Category: соёл-урлаг

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС………….

Монгол Улсын Соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Пүрэвжавын Жимсээтэй ярилцлаа. Тэрээр энэ сарын 7-нд Монгол бөхийн өргөөнд “Нандин” тоглолтоо хийх гэж байгаа билээ.

---

-Таны бие даасан “Нандин” тоглолт удахгүй болох гэж байна. Тоглолтод тань ямар уран бүтээлчид оролцох бол?

-Миний бие даасан хоёр дахь тоглолт удахгүй үзэгчдэдээ хүрэх гэж байна. Би 2013 онд “Таван эрдэнэ” тоглолтоо хийж байлаа. Үзэгчдийн халуун, дулаан уур амьсгалтай сайхан тоглолт болсон.

Энэ удаагийн “Нандин” тоглолтын бэлтгэл ажил бараг дууслаа. Тоглолтод маань Монгол Улсын гавьяат жүжигчин С.Ганзориг, Л.Болдбаатар, Соёлын тэргүүний ажилтан Т.Батсайхан, О.Баянмөнх гэсэн сайхан уран бүтээлчид оролцож байгаа. С.Ганзориг гавьяаттай хамтран дуулсан “Ханийн хорвоо“ уран бүтээлээ хүргэнэ. Мөн тоглолтдоо хамгийн шилдэг гэсэн дуунуудаа дуулах болно. Сайхан тоглолт болно гэдэгт итгэлтэй байна.

-Та “Таван эрдэнэ” дууг сэргээн дуулсан нь сонсогчдод маш их хүрсэн байдаг. Энэ дууг хамгийн анх ээж тань хонины бэлчээрт зааж өгч байсан гэл үү?

-Би Увс аймгийн Өмнөговь сумын харьяат. Малчин айлын охин л доо. Эгчтэйгээ хоёулаа гэрийнхээ хойд энгэрийн жалганд хургаа хариулаад, бас зүгээргүй дуулдаг хүүхэд байсан. Дуулах дуртай болохоор минь “Таван эрдэнэ” дууг ээж маань зааж өгч байсан юм. Ээж минь “Энэ ёстой сайхан дуу. Миний охин сайн сураарай” гэж байсан нь санаанаас гардаггүй. Тэр үеэс хойш байнга амандаа аялдаг байж билээ. Харин дуучнаар сурч эхлээд энэ дууг өөрийнхөө өнгө аясаар дуулж, дүрсжүүлэх юмсан гэж боддог байлаа. Энэ хүслийг минь сонссон юм шиг, дууны шүлгийг зохиосон Л.Лувсандорж гуайн ууган хүү Дуурсах гуай “Таван эрдэнэ дууг хэн сайн дуулах вэ” гэсэн бэсрэг тэмцээнийг зохион байгуулсан юм. Түрүүлсэн хүнийг “Таван эрдэнэ”-ийг дахин сэргээн дуулуулж аавынхаа гэгээн дурсгалд зориулах байсан юм билээ. Энэ тэмцээнд түрүүлсэн нь миний уран бүтээлийн гараа болж, үзэгчдийн танил болсондоо маш их баярладаг. Цагаан сарын үеэр цацагдаж, хүмүүст ч маш сайн хүрсэн. Олон хүн сайхан уран бүтээл боллоо гэж хэлж байсан. Булган сүүлтэй уран бүтээл гэж ихэд бэлгэшээдэг юм.

-Сүүлийн үед дуучид хуучны дууг маш их сэргээн дуулж байна. Сонсогчдын хүртээл болчихсон бүтээлийг дахин сэргээн дуулахад их хариуцлага шаарддаг байх?

-Би үүнтэй санал нэг байна. Мэдээж ард олны сэтгэлд хүрч, чихэнд хоногшсон дууг дуулна гэдэг маш том хариуцлага. Тухайн дууг анх дуулсан уран бүтээлчээс илүү гаргахгүй бол дуулаад ч хэрэггүй шүү дээ. Тиймээс миний хувьд “Таван эрдэнэ” дуугаа цацахаас өмнө хэд хэдэн мэргэжлийн хүнд сонсгосон. Маш сайн болсон байна гэсэн талархал ч сонсож байлаа. “Таван эрдэнэ” дуу маань Монголын радиогийн сүлд дуу шүү дээ. Тэр дууг цацагдсаны дараа Ц.Лхагвадаш захирал уулзаад “Миний дүү энэ дууг өмнөх дуучнаас ньдутахааргүй сайхан дуулж хүмүүст хүргэлээ. Маш их баярлалаа” гэж байсан.

-Та бол мэргэжлийн дуурийн дуучин. Яагаад нийтийн дуу руу орох болов?

-Би 2001 онд Соёл урлагийн их сургуулийн дуурийн дуулаачийн ангид орж Монгол Улсын гавьяат жүжигчин О.Ичинхорлоо багшийн шавь болсон. Харин дөрөвдүгээр курсдээ Эрдэнэбаатартай хамтран Т.Найданжавын ая, Н.Баянмөнхийн шүлэг “Хайрын бороо” дууг дуулж байсан юм. Тэр үеэс хойш л нийтийн дууг дуулаад эхэлсэн дээ. Гэхдээ тэр сайхан хүний удирдлаган дор, дуурийн дуучин мэргэжлээр төгссөн болохоор энэ чиглэлээр уран бүтээл хийнэ.

-Увс нутгаас олны танил нийтийн дуучид нэлээд байдаг шиг санагддаг?

-Ер нь бол нийтийн дуучдын 60 хувь нь Увс нутгийнх байдаг шүү. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин С.Жавхлан, Л.Болдбаатар тэргүүтэй сайхан дуучид бий. Миний бодлоор нутаг усанд минь байгаа юм болов уу л гэж боддог юм. Манай нутгаас гаралтай дуучдын хоолойны өнгө, аяс их сайхан тослог, нүнжигтэй байдаг шүү.

– Урьд нь охидын “Vir­tuoz” хамтлагт дуулдаг байсан. Хамтлаг тань яагаад тарсан юм бэ?

-Манай хамтлагийг “Миний ээж тэмээчин” дууг дуулснаар нь хүмүүс сайн мэддэг юм билээ. Хамтлаг маань гурван гишүүнтэй, бид нэг ангийн найзууд байсан. Одоогоос бараг 10 гаруй жилийн өмнө юм байна шүү. Бид гурав сонгуулийн сурталчилгаанд явж байхдаа “Миний ээж тэмээчин” дууг хоолой салган дуулсан. Харин дараа нь хамтлаг байгуулъя гэж шийдэж хэд хэдэн уран бүтээл хийсэн. Хамтлагийн маань гишүүн Ирина казах охин. Ирина Казахстан руу яваад, харин Болорцэцэг гэр бүлтэй болсноор хамтлаг тарсан даа. Одоо ганцаараа л уран бүтээлээ хийж явна.

-Та бол их өнөр өтгөн айлын отгон охин. Гэр бүлд тань танаас өөр урлагийн хүн байдаг уу?

-Би таван ах, дөрвөн эгчтэй. Арвуулаа юм шүү дээ. Миний ээж, аав, эмээ, өвөө гээд бүгд нутаг усандаа алдартай сайхан дууч хүмүүс байсан. Тэр дундаа найр наадамд уртын дууг сайхан дуулдаг байсныг нутгийнхан их ярьдаг юм. Мөн миний ах, эгч нар бүгд сайхан дуулдаг. Гэхдээ надаас өөр урлагийн чиглэлээр ажиллаж байгаа хүн байдаггүй.

Миний анхны тайз манай гэрийн хоймрын ор, харин үзэгч нь гэр бүлийнхэн минь байсан. Арвуулаа нийлж байгаад ээж, аавдаа зориулж орон дээрээ тоглолт хийдэг байлаа. Нэг нь хөтлөгч хийж бусдыгаа зарладаг. Яг дээд талын эгч маань надаас нэг л насны зөрүүтэй. Хүмүүс “Ихэр юм уу” л гэдэг байлаа. Тэр эгчтэйгээ хамт “Хундан цагаан хонио сүрэг сүргээр өсгөе дөө” гээдл дуулна. Намайг дуулах болоход заавал Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Пүрэвжавын Жимсээ гэж зарладаг байсан юм. Гавьяат жүжигчин гэж зарлахгүй бол уурлаад гарч ирдэггүй байж билээ. Багын л дуулах дуртай хүүхэд байсан болохоор ээж минь анзаарч урлагийн хүн болгохоор шийдсэн. Хоёрдугаар ангиасаа эхлэн сургуулийнхаа найрал дууны дугуйланд явж эхэлсэн юм. Сургуулийн урлагийн үзлэгээр дандаа тэргүүн байр эзэлдэг, урлаг соёлын ажилд идэвхтэй оролцдог хүүхэд байсан шүү. Харин зургаадугаар ангид байхад

ээж минь намайг Монголын хүүхдийн ордны дууны дугуйланд Соёлын тэргүүний ажилтан Ганчимэг багшийн шавь болгож байсан.

-Та хүүхэд байхдаа нэрээ солиулах гэж байсан гэсэн. Жимсээ гэдэг нэр нь таалагддагүй байсан хэрэг үү?

-Бага байхдаа нэрнээсээ их ичдэг байсан. Би Монголын хүүхдийн ордны дугуйланд байх үедээ найрал дууг гоцолно. Тоглолтын үеэр дуучин П.Жимсээ гэхээр л үзэж суугаа хүүхдүүд шоолж, инээлддэг. “Жимсээ гэнэ ээ, ямар тэнэг нэртэй юм бэ. Хорхойтсон алим аа” гээд л шоолно. Тэгэхээр нь л гэртээ ирээд ээж, аав хоёртоо “Надад яагаад Жимсээ гэдэг нэр өгсөн юм бэ. Хулан, Халиунаа гэж болоогүй юм уу” гээд л уйлдаг, уурладаг байж билээ. Ээж намайг аргадаад л “Ингэж болдоггүй юм миний охин. Энэ чинь өвөрмөц гоё нэр байхгүй юу. Миний охин өөрөө жимс шиг ийм хөөрхөн юм чинь” гээд л өхөөрддөг байсан.

Намайг мэндлэх жил нутагт маань урьд нь ургаж байгаагүй арвин их жимс ургасан юм билээ. Тийм болохоор аав, ээж минь бэлгэшээгээд Жимсээ гэдэг нэр хайрласан. Харин дунд сургуулиа төгсөх жилээ паспортын хэлтэс дээр очоод нэрээ солиулах гэтэл тэнд ажилладаг эгч “Чи эцэг, эхийнхээ өгсөн ийм сайхан нэрийг солиулах гэж байдаг. Тийм юм гэж байхгүй” гэж загнаад, уйлаад гарч билээ. Одоо бол энэ нэрэндээ их хайртай.

-Уран бүтээлчид хөдөө орон нутгаар аялан тоглолт их хийдэг. Тухайн үед тохиолдож байсан хөгжилтэй дурсамжаасаа хуваалцаач?

-Манай уран бүтээлчид, тэр дундаа нийтийн дуучид хөдөө орон нутгаар аялан тоглолт хийж, сонсогчидтойгоо уулздаг. Хөдөө, орон нутгийн үзэгчид маань байнга тоглолт үздэггүй учраас хүлээлттэй байдаг. Тэдэнтэйгээ уулзаад бид маш гоё энерги авна. Алга ташилт, нүдний харц бол үнэхээр гайхалтай. Өнгөрсөн жил Б.Мөнхбаяр найзтайгаа 21 аймгийг 45 хоногийн турш тойрсон. Хөдөө их яваад байхаар хотод удаан баймааргүй санагддаг шүү.

Залуу уран бүтээлчид явж байгаа учраас хөгжилтэй зүйлс бишгүй л тохиолддог юм. Нэг удаа Соёлын тэргүүний ажилтан А.Түмэн-Өлзий, Б.Пүрэвсэнгэ, Б.Мөнхбаяр бид хэд аялан тоглолтоор явж байлаа. Бид дөрөв хуучны дуунуудыг попури болгож дуулсан юм. Түүнийгээ дуулахаас өмнө Мөнхбаяр маань ая дуугаа өргөж, бид гурав тайзны ард хүлээж байв. А.Түмэн-Өлзий бид хоёр яриандаа улайраад харин Б.Пүрэвсэнгэ фэйсбүүк ухаад тайзан дээр гарахаа мартчихаж. Гэтэл клубийнх нь хүн “Та гурвыг дуудаад байна” гэдэг юм байна. Бид гурав ч яарч сандраад хам, хум тайз руу гүйчихсэн. Дуу эхлэх гээд л ая явж байтал А.Түмэн-Өлзий намайг нудардаг юм байна. Юу болсон тухай асуутал “Миний гутлыг хар даа” гэлээ. Гэтэл Түмээ маань гэрийн шаахайтайгаа гараад иржээ. Б.Пүрэвсэнгэ ч

“Нарлаг хорвоод жаргаах биеийг

Наддаа ээж минь заяасан билээ” гээд л дуулж эхэллээ. Б.Мөнхбаяр, А.Түмэн-Өлзий бид гурав инээгээд дуулж чаддаггүй. А.Түмэн-Өлзий “Өсгийтэй гутлаа тайлаад хэсэг хөлөө амрааж байгаад яарсандаа гутлаа ч анзаарсангүй” гээд үзэгчдээсээ уучлал гуйж билээ. Үзэгчид ч “Зүгээр ээ” гээд, бас бүгд инээгээд. Бараг арав гаруй минут инээцгээсэн байх шүү. Сүүлд нь үзэгчидтэйгээ хамтдаа дуугаа дуулж байлаа.

О.Ариунцэцэг

Өдрийн сонины архиваас………….

Удтал чимээгүй байсан дуучин Т.Ариунаа “Утасны чинь дугаар 03” дуугаа шинэ клип, шинэ найруулгатайгаар фэнүүддээ барилаа. Дуу цацагдаад удаагүй байгаа ч аль хэдийнэ шилдэг дууны жагсаалтыг тэргүүлж эхэлжээ. Энэхүү дуу нь түүний “Cosmic Ariunaa: The Remixes” шинэ цомгийнх нь нэг эс ширхэг бөгөөд дуучин маань цоо шинэ урсгал чиглэлээр эргэн ирлээ. Түүний яриаг уншигчдадаа хүргэе.

---

-Би 2006 оноос хойш шинэ цомог гаргаагүй, 2009 оноос хойш бие даасан тоглолт хийсэнгүй. Миний фэнүүд, сонсогчдын маань дунд “Т.Ариунаа хэзээ шинэ уран бүтээл хийх бол” гэсэн хүлээлт үүсчээ. Өнгөрсөн хугацаанд өөрийгөө олох, өөрчлөх, цаашид юу хийх вэ гэдгээ удаан бодож судаллаа. Олон ч хүнтэй уулзлаа. Буддын сургаал номлолыг ч судаллаа. Энэ хугацаанд гэр бүлийн амьдрал маань ч бас түвшин байсангүй. Мөнгөтэй байснаа мөнгөгүй болж үзлээ. Бизнесээ бусдад алдлаа. Хүмүүний туулдаг бүхий л зүйлийг бие, сэтгэлээрээ туулж, айхтар дөрөв таван жилийг давлаа. Гэхдээ айхтар гэж байгаа боловч бидэнд их том сургамж, туршлага өглөө.

-Одоо хийх уран бүтээл маань ямар мөн чанартай байх ёстой вэ гэдгээ ч их бодлоо. Ер нь бид олон нийтийн давалгаанд автах шаардлагагүй юм байна гэдгийг ойлгосон. Хэт их мэдээллийн орон зайд ороод, түүндээ автаад байвал хүн өөрөө өөртөө асуудал үүсгэн, өөрийгөө стресстүүлээд явах юм байна гэдгийг ойлгосон. Өнөөдрөөрөө амьдрах, өөрөөрөө байх ёстой гэдгийг ойлгосон. Одоо цагт хийх юмаа хийгээд явахад ирээдүйд хийх юм боловсроод явах юм гэдгийг анхаарч яг өнөөдрөөрөө амьдарч байна.

-Уран бүтээлийн хувьд хоёр цомог гаргах гэж байна. Нэг нь “Cosmic Ариунаа” цомог. Нөгөөг нь О.Дашбалбар найрагчийн шүлгээр хийсэн дууныхаа нэрээр “Тэнгэр шиг бай” гэж нэрлэх бодол бий. Мэдээж, нэрний талаар найрагчийн хүү Д.Гангабаатартай ярилцаж оюуны өмчийн асуудлаар ярилцах ёстой.

-Космик бол сансар огторгуй. “Cosmic Ariunaa: The Remixes” цомог маань дахин шинэчилсэн хувилбараар гарч байгаа. 1990ээд онд дуулж байсан хит дуунуудаа хөгжмийн найруулга, стиль имижийг нь өөрчилж “Космик” төсөл болгоод явж байна. Үүний дараа “Тэнгэр шиг бай” төсөл рүүгээ орох юм.

“Космик” цомгийн маань зорилтот бүлэг 1835 насныхан гэж бид төлөвлөж байна. Миний 1990ээд оны дуунуудыг одоогийн 18, 19 настай залуус мэдэхгүй. 21 жилийн өмнө “Утасны чинь дугаар”аа дуулж байхад манай хүү төрөөгүй байж. Сая энэ дууны клипэнд хүү маань тоглосон. Энэ дууг анх сонсоод “Хөөх ээж ээ, та ийм дуутай байсан юм уу” гэж асууж байх жишээтэй. Одоо бүр өөрөө дуулаад явж байна.

-“Байгаль эх дэлхийгээ шүтэж амьдаръя, байгалийн хуулийг дагая, хүн байгалийн бүтээгдэхүүн шүү” гэдэг санаанууд дуунд маань шингэсэн. Клипээ ч ийм утгатай хийсэн. 1981 онд Монгол хүн сансарт ниссэн. “Утасны чинь дугаар” дууны клипээ 2081 онд монгол хүн оюун санаагаараа сансарт яагаад нисэж болохгүй гэж гэсэн шинжлэх ухааны зөгнөлт буюу апоколист жанраар хийсэн. Монголд анх удаа ийм жанраар хийсэн дуу. Монгол оюун санаа дэлхийг эзэлнэ гэсэн төсөөлөл зөгнөл.

-“Утасны чинь дугаар 03” дууны кпип “Үргэлжлэл бий” гэж дуусдаг. Хоёрдугаар анги нь буюу үргэлжлэл нь “Космик” гэж дуу гарна. Дэлхий даяараа, шинжлэх ухаан ч тэр, кино урлаг ч тэр космик гэж ярьж, судалж байна. Хар нүхний талаар янз бүрийн онол, баримт гарч байна. Бидний клипний зураг авалт ч энэ тухай өгүүлнэ. Мөн Монголын байгалийн үзэсгэлэнт газруудаар явж зургаа авсан. Хэн ч барьж аваагүй шинжлэх ухааны зөгнөлт төрлийг зоригтойгоор барьж авч хийлээ. Бид өндөр түвшинд бол хийгээгүй ээ. Манай боломж бололцоо, техник технологи маань ямар билээ. Бид зөвхөн дөхүүлээд л хийсэн. Үүнийг харин манай залуус шүүрч аваад улам боловсронгуй болгон хөгжүүлж явах боломжтой.

-Кино үйлдвэрлэл хийдэг кино багтай хамтарч ажиллаж байна. “Космик” цомгоо “Хаган” студитэй хамтарч хийсэн. Захирал нь Америкт сургууль төгссөн чадварлаг залуу бий. “Хоёр нүүрт” киноны найруулагч нь. Бид багийн системээр ажиллаж байгаа. Ганц “Би”гээр явбал дан ганц нэг хүний тоглолт болно. “Космик Ариунаа”, “Тэнгэр шиг бай” төслүүд маань бүгд багаар явна. Монголд хийх нөлөөллийн аянг бид багаар л хийнэ. Өнөөдөр манай нийгэмд асуудал болоод буй хүчирхийллийн тухай ярихаасаа өмнө юунаас болж гараад байна, мөн чанар нь юу вэ гэсэн судалгааг сайн хийх хэрэгтэй. Сонирхуулахад, би ирэх долоо хоногоос НҮБын Хүүхдийн сангийн хүчирхийллийн тухай хичээлд суух гэж байна. Энэ сэдвээр нөлөөллийн аян өрнүүлэхийн тулд мэдлэг мэдээлэл, ул суурьтай судалгаа хэрэгтэй. “Космик”, “Тэнгэр шиг бай” цомог маань ч хүмүүст танин мэдэхүйн эерэг зөв мэдээллийг нь өгөх гэж хичээсэн. Үнэн зөв мэдээлэл байхгүй учраас өнөөдөр бид энийг ч буруутгаад, тэрийг ч загнаад байдаг. Үнэндээ яг бид өөрсдөө л буруутан нь байдаг гэдгээ мэддэггүй. Соён гэгээрүүлэх гэж бид ярьдаг даа. Тэгвэл дуу хуураар дамжуулан хүмүүнийг засах үйл ажиллагаа бол хамгийн амархан. Түүнээс биш нэг улстөрч гарч ирээд засч залруулна гэж байхгүйг мэддэг боллоо. Урлаг, утга зохиол, спорт хүмүүсийг яагаад ингэж төлөвшүүлдэг юм гэдгийг бид өөр өөрийн шугамаараа хийх хэрэгтэй байгаа юм.

-“Космик”ийг би халаалт болгоод залуу зрителээ татах зорилготойгоор хийсэн. Миний есөн дуу багтсан. Ес дэх нь “Космик” нэртэй, бага хүү маань клипэнд нь тоглосон. “Утасны дугаар”, “Эргээд чамдаа ирнээ”, “Хайрыг минь сонс”, “Жинжиймаа”, “Хуучраагүй жинс”, “Үггүй мордсон чи минь”, “Баяртай гэж хэлж чадахгүй” гээд хит болж байсан дуунуудаа шинэчилж оруулсан. 1990-ээд оны залуус миний энэ дууг мэддэггүй. Сонсоод маш их таалагдаж байгаа. Сайн уран бүтээл цагийн уртыг даадаг гэдэг.

–Данзанравжаагийн хийдэд очиж “Утасны чинь дугаар 03” дууны шинэчилсэн клипээ хийсэн. Нөхөр хүүхэд, дөч тавин уран бүтээлчдээ дагуулаад, өнөө онгоцоо чирээд явлаа даа. Зардал нь яаж гарах бол гэж бас санаа зовоостой. Амьдрал л юм даа. (инээв) Хийдийн хамт олон, орон нутаг маань биднийг сайхан хүлээж авсан. Алтангэрэл ах маань зураг авах их сайхан газар зааж өгсөн. Нэг нь шар, нэг нь улаан, дундуураа заагтай их гоё өвөрмөц газар зургаа авсан. Зураг авалтын үеэр нэг шөнө айхавтар элсэн шуурга бослоо. Нүүр нүдгүй юм боллоо. Тэгсэн найруулагч маань хэлж байна “Яг энэ үеэр зураг авмаар байна” гэнэ. “Яаж авах юм” гэсэнд “Фото зураг авна” гээд авахаар боллоо. Намайг өндөр дөрвөлжин тавцан дээр зогсоогоод , нөгөө хэд маань уяагаар татаад, даашинзыг маань бас барьчихсан, би уначих гээд бөөн л юм боллоо. Би чинь хоёр жилийн өмнө хөлөө хугалсан, тэнцвэр муу байсан болохоор өнөө шуурганд нь тэсэхгүй уначихсан. Амьсгаа авч болохгүй, хөдөлж болдоггүй. Өнөөдүүлдээ уурлана биз дээ, “Та нар л энэ абшигтай газар ухаж сэндийлээд байсан, тэрнээс боллоо” энэ тэр гээд дээж өргөөд сүйд болсон. Аз болоход тэнд бариач таарч бариулаад арай дээрдсэн. Бүр сарын дараа эдгэсэн дээ. “Космик”-ийн бичлэг, клипүүдийг хагас жил хийсэн. Тэр олон зураг авалт, хөгжмийн бичлэг, сурталчилгаа гээд асар их ажлын дараа нэг дууны клип таван минут гээд бодохоор бас л чамлалттай санагдсан шүү. Ирэх хоёрдугаар сард “Космик Ариунаа” гээд цомгийн баяраа хийнэ.

-“Космик” цомгийнхоо дараа гаргах “Тэнгэр шиг бай” цомогт дандаа шинэ уран бүтээл маань багтах юм. О.Дашбалбарын үг, Бямбабаярын ая “Тэнгэр шиг бай”, Д.Пүрэвдоржийн үг, Б.Шаравын ая “Тусгаар тогтнол”, “Монгол бүүвэй” гээд том дуунууд бий. Реппер Жи-тэй хамт “Хиж гөрөөс” гэж дуу хийсэн. Хиж гөрөөс гэж орк гэсэн үг. Бүр 13 дугаар зуунд байсан үг юм билээ. Оркуудыг монголчууд хиж гөрөөс гэдэг байжээ. Орк гэдэг үгийг хиж гөрөөс гэдэг үгээр сольж, моодонд оруулна. Бусдын юмыг булааж идсэн хүнийг хиж гөрөөс гэдэг байж. Амьтнаас ялгаагүй ухамсар муутай хүнийг хиж гөрөөс гэдэг юм байна. Хиж гөрөөс дотроо бас олон янз. Булай, булхай, боулхай гэж нэрлэдэг байжээ. “Космик” цомог маань дуу болгоныхоо өмнө нь тухайн дууны утга учрыг бичсэн тайлбартай. Өөрөөр хэлбэл сонсдог ном хэлбэрээр гарах юм.

-“Тэнгэр шиг бай” цомгийн дараа залгуулаад “Хагас зуун жилТөмөрийн Ариунаа” тоглолтоо хийнэ. Ирэх жилээс хийх төлөвлөгөө байна. Энэ удаа би дандаа залуустай хамтарч ажиллаж байна. Шинэ залуусыг гаргаж ирнэ. Би сая Орост П.Крикоровын “Я” гээд тоглолтыг үзлээ. Энэ тоглолтыг үзээд би “Хагас зуун жилТөмөрийн Ариунаа” тоглолтоо заавал хийх ёстой юм байна гэж бодсон. Бид хоёр нас чацуу юм байна. Ямар гоё, ямар нүсэр тоглолт болов оо. Тэндээс санаа авах, ажил хэрэг болгох зүйл их байнаа. Зочдоо хаана суулгадаг юм, бүжигчид нь яаж бүжиглэж байна, гэрэлтүүлэг, дэлгэц нь ямар байна гээд ажиглаж харж л явлаа.

Өдрийн сонины архиваас………….

Говь-Алтайн дуучин “Хонгорзул”, “Намайгаа дурсаарай”, “Гүнж тогоруу” дуугаараа овоглогдсон Н.Энхбаттай ярилцлаа.

---

-Та хэзээ хотын хүн болчихов?

-2004 онд Улаанбаатар хотын иргэн болсон. Говь-Алтай аймагт 16 жил ажиллаж амьдарсан шүү дээ. 21-хэн настай залуу очиж байлаа.

-Та чинь гавьяат авчихсан байх аа?

-Аваагүй ээ. Гавьяат гэдэг цол надаас жаахан хол, би тэрнээс хөндий явж ирлээ шүү дээ.

-Хотод хэр төвхнөв?

-Хөдөө олон жил болсон. Байр сууриа олох, ахуй амьдралаа төвхнүүлэх гээд нэлээд зүтгэсэн. Дажгүй сайхан болсон.

-Та яагаад хотыг зорих болов. Говь-Алтайд байсан ч та олны сонсдог л дуучин?

-Говь-Алтай аймгийн “Алтай” чуулгын тайзнаасуран бүтээлийнхээ гарааг эхэлсэн. Тэндээс миний бүтээлийг ард түмэн сонсдог гадарладаг, болсон.Амьдралын идэвхтэй үеийг олны массыг дагаж амьдрах ньчухал гэж бодсон хэрэг л дээ.

-Орон нутгийн тайзан дээрээс олны танил болно гэдэг хэцүү дээ. Та үүнийг яаж хийв?

-Хөдөөорон нутгийн дуучид хойд хормойгоороо, урд хормойгоо нөхдөг хүмүүс. Ёстой л халуунд халж, хүйтэнд хөрдөг дуучид. Бидтэнд өөрийгөө хөгжүүлнэ. Өөртөө багшилна. Би нэг л зүйлийг ойлгосон. Хөдөө дуулж болно. Өөрийн гэсэн урын сантай болох нь чухал юм байна гэж. Олон жил мөрөөдсөн. Тэгээд “Хонгорзул” гэдэг дууг 1999 онд дуулж, хит болсон. Араас нь “Гүнж тогоруу”, “Намайгаа дурсаарай”, “Сутай зүгийн нутаг” гээд дуунуудаа дууллаа. Нутгийнхаа хөгжмийн зохиолчдын бүтээлийг түгээх сэн гэсэн зорилготой байсан. Миний дийлэнх бүтээл манай нутгийн харьяат хөгжмийн зохиолч Цэрэндондовын ая байдаг юм шүү дээ. Тэгээд тэр бүтээлүүдийг түмэнд чадан ядан хүргэсэн ухаантай.

-Таны дуулах авьяас байгалийнх, ээж ааваас уламжлагдав уу?

-Хоолой байгалийнх. Гэхдээ миний ээж сайхан дуулдаг хүн байсан. Ажилчин хүн, юм юм л хийдэг байсан. Маш ухаантай, сийрэг хүн байлаа, миний муу ээж.

-Таныг яаж дуучин болгочихов?

-Би бол дуучин болно гэж бодоогүй байсан ш дээ.Хүүхэд байхын сэтгүүлч болно гэж мөрөөддөг байсан. Хавар сэтгүүлчийн сургуульд шалгалт өгнө гэж бэлтгэж байтал Улаанбаатараас Хөгжим бүжгийн элсэлтийн шалгалт ирээд, бид тоглолт хийж үзүүлсэн юм. Маргааш нь захирлын өрөөнд элсэлтийнкомиссын дарга нь “Чи дуучин болох юм байна. Чамд дуулаачийн урилга явуулъя” гэсэн юм.Урилгаявуулсан ч юм байхгүй, хуваарь нь ч ирээгүй. Сэтгүүлчээрээ ч шалгалт өгсөн юм байхгүй хоцорсон юм. Тэгэхэд 1983 онд Монголын радиогийн “Залгамжлагч” радиогоор миний нэг дуу явсан. Манайсургууль дээр радиогийнхон нэвтрүүлэг бэлтгэхээр ирэхэд, би дуулсан юм. Амралт эхлээд хөдөө суманд очсон байхад миний дуу радиогоор явахад их баярласан.

-Та сурагч байхдаасургуульдаа одбайсан уу?

-Ганц нэг дуулдаг л байсан. Гэхдээ би нэг их дуучин болчихно гэж бодоогүй.Биайлын гурав дахь хүүхэд. Эхээс арвуулаа шүү дээ. Арван хүүхэд бор амьдралд л өснө шүү дээ. Би багаасаа биеэ даасан юм. Гуравдугаар ангиасаа зуныхаа амралтаар айлын хүүхэд харж айлынхан надад форм, цүнх, хичээлийн хэрэгсэл авч өгсөн. Аав маань малын эмч. Тавдугаар ангиасаа аавтайгаатарилга, туулгалт, малын цус авах ажилд оролцоод, 75 төгрөг авдаг. Түүгээр ээж маань надад хичээлийн хэрэгсэл авч өгч байлаа. Долдугаар ангиасаа ээжтэйгээ сумын барилга дээр ажиллаж байсан юм. 135 цаас авна. Есдүгээр ангид аймгийн нэгдэл дундын үйлдвэрийн барилгачид манай суманд ажилласан юм. Нийтийн ахуйн үйлчилгээ барьсан. Тэнд ажиллаж 250 цаас авч билээ. Ээждээ л мөнгөө өгдөг. Нэг удаа харин сээгий малгай авч өмсч байсан. Тэр чиньховор байсан. 250 төгрөгөөр сээгий малгай орос найзаасаа авч өмсч байлаа. Багаасаа л бие даасан учраас хөдөлмөрийн үнэ цэнэ, ажлын амтыг мэдэрдэг. Ажилдаа хоёргүй сэтгэлээр хариуцлагатай хандах ёстойг ясмахандаа шингэтэл ойлгосон доо.

-Яаж дуучин болов?

-Цэрэгт ирээд 1986 ондБүх ард түмний урлагийн үзлэгээр мандан бадарлаа. Хилийн ба дотоодын цэргээс шалгарч солист болсон. Ганцхан цэрэг солистболсон нь би. “Дуулж явна, би” гэж дууллаа. Тэр үедМонголын радиогоор миний энэ дуу “Хүсэлтийн хариу”-гаар явдаг байлаа. Уран сайханч, байлдагч Энхбатын дуулсан “Дуулж явна би” дууг сонсъё гээд захидал ирдэг байлаа шүү дээ.

-Ээж чинь сонсоод их баярласан байх даа?

-Баярлалгүй яахав. Цэргээс халагдаад очиход “Миний хүүгийн дуу радиогоорявлаа” гэж байсан. Намайгансамбльд улирч үлдэх үү гэж байсан л даа. Говь-Алтайн эвлэлийн хорооны дарга залууБүх ард түмний урлагийн үзлэгийн үеэр тааралдаад “Чи халагдаад, Алтайд яваад оч. Эвлэлийн шугамаар сургуульд явуулж өгнө” гэж байсан юм. Би түүнийг нь сонирхоод Алтайд 1988 онд халагдаж очсон.Тэр үеэр Илгээлтийнэзэн залуучуудын улсын хоёрдугаар зөвлөгөөн Алтайд болж билээ. Тэр зөвлөгөөнд дуулж, олондахиулсан юм. Тэгээд чуулга авъя гэсэн. Тэгээд дуулсаар байгаад ирлээ. 2004 оноос хойш чөлөөт уран бүтээлч болсон доо.

-Дуучинхүн дуулаад хоолоо олж идэх боломжтой байна уу. Давхар бизнес эрхлэх үү?

-Юм юмтай л байх ёстой. Зах зээлд хүн ямар боломжтой байна. Түүнийгээ бүгдийг зарцуулдаг.Би юм юм л хийхийг боддог. УИХ-ын гишүүнд бараа болж явлаа. Бүх л ажилд нь гүйнэ. Би саяханвэб сайт нээсэн. Сэтгүүлчболох мөрөөдлөө хожуу биелүүлсэн гэх юм уу даа. Хэвлэлийн хүрээлэнгийн дээд курс төгсөөд, сэтгүүлч мэргэжлээр ажиллах санаа байна. Мэдээ, мэдээллийн Garag.mn гэж сайт бий. Тэрийг үүсгэн байгуулсан. Энэ чиглэлээрээ ажиллаж байна. Миний үндсэн мэргэжил соёл урлагийн менежер. Удирдлагынакадемидмастер хамгаалж байгаа.Гэхдээ би дарга болохдообиш. Хүмүүс намайг “Чи дарга болох гэж байгаа юм уу” гэдэг. Хүн болгон уул уурхайтай ноцолдох бишмонголчуудын оюун санаатай ноцолдохгүй бол үнэхээр хэцүү байна ш дээ. Улс орны хөгжил дэвшлээс хоцроод яахав гэж өөрийгөө хөгжүүлж яваа юм. Түүнээс бишбидарга болох гэсэн юм алга.

-Энд тэндшүтэн бишрэгчид сонин тохиолдлоор хандах тохиолдол байсан уу?

-Миний дуунууд ихэнх нь ээжийн, бүсгүй хүний тухай дуунууд байдаг. Сайхан л байдаг шүү дээ. Тоглолт дөхөөд ирэхээр “Нөхөртэйгээ энэдуугаар танилцсан. Анхныхаа хүүхдэд нэрийг чинь өгсөн” ч гэдэг юм уу сэтгэлийн үгтэй мэндчилгээ зөндөө л ирдэг байсан.

-Хүн сургуульдсурахаас гадна өөрийгөө яаж боловсруулах ёстой юм бэ?

-Боловсолтой хүн гэжолон сургууль төгссөн, олон дипломтой хүнийг хэлдэггүй юм байна. Ерөөсөө ухаарч чадсан хүн. Өөрийгөөбие, сэтгэлийг хөгжүүлсэн, өөрийнхөө үнэт чанар, давуу байдлаа нээгээд өнгөлж тордсон хүнийг боловсролтой гэх нь байна шүү дээ.

-Таны үнэт чанар юу байна?

-Бихудлааярьдаггүй, хүн хулхиддаггүй, шударга, өөрийнхөөрөө байдаг. Надад худлаа инээд,хуурамч зан байхгүй.

-Та хоёр охиндоо юу өвлүүлж үлдээхийг хүсдэг вэ?

-Би охидууддаа өмч хөрөнгө биш ухаан, боловсрол үлдээхийг л хүсдэг.

-Таны амьдралд ухаарал хайрласан хүн хэр их байв?

-Хүн алдаан дээрээ суралцдаг даа.

-Ер нь дуучин хүн хэр удаан тайзан дээр тэсч үлдэх ёстой вэ?

-Уг нь авьяас тэтгэврт гардаггүй гэдэг. Одоо бол хөл толгойгоо алдсан. Хэн нь дуулаад байгаа юм. Худал үгийг мянга давтвал үнэн, хулхидууг мянга цацвал хит гэдэг болоод байна. Дуучин хүнсоён гэгээрүүлэгч шүү дээ. Тэр сайхан дууны үгийг утга уянгыггүн ухааныг ойлгож түмэнд хүргэх учиртай. Дуулнагэдэг орилжхашгирахын нэр биш.

-Та бясалгал хийдэг үү?

-Би Буддын гүн ухаан, суу билэгт хүмүүсийн хэлсэн үг, туулсан амьдралыг сонирхдог. Б.Лхагвасүрэн гуайтай их ойр, Лоохууз гуай байна. 94 настай хүн. Энэ хүнтэй их ярьж зөвлөгөө авдаг. Зохиолч С.Галсан, Тэрбиш гуай байна. Би хөгшчүүлтэй их ярьдаг.

-Залуу дуучдаас хэнийг тоодог вэ?

-Ариунбаатар мундаг дуучин. Дуучин хүний дууны өнгө, тембэр бүх юм нийлмэл байх ёстой. “Улаанбаатар” чуулгынГанзориг гавьяат цээлхэн сонсголонтой сайхан дуулж байна. Нэг арга барилтай, ижилхэн улсууд бас их байна.

-Танд шавь бий юу?

-Үгүй би нэг их багш, шавь болоод байдаггүй. Гэхдээ хүнд зөвлөх дуртай. Ялангуяа залуу дуучдад “Чи ингэж ажилла”, “Тийм мартагдсан дуу байгаа” гэх мэтээр зөвлөдөг.

-Цагаансараарта хэр их ажилтай байдаг вэ?

-Цагаан сар гэлтгүй биажилтай лбайдаг юм. Дуулахын хажуугаар хурим найр, одон медалийн угаалга хөтөлдөг. Тийм учраас хурим найрыг монгол ахуй, ёс заншил талаас нь хөтлөхийг эрмэлздэг. Сүүлийн үед найр шоу болоод байна. Найр, хуримондоо, шоу цэнгүүн өөр. Төрийн дээд одон медалийн угаалга ч өөр шүү дээ. Тэр чинь төр, түмний хүндэтгэл учраас. Би найрыг дэгтэй, цэгцтэй, өөрийн гэсэн онцлогийнх нь дагуу хөтлөхийг хичээдэг. 200 гаруй найр хөтөллөө. Миний хөтөлсөн хосууд их сайхан явдаг юм. Би ажигладаг. Монголчууд их бэлгэшээдэг шүү дээ. Монгол хүн хүний орон гэрийг авахдаа хүртэл уг удмыг нь хардаг.Тийм учраас бүх талыг нь харж явдаг.

-Та нутагтаа очдог уу?

-Жил бүр очдог. Алтайн уулснадад алтан амь хайрласан. Би аав ээжийгээ шүтдэг, амьд байгалиа шүтдэг. Хадаг мадаг өргөөд байдаггүй. Сайхан тариа будаа цацаад, лусын шавьж хорхойнуудыг хооллож буян болмоор байгаа юм. Түүнээс биш тэр модыг баглаж хүлээд, яах юм.Овоонд хадаг уяж архи өргөөд яах юм. Сайхан сүү сааль, идээ будаа цацаад явбал лус савдаг баясана.

-Дуучин хүнд хоолой чухал. Хоолойгоо хэвээр нь хадгалах гэж өвөрмөц дэг барьдаг уу?

-Байхгүй. Би чинь гадаа гандаж, хөдөө хөхөрсөн дуучин. Хүйтэн ус уугаад дуулж л байна. Яриа дуучин хүнд муу гэдэг. Би чинь дөрвөн цаг, хурим найр хөтлөөд дуулна.Сүүлийнүед миний мөнгөө, цаг хугацаагаа, авьяасаа зарж хийсэнуран бүтээлийг зарим нөхөд дуулаад байна.

-Тэр чинь зохиогчийн эрх энэ тэрээр зохицуулагддаггүй юм уу?

-Зохиогчийн эрх хөгжмийн зохиолч, яруу найрагчид байдаг л даа. Гэхдээ жудаггүй л байхгүй юу.

-Тухайлбал ямар тохиолдол байна?

– Төрмандах гээд дуучин байна аа даа. “Аархал” гээд дуулаад байдаг. Тэр чинь“Намайгаа дурсаарай”-г дуулсан байна. Сонссон улсууд “ Таны дууг зохимжгүй дуулсан байна”, “Таны дууг тоглоод хаячихлаа” гэж байна. Олон хүнхэлж байна. Анхны юм анхныхаараа л байдаг. Тэр хүн надад “Энхбат ахаа, би таны дууг дуулъя” гээд хэлчихэж болно. Жудаг гэж байх учиртай. Бусдын үүрэнд өндөгөө дардаг хөхөө шувуу шиг битгий бай, хөдөлмөрлө зов. Тэгж байж амжилтанд хүрнэ.

-Таны хамгийн их хөдөлмөрлөсөн уран бүтээл юу вэ?

-Бүгдэд нь цаг хугацаа, хөдөлмөр зарцуулдаг даа. “Хонгорзул” дуу арав гаруй жил дуулагдаж байна.

-Та сүүлийн үед ямар уран бүтээл хийхээр бодож байна?

-Өөрийнхөө хүндэлж явдаг дуучидтайгаа хамтарсан тоглолт хийх бодолтой байгаа. Намраас амжих нь уу. Дуучин хүн сайхан хоолой, авьяастайгаас гадна сайн хүн байх нь чухал. Хүн чанар, хүнлэг сэтгэл гэж байх ёстой. Зарим нь хэт мөнгө хөөгөөд, өндөр тоо хэлээд суудаг. Хэзээ нэг цагт унана шүү дээ.

-Ингэхэд мэдээллийн салбарт хэр орон зай харагдаж байх юм?

–Сэтгүүлч хүн мэдээлэлтэй мэдлэгтэй байж ажиллана. Хөрвөх чадвартай байх ёстой. 1984 онд Говь-Алтайн “Алтайн хөгжил” сонинд анх мэдээ бичиж байлаа. Чандмань сумын ах дүү хоёр илгээлтийн эзэн малчны тухай анхны мэдээгээ бичиж байсан. Аавынхаа ажлын тайлангшөнөжин хамт сууж бичдэг байлаа. Ном их уншина. Найруулан бичих, зохион бичихдээ сайн л байсан. Энэ маш их нөлөөлж байсан байгаа юм.

Б.ЯНЖМАА