзалтаар хүртээмжтэй эдийн засгийг Ази, Номхон далайн бүс нутагт хөгжүүлэх асуудалд гол анхаарал хандуулсан. Өнөөдөр улс орнуудын эдийн засаг өөрсдийнхөө хэмжээнд өндөр өсөлттэй байгаа ч нийт хүмүүст хүртээмжтэй биш байна. Тэгэхээр хүртээмжтэй эдийн засгийг хөгжүүлэхийн тулд гол үйл ажиллагааны баримтлалыг гаргалаа. Энэ хүрээнд таван заалт бүхий мэдэгдэлдээ тодорхой заасан. Нэгдүгээрт, тэнцвэртэй эдийн засаг. Хоёрдугаарт, хүртээмжтэй эдийн засгийг хөгжүүлнэ. Ялангуяа эмэгтэйчүүд, залуучууд, өндөр настнууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд нийгмийн бусад салбар эдийн засгийн үр ашгаас хүртэх ёстой гэсэн. Хүртээмжтэй эдийн засагт жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн оролцоог хөгжүүлэх тухай онцолсон. Улмаар ажлын байрыг нэмэгдүүлж, технологийн шинэчлэл, зээлийн бодлогод хамруулахаар тусгасан байна. Гуравдугаарт, тогтвортой эдийн засгийг онцолсон. Тухайлбал, бүс нутгийн эдийн засгийн өсөлт нь тогтвортой хөгжих ёстой гэж байгаа юм. Дөрөвдүгээрт, шинэлэг эдийн засгийг хөгжүүлэхийг чухалчилсан. Энэ хүрээнд мэдээллийн технологийн, цахим эдийн засгийг хөгжүүлэх зэрэг маш өргөн хүрээтэй асуудлууд орж ирсэн. Тавдугаарт, аюулгүй эдийн засаг. Хятадын эдийн засаг өнгөрсөн наймдугаар сард ихээхэн савлалаа. Тиймээс эдийн засгийн эрсдлүүдийг тооцох хэрэгтэй. Ази, Номхон далай нь газар хөдлөлт, галт уулын дэлбэрэлт, далайн хар шуурга, хүний эрүүл мэнд, аюулгүй байдалд ноцтой нөлөөлөх бүс нутаг учраас байгалийн гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад онцгой анхаарах ёстой. Ингээд НҮБ-ын ивээл дор болсон Японы Сандэйн хөтөлбөрийг тууштай хэрэгжүүлнэ гэж байгаа юм.
–Монгол Улс АПЕК–т элссэнээр эдийн засагт ямар ач холбогдолтой юм бэ?
-АПЕК-ийн уулзалтаар нэг чухал зүйл тавьсан байгаа. Богорын зорилтуудыг тууштай хэрэгжүүлэх үндсэн дээр олон улсын худалдаа хөрөнгө оруулалтуудыг хэрэгжүүлнэ гэж байгаа. Саяхан гарын үсэг зурж хүчин төгөлдөр болсон чөлөөт худалдааны хэлэлцээртэй хамтарч ажиллана гэдгийг заасан. Чөлөөт худалдааг хөгжүүлэх, худалдаа хөрөнгө оруулалтыг хөнгөвчлөхөд Дэлхийн худалдааны байгууллагын зарчмын үйл ажиллагаан дээр зохицуулна гэж байгаа. Монгол Улс одоогийн нөхцөлд АПЕК-т элсэхэд эрт байгаа юм.
–Яагаад?
-Манай хоёр хөрш бол АПЕК-ийн гишүүн. Тэгэхээр Богорын уулзалтын гол зорилго бол 2020 он гэхэд 21 орны гаалийн тарифыг үе шаттайгаар тэглэх юм. Монгол Улс гаалийн тарифыг тэглэчихвэл бусад орны бараа бүтээгдэхүүн манайд ямар ч татваргүй орж ирнэ. Энэ үед үндэсний үйлдвэрлэлүүд зах зээлээ яаж хамгаалах вэ. Өрсөлдөөнд яаж тэсч үлдэх вэ гэдэг асуудал ургана. Тэгэхээр бид маш их бэлдэж, экспортынхоо чадавхийг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй.
–Уг нь чөлөөт худалдаа давуу талтай биз дээ?
-Тиймээ. Олон улсын худалдаанд тарифын болон тарифын бус саад тотгорыг арилгадаг. Гэхдээ үүнийг хэрэгжүүлэхэд экспортын чадавхи султай улс орнуудын хувьд бэлтгэл хийх шаардлагатай.