Category: улс-төр

Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр Монгол Улсын Их хурлын Сонгуулийн тухай хуулийн 4.3.1-т “Улсын Их Хурлын 78 гишүүнийг энэ хуульд заасны дагуу байгуулагдсан сонгуулийн тойргоос олныг төлөөлөх (мажоритар) аргаар, 4.3.2-т “Улсын Их Хурлын 48 гишүүнийг хувь тэнцүүлэн төлөөлөх (пропорционал) аргаар сонгоно. УИХ-ын гишүүнийг энэ хуульд заасан жагсаалтаар сонгох сонгуульд Монгол Улсын нутаг дэвсгэр сонгуулийн нэг тойрог байна гэж хуульчилсан. Энэхүү хууль ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-ээс хэрэгжиж эхэлнэ. Тэгвэл Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр батлагдсан УИХ-ын Сонгуулийн тухай хуультай холбогдуулан сонгуулийн тойрог тогтоох асуудлыг ирэх оны хоёрдугаар сарын 1-ний дотор хуулиараа шийдэх ёстой.

Өнгөрөгч долоо хоногийн пүрэв гаригийн УИХ-ын чуулган дээр УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Ч.Хүрэлбаатар “Сонгуулийн тойргийг бүсчилсэн байдлаар тогтоох нь зөв. Жижигрүүлэх биш улам томруулмаар байна” гэсэн нь олны анхаарлыг татаад байна. Тэрээр “Сонгуулийн тойргийн асуудлыг хэлэлцэхдээ жижигрүүлэх биш улам томруулмаар байна. Улс орны хэмжээнд хэрэгжүүлэх ёстой ажлуудаа явуулбал эдийн засаг дорхноо өндийгөөд ирнэ. Тиймээс тойргийн асуудал тун чухал. Тойргийн жижиг байдлын зовлонд байх юм бол Монгол Улс хэзээ ч хөгжихгүй. Хөгжлөө ч маргааш нь нэг поп нөхөр гарч ирээд л нураана. Сонгуульд нэр дэвших санаатай хүмүүс айл өрхүүдээр яваад хэдийнэ мөнгө тараагаад эхэлчихсэн байна” гээд сонгуулийн тойргийг бүсчилсэн хэлбэрээр явуулах нь зөв шийдэл болохыг онцолсон.

Түүний хэлснээр Увс, Ховд, Баян-Өлгий аймгийг нэг тойрог болгочихвол эрчим хүч, авто зам, хилийн боомтын асуудал зэрэг дэд бүтцийн асуудал нь хамт шийдэгдэнэ. Ингэж бүсчилсэн хэлбэрээр явуулж байж улс орны өмнө тулгамдаад байгаа эдийн засгийн асуудлыг шийдвэрлэнэ гэдгийг онцлон хэлсэн. Сонгуулийн тов тогтоох тухай яригдаж буй энэ үед түүний хэлсэн үг нийгмийн анхаарлыг татаж байна. Сангийн сайдаар ажиллаж байсан улстөрч, нийтлэлч Баабар “Сонгуулийн тогтолцоог Хүрлээгийн хэлсэн хувилбараар өөрчилж чадвал би сонгуулийн менежер нь болж зүтгэнэ. Сонгуулийн тогтолцоог Хүрэлбаатарын хувилбараар өөрчлөхөд улс орон өргөс авсан мэт сэхээнээс гарна” гэж олон нийтийн сүлжээнд өөрийн бодлоо илэрхийлсэн.

УИХ-ын гишүүд дахин сонгогдохын төлөө зөвхөн тойргоо л бодож байна. Улс орны хувь заяа, ирээдүйн хөгжил дэвшлийн асуудал тэдэнд үнэндээ сонин биш. Гол нь өөрийн тойрогтоо төсөв авч соёлын төв барьж, эмнэлэг, сургуулийн засвар хийж, ахмадын сувилал бий болгох гэдэг ч юм уу ойр зуурын жижиг сажиг, хүүхдийн тоглоомын гэмээр асуудал тэдэнд амин чухал. Төмөр зам, авто зам, цахилгаан станц гээд стратегийн гол гол ажлууд хөдөлдөггүй, улс орон хөгждөггүйн гол чөдөр тушаа энд байна гэж сүүлийн хэдэн жил манайхан ярьж ирсэн. Гэвч энэ талаар зоригтой дуугарах гишүүн ховор байсан.

УИХ-ын гишүүн Т.Доржханд хоёр жилийн өмнө төсвийн тухай мэдэгдэл хийж байсан. Түүндээ “76 тойргоос 76 гишүүн гарч ирдэг. Дахин сонгогдохын тулд төсвийг 76 тойрог руу хуваадаг. Бид сүүлийн 30 жил ийм замаар явж ирлээ. Төсвийн хөрөнгөөр цемент зуурдаг, тэр цемент ашиглалтад орсон цагаасаа эхлээд ус, дулаан, цахилгааны зардал маш их хөрөнгө зарцуулдаг. Үр дүнд нь төсөв томорч, алдагдал нь өсөж, түүнийгээ санхүүжүүлэхийн тулд өр тавьдаг. Үүнийг засах ёстой. Бид ийм байдлаар цааш явбал төсөв улс орны хөгжлийг биш гишүүдийн тойргийг санхүүжүүлдэг хэвээр байна. Тэгэхээр бүгдээрээ тойргийнхоо төсвийг больё. Бүх мөнгөө хуримтлуулж байгаад Монгол Улсад хэрэгтэй дэд бүтцийн асуудлаа шийдье. Дараа нь хүмүүсийн саналыг авахгүй байж болно. Гэхдээ ирээдүйд, Монгол Улсад, бизнест, улс орны хөгжилд хэрэгтэй. Тиймээс сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчилж төсвийн реформыг зоригтой хийе” гэсэн саналыг дэвшүүлж байсан.

Томсгосон тойргоор сонгууль явуулахын давуу тал гэж бий. Үүнд, төсвийг үр дүнгүй цацдаг байдал өөрчлөгдөж улс орны хэмжээний томоохон бүтээн байгуулалт, төслүүдээ түрүүлж явуулах боломж бүрдэнэ. Мөн тухайн тойрогт нэг намын нэр дэвшигчид баг болж, намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг хамтдаа таниулах боломж бүрдэнэ. Тэд сонгуулийн зардлаа хамтран бүрдүүлж эцсийн дүндээ сонгуулийн зардлыг бууруулах эерэг нөлөөтэй гэж үздэг. Жижиг 76 тойргийн үед сонгогч ганцхан сонголт хийдэг, үндсэндээ сонголтгүй сонгууль гэх гомдол санал гардаг байсан бол томсгосон тойрогт олон нэр дэвшигч өрсөлдөж, сонголтын илүү боломж бүрддэг. Мөн олон мандаттай томсгосон систем нь нэг нам парламентын үнэмлэхүй олонх болж Засгийн газар тогтвортой ажиллах боломж олгодог болохыг судлаачид хэлдэг.

Эмэгтэйчүүдийн парламент дахь төлөөллийг нэмэгдүүлэхийн тулд НҮБ болон олон улсын байгууллагууд томсгосон тойргийг санал болгох нь бий. Энэ нь жендерийн тэгш байдлыг хангах бололцоо бүрдэнэ гэсэн үг. Эдгээр давуу талаас гадна сөрөг муу тал, шүүмжлэл дагуулах бас бий. Ялангуяа улс төр судлаачид томсгосон тойргийг хөрөнгө мөнгөтэй, олигархи улстөрчдөд давуу байдал олгох гэсэн улс төрийн тоглолт гэж харж байна. Аймгийн хэмжээнд байсан тойргийг бүсчилж олон аймаг, бүсийн хэмжээнд аваачна гэдэг бол том мөнгөтэй хүн ялах боломжийг бүрдүүлж байгаа хэлбэр гэж үзэж буй хүмүүс олон байна. Мөн дээрээс нь олон мандаттай бүсийн тойргоос гишүүдийг сонгоно гэхээр сонгогчдод төөрөгдөл учруулах сул талтайг болгоомжилж буй юм. Тухайлбал, 50-60 нэр дэвшигчээс 14, 15 хүнийг сонгоно гэдэг сонгогчдод хүндрэлтэй, тухайн сонгогч саналаа өгөхөд хичнээн минут зарцуулагдах бол. Үүнээс улбаалж сонгууль хугацаандаа болж чадах эсэх нь эргэлзээтэй гэх шүүмж болон болгоомжлолууд гарч байна.

Эдийн засагч Б.Лхагважав “Ер нь УИХ-ын гишүүдийг жалганаас нь гаргах хэрэгтэй. Жалгандаа мөнхийн байж, ганцхан тойргоо усалдаг явдал нь улс орны хөгжилд айхавтар саад болж байгаа. Бүсчилсэн юм уу, тойрог том байх тусмаа сайн. Бүр улс даяараа нэг тойрог байсан ч болно. Улс төр бол бодлогын шинжлэх ухаан. Аймагтаа байтугай бүсдээ, таван аймгийн дунд танигдсан улстөрч гарч ирвэл улс орны хөгжилд тустай. Жалга жалгын улстөрчид өөрсдийгөө жалга жалгандаа Богд гээд бодчихсон, гэвч цаагуураа эх орны макро бодлого байхгүй болчихож байгаа юм. Сөрөг муу тал нь гэвэл том тойрог дээр шинэ хүн, шинэ улс төрийн хүчин гарч ирэхгүй. Бидний хүсээд байгаачлан шинжлэх ухааны зүтгэлтэн, эрдэмтэн мэргэд гарч ирэхгүй. Тийм хүмүүс том тойрогт яалт ч үгүй мөнгө дутна, тамирдана. Тэгэхээр мөнгөтэй хүмүүсийн “тулаан” болох магадлалтай” гэх хариултыг өгч байна.

Сонгуулийг бүсчилсэн хэлбэрээр явуулахын сайн муу тал товчхондоо ийм байна. Ямар ч байсан ирэх жилийн УИХ-ын сонгуулийг Ч.Хүрэлбаатар сайдын хэлсэнчлэн томсгосон тойргоор бүсчилсэн байдлаар явуулах нь аль ч талаас нь аваад үзсэн одоодоо хамгийн зөв шийдэл мөн болов уу. Таван бүсэд хуваана уу, зургаан бүсэд хуваана уу, тэр бол асуудал биш. Түүнээ нарийвчлан тогтчихно. 126 гишүүний 48-ыг нь хувь тэнцүүлсэн пропорционал систем буюу жагсаалтаар сонгоно. Уг жагсаалтад эрдэмтэн мэргэд, төрийн бус байгууллагын төлөөлөл, нийгмийн зүтгэлтнүүд гээд олны хүсээд байгаа хүмүүсээ намууд багтаачих байх. Харин сонгогчдын саналаар гарч ирэх 78 гишүүнээ бүсчилсэн тойргоос сонгох нь зөв зүйтэй.

Наад зах нь Хэнтий аймаг хамгийн өндөр төсөвтэй, Увс аймаг төсвийн ихэнхийг нь авчихлаа гэсэн жалга довны хэрүүл лав гарахгүй. Хамгийн гол нь бүсчилсэн тойргоос сонгогдсон гишүүд улс орны хэмжээний далайцтай бодлого барьж аль нэг суманд Соёлын төв барих асуудал биш дулааны болоод усан цахилгаан станц байгуулах, эмнэлэг сургуулийн дээврийг шинэчлэх биш төмөр зам, авто зам тавих, хилийн боомтууд шинээр нээх, үйл ажиллагааг нь тогтворжуулах гээд улс орны хөгжлийн гол суурь болсон томоохон төслүүдээ хийж хэрэгжүүлэх цаг нь болсон. Сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчилж байж л бид хөгжил дэвшлийн тухай ярина гэж олон жил хэлэлцсэн. Одоо зоригтой шийдэлд хүрч, алийн болгон улс орноо тонон дээрэмдэх биш улс орныхоо төлөө эв хүчийг нэгтэн зүтгэе. Их хурлын дарга томсгосон тойргийг зүйтэй гэж үзэж буйгаа хэлээд УИХ дахь намын бүлгүүдийн дарга нарт чиглэл өгсөн. Энэхүү зарчим дээр хатуу байж сонгуулийг томсгосон тойргоор явуулах хэрэгтэй байна.

Ардчилсан хүчний холбооноос олон улсын хүний эрхийн өдөрт зориулж “Ардчилал, хүний эрхийн уулзвар” сэдэвт эрдэм шинжилгээний бага хурлыг өчигдөр Төрийн ордонд зохион байгуулсан юм. Үүнтэй холбоотойгоор Ардчилсан намын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын бодлого хариуцсан дэд дарга Ц.Уртнасантай ярилцлаа.

-Монголын өнөөгийн нийгэмд ардчилал, хүний эрх хэр хангагдаж байна вэ. Эрдэм шинжилгээний хурлын үеэр энэ чиглэлээр ямар дүгнэлт хийсэн бол?

-Ардчиллын үндсэн шалгуур нь хүний эрх байдаг. Хүний эрхийг дээдэлж хүндэтгэдэг, хамгаалдаг аливаа улс оронд ардчилал оршин тогтнож байна гэж дүгнэж болно.

Монголын өнөөгийн нийгэмд хүний заяагдмал эрхээс авахуулаад хүний түгээмэл эрхүүд ноцтой зөрчигдсөөр байна. Тиймээс Монгол ардчилсан улс мөн үү, ардчилсан замаар хөгжиж чадаж байна уу гэсэн асуулт нийгэмд хурцаар тавигдаж байна.

Саяхан хийсэн нэгэн судалгаанд оролцсон иргэдийн 51.4 хувь нь ардчилсан тогтолцоонд итгэхгүй байна, эргэлзэж гэсэн үнэлгээг өгсөнтэй таарч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Монголын ардчилалд аюул нүүрлэжээ, ардчилсан тогтолцоог хэрэгжүүлэх, хамгаалах механизм үйлчлэхгүй байна гэж дүгнэхэд хүргэж байна.

Хүний эрх хэрэгждэг, ардчилсан хөгжлийн тогтолцоог авч үлдэхийн тулд бидний анхаарах ёстой, авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, бодлого үйл ажиллагааг тодорхойлоход өнөөдрийн эрдэм шинжилгээ хурлын зорилго чиглэсэнд талархалтай байна. Цаашид ямар арга хэмжээ авах вэ, ямар гарц шийдэл байна вэ гэдэг нь чухал юм.

-Судалгаагаар хүний эрх зөрчигдөж байгаа гол шалтгаан юу гэж гарсан бол. Нэг нам хэт удаан хугацаанд засаглаж байгаа нь нөлөөлж байна уу?

-Ардчилсан тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн зөвхөн нэг нь улс төрийн нам. Ардчилсан тогтолцоо өөрөө маш олон бүрэлдэхүүн хэсэгтэй. Тухайлбал, улс төрийн нам чиг үүргээ хэрэгжүүлдэг, иргэдийн төлөөллийг хэрэгжүүлж буй төрийн институциуд нь хүний эрхийг дээдэлж эрхэмлэдэг, хууль тогтоомжоо хэрэгжүүлэх чадамжтай байх, иргэний нийгмийн байгууллагууд нь ардчилсан тогтолцоогоо хамгаалах, оролцох зохих чадамжтай байх, бүтээлч санаачлагатай иргэдтэй байх зэрэг орно.

Эдгээр бүрэлдэхүүн хэсгийн зөвхөн улс төрийн намуудын тогтолцоог аваад үзье л дээ. Парламентад улс төрийн намуудын төлөөлөл нь хангагдаагүй. Сонгууль нь шударга явдаггүй. Сонгуулийн үр дүнгээр гарч ирсэн улс төрийн албан тушаалтнуудыг томилж, баталдаггүй, сонгогдож гарч ирсэн улстөрчид нь ардчилсан тогтолцоогоо хамгаалах, иргэний нийгмийг бэхжүүлэх үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлдэггүй болчихсон байгаа нь ардчилсан тогтолцоог гажуудалд хүргэж байна.

Дахин хэлэхэд, ардчилсан тогтолцооны нэгхэн хэсэг нь л улс төрийн нам. Гэтэл манай улс төрийн намууд нийгэмд гүйцэтгэх үүргээсээ хазайчихсан байна. Улс төрийн намууд зөвхөн Засгийн эрх авахыг л зорьж байна. Угтаа нийгмээ соён гэгээрүүлэх, сонгогчдын боловсролыг нэмэгдүүлэх, иргэний нийгмийн оролцоо, хяналтыг хэрэгжүүлэх зэрэг гол чиг үүргээ хэрэгжүүлэх чадамжгүй байна.

Мөн л гол чиг үүргүүдээ хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа нь арчилсан тогтолцоог гажуудуулахад хүргэж байна.Үүнээс гадна мөн улс төрд “мөнгө” гэдэг үнэт зүйлтэй, улс төрийн үйл ажиллагаанд “мөнгө” гэдэг улс төрийн арга хэрэгсэлтэй болчихсон байна. Зөвхөн “мөнгө” гэдэг үнэт зүйл, “мөнгө” гэдэг улс төрийн арга хэрэгслээр ардчилсан тогтолцоог бэхжүүлж, улс орныхоо хөгжлийн зорилтыг хангаж дийлэхгүй шүү дээ. Нийгмийн олон үнэт зүйлийг мөнгө гэдэг ганцхан зүйлээр төлөөлүүлчихээр бусад нь мэдээж үгүйлэгдэж, доголдож таарна.

Улстөрчид мөн л үйл ажиллагаа явуулахдаа ганцхан мөнгийг арга хэрэгсэл болгодог болчихсон. Сонгуульд оролцвол мөнгө өгнө. Саналаа өгвөл мөнгө өгнө. Үзэл бодол, эрх ашгаа хамгаалах жагсаал цуглаан хийвэл мөнгөөр хөдөлнө.

Ардчилсан нийгмийн үнэт зүйлсийг бэхжүүлэхийн тулд зүй зохистой бодлого, үйл ажиллагаа явуулахгүй байгаа болохоор ардчилсан тогтолцоо мухардалд орж байна. Өнөөдөр бид өөрсдийгөө ардчилсан тогтолцоотой улс, Азийн ардчиллын баян бүрд гэж бахархаж ярьдаг. Гэтэл бодит байдал дээр хүний эрхийн хэрэгжилтийн байдал “ул”-ны түвшинд хүрчихлээ шүү дээ.

Өнөөгийн эрх баригчид өнгөрсөн 7 жилд ардчилсан тогтолцоог устгахад хамгийн их хувь нэмэр орууллаа, харамсалтай. Энэ зөвхөн миний дүгнэлт  биш . Өнөөдрийн олон судлаачдын судалгаа, дүгнэлт миний дүгнэлтийг нотолж өглөө.

-Эрдэм шинжилгээний бага хурлаар ардчиллыг бэхжүүлэх, хүний эрхийг дээдэлж, хамгаалахад чиглэсэн ямар арга хэмжээг авах талаар ярилцав. Бидний гарц шийдэл юу байна вэ?

-Товчдоо “Монгол Улс хөгжлийн зүй бус замд орсон байна. Тиймээс ардчилсан тогтолцоог хамгаалахын тулд нийгмээрээ шинэ мэдлэг, шинэ хандлага соёлд суралцах ёстой болжээ” гэсэн дүгнэлтийг хийсэн. Наанадаж ардчилсан нийгмий н иргэд нь аливаа асуудалд шүүмжлэлтэй ханддаг байхын чухлыг судлаачид онцолж байна. Учир нь нийгмийн бүх шатанд, салаа мөчир бүхэнд хүний эрх, хууль ёс зөрчсөн, шударга бус үйлдэл гарах бүрд иргэд нь шүүмжилдэггүй, тэмцдэггүй, таслан зогсоох арга хэмжээ авдаггүй, хүлцэнгүй байгаа нь нийгмийнхээ үнэт зүйлийг хамгаалах чадамжгүй байгааг харуулж байна.

Өөрт нь ямар нэгэн асуудал үүсээгүй бол монголчууд чимээгүй л яваад өнгөрч байдаг. Өнөөдөр нэг хүний эрх зөрчигдөж байна гэдэг нь маргааш таны эрх зөрчигдөх нөхцөл бий болж байгаа хэрэг. Тиймээс иргэд ч, төрийн интитуциуд ч, улс төрийн интитуциуд нь ч, иргэний нийгмийн байгууллагууд ч, бүгдээрээ ардчилсан тогтолцоог хамгаалах, хүний эрхийг бэхжүүлэхийн төлөө хандлагаа өөрчлөх, ардчилсан нийгмийнхээ соёлд суралцах талаар хамтарч ажиллах шаардлагатай байна.

– Та ярианы эхэнд заяагдмал эрх зөрчигдөж байгаа талаар хэлсэн. Энэ талаар дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Үндсэн хуульд “эрүүл аюулгүй, орчинд амьдрах эрхтэй” гэж заасан шүү дээ. Гэтэл Монголын хүн амын тал илүү хувь нь амьдарч байгаа Улаанбаатарчуудын амьсгалж байгаа агаарын чанар ямар хэмжээнд байгаа билээ. Хүн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах ямар ч бололцоогүй түвшинд байна. Энэ бол хүний эрх зөрчигдөж буй наад захын жишээ. Цаашлаад ярьвал Монголын шийдлээ хүлээсэн, иргэд олон нийтийн зүгээс шүүмжлэл дагуулсан түмэн асуудал хөвөрнө.

Мөн хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалаар тодорхойлсон хүний маш олон эрх халагламаар хэмжээнд зөрчигдөж байгаа. Энэ бүхэн судлаачдын хийсэн хүний эрхийн талаарх тайлан судалгаагаар хангалттай нотлогдож байгаа юм л даа. Сургууль, хийд, цэргийн хуаран, их дээд сургуулиуд, ажлын байран дээр Монгол хүмүүс хүчирхийлэлд өртөж, эрх нь зөрчигдөж буй түмэн мэдээн дунд дасал болсон мэт л бид асуудалд хандаж байна.

– Ардчилал, хүний эрхийг хамгаалах үүргийг хэрэгжүүлэх  ёстой субъектэд хариуцлага тооцдог механизмаа сайжруулах шаардлага тулгарч байна, тийм үү?

-Тийм. Бид олон асуудалд нэрийн төдий хандаж байгаа учраас өнөөдөр ардчилсан тогтолцоог гажуудалд оруулчихсан байна.

Төрийн интитуциудын үйл ажиллагаанд иргэний нийгмийн оролцооны талаар хийсэн нэгэн судалгаагаар манай 150 орчим хуульд иргэд олон нийтийн төлөөллийг оролцуулж болно гэсэн заалт байна гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, оролцуулж ч болно, оролцуулахгүй байж ч болох нь. Заавал биш гэсэн үг. Зөвхөн иргэний нийгмийн оролцооны асуудлаар л гэхэд ийм нэр төдий зохицуулалтыг хийж, өөрсдийгөө хуураад явж иржээ. Нөгөө талаар улс төр, нийгэм, эдийн засгийн аливаа асуудалд шинжлэх ухаанч байдлаар хандах хэрэгтэйг анхааруулж байна. Судалгаа нотолгоотой, онол арга зүйн үндэстэй асуудалд ханддаггүй, харанхуйгаар, ерөнхийлж асуудалд хандаад байгаа нь нийгэм, эдийн засгийн олон асуудал тэр дундаа улс төрийн ардчилсан тогтолцоог хамгаалж, бэхжүүлэхэд мухардалд хүргэж байна.

Тиймээс үнэнтэй нүүр тулж, аливаа асуудлыг зарчим, дэг жаягийн дагуу шийдвэрлэж, хэрэгжүүлэх хандлага, соёлд суралцах шаардлагатай тулж ирсэн байна.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ.

Ардчиллын төлөөх улс төрийн намууд нэгдэж “Ардчилсан нам” үүсгэн байгуулагдсан ойн баярыг угтаж “Democ­racy Summit” бодлогын реформын хэлэлцүүлэг “Бултаараа баяжигтун” уриан дор өчигдөр зохион байгуулагдлаа. Энэ үеэр УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн Д.Ганхуягтай эдийн засаг, улс төрийн хүрээнд дэлгэрэнгүй ярилцлаа.

---

-Өчигдөр болсон энэхүү хэлэлцүүлгийн үеэр та “Дэлхийн дундаж орлоготой монгол хүн” санаачлагыг танилцуулсан. Тус санаачлагын гол зорилго юу байна вэ?

-Энэ санаачлагын зорилго нь Монгол хүний орлогыг дунд хугацаанд америк доллараар хоёр дахин нэмэгдүүлэх юм. Хүн ч, айл ч, байгууллага ч, улс орон ч зорилгогүй бол доороо хий эргэсээр байдаг. Зорилготой хүн зорилгогүй хүн хоёрын амжилтын зөрүү тэмээ, ямаа шиг зөрүүтэй байдаг. Өнгөрсөн зууны сүүлийн хагасаас эхлэн тогтвортой хөгжил хэмээх ухагдахуун гарч нийгмийн амьдралд бодит байдлаар биеллээ олсон. Үүний томоохон төлөөлөл нь НҮБ-аас гаргасан Тогтвортой хөгжлийн 17 зорилт юм. Тиймээс хөгжлийн бодлогын зорилт нь богино хугацааны зорилтын хэрэгжилтээсээ эхлэн тасралтгүй үргэлжлэх процесс юм.

-Таны хувьд Монгол Улсын макро эдийн засгийн үзүүлэлтийг ямар байдлаар дүгнэн харж байгаа вэ?

-Би сүүлийн 12 жилийн макро эдийн засгийн зарим үзүүлэлтийг хэлье. 2008-2009, 2012-2013, 2016-2017, 2020-2021, 2021-2022 онд УИХ, орон нутаг, Ерөнхийлөгчийн сонгуультай байсан тухайн жил, мөн сонгуулийн дараагийн жилийн үеэс ам.доллартай харьцах төгрөгийн ханш огцом унаж ирсэн нь тодорхой харагдаж байна. 2008-2009 оны хооронд төгрөгийн ханш огцом унасан нь нөгөө 1.5 сая төгрөгийн бэлэн мөнгөний амлалттай холбоотой. Энэ болон бусад амлалтаар 2.8 тэрбум ам.долларыг тараасан тооцоо гардаг. Хэрэв 1072 ширхэг хувьцаагаар энэ амлалтын заримыг нь хааж зохицуулаагүй бол улам хүндрэх байсан. Гэхдээ 2017-2023 оны хооронд бол бараг л шулуун шугамаар төгрөгийн ханш унаж, өнөөгийн байдлаар 2016 оны үетэй харьцуулахад 75 орчим хувь унасан байна. Энэ нь мэдээж ковид хэмээх олон улсыг хамарсан халдварт өвчний хорио цээртэй ч холбоотой байх. Гэхдээ Монгол Улс нь Ази тивдээ ковидын дараа баян хоосны ялгаа хамгийн их нэмэгдсэн орон болсон байдаг.

-Өнгөрсөн 12 жилийн хугацаанд тэгвэл ДНБ болон цалингийн үзүүлэлт ямар байдлаар хэлбэлзэж ирсэн байна вэ. Та маш тодорхой судалгаа гаргасан байна л даа…?

-2011-2022 оны 12 жилийн хугацаанд нэг хүнд оногдох ДНБ төгрөгөөр тооцоход 2.5 дахин, улсын төсвийн зарлага 3.9 дахин тус тус нэмэгдсэн байна. Харин ам.доллараар нэг хүнд оногдох ДНБ-нд бараг өсөлт байхгүй, дунджаар 4300 ам.долларын түвшинд хэлбэлзэж. Энэ тоо 2013 онд 4658 ам.долларт хүрсэн нь дээд амжилт байв. Өөрөөр хэлбэл сүүлийн 12 жилийн хугацаанд төгрөгөөр бол эдийн засгийн өсөлт байсан ч, ам.доллароор өгөөгүй гэхэд хилсдэхгүй. Харин улсын дундаж цалин сүүлийн 12 жилийн хугацаанд төгрөгөөр 3.2 дахин нэмэгдсэн бол, ам.доллараар бас л өсөлт байхгүй, дунджаар 435 ам.долларын түвшинд хэлбэлзэж ирсэн байна.

Эндээс ам.доллараар эдийн засгийн үр өгөөж тун хангалтгүйгээр зогсохгүй, иргэдийн амьжиргаанд наалдац муу байсан нь харагдах байх.

-Саяхан улсын төсөв батлагдсан. Төсвийн талаарх таны дүгнэлт ямар байгаа вэ?

-Эрх баригч улс төрийн намууд сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд сонгуульд дахин ялах,түүнчлэн албан тушаалаа хадгалж үлдэхийн тулд иргэд сонгогчидын саналыг худалдан авах зорилгоор сонгуулийн өмнөх жилүүдэд өрөө нэмэгдүүлж ирээдүйгээсээ зээл авдаг болсон. Чаддагаараа мөнгө хэвлэн мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж, төсвийн зарлагыг чинээнээс нь хэтэртэл нэмж байна. Төсвийн хөрөнгө оруулалтыг дахин нэмэгдүүлж, чухалд эрэмбэлэгдэхгүй баахан байшин барьж, сум руу чиглэсэн орон нутгийн чанартай асфальтан зам зэргийг тавьж, бэлэн мөнгө тарааж, халамжийг хавтгайруулж ирсэн нь судалгаанаас тодорхой харагдах болов уу. 2023 оны байдлаар төрийн байгуулагуудын өмч, хөрөнгийн ашиглалтын зардал буюу хөрөнгийн зардал нь ДНБ-ны 12 хувьтай тэнцэж байна. Ингэж хэрээс хэтэрчээ.

-Төсвийн асуудлыг ингэж зохицуулснаар гарах сөрөг үр дүн ямар байх вэ?

-Үр дүнд нь төр томорч, төрийн эдийн засаг дахь оролцоо нэмэгдэж, орон нутгийн эрх мэдэл хумигдаж, манай улсын өр сүүлийн жилүүдэд хоёр дахин нэмэгдлээ. Иргэн бүрт оногдох өрийн хэмжээ 32 сая төгрөгт хүрч,10 гаруй төрлийн татвар хураамж нэмэгдсэн. Арилжааны банкны зээлийн хүү өндөр хэвээр байна. Төрийн ард түмнээс албан бусаар авдаг татвар хэмээгдэх инфляц нь сүүлийн хоёр жил дараалан хоёр оронтой тоон дотор байж, үндэсний валют төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш бараг хоёр дахин уналаа. Олон улсын хэмжээнд үндэсний валют төгрөгийн ханш үнэ цэнээрээ сүүл мушгихад ойртож байна. Төгрөгийн ханшын навс уналтаас улбаалж импортын өргөн хэрэглээний барааны үнэ гурав дахин түүнээс ч илүү өсч байна. Гэтэл дундаж цалинг ам.доллараар тооцож үзвэл 48 хувиар буурчээ. Тодруулбал, өнөөгийн хоёр сая төгрөгийн дундаж цалин нь 2016 оны төгсгөлд 930 ам.доллар болж байсан бол, өнөөдөр 580 ам.доллартай тэнцэж байна. Түүнчлэн Монголд баян хоосны ялгаа эрс ихэсч, ядуурлыг хамрах хүрээ тэлсээр 40 хувьд хүрэхэд ойртож. Энэ нь юу гэхээр 10 монгол хүний дөрөв нь ядуувтар амьдрах болж, ядуурлыг хамрах хүрээ тэлж байгаа учраас дундаж орлоготой иргэдийн давхарга жилээс жилд нимгэрч, авдаг цалин нь амьдралд нь хүрэлцэхээ болилоо. Тиймээс сарын 2000 ам.долларын цалин авахын тулд олон залуус, багш, эмч нар маань гадаадад хөдөлмөр эрхлэхээр дүрвэсээр байна даа.

-Төрийн эдийн засгийн бодлогын гол хэмжүүр нь бизнесийн таатай орчныг бүрдүүлэх юм. Тэгвэл манай улсад бизнесийн орчны гол үзүүлэлтүүд ямар байна вэ?

-Төр нь эдийн засагтаа хэтэрхий их оролцоотой тул хувийн хэвшлийн орон зай хумигдсан. Төгрөгийн ханш тогтвортой бус сонгуулийн дараагаас огцом унадаг, арилжааны банкны зээлийн хүү хэт өндөр байна. Төсвийн үр өгөөжийн үзүүлэлтээр Дэлхийн банкны гишүүн орнууд хойноосоо XI байрт орлоо. Эдийн засаг дахь төрийн оролцоо хэрээс хэтэрсэн учир авилгал ихтэй. Тэр утгаараа олон улсын хэмжээнд авилгалын индекс сүүлийн жилүүдэд өссөн, өрсөлдөх чадварын болон бизнес эрхлэх орчны үзүүлэлтээрээ олон улсад доогуур байрт эрэмбэлэгдэх боллоо. Хуримтлал багатайн дээр хуримтлалаа ам.доллар зэрэг чөлөөт валютаар арвижуулан өсгөх менежментийг огт хийхгүй байна. Гаднаас авсан зээлийн ашиглалтын үр дүн хангалтгүй. Шалтгаан нь гаднаас авсан зээлээ эргээд эдийн засгаа тэлэх төсөлд ашиглах үйл ажиллагаа учир дутагдалтай, өр зээл ихтэйгээс төлбөрийн чадавх тааруу зэрэг байдалтай байна.

-Тэгэхээр одоо яах вэ?

-Монгол Улс хөгжлийн бодлогоо зургаан жил хүртэл буюу дунд хугацаанд тогтвортой болгоё. Хоёрхон жилийн хугацаанд хөгжлийн бодлого гаргахаа зогсооё. тухайлбал төсөв, мөнгөний бодлогоо сонгуульд ялахад зориулж өөрчилдгөө болих хэрэгтэй. Байдал нэгэнт ийм байгаа учир дунд хугацааны буюу зургаан жил хүртлэх хугацаанд хөгжлийн бодлогынхоо зорилтоо төгрөгөөр бус ам.доллараар тодорхой болгож жил бүр энэ зорилтдоо чиглэн урагшлах хэрэгтэй байна. Энэ л монгол хүний орлогыг дунд хугацаанд америк доллараар хоёр дахин нэмэгдүүлэх зорилготой “Дэлхийн дундаж орлоготой монгол хүн” санаачлага юм. Энэ санаачлагыг 2016 онд байгуулагдсан “Монголоо Шинэчилье клуб”-ээс анхлан гаргаж байсан. Энд монгол хүний орлого гэдэг нь нэг хүнд оногдох ам.доллараар илэрхийлэгдсэн. ДНБ-ыг, дэлхийн дундаж орлого гэдэг нь нэг хүнд оногдох ДНБ нь 10.000 ам.доллар буюу түүнээс дээш орлоготой улсыг хэлж байгаа юм.

-Мэдээж санаачлага гаргахын тулд тодорхой судалгаа байх ёстой байх. Таны гаргаж ирсэн судалгаа юу байна вэ?

-Нилээд их судалгаа хийсэн. Япон улс 1961-1970 оны 10 жилийн хугацаанд нэг хүнд ногдох ДНБ буюу эдийн засгаа ам.доллараар ойролцоогоор 7.3 хувийн голчтой өсгөх зорилтыг тавьж, энэ зорилтоо 10 жил биш долоон жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж, дэлхийн эхний тавд орох том эдийн засагтай орон болж хөгжсөн түүхтэй. Энэ зорилтыг дэвшүүлж байх үед Япон улсын эдийн засгийн өсөлт 1.25 хувьтай байсан байна. Монгол Улс 2022 оны байдлаар ДНБ-ний нийт хэмжээгээр 17.2 тэрбум ам.доллар буюу 184 орноос 125 дугаар байр, мөн нэг хүнд оногдох ДНБ-ний хэмжээгээр 4954 ам.доллар буюу 192 орноос 114 байр байранд байна. Энэ судалгааг Олон улсын валютын сангийн мэдээллээс харж болно. Үүнийг 30 орчим байраар урагшлуулахад манай улсын нэг хүнд оногдох ДНБ 10,000 ам.доллар орчим болох юм. Бид энэ санаачлагын зорилтыг хэрэгжүүлэхийг зорихоос өөр хөгжлийн гарц одоогоор харагдахгүй байна.

-Энэ санаачлагын зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд ямар зарчим баримтлах ёстой вэ?

-Засаглалын хүрээнд хуулийн засаглалыг бэхжүүлэн хөгжүүлэх шаардлагатай. Энэ ажлыг дээрээсээ эхлүүлэх. Тодруулбал Үндсэн хуулийг зөрчсөн ямарч даргыг огцруулдаг, эсхүл өөрөө огцордог бусад хөгжилтэй орнуудын сайн соёлыг хэвшүүлэх хэрэгтэй. Угтаа Үндсэн хуульд ч ингэж заасан байгаа. Үндсэн хууль нь хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахын тулд төрийн, тухайлбал төрийн өндөр, мөн ямар ч албан тушаалтаны зүгээс хийж болохгүй зүйлийг тогтоосон байдаг. Сүүлийн жилүүдэд манайд хүний эрх ихээхэн зөрчигдөх болсон. Иргэний баталгаатай эдлэх 18 эрх, эрх чөлөөг хэрхэн хэрэгжиж байгаа талаар олон улсын хөндлөнгийн байгууллагаар аудит хийлгэж, энэ мөрөөр органик хуулиудаа ойлгомжтой болгох хэрэгтэй. Нэг дарга Үндсэн хууль зөрчихөд л олон иргэдийн эрх, эрх чөлөөнд халддаг.

-Үндсэн хуулиа мөрдөх битгий хэл байнга өөрчилж байна л даа…?

-Угтаа Үндсэн хуулийг байсхийгээд өөрчилдөг хууль биш. Үндсэн хуулийг ард түмний төр засагтайгаа байгуулсан гэрээ гэдэг. Үндэслэл нь Үндсэн хуулиар төрийн эрх ард түмний эрх мэдэлд байна хэмээн хуульчилсан байдаг. Тиймээс Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа яг сонгуулиар иргэдийн саналыг нууцаар хүн нэг бүрээр авдаг шиг санал асуулга явуулдаг байх хэрэгтэй. Ингээгүйгээс болж Үндсэн хуулийн хямрал бий болж, нийгмийн тогтворгүй байдал үүссэн орнууд байдаг.

-Та сая засаглал талаас нь ярилаа. Тэгвэд эдийн засгийн хүрээнд бид яах ёстой юм бэ?

-Төр, засаг нь татвар төлөгчдийн хөрөнгөөр санхүүждгийнхээ хувьд бизнесийн өрсөлдөх чадвартай, таатай орчныг бүрдүүлэх үндсэн чиг үүргийнхээ ажлыг чанартай, хариуцлагатай хийх хэрэгтэй. Төр, засаг, нийт иргэдийн нэн тэргүүнд тавих зорилт бол экспорт. Экспорттой холбоотой элдэв хориг, хязгаарлалт, цензурыг хүчингүй болгох шаардлагатай. Ажил хийж, баялаг бүтээж байгаа хүн бүрийг дэмждэг болъё. Иргэд, компаниудыг улс төрийн үзэл бодлоор нь Үндсэн хууль зөрчин ялгаварлан гадуурхсан төрд алба хашиж буй хэнтэй ч хариуцлага тооцдог болох ёстой байна. Ойрын хоёр жилд төрийн өмчит компаниудын жилийн борлуулалт орсноор төрийн эдийн засаг дахь оролцоог 40 хувиас илүүгүй болгож хэвшүүлэх шаардлагатай. Төсөв, санхүүгийн хүрээнд улсын төсвийг боловсруулах, өргөн барих, хэлэлцэн батлахдаа Үндсэн хууль, төсвийн тогтвортой байдлын, дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдлийн тухай зэрэг хуулиудыг ягштал мөрдөх хэрэгтэй.

-Төсвийн үр өгөөжийн үзүүлэлтийг сайжруулахын тулд яах ёстой юм бол?

-Төсвийн хөрөнгө оруулалтыг ач холбогдлоор нь эрэмбэлж УИХ-д төсвийн тухай багц хуулийг өргөн барихын өмнө олон нийтэд танилцуулдаг болох нь чухал. Хувийн хэвшлийг зөвхөн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар дамжуулан дэмжих бодлогоосоо татгалзах. Энэ бодлогыг цаашид үргэлжлүүлвээс эрх мэдэлтэй, төсөвд ойрхон бүлэг хүмүүсд төсвөөс зооглох боломжийг олгосоор байх болно. Нөгөө гадныхны шүүмжилдэг төсвөөсөө тэрбумтан төрүүлдэг байдал даамжирсаар байна. Монгол Улсын бүх компаниуд бүгдээрээ байшин барьж, зам тавьдаг байх шаардлагагүй. Үүний оронд аж үйлдвэр хөгжсөөр байгаа орнуудын адилаар экспортын болон импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг, мэдээлэл, харилцаа холбоо, дижитал технологийн хиймэл оюун, финтек зэрэг салбарт амжилттай ажиллаж байгаа ААН, ЖДҮ эрхлэгчид, иргэдээ хөнгөлөлттэй зээлээр дэмжих нь зохистой. Мөн Үндэсний баялгийн санг олон улсын жишигт нийцүүлэн байгуулж ам.доллараар арвижан өсдөг болгох, нийт иргэддээ ноогдол ашиг хувиарилдаг болох хэрэгтэй. Өгдөггүй, арвиждаггүй нэг мэдэхэд хоосон болчихдог Засгийн газрын тусгай сангуудын ихэнхийг нь татан буулгах ёстой.

-Сүүлийн жилүүдэд манай улс авлигын индексээрээ дандаа сүүлийн байрт орж байна. Тэр утгаараа авлигал өнөөдөр Монгол Улсыг сөнөөж байна л даа. Ер нь авлигын эсрэг бид яаж тэмцэх ёстой юм бэ?

-Үндсэн хуульд 2019 онд орсон өөрчлөлтөөр улс төрийн намын санхүүжилттэй холбогдуулж “Намын дотоод зохион байгуулалт ардчилсан зарчимд нийцсэн, хөрөнгө, орлогын эх үүсвэр, зарцуулалт нь нийтэд ил тод байна” гэж заасан. Энэ заалтыг хэрэгжүүлэхийн тулд нэн яаралтай Улс төрийн намын, Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулахыг хүсэх байна. Таны хэлдгээр Монгол Улсад авилгал өсөөд байгаа томоохон шалтгаанууд бий. Хамгийн том нь улстөрч болон улс төрийн намын санхүүжилт, түүнчлэн сонгуулийн зардлын эх үүсвэрийн ихэнх нь тодорхой бус байдагтай шууд холбоотой. Улс төрийн мөнгөний эх үүсвэр нь тодорхой бус байна гэдэг нь хууль бус мөнгө гэсэн үг. Хууль бус мөнгө гэхээр ихэнхдээ татвар төлөгчдийн хөрөнгө болох улсын төсөв, эсхүл төрийн өмчит компаниудын өмчөөс завшсан, зувчуулсан хөрөнгө, мөнгө байх үндэслэлтэй. Намууд том компаниудаас хуульд заасан хязгаараас хэд дахин их санхүүжилт авч, хууль бусаар сонгуульд ялсныхаа дараа олон нийтийн баялгаас дахин илүү хэмжээгээр нөхөх давуу эрхийг тэдэнд бүрдүүлдэг жишээ бий. Энэ талаар саяхан ерөнхий сайд УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс ярьж байсан. Иймд бусад орны адил татвар төлөгчдийн хөрөнгө болох улсын төсвөөс, мөн төрийн өмчит компаниас хөрөнгө гаргуулж сонгуульд зарцуулсан нь тогтоогдвол тухайн намын удирдлага, түүнчлэн намын даргыг нь сонгуульд ялсан, ялагдсанаас нь үл хамаарч улс төрд буцаж ирэхгүйгээр зайлуулах хэрэгтэй. Энэ нь хэрэв ноцтой бол тухайн намыг нь татан буулгах хүртэл хуулийн хариуцлага тооцдог болгочих. Мөн нэр дэвшигчийн сонгуульд зарцуулсан мөнгөний эх үүсвэр шалгалтаар, эсвэл нотлох баримтаар хууль бус нь тогтоогдвол сонгуульд ялсан, ялагдсанаас үл хамаарч, тухайлбал гишүүн болсон байсан ч улс төрд буцаж ирэхгүйгээр зайлуулах хэрэгтэй. Дагаад гишүүнээс нь огцруулдаг байхаар хуульчлахыг цаг үе шаардаж байна.

-Төрийн албыг намын, төрлийн алба болгодгийг хэрхэн зогсоох вэ гэдэг нь нийгмийн асуудал болсон. Таны харж байгаагаар бид үүнээсээ хэзээ салах вэ?

-Юуны өмнө 2024 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох улс төрийн намууд “Амласан мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилт, үүний баталгаа болох шинээр дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрөөрөө өрсөлддөг” олон улсын жишгийг дагах хэрэгтэй байна. Авлигатай тэмцэхийг хэн ч дэмжинэ, дэмжсээр ч байгаа. Гэтэл хуулийн хяналтын байгуулага, ялангуяа шүүхээр буруутай нь тогтоогдоогүй байгаа асуудлаар өрсөлдөгчдөө хэт харлуулах нь иргэдийнхээ улс төрийн нам, улмаар төрд итгэх итгэлийг улам алсруулах нь ойлгомжтой. Бид нэг л эх оронтой, нэг л ирээдүйтэй, хүн бүрт үргэлжлэл байх нь тодорхой. Хэрэв ийм асуудлаар улс төрийн нам, эсхүл улстөрчдийн дохио зангаагаар санамсаргүй ажиллаж буй хуулийн байгуулагын ажилтан байваас Монгол хүнийхээ хувьд анхаарах цаг үе иржээ гэж харж байна. Гаднын оронд сонгуулийн үед сөрөг PR-аар өрсөлдөгчөө харлуулах тусам өөрөө илүү харладаг гэсэн онч үг байдаг. Харлуулах тусам харамсалтай үр дүн гардаг гэх.

-Хэзээ Монгол Улсыг бүсчлэн хөгжүүлэх вэ гэдэг нь өөрөө нийгмийн томоохон асуудал болсоор байна л даа…?

-Ийм шүү дээ. Хуучин социалист нийгмийн төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үеийн үрэлгэн тогтолцоо, засаг захиргааны нэгж, тухайлбал 21 аймаг 330 сум хэвээрээ байх уу. Эсвэл нийт хүн амын 50 гаруй хувь нь Улаанбаатарын бүсэд цугларсан байхад хуучин засаг захиргааны нийгэм хэвээрээ байх нь зөв үү. Мэдээж өргөн уудам нутагтай тул шинэ засаг захиргааны өөрчлөлт хийвэл аль болох хилийн бүс нутагт суурьшлын бүсийг бий болгоход анхаарах хэрэгтэй байх. Монгол Улс дэлхийн бараг ихэнх оронд ЭСЯ, консулын газартай. Энэ байдалд ирээдүй, үр дүн зэрэг талаас нь дүгнэлт хийх шаардлагатай болсон. Технологийн дэвшлийг нэвтрүүлж төрийн нүсэр бүтцийг авсаархан болгох ажлыг эхлүүлэх. Тухайлбал бусад орны жишгээр Татварын ерөнхий газар болон Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрыг нэгтгэн орон тоог дахин бууруулах ажлыг дэс дараатай хийх гэх мэт асуудал байна. Хэрэв сүүлийн 10 орчим жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж ирсэн сонгуульд зориулсан тогтворгүй бодлогоо буюу төсвийн цоорхойг нөхөх зорилгоор гадаад өр зээлээ нэмэгдүүлдэг, төгрөг хэвлэн, төсвөө чинээнээсээ хэтрүүлэн тэлдэг замаар явбал Венесуэл, Аргентин зэрэг улсын замаар орно. Энэ замаар зорчвоос юмны үнийн өсөлт, инфляц хяналтаас гарч болзошгүй юм. Өнөөгийн Монгол Улс ийм зааг дээр ирээд байгаа нь бодитой үнэн шүү. Тиймээс би иргэнийхээ хувьд 2024 онд дөрвөн жилийн хугацаанд төгрөгийн ханшийг чангаруулах, нэг хүнд оногдох ДНБ-ийг 8,000 ам.долларт хүргэж, улсын дундаж цалинг 1200 ам.доллар хүргэх зорилт дэвшүүлсэн нэр дэвшигч, намыг сонгоё гэж бодож байна. АН-ын эсвэл МАН-ын Монгол Улс, эдийн засаг гэж байхгүй ээ. Бид нэг эх оронтой. Нэг л эдийн засагтай