Д.Оргил: Бүсчилсэн тойрог бол том нам, танигдсан улстөрчдөд л илүү ашигтай хувилбар DNN.mn

Улс төр судлаач Д.Оргилтой ярилцлаа

-Сонгуулийн бүсчилсэн тойргийн тухай асуудал яригдаад эхэллээ. Эерэг ба сөрөг талыг нь та хэрхэн харж байна вэ?

-Дэлхий ертөнц дээр хамгийн төгс, бусдаас илүү сонгуулийн ганц тогтолцоо гэсэн ойлголт байхгүй. Сонгуулийн тогтолцоо нь тухайн улс орны онцлог, хүн амын болон парламентын гишүүдийн тоо, улс төрийн соёл зэргээс хамаараад харилцан адилгүй байна.

Бид “Мажоритар сонгуулийн тогтолцоонд санал их гээгдэж байна, гишүүд улсын төсөв ашиглаж, тойргийн сурталчилгаа хийж байна, гуравдагч хүчин, залуус, эмэгтэйчүүд сонгогдох магадлал бага байна” зэрэг сул талыг шийдэхийн тулд өнөө жил сонгуулийн тогтолцоог холимог болгосон. Гэтэл сонгуулийн холимог тогтолцооны мажоритар хэсэгт бүсчилсэн гэж нэрлээд байгаа томсгосон тойргийг бүр том болгож буй нь энд дурдсан бүх сул талыг хадгалж үлдэнэ гэсэн үг.

Холимог тогтолцоог сонгодог нь пропорционал (хувь тэнцүүлсэн) болон мажоритар (олонхын) сонгуулийн тогтолцооны давуу талыг багасгах гэсэн арга юм. Гэтэл томсгосон тойрог нь мажоритар тогтолцооныхоо сул талуудыг улам нэмэгдүүлнэ. Жалганы улс төр хийлээ гэж тойргоос сонгогдсон гишүүдийг бид шүүмжилдэг бол сонгуулийн тойргийг бүр том болгох нь жалгыг л томруулж буй хэрэг шүү дээ.

-Тэгвэл олон улсын туршлага ямар байдаг юм бэ?

-Сонгуулийн холимог тогтолцоог хэрэглэдэг улсуудын туршлагыг харахад намын жагсаалтаар улс нэг тойрог, харин мажоритар элемент нь нэг мандаттай жижиг тойрог гэсэн туршлага хамгийн элбэг байна. Холимог тогтолцоотой мөртлөө, block vote буюу томсгосон тойрог хэрэглэдэг улс бараг байхгүй. Холимог сонгуулийн тогтолцоог хэрэглэдэг Герман, Итали, Япон, Киргизстан, Литва, Шотланд, Шинэ Зеланд зэрэг улсууд бүгдээрээ нэг мандаттай жижиг тойрог хэрэглэж байна.

– Монгол Улсыг баруун, зүүн, хангай, говь, төв гэсэн таван бүсэд хуваадаг. Тэгэхээр сонгуулийн тойргийг томсгохдоо энэ загвараар бүсчилнэ гэж байгаа. Ийм том бүсэд нэр дэвшигчид ямар тактикаар сонгуульд өрсөлдвөл ялалт байгуулах вэ?

-2020 оны сонгуулийн үр дүнг үндэслэн зарим жишээн дээр тооцоо хийж үзье. 2020 оны сонгуульд Чингэлтэй дүүрэгт 33 нэр дэвшигч, Сүхбаатар дүүрэгт 38 нэр дэвшигч тус бүр УИХ-ын гурван суудлын төлөө өрсөлджээ. Тэгвэл 2024 оны сонгуулиар тус хоёр дүүргийг нэг тойрог болголоо гэж бодоход зургаан мандатын төлөө 70 гаруй нэр дэвшигч өрсөлдөх болох нь. Энэ тохиолдолд хамгийн их танигдсан, хамгийн их хөрөнгө чинээтэй хүмүүст л илүү давуу тал бий болно. Шинэ нэр дэвшигчид сонгогдох магадлал маш бага тул, ямар нэг тактик ашиглавал ялалт байгуулах магадлалтай гэж хэлэх бололцоо алга. Үүнээс гадна, сонгуулийн үндсэн гурван элементийн нэг нь саналын хуудас байдаг. Саналын хуудас нь сонгогч санал авах байранд ороод саналаа өгөхөд маш энгийн, ойлгомжтой байх ёстой. Бүсчилсэн тойрог гэж нэрлээд байгаа энэ тогтолцоогоор явбал, саналын хуудас маш ойлгомжгүй болно. Сая дурдсан Сүхбаатар, Чингэлтэйг нэгтгэсэн жишээг авч үзэхэд 71 нэр дэвшигчээс зургаан хүн сонгох болжээ гэж тооцъё. Ийм олон нэр дэвшигчээс зургаан хүнийг дугуйлахад сонгогч их хугацаа зарцуулна. Ойлгомжгүй байдал үүснэ. Саналын хуудас хүчингүй болох магадлалтай. Энэ мэтчилэн олон бэрхшээл гарах болов уу.

-Шинэ нэр дэвшигчдэд бүсчилсэн тойрог халтай юм байна. Бас бүсчилсэн тойргийг эмэгтэй гишүүд эсэргүүцээд байгаа харагдсан. Тэд яаж өрсөлдвөл сонгогдох боломжтой вэ?

-Шулуухан хэлэхэд томсгосон тойрог тэдэнд ямар ч боломж олгохгүй. Дээр дурдсанчлан олонд танигдсан, хамгийн их мөнгөтэй намын дэмжлэг сайтай улстөрчдөд илүү ашигтай хувилбар.

-Манайх сонгуулийн сурталчилгааг 18-хан хоногт явуулах хуультай. Ийм богино хугацаанд нэр дэвшигчид дөрвөн аймгийг бүтэн тойрч амжихгүй. Тэгэхээр сурталчилгаа талдаа яаж анхаарвал санал авч чадах бол?

-Зөвхөн сонгуулийн 18 хоногт сурталчилгаагаа явуулснаар танигдах боломжгүй л дээ. Дахин хэлэхэд аль хэдийнээ ард түмэнд танигдсан улстөрчдөд тойрог томрох тусмаа ашигтай юм.

-Баян-Өлгий аймгийг тусад нь бүс болгоё гэж байх шиг байна. Энэ зөв үү?

-21 аймгаас ганц Баян-Өлгий аймгийг үндэсний цөөнх гэдэг утгаар нь тусад нь тойрог болгож буй нь нэг бол Баян-Өлгий аймгийн иргэдэд давуу тал олгож, эсвэл ялгаварлан гадуурхаж байгаа мэт уншигдаж байна. Үндсэн хуульд иргэн бүр эрх тэгш байх тухай, засгийн бүх эрх мэдэл ард түмний гарт байх тухай буюу эрх тэгш байдлыг хангаж өгсөн байхад, нэг аймгийг онцлон тойрог болгож буй нь эдгээр зарчимтай нийцэхгүй. Үндэсний цөөнхийн төлөөллийг парламентад оруулах нь зүйтэй боловч, тусад нь тойрог болгохыг сайшаахгүй байна. Намын жагсаалтад оруулах, нэр дэвшигчдийг тодорхойлохдоо анхаарах гэх мэт арга уг нь бий.

-Баруун бүсийн аймгууд нэг бүс болчихоор Баян-Өлгийгөөс нэр дэвшигч сонгогдох магадлал тун бага. Иймд Баян-Өлгийг тусад нь нэг бүс болгох санаачилга гараад байгаа юм билээ. Тэгэхээр Баян-Өлгийг дангаар нь нэг тойрог болгочихоор автономит эрх үүсэх эрсдэлтэй юу?

-Тусад нь тойрог болгохоор тусдаа улс болчихно ч гэж юу байх вэ. Миний хэлэх гэсэн санаа бол бүгдэд л ижил тэгш хандах ёстой. 21 аймаг бүгд л өөрийн онцлогтой шүү дээ. Үндэсний цөөнх гэдэг утгаар төлөөлөл заавал байх ёстой гэж үзвэл намын жагсаалтдаа оруулж болно. Тэгээд ч Баян-Өлгий аймаг, Увс эсвэл Ховд аймагтай харьцуулахад олон сонгогчтой учир сонгогдох магадлал бага гэж бодохгүй байна. Хэрэв намууд нь нэр дэвшүүлбэл шүү дээ.

-Ингэхэд аль, аль аймаг нэг бүс болж, хэдэн мандаттай байх бол. Улс төр судлаачийн хувьд та тохиромжтой хувилбарыг хэлж өгөөч?

-Мэдэх зүйл алга. 10-15 тойрог болгож хуваах талаар яригдаж байна. Хэдэн ч тойрог болсон, хэдэн ч аймгийг нийлүүлж нэг сонгуулийн тойрог болгосон, нэг санал, ижил үнэ цэнэ гэдэг зарчмаа мартаж болохгүй. Өөрөөр хэлбэл, сонгогч бүрийн саналын үнэ цэнэ, хот хөдөөд амьдарч буйгаасаа үл хамааран ижил хүчтэй байх ёстой. Суманд амьдарч байгаа сонгогчийн санал, хотод амьдарч буй сонгогчийнхоос гурав дахин хүчтэй байж болохгүй гэсэн ардчилсан сонгуулийн зарчим юм. Мөн УИХ бол төлөөллийн байгууллага тул иргэдийн, хүйсийн, нийгмийн төрөл бүрийн бүлгийн төлөөллийг хангах ёстой гэдгийг анхаарч тойргийн хуваарилалт хийх ёстой.

-Улаанбаатарын хувьд аль бүсэд нь багтах вэ. Дүүргүүдийг нэгтгэж томсгох асуудал бас яригдаж байгаа?

-Тийм бололтой. Улаанбаатар хотод нийт хүн амын бараг тал нь шахам амьдрах тул миний яриад байгаа нэг санал, нэг үнэ цэнэ гэдэг зарчмаа баримталбал Улаанбаатар хот хэд хэдэн тойрог болж, хотын хүн амыг төлөөлж чадах тооны төлөөлөгчидтэй байх нь зүйтэй.

-Бүсчилсэн тойрог том зургаараа Монгол Улсын хөгжлийн гарц шийдэл гэж байна. Гэтэл сая Үндсэн хуулийнхаа өөрчлөлтөөр олон намын тогтолцоотой парламент бүрдүүлэх сонгуулийн системийг баталсан. Ингээд тойргоо томсгоод бүсчлэхээр жижиг намуудад суудал олдох уу гэдэг асуудал үүсэх байх. Үүнийг та юу гэж харж байна вэ?

-Дахиад л давтаж хэлэхэд том нам, танигдсан улстөрчдөд л илүү тохирох хувилбар болов уу. Судалгаа хийж үзээгүй байгаа тул тэр нам тэдэн суудал авах прогнозтой байна гэж хэлэх боломжгүй байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ