Category: улс-төр

Сонгууль ойртсонтой холбоотойгоор улс төр, социологийн тандалт судалгаанууд олон хийгдэж, үр дүнгээ танилцуулсаар байна. Хамгийн сүүлд хийгдсэн нэгэн судалгааг жишээ болгон дурдъя. Тус судалгааны мэдээллийг Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий аймгуудад оршин суудаг сонгуулийн насны 901 иргэнээс авчээ. Ингэхдээ мэдээллээ 2024 оны хоёрдугаар сарын 17-22-ны өдрүүдэд квотчилсон санамсаргүй түүврийн аргачлалаар түүвэрлэж, утсаар цуглуулсан байна. Судалгаа авахдаа “Тухайн улстөрч 2024 оны УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшвэл та сонгох уу” гэдэг асуултыг иргэдээс асуужээ. Ингээд үр дүн гарч. Судалгаанд оролцсон иргэдийн 30 аад хувь нь л намуудад саналаа хуваан өгчээ. Хамгийн сонирхолтой нь тус судалгаанд оролцсон иргэдийн дийлэнх олонх буюу 70 орчим хувь нь хэнийг сонгохоо одоогоор шийдээгүй байна гэдэг саналыг өгсөн байна. Энэ мэт судалгаануудын үр дүнгээс харахад сонгогчдын талаас илүү хувь нь аль ч нам, улстөрчийг сонгохоо шийдээгүй байгаа нь сонирхол татаж буй. Нөгөө талдаа улс төрийн нам, улстөрчдийн нэр хүнд муу байгаагийн илэрхийлэл гэлтэй.

Гэвч сонгогчдын талаас илүү хувь нь хэнийг сонгохоо шийдээгүй байна гэдэг бол нам, улс төрчдөд маш том боломж гэдгийг судлаачид хэлж байна. Учир нь сонгогчид одоогоор хэнийг сонгохоо шийдээгүй байна гэдэг нь таныг, эсвэл танай намыг ч сонгоход бэлэн байгаа гэж тайлбарлаж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр сонгогчдын тал хувь нь таныг, танай намыг огт танихгүй байна гэсэн үг. Тиймээс сонгуульд өрсөлдөх нам, эвсэл, улстөрчдийг энэ том боломжийг эртнээс ашиглах, хэвлэл мэдээллээр сурталчилгаагаа идэвхтэй явуулах шаардлагатайг тандалт, судалгааны дүн тодорхой харуулж. Өөр нэгэн судалгааны дүнгээс харахад хуучин улс төрийн намуудад иргэдийн урам хугарсан, түүнээс болоод төрд итгэх итгэлээ алдсан хувь нь өндөр гарчээ. Нөгөө талдаа шинэ нам, шинэ улстөрчдийг сонгогчид одоохондоо танихгүй байгаа нь судалгаануудын дүнгээс тодорхой харагдаж байна.

Мөн хэт залуу хүмүүсийг улс төрд гаргах нь замбараагүй байдал газар авч төр самуурах юм биш байгаа гэсэн болгоомжлол иргэдийн дунд бас байна. Энэ мэт олон судалгааны дүн эхнээсээ гарч байгаатай зэрэгцээд улс төрийн нам, улстөрчид сонгогчид руу чиглэсэн пиарын ажлаа идэвхжүүлэх хэрэгтэй гэсэн үг. Жишээ нь, хуучин намуудад урам хугарсан гэдэг судалгааны дүн гарч. Тэгвэл энэ дагуу МАН, АН-ын хувьд бидэнд урам хугарах хэрэггүй ээ, бид та бүхний төлөө ийм, ийм ажлууд хийнэ гэдэг ухуулгаа хэвлэл мэдээллээр явуулж эхлэх цаг нь болсон гэсэн үг. Харин шинэ нам, шинэ эвсэл, шинэ улстөрчдийн хувьд өөрсдийгөө таниулах ажлаа идэвхжүүлэх шаардлагатай аж. Энэхүү ажилд хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд бүгд нээлттэй байгаа. Гэтэл яагаад өөрсдийгөө таниулах, нэр хүндээ өргөх ажлаа өнөөгийн нам, улс төрчид хийхгүй байна вэ. Энэ олон судалгааны дүнтэй танилцах завгүй явна уу. Сонгууль гэдэг бол цэвэр судалгаа, стратеги. Үнэхээр сонгуульд ялъя л гэж байгаа бол та бүхний хийх хамгийн гол ажил чинь өөрсдийгөө таниулах, нэр хүндээ хэвлэл мэдээллээр дамжуулан өсгөх биш юм уу. Нөгөөтэйгүүр иргэдийн санал хүсэлт, судалгааны дүнгээс өөр нэгэн чухал зүйл ажиглагдаж байгааг судлаачид анзаарч. Тэр нь нам, улстөрчдийн дунд өрнөх улс төрийн мэтгэлцээн гэжээ. Урьд өмнөх сонгуулиар ч улс төрийн мэтгэлцээнүүдийг их явуулахыг сонгогчид хүсэж байсан. Тэгвэл энэ удаад ч улс төрийн намуудын мэлтгэлцээнүүдийг явуулж эхлэхийг сонгогчдын ихэнх нь хүсчээ. Тиймээс улс төрийн намууд, улстөрчид мэтгэлцээнээ явуулж эхлэх цаг нь болсон байна. Ингэхдээ улс төрийн намууд Ерөнхий сайдаа зарлачих хэрэгтэй байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, манай нам сонгуулиар ялж, олонх болвол энэ хүнийг Ерөнхий сайдаар ажиллуулна гэдгээ одооноос сонгогчдод танилцуулчих хэрэгтэй гэсэн үг. Яг одоо мөрдөгдөж байгаа Үндсэн хууль болон бусад хуулиар Ерөнхий сайдын эрх мэдэл өмнөхөө бодоход асар их нэмэгдсэн. Мэдээж сонгуульд ялсан нам Ерөнхий сайдаа тавина. Ерөнхий сайд нь Засгийн газраа бүрдүүлнэ. Тиймээс сонгогчдын хувьд улс төрийн намууд хэнийг Ерөнхий сайдаар тавих вэ гэдэг чухал байна. Тэр утгаараа улс төрийн намууд энэ хүнийг бид Ерөнхий сайдаар томилно гэдгээ одооноос шууд зарлаад явчих хэрэгтэй.

Ингэх нь нэг талдаа улс төрийн намуудад сонгогчдын саналыг татах том боломж гэдэг нь судалгааны дүнгээс харагдаж байна. Нөгөө талдаа улс төрийн намуудыг ийм байхыг иргэд хүсэж байгаа юм. Ингээд тал талаасаа Ерөнхий сайдаа тодруулчихсан намууд одоо юу хийх вэ гэж. Мэдээж улс төрийн, бодлогын том том мэтгэлцээнүүдээ явуулж эхлэх хэрэгтэй. Бүр аль телевизээр хэзээ, хэдэн цагаас ямар нам, улстөрчид мэтгэлцээн хийх вэ гэдэг хуваариа сонгууль хүртэлх байдлаар хөтөлбөрийг нь гаргах шаардлагатай байна. Ингээд хуваарийн дагуу дараагийн Ерөнхий сайдууд бодлого, мөрийн хөтөлбөр, хийх ажлаа танилцуулах маягаар мэтгэлцэнэ. Харин иргэд, сонгогчдын хувьд хэн нь ямар бодлого дэвшүүлж байна, аль улс төрийн хүчин хэнийг Ерөнхий сайдад дэвшүүлж байгаагаас хамаарч сонголтоо хийх боломжийг бүрдүүлэх давуу талтай. Сонгогчдын талаас их хувь нь хэнийг сонгохоо шийдээгүй байгаа энэ цаг үед намууд, улстөрчид одооноос Ерөнхий сайдаа зарлаж, иргэд, сонгогчдод танигдах ажлаа эрчимжүүлэх шаардлагатай болсныг дахин хэлье. Одоо л энэ ажлаа эрчимжүүлэхгүй бол бусдаасаа хоцорч мэдэх юм. Монгол Улс бол эрх зүйт төртэй, ардчилсан орон. Тэр утгаараа Үндсэн хуулиараа засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна гэж заасан. Энэхүү эрхээ бид дөрвөн жил тутам болдог сонгуулиар эдэлж, төр, засгаа байгуулдаг тогтолцоотой. Төрөө байгуулахгүй байна гэж байхгүй. Сонгууль болдгоороо болно, төр засаг байгуулагддагаараа байгуулагдана. Гагцхүү төрөө байгуулахын тулд аль нэг намыг сонгох нь тодорхой. Гэтэл улс төрийн намууд байх шаардлагагүй, нам, улстөрчдөөс болж авлига, хулгай үүсдэг гэдэг яриа нийгэмд цөөнгүй гардаг. Гэвч энэхүү яриа нь ихэнхдээ улс төрийн тодорхой зорилготой байдгийг сонгогчид хэрсүү ойлгодог болсон. Тиймээс монголчууд удахгүй болох сонгуулиар дараагийн төр барих төлөөллөө гаргаж ирж л таарна. Харин хэнд ч харьяалагдаагүй санал 70 хүртэлх хувиар сул явж байгаа нь улс төрийн намуудыг даруйхан хөдөлж эхлэх хэрэгтэйг сануулж байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Сонгууль юу юугүй туллаа. Улс төр хачин ажин түжин байна. Уг нь өдийд улс төр учиргүй халж байдагсан. Хот хөдөөгүүр зөрөлдөж гүйсэн улстөрчид, горилогчид л олон байна. Зарим тоймчид “Энэ маягаараа нам гүм байсаар санал өгөх өдөр болоод сонгууль дуусна” гэж бичээд эхэллээ. Гэвч тэр нь юу л бол доо. Энд тэнд улс төрийн тохироо хийдэг нууц уулзалтууд болоод л байгаа ажээ. Өнгөрсөн амралтын өдрүүдээр л гэхэд Дархан цаазат Богдхан уулын Залаатын аманд байх нэгэн газарт улс төрийн нууц уулзалт болжээ. Хэн нэгний харш эдлэн ч байж болзошгүй юм байна. Улс төрийн хүрээнийхэн ам дамжуулан ярьж байна. Бодвол ийм томоохон уулзалт ойрд болоогүй, эсвэл олон улстөрч оролцож улс төрийн томоохон шийдэл гаргасан бололтой. Одоогоор тэрхүү уулзалтын талаар тодорхой мэдээлэл алга. Удахгүй ил болж таарах биз.

Эх сурвалжуудын яриа хөөрөөнөөс анзаарвал өмнөх Тэрэлжийн уулзалт, Хөвсгөлийн уулзалтуудтай дүйхүүц уулзалт болсон гэж байна. Тэдгээр уулзалтыг олон нийтэд ил зарлаагүй болохоор нууц хэмээдэг. Басхүү тэр уулзалтуудаар улс орны шинжтэй, тэр

Тэрэлжид бол МАН, АН-гүй уулздаг. Ялангуяа сонгууль дөхүүлээд тэнд очиж яриа хөөрөөгөө хийдэг. Намын дарга нь тусдаа гэрт тухалж, хойморт нь сууж байгаад гишүүдээ нэг нэгээр нь хүлээж авдаг. Ийм дүр зурагтай уулзалтын эцэст намын дарга нь хүн нэг бүрийн үзэл бодлынх нь зүг чигийг зааж өгдөг. Харин даргадаа бараалхсан гишүүн улс төрийн байр сууриа баталгаажуулж авдаг. Том намуудад ингэж сонгуулийн өмнө томоохон уулзалтаа Тэрэлжид хийдэг.

Басхүү улс төрийн шийдлийг ч Тэрэлжид гаргана. Сүүлд 2021 онд эрх баригчид Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг тэнд ч ярьсан. Тэгээд “Үндсэн хуулийг өөрчилье” гэдэг дээр бүгд нэгдсэн гэдэг.

Хөвсгөлийн тухайд бас түүхтэй. Өнгөрсөн зун МАН-ынхан тэр чигтээ Хөвсгөлд амарсан. Амрах ч гэж намар нь нүүрсний сонсгол явчих гээд тус намынхан хуйгаараа Хөвсгөлд очиж нүүрсний сонсгол тойроод баахан ярьсан гэдэг. Тэр талаар хэвлэлүүд маш их бичсэн дээ. Жишээ нь “Хөвсгөлд болсон уулзалтад улстөрчид, улс төрийн ажилтнууд, томоохон бизнесмэнүүд оролцсон. Тэд улс төрийн том тохироо, нууц яриа хөөрөө хийсэн” гэх агуулга бүхий мэдээллийг одоо ч бичиж байна. Мэдээж хэрэг, амарч яваа хүмүүс юу ярих нь бусдад хамаагүй. Тэр тусмаа анд найз, журмын нөхдийн яриа хөөрөө хэнд ч падгүй. Гэхдээ тэр уулзалт дээр нүүрсний сонсголын талаар яригдсан байгаа юм. Тэр нь анхаарал татлаа. Шулуухан хэлэхэд, тэрхүү “Хөвсгөлийн нууц уулзалт”-аар нүүрсний сонсголын хувь заяаг шийдчихсэн бололтой. “Яаж шийдсэн нь сар гаруйхны дараа мэдэгдэнэ. Сонсгол болох уу, болохгүй юу гэдэг нь тодорхой болно. Ер нь бол сүрхий яригдаж байгаад таг болсон нүүрсний сонсголыг УИХ-ын дарга Г.Занданшатар гацаанаас гаргаад орхичихсон. Тэрээр 2023 оны зургадугаар сарын 16-ны “Ажлын хэсэг байгуулах тухай” захирамж гаргасан. Түүндээ “Нүүрсний хулгайн асуудлыг УИХ-ын Хяналт шалгалтын тухай хуулийн дагуу үр дүнтэй хянан шалгах, ард иргэд, иргэний нийгмийн байгууллагын хүсэлт, шаардлагын хүрээнд олон нийтийг ил тод, бодитой мэдээллээр хангах, Авлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор нүүрсний худалдан авалт, тээвэрлэлт, гаалийн бүрдүүлэлт, экспорт, холбогдох зөвшөөрөл, хяналтын асуудлаар УИХ-ын хяналтын сонсгол зохион байгуулах бэлтгэл хангах, санал, дүгнэлт гаргах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг байгуулсугай” гэсэн байдаг. Энэхүү ажлын хэсгийн даргаар ХЗДХ-ийн сайд Х.Нямбаатарыг томилж, бүрэлдэхүүнд нь УИХ-ын гишүүн Г.Ганболд, Г.Тэмүүлэн, Б.Энхбаяр, С.Ганбаатар, Т.Доржханд нарыг багтаасан. Энэ ажлын хэсэг сонсголыг нэг тийш болгох үүрэгтэй” гэж бичиж мэдээлж байв. Үнэхээр ч тэрийг нь баталгаажуулсан үйл явдлууд Монголын улс төрд өрнөсөн. Өнөөдөр нүүрсний хэрэг яаж дуусч байгаа нь ч түүний нотолгоо болно.

Эдгээрийг эргэн сануулсны учир нь ердөө өчигдөр уржигдархан болж өнгөрсөн Залаатын амны уулзалтаас улбаатай мөн л улс төрийн томоохон үйл явдлууд өрнөж магадгүй гэсэн үг.

Б.Тулгат

УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Шинэ он гарснаар хэрэгжиж эхэлж байгаа гол ямар хуулиуд байна вэ?

-Энэ он гарснаар хэрэгжиж эхэлж байгаа гол хуулийн нэг Улс төрийн намын тухай хууль байгаа. Энэ хууль сүүлийн 3-4 парламент дамжин хэлэлцэгдсэн ч батлагдаагүй. Миний хувьд Их сургуулийн багш, эрдэмтэн байхаас эхлээд энэ хууль дээр ажилласан. Харин 2020 онд өөрөө гишүүн болж, энэ хуулийн төслийг ахалж ажилласан. Тус хуулийн гол зүйл нь улс төрийн намуудын санхүүжилтийг ил болгосон явдал. Хоёрдугаарт, улс төрийн намыг бодлогын болгох тал дээр том шинэчлэлт хийсэн. Үүний хүрээнд бүх нам дэргэдээ бодлогын институцитэй болж байна. Хуучин бол намууд сонгуульд зориулсан популист шийдвэр гаргадаг байсан. Харин энэ хуульд урт хугацааны бодлого гаргадаг байхаар оруулж өгсөн.

-Та сая намууд бодлогын институци болно гэж байна. Энэ сард нам, эвслүүд сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө Сонгуулийн ерөнхий хороонд өгөх ёстой. Танай намын хувьд мөрийн хөтөлбөрөө бодлогын түвшинд гаргаж чадаж байгаа юу?

-Энэ их чухал асуудал. Монгол ардын нам/МАН/ бодлогын мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлж чадна гэдгийг хэлье. Ер нь манай нам эрдэмтэн мэргэд, бодлогын экспертүүдтэй маш сайн хамтран ажилладаг. Тэр утгаараа ч би нам бус эрдэмтэн байхдаа МАН-ын бодлогууд дээр ажиллаж, зөвлөгөө өгдөг байсан.

 

Дээрээс нь Улс төрийн намын тухай хуулиар намууд бодлогын нам болох ёстой. Намд олгох төрийн санхүүжилтийн тодорхой хувийг иргэдийн улс төрийн оролцоо, сонгуулийн мэдлэгийг дэмжихэд зарцуулах ёстой гэж зааж өгсөн. Өмнө нь ингэж санхүүжилтийн зориулалтыг зааж өгч байгаагүй.

-Мөрийнн хөтөлбөрөө боловсруулахдаа нам, эвслүүд иргэд, нийгмийн бүлгүүдээс санал авдаг. Гэтэл энэ чинь нөгөө бодлогын мөрийн хөтөлбөр болж чадах юм уу. Нөгөө л нэг мөнгөний, амлалтын шинжтэй болчихгүй юу?

-Нам эвсэлүүд эхлээд эрэлт хэрэгцээнд суурилсан судалгаа, дүгнэлтүүд хийх шаардлагатай. Ингэхийн тулд малчид, эмэгтэйчүүд, багш нар гээд нийгмийн тодорхой бүлгүүдийн саналыг зайлшгүй авах ёстой. Энэ жилийн Эх орончдын өдөр, МАН-ын байгуулагдсан өдрөөс эхлэн намын гишүүд, дэмжигчид, иргэдээс мөрийн хөтөлбөрт санал авах ажил эхэлж байгаа. Миний хувьд гэхэд л Сүхбаатар болон Чингэлтэй дүүргийн сургууль, цэцэрлэгийн багш нартай уулзаж, саналуудыг нь авлаа. Тэд боловсролын шинэчлэлийг бодитой явуулах, боловсролын шинэчлэлд олон асуудлыг тусгах зэргийг хэлж байна. Ер нь нийгмийн олон бүлгийн саналыг авсны дараа бодлогын эрдэмтэд маань ажиллаж эрэмбэлээд МАН анхан шатнаасаа эхлэн хэлэлцээд Их хурлаараа баталж мөрийн хөтөлбөрийг гаргана.

-Хаврын чуулган энэ сарын 15-нд эхэлнэ. Тэгвэл энэ чуулганаар хэлэлцэгдэх ямар гол хуулиуд байна вэ?

-Олон хуулиуд бий. Гэхдээ тэр дотор авлигын эсрэг мэдээллийг өгсөн иргэнээ хамгаалдаг Шүгэл үлээгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль байна. Энэ хуулийн төслийн ажлын хэсгийг миний бие ахалж ажиллаж байгаа. Монгол Улсын авлигыг бууруулах, олон улс дахь индексийг бууруулах шаардлага бий. Үүний тулд хийгдэж байгаа шинэчлэлүүд хийгдээд явна. Бид өнгөрсөн намрын чуулганаар Эрүүгийн хууль, Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонинрхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай, Авлигатай тэмцэх тухай гээд гол, гол хуульд өөрчлөлт оруулсан. Авлига авсан албан тушаалтанд ял хялбаршуулан шийдэхгүй байх, үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн хөрөнгийг хурааж, улсын орлого болгох, нийтийн албанд томилогдох эрхийг нь насан туршид нь хязгаарлах гээд олон заалт орсон. Ингэж ялын бодлогыг нэлээд чангатгасан. Одоо харин шүгэл үлээсэн иргэнээ хамгаалдаг хуулийг батлах шаардлага байна. Ажлын хэсэг нэлээд сайн ажиллаж, олон улсын туршлага судалсан. Өнөөдөр манайд шүгэл үлээсэн иргэний эрх зүйн байдлыг дордуулах явдал их байна. Ажлаас нь халах, ажлын байрыг нь сэлгэх, томилох гээд олон зүйл бий. Дээрээс нь гэр бүлийн хүн нь Үйлдвэрчний эвлэлд ажилладаг байсных нь төлөө эхнэр, нөхрийг нь ажлаас халах, цалин, урамшууллаар торгох гээд олон асуудал байгаа. Үйлдвэрчний эвлэл бол нэг утгаараа шүгэл үлээгч шүү дээ. Дээрээс нь манай улс НҮБ-ын Авлигын эсрэг конвенцид нэгдэн орсон. Үүний дагуу авлигын гэмт хэргийг мэдээлэх үйл явцыг хялбаршуулах, мэдээлэл өгсөн иргэнийг хамгаалах үүрэгтэй. Гэтэл бодит байдалд энэ бүхэн хангагдахгүй байна. Тийм учраас шүгэл үлээж мэдээлэл өгсөн иргэн хохирсон тохиолдолд хохирлыг нь барагдуулах, өндөр дүн бүхий авлигын мэдээлэл өгсөн тохиолдолд тодорхой хувиар урамшуулах зэрэг заалтуудыг хуульд оруулж өгсөн. Ингэснээр нийтийн аюулгүй байдал зөрчигдөх, албан тушаалтны эсрэг зоригтой дуугарсан иргэнээ хамгаалах эрх зүйн байдал илүү сайжирна. Авлигын эсрэг тэмцэхэд томоохон хувь нэмэр оруулна гэж үзэж байгаа.

-Засгийн газар, холбогдох байгууллагуудаас авлигатай тэмцээд байна л гээд байгаа. Гэтэл олон улсын индексээрээ тогтмол уруудаад байгаа нь юутай холбоотой юм бэ?

-Монгол Улс авлигын индексээрээ ухраад байгаагийн гол шалтгаан нь авлигын эсрэг авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээнүүд төдийлөн олон нийтэд хүрэхгүй байгаа явдал. Дээрээс нь авлигын төсөөллийн индекс гэдэг бол олон нийт иргэдээс авдаг төсөөллийн судалгаа. Тэгэхээр олон нийт авлигын эсрэг авч хэрэгжүүлж байгаа ажлуудыг төдийлөн мэдэхгүй байна гэсэн үг. Мөн хэвлэлийн эрх чөлөөний зарим үзүүлэлтээр манай улс алдаад байгаа. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хангах, сэтгүүлчдийн ажиллах боломжийг хязгаарлах тухай хууль мэр сэр орж ирсэн нь олон улсын тавцанд Монгол Улс хэвлэлийн эрх чөлөөг хаан боогдуулах гэж байна гэсэн ойлголтыг өгсөн. Тухайлбал, Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах тухай хуулийн зарим заалтууд хэвлэлийн эрх чөлөөг хөндсөн байх магадлалтай. Үүнд миний бие болон зарим гишүүд эсрэг байр суурьтай байсан. Тэгэхээр авлигын эсрэг олон нийтийг соён гэгээрүүлэх, хор уршгийн эсрэг авч байгаа арга хэмжээг мэдээлэх ажил учир дутагдалтай байна гэж харагдаж байгаа. Мөн төрийн дунд шатанд авлигын гэмт хэрэг буурахгүй байгаа. Тийм болохоор бид соён гэгээрүүлэх ажлыг сайтар хийх шаардлагатай. Үүнээс гадна хэвлэл мэдээлэлд гарсан мэдээллийн дагуу холбогдох байгууллагууд маань ажиллаж, эргээд олон нийтэд мэдээлдэг болох хэрэгтэй байна. Жишээлбэл, Нүүрсний хулгай, Хөгжлийн банкны хэрэг дээр хэдэн хүн асуудалд ороод хэн нь хариуцлага хүлээсэн гэсэн мэдээлэл ард түмэнд ил тодоор хүрэхгүй л байна.

-Хууль гараад байдаг ч олон нийтэд тэр бүр хүрэхгүй байна гэлээ. Тэгвэл хууль сурталчлахад зориулсан төсөв мөнгө бий шүү дээ?

-Иргэдийн эрх зүйн болон хүний эрхийн боловсрол олгох асуудал учир дутагдалтай байна. уг Сонгуулийн тухай хуулиар иргэдэд сонгуулийн боловсрол олгох нь Сонгуулийн ерөнхий хорооны үүрэг байдаг. Дээр нь Улс төрийн намын тухай хуулиар улс төрийн намууд олон нийт, дэмжигчдэдээ улс төрийн боловсрол олгох үүрэгтэй болсон. Тэгэхээр цаашид энэ хоёр субьект онцгойлон ажиллах шаардлагатай. Хоёрдугаарт, Засгийн газар, салбар яамдууд хуулиудаа сурталчлах үүрэгтэй шүү дээ. Гэтэл иргэдэд энэ талын мэдээлэл хүрэхгүй байна гэдэг нь үнэхээр анхаарах асуудал мөн. Гэхдээ гишүүд бид олон нийттэйгээ уулзалт хийхэд цөөхөн хэдэн ахмадууд л ирдэг. Залуучууд, дунд насныхан тэр бүр ирдэггүй. Тийм болохоор гишүүний албан ёсны цахим хаяг, хэвлэлд өгсөн ярилцлагаар л мэдээллээ өгдөг.

-Зудыг далимдуулаад сонгуулийн сурталчилгаа албан бусаар эхэлчихлээ гэж олон нийт ярьж байна. Тэгвэл нэр дэвшихээр горилж байгаа нөхөд хандив тусламж өгснөөрөө хууль зөрчсөн болоод нэр дэвших эрхээ хасуулах вий гэсэн асуудал гараад ирлээ. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Сонгуулийн тухай хуулиар сонгуулийн жил эхэлсэн бол сонгогчдын саналыг авах зорилгоор аливаа тусламж, арга хэмжээ хийхийг хориглосон. Өөрөөр хэлбэл, сонгуулийн жил зөвхөн мөрийн хөтөлбөр, бодлого л ярих ёстой. Түүнээс биш бэлэг сэлт, хандив тусламж өгөх нь хориотой. Хэрэв тухайн хүн аймаг, сумандаа зудтай холбоотойгоор хандив тусламж өгөөд, дараа нь нэр дэвшихээр болбол тэрхүү нэр дэвшигчийг бүртгэхгүй байх үндэслэл болно. Тийм болохоор хэрэв нэр дэвшихээр горилж байгаа бол ямар нэгэн байдлаар хууль зөрчихгүй л байх ёстой. Тэгэхээр зудаар далимдуулан аливаа үйл ажиллагаа явуулж байгаа хүмүүсийг Сонгуулийн ерөнхий хороо болон холбогдох газрууд бүртгэж авч байгаа байх гэж бодож байна.

-Тэгэхээр сонгуульд нэр дэвшихдээ тэгш гараанаас гарах байдал алдагдчихаад байна. Учир нь одоо УИХ-ын болон Засгийн газрын гишүүн байгаа хүмүүс тойрогтоо ажилласан болчихдог. Харин нэр дэвшихээр горилж байгаа хүн дараа нь бүртгэгдэхгүй байх нөхцөлд орчихоод байна шүү дээ?

-Хуулиараа УИХ-ын гишүүн тайлангаа танилцуулах нь нээлттэй. Мөн улс төрийн намын гишүүдийнхээ дунд хийж байгаа сургалт, уулзалтууд хууль зөрчихгүй. Харин зөвхөн тайлангаа л ярих ёстой. Түүнээс биш ирээдүйд хийх ажил, хөрөнгө оруулалтын тухай яривал хууль зөрчинө. Тэгэхээр ер нь цаашдаа хуулийн гарц гаргалгаан дээр гарааны тэгш байдлыг хангах тал дээр анхаарах нь зүйтэй.

-Үндэсний аудитын газраас нам эвслээс болон нэр дэвшигчээс гарах зардлын дээд хэмжээг гаргасан. Үүнээс үзвэл Сонгуулийн хуулийг батлах үеэрээ эрх баригчдын зүгээс хэлж байсан зардлыг бууруулсан гээд байснаас зөрчихөөд байна л даа?

-Энэ бол бүсчилсэн тойрогтоо холбоотой. Ингэснээр яах аргагүй зардал нэмэгдэж, нэр дэвшигч нарт санхүүгийн тэгш бус байдал үүсгэх эрсдэлтэй. Тойрог томссонтой холбоотойгоор ухуулагчийн тоо ч нэмэгдэнэ. Сонгуулийн хуулийг батлах үеэр би ухуулагч нар сайн дурын үндсэн дээр ажиллах ёстой гэж оруулаад цөөнх болсон. Уг нь намын ухуулагч нар олон улсын жишгээр бол цалингүй ажиллах ёстой юм. бүсчилсэн тойрогтой болсон нь үнэхээр дэвшил. Гэвч нэр дэвшигч 3-4 аймгийн сонгогч нартаа сурталчилгааны 17-18 хоногт яагаад ч хүрч ажиллаж чадахгүй. Тийм болохоор энэ удаад бүх нам, эвслүүд сонгогчидтой нүүр тулсан уулзалтаас гадна хэвлэл мэдээллээр ухуулга сурталчилгаагаа маш сайн явуулах шаардлагатай. Тэгж байж олон нийтдээ хүрнэ. Уг нь сонгуулийн сурталчилгааны хугацааг нэмэх ёстой юм.

Олон улсад бол 45 хоногоос хоёр сарын хугацаанд сурталчилгаа хийдэг. Ингэж хоногийг уртасгаснаар сонгогчидтойгоо нүүр тулж уулзах, өөрийнхөө бодлогыг таниулах боломж нэмэгддэг. Харин манайд болохоор асар богино хугацаанд маш хүчтэй дайралт хийх шаардлагатай болдог. Энэ чинь эргээд зардлыг маш ихээр нэмэгдүүлдэг. Тийм болохоор сурталчилгааны хугацааг урт болгож, бага зардлаар сонгууль хийдэг болгох ёстой. Дээрээс нь алсдаа тойрог байхгүйгээр цэвэр пропорцианаль системээр сонгуулиа явуулдаг тогтолцоо руу явах хэрэгтэй байж мэднэ. Гэвч улс орны үндэсний аюулгүй байдалд сөрөг нөлөө үзүүлж мэдэх учраас бид хэсэгтээ ийм л системээр явахаас өөр арга байхгүй.

-Тэгэхээр л бүсчилсэн тойрог одоо байгаа гишүүд, мөнгөтэй хүмүүст давуу байдал бий болгоно гэдэг шүүмжлэл яваад байна?

-Нэр дэвшигч нарт гарааны тэгш байдлыг бий болгох, намуудад бодлогын өрсөлдөөн бий болгох гол хууль бол Улс төрийн намын тухай болон Сонгуулийн тухай хууль байгаа юм. Намууд хандив болон орлогыг санаатайгаар нуун дарагдуулсан бол тухайн намд төрөөс олгох санхүүжилтийг зогсоохоор хуульчилсан. Ингэж байж нам өөрөө санхүүгийн хариуцлагатай болно.

-Сонгуульд оролцох эрхийг нь түдгэлзүүлэх заалт байгаа бил үү?

-Байгаа, сонгуульд оруулахгүй байх, тухайн намын үйл ажиллагааг хоёр жилийн хугацаанд идэвхгүй болгох заалт орсон.

Ингэж байж хөрөнгө мөнгөтэй этгээд илүү давуу байдал олдог, гарааны тэгш байдал алдагддаг нь багасна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхимийн дэд профессор, доктор Б.Эрдэнэдалайтай ярилцлаа.

---

-Нэр дэвших нам, эвслүүд ирэх сарын 15-ны дотор мөрийн хөтөлбөрөө Сонгуулийн ерөнхий хороонд хүлээлгэж өгнө. Тэгвэл энэ удаагийн сонгуульд мөрийн хөтөлбөртөө чухам юуг оруулж өгвөл ард түмэнд илүү хүрэх вэ?

-Улс төрийн намууд иргэдэд ямар асуудал тулгарч байгаа, түүнийг нь мөрийн хөтөлбөртөө хэрхэн тусгах вэ гэж асууж байх шиг байна. Зүй нь бол улс төрийн шинжлэх ухааны онол ёсоор улс төрийн намууд өөрийн гэсэн үзэл баримтлалтай байх ёстой. Түүнийхээ хүрээнд ард иргэддээ мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулж, дэвшүүлдэг. Харин манайд болохоор өнгөрсөн бүхий л сонгуулийн үед иргэд юу хүсч байна, олон нийтийн амьдралд юу тулгамдаж байгаа вэ гэдэг дээр тулгуурлаж мөрийн хөтөлбөрөө гаргаж ирсэн. Сонгуульд өрсөлдөж байгаа нам бодлогын нам байх ёстой гэсэн үндсэн суурь зарчмаа ойлгох юм бол ажилгүйдэл, ядуурал, агаарын бохирдол, түгжрэл зэрэг асуудлуудыг нэг талаас нь харж ярихгүй. Өнгөрсөн 2004, 2008 онуудад нэг нам нь сая төгрөг амласан бол нөгөө нам нь 1.5 сая төгрөг болгож амлаж байлаа. Мөн нэг нь хүүхдийн мөнгө өгнө гэхэд нөгөөх нь залуу гэр бүлийг дэмжих мөнгө амлаж байсан.

Ингэж иргэдэд тулгамдсан асуудлуудыг хэдэн талаас нь тоглолт болгож ашиглаж ирсэн түүх манайд бий. Харин мөрийн хөтөлбөртөө юу тусгах вэ гэхээр тэр нам анхнаасаа Монгол Улсыг бодлогын хувьд яаж хөгжүүлэх вэ гэдгээ үзэл баримтлал гаргаад, түүнийхээ дагуу ажиллана гэж байгуулагдсан юм. Түүнийхээ дагуу л мөрийн хөтөлбөрөө гаргаж ирэх ёстой. Түүнээс биш санал татахын тулд юу оруулж өгвөл дээр вэ гэж нийт дунд нь ярих асуудал огт биш.

-Энэ удаад Сонгуулийн тухай болон Улс төрийн намын тухай хуулиуд өөрчлөгдсөн. Тэгэхээр энэ жил таны хэлж байгаа шиг намууд өөрийн үзэл баримтлалдаа тулгуурласан мөрийн хөтөлбөр боловсруулж чадах болов уу?

-Сонгуулийн тухай хуулиар ямар нэгэн байдлаар мөнгө амлахыг хориглосон. Ер нь сүүлийн жилүүдэд судлаач, экспертүүдийг намынхаа мөрийн хөтөлбөр дээр ажиллуулах, бодлогын чиглэлд хэрхэн мөрийн хөтөлбөр гаргах вэ гэдэг дээр илүү анхаарал хандуулдаг болсон. Ялангуяа энэ байдал сүүлийн хоёр сонгууль дээр нэлээд ажиглагдсан. Дээрээс нь мөрийн хөтөлбөр гэдэг чухал, түүнийг нь уншиж, судалж байж саналаа өгөх юм байна гэдгийг олон нийт ойлгодог болсон. Намуудын гаргасан мөрийн хөтөлбөрийн дагуу мэтгэлцээн зохион байгуулдаг, хэлэлцүүлэг хийдэг соёлыг бий болгох нь энэ сонгуулийн кампанит ажлын хүрээнд маш чухал байгаа. Мөрийн хөтөлбөр чухал гэдгийг манайхан бүгд мэддэг. Гэвч кампанит ажлын үеэр намууд болон нэр дэвшигчдийн хооронд хийх мэтгэлцээнүүд их чухал гэдгийг намууд өөрсдөө хараахан ойлгохгүй, түүнээс айгаад байна. Томоохон бодлогын хүрээнд мэтгэлцээн хийснээр иргэд илүү их мэдээллийг тэндээс авна.

-Таны бодлоор энэ удаагийн сонгууль амлалтын, мөнгөнийх болохгүй гэж байна уу?

-Мөнгөний уралдаан бүхий сонгууль болно шүү дээ. Яагаад гэхээр томсгосон тойрогтой болчихсон. Нийтдээ 2-4 аймгийг нэг тойрог болгосон учраас нэг нэр дэвшигч бүх сонгогчдоо хүрч ажиллахын тулд маш их хэмжээний мөнгө шаардлагатай болно. Үндэсний аудитын газрын гаргаснаар өмнө нь нэг тойрогт ойролцоогоор нэг нэр дэвшигч 500-600 сая төгрөг байсан бол энэ тоо улам нэмэгдэнэ.

-Сонгуулийн хуулийг баталж байхдаа эрх баригчид нэр дэвшигчээс гардаг зардлыг бууруулсан хууль болсон гээд байсан шүү дээ. Гэтэл таныхаар хувь нэр дэвшигчээс гарах зардал нэмэгдэхээр болчихоод байна?

-Сонгуулийн болон Улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэхэд судлаачдын зүгээс зардлыг бууруулах нь чухал. Бодлогын л өрсөлдөөн хэрэгтэй гэдгийг хэлж байсан. Сонгуулийн тухай хууль батлагдахад нэгдсэн самбартай болгох, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд ижил тэнцүү зай талбай, цаг гаргаж өгнө зэрэг заалтууд орсон. Гэхдээ уг хуулиар сонгуулийн тойргийг батлаагүй. Харин УИХ тойргийнхоо саналыг гаргаад баталдаг заалт байсан нь Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалтай холбоотойгоор бүсчилсэн сонгуулийн тойргийг гаргаж ирсэн. Энэ нь эргээд яалт ч үгүй их мөнгө зарцуулах байдалд хүргэж байгаа юм.

-Сонгууль холимог тогтолцоогоор явна. Харин намын жагсаалтад бичигдэхийн тулд нэлээд их мөнгөний асуудал яригдаж байна гэх мэдээлэл яваад эхэлсэн. Тэгэхээр намууд жагсаалтдаа ямар бодлого барих хэрэгтэй вэ?

-Зарим намууд нэр дэвшигчдээсээ сонгуулийн өмнө дэнчин авдаг байсан. Үүнийг Улс төрийн намын тухай хуулиар хориглож өгсөн. Мэдээж дэнчин авахгүй байх нь сонгууль шударга явагдах гэсэн ардчиллын суурь зарчмыг дэмжиж байгаа хэрэг. Манай улс төрийн намуудын дотоод ардчилал харьцангуй сул байдаг. Одоо бол намууд дээр хэн жагсаалтад орох, хэн тойрогт нэр дэвших вэ гэдэг асуудал ид яригдаж байгаа. Үүний цаана их өрсөлдөөн бий. Нам гэдэг чинь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд хэвтээ байх ёстой ч манай намуудын хувьд яг эсрэгээрээ. Нам доторх сонгуульд нэр дэвших өрсөлдөөн хэр шударга явагддаг вэ гэдэг нь “Улс төрийн намуудын дотоод ардчиллын индекс” судалгаагаар нэлээд хангалтгүй дүнтэй гарсан байдаг.

-Холимог тогтолцоогоор явах учраас жижиг буюу нэг хүний намуудаас ганц, хоёр хүн сонгогдох магадлалтай гэж харах өнцөг байна?

-Намынхаа жагсаалтад хэн, хэн орсныг намууд ил тод зарлах хэрэгтэй. Үүнийг нь сонгогчид ч харж байж сонголтоо хийх ёстой. Нөгөө талдаа намуудыг саналын хуудас дээр байгуулагдсан огноогоор нь жагсаадаг байдал жаахан өрөөсгөл. Гадны улсуудад шууд ингэж жагсаадаггүй.

-Тэгвэл яаж жагсаадаг юм бэ?

-Хамаагүй байдлаар энд тэнд нь оруулдаг. Тэгэхээр сонгогч мөрийн хөтөлбөрийг нь хараад сонголтоо хийдэг, сонгох гэж байгаа нам нь хаана ч байж магадгүй учраас хариуцлагатайгаар уншдаг. Гэтэл манайд шууд дараалуулчихаар манай сонгогчид төдийлөн хариуцлагатай байж чадахгүй байгаа нөхцөлд эхнээс нь дугуйлах магадлалтай. Тиймээс л жагсаалтын эхэнд бичигддэг намуудын жагсаалтын дээгүүр бичигдвэл баталгаатай гишүүн болно гэсэн ойлголттойгоор сонгуульд орж байгаа хэрэг.

-Судалгаагаар намууд нийлээд сонгогчдынхоо 50 хувийн дэмжлэгийг ч авч чадахгүй байна гэж гарсан байна лээ. Энэ чухам юуг илэрхийлж байна вэ. Иргэд намд итгэхгүй байна гэсэн үг үү. Үгүй бол бие даагчдад илүү боломж байна гэж харах ёстой юу?

-Улс төрийн намууд, төрийн байгууллагуудад иргэдийн итгэх итгэл 1990 оноос хойш унасаар ирсэн. Ер нь намд итгэх итгэл угаасаа буурч байгаа. Гэтэл яагаад сонгуулиар нэг, хоёрхон нам нь олонх болоод байдаг вэ гэхээр бидний сонгуулиа явуулж байсан тогтолцоотой холбоотой. Мажоратор тогтолцоо нь хоёр хүртэлх намыг л парламентад олонх болгодог. Тийм ч учраас үүнийг өөрчлөх шаардлага үүссэн. Харин гуравдагч хүчин, бие даагчдад ашигтай юм шиг судалгааны үр дүн байгаа боловч бүсчилсэн том тойрогт эдгээр хүмүүс гарч ирэхэд хэцүү. Ялангуяа бие даагчдад маш хүндрэлтэй тогтолцоо болсон. Сонгуулийн сурталчилгааны 17 хоногт өөрийгөө таниулж, сурталчилгаагаа хийнэ гэдэг хүндрэлтэй.

-Таны хувьд энэ сонгуулийн үр дүнг хэрхэн харж байна вэ. Нэг нам нь олонх болж чадах уу. Эсвэл хамтарсан засаг байгуулаад явах хэмжээнд хүрэх болов уу?

-Мэдээж хэрэг засаг захиргааны нэгж бүрд анхан шатны нэгжүүдтэй том намуудад нэлээд ашигтай сонгууль болно. Мөн одоо байгаа гишүүдийн сонгуулийн сурталчилгаа аль хэзээний эхэлчихсэн явж байна. Цагаан сарын өмнө шагнал гардуулаад баахан явсан бол саяхнаас зуд болсонтой холбоотойгоор бас орон нутгаараа явлаа. Энэ бүхэн чинь сурталчилгаа хийж байгаа юм шиг хэрэг болж байна. Тэгэхээр эдгээр хүмүүстэй бие даагчид, шинээр гарч ирж байгаа залуу боловсон хүчин, сүүлд байгуулагдсан жижиг намууд өрсөлдөнө гэдэг хэцүү. Нэг үгээр сонгуульд өрсөлдөх гарааны тэгш байдал алдагдчихсан. Гэвч одоо сонгуулийн үр дүнг шууд таамаглаад хэлэхэд эрт байна.

-Зудтай холбоотойгоор сонгуулийн сурталчилгаа албан бусаар эхэлчихсэн гэдгийг сая та ч хэллээ. Тэгвэл нэр дэвшихээр горилж байгаа хүмүүс малчдад тусалж явснаараа Сонгуулийн тухай хууль зөрчсөн асуудалд орох вий гэсэн болгоомжлол байна. Энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Одоогийн парламент, Засгийн газарт байгаа хүмүүс өөрийнхөө ажлаа хийж байгаа юм шиг харагдаад байгаа юм. Гэтэл энэ чинь сонгогчийн сэтгэхүйд “Мундаг хүн байна”, “Хэдэн боодол өвс өгсөн” гэж бууна. Тэр ойлголт нь гарахгүй явсаар сонгуульд орвол түүгээрээ дугуйлах магадлалтай. Харин горилогчдын хувьд сонгуулийн жил эхэлснээс хойш аливаа санал худалдан авах үйл ажиллагааг хийж болохгүй гэсэн хуулийн заалт бий. Тэгэхээр хуулиа л сайн судалж, барих хэрэгтэй. Гэхдээ манайд чинь нутгийн зөвлөл, энэ тэндхийн холбоо, төрийн бус байгууллага гээд явахаараа болоод байх шиг байна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

УИХ-ын ээлжит сонгууль хаяанд ирлээ. Энэ жилийн сонгууль бүх талаараа өөр арга барилаар явагдана. Учир нь Үндсэн хууль, Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хууль зэрэг төрийг төвхнүүлэх эрх зүйн систем бүхэлдээ өөрчлөгдсөн. Юун түрүүнд УИХ-ын 126 гишүүнийг иргэд, улс төрийн намууд гаргаж ирнэ. Ингэхдээ 76 гишүүнийг нь тойргоос ард түмэн сонгоно. Харин улс төрийн намууд үлдсэн 48 гишүүнийг хувь тэнцүүлэх аргачлалаар гаргаад ирнэ.

Гол нь сонгууль яаж явагдах вэ. Тойргийн хувьд бүсчилсэн системээр гэж байгаа. Нэг бүсээс 3-10 хүн гарч ирэхээр хуульчилсан. Тэр утгаараа горилогчид аль хэдийнэ бүс бүс рүүгээ очиж, сонгогчдодоо таалагдах ажлаа эхлүүлчихсэн. Харин намын жагсаалтаар орох хүмүүсийн хувьд хамгийн чухал нь мөнгө болсон уу гэлтэй. Томсгосон тойрогт нэр дэвшиж ялахын тулд улстөрчдийн хувьд ч, намын хувьд ч асар их мөнгө, санхүүжилт босгох шаардлагатай. Тиймээс өмнөх шигээ 100, 500 сая төгрөг өгөөд намын жагсаалтад орно гэж горьдолтгүй ажээ. Намын жагсаалтын ханш зөвхөн өнөөдөр яригдаж байгаа шинэ сэдэв огт биш. Он гарахаас ч өмнө зарим улс төрийн намууд ханшаа тогтоогоод эхэлчихсэнийг мэдэхгүй хүн гэж байхгүй. Тухайлбал, ХҮН намын жагсаалтын хоёрт бичигдэх ханш зургаан тэрбум төгрөгөөс эхэлж байгааг улс төрийн хүрээнд ил тод ярих болж.

Тус намын хувьд энэ сонгуулиар УИХ-ын ганц суудлаа нэлээд өсгөх боломжтой гэдэг. Тэр утгаараа намын жагсаалтын 1-5-д бичигдэх ханш багадаа дөрвөн тэрбум төгрөг байхаар байна. УИХ-д нэг суудалтай ХҮН намын ханш ийм байхад нөгөө хоёр том намын хувьд ямар ханштай гэдэг нь тодорхой биз. Сонгуулиар манай нам хэд орчим хувийн санал авах уу, түүнийгээ хувь тэнцүүлсэн байдлаар бодоход намаасаа тэд орчим хүн УИХ-д суулгах нь гэдэг тооцооллоо энэ хоёр том нам хэдийнэ хийчихсэн байгаа.

Улс төрийн хүрээнд болон судлаачдын хэлж байгаагаар энэ сонгуульд МАН-ын жагсаалтын эхний 20-д бичигдсэн улстөрчдөд УИХ-д суух магадлал өндөр байгаа аж. Харин АН-ын хувьд 10 суудал. Бусад намуудын хувьд үлдсэн 18 суудлыг хувааж орж ирэх бололтой гэнэ. Тэгэхээр ХҮН намын жагсаалтын хоёрт бичигдэх ханш зургаан тэрбум юм бол МАН-ын хоёрт бичигдэх ханш 20-30 тэрбум байж мэдэх нь. Хоёроос хойшоо буюу 5-10 дугаар байр бол 10-15 тэрбум, 10-20 дугаар байрт бичигдэх бол 4-10 тэрбум гэх мэт жагсаалт нь 40 хүртлээ үнэ ханш нь өөр өөр байх бололтой. АН-ын хувьд жагсаалтын хоёрт бичигдэх ханш нь 15-20 тэрбум төгрөг гэх.

Мөн түүнээс хойш жагсаалтын тоо нэмэгдэх тусам үнэ ханш нь багасах эдийн засгийн тооцоолол харагдаж байна. Тэгэхээр энэ удаагийн сонгуулиар улстөрчид намын жагсаалтад орох бол дундаж доод ханш дөрвөн тэрбум төгрөгөөс эхлэхээр байгаа юм. Улс төрийн хүрээнд яригдаж байгаа энэхүү ханшийн мэдээлэл үнэн бол 4-10 тэрбум төгрөгтэй байхад л аль нэг улс төрийн намын жагсаалтын эхний 10-т бичигдэх боломжтой ажээ.

Э.МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн асан Л.Энхболдтой ярилцлаа.

---

-Нүүрсний хулгайн талаар та анх шүгэл үлээж байсан хүн. Түүнээс хойш нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Өнгөрөгч намрын чуулганаар УИХ-аас нүүрсний сонсголыг хийсэн. Санаанд тань хүрсэн үү?

-УИХ-ын гишүүн байхдаа 2018 онд Монголын газрын доорх баялагт, тэр дундаа нүүрсний олборлолт, экспорт дээр ноцтой хулгай гарч байгаа талаар анх гаргаж тавьж, ярьсан. Тухайн цаг үед Монголын гаалиар нүүрс ачсан зуу зуун машиныг хоосон гэж бүртгэж гаргана гэдэг хэний ч санаанд багтахгүй асуудал байсан. Энэ талаар дуугарч байгаа нь би ганцаархнаа байсан. Нөгөөтэйгүүр нүүрсний хулгайд холбогдсон, хамаарал бүхий этгээдүүд миний яриаг хүчгүйдүүлэхийн тулд орон нутгийн Таван толгойн төсвөөс 650 сая төгрөг гаргаж Л.Энхболд худлаа ярьж байсан юм шиг мэдээлэл цацсан. Үүний үр дүнд миний яриаг нийгэмд төдийлөн хүргээгүй. Залгуулаад ковид гарсан. Миний бүрэн эрхийн хугацаа ч дуусгавар болсон. Дараа нь 2022 оноос Засгийн газар нүүрсний хулгайтай хүчтэй тэмцэж эхэлсэн. Үүнтэй холбоотойгоор залуусын томоохон жагсаал болж, нүүрсний хулгайг тойрсон их өртөг бүхий луйвартай дориун тэмцэж ирсэн.

Нүүрсний хулгайд холбогдсон этгээдүүдийг нийгэмд ил болгосон.

Хууль хяналтын байгууллагууд ил зарласан. Гэхдээ хууль хяналтын байгууллагад эрч нь суларсан болов уу гэж би хувьдаа ойлгосон. Ингээд Монголын Засгийн газраас УИХ-д хянан шалгах түр хороо байгуулж нүүрсний сонсгол явуулах шаардлагатай талаар асуудал тавьсан юм шиг байгаа юм. Тиймээс УИХ-аас хянан шалгах түр хороог байгуулж, сонсгол явуулсан. Ингэхдээ гурван түр хороо байгуулсан. Эхлээд УИХ-ын гишүүн Г.Ганболдоор ахлуулсан ажлын хэсэг гаргасан. Тэр түр хороо нэлээд ул суурьтай, судалгаа шинжилгээтэй, шинжээчид нь ч сайн ажилласан байсан болов уу. Тэр үед АТГ-аас мөрдөн шалгах процесс явж байгаа учраас сонсголыг хойшлуулах санал тавьсан гэж би ойлгосон. Ингээд түр хорооны хугацаа дуусгавар болж, татан буугдсан. Дараа нь ХЗДХ-ийн сайд асан Х.Нямбаатараар ахлуулсан түр хороо гарч сонсголын үйл ажиллагааг эрчимжүүлсэн. Гэтэл Х.Нямбаатар сайдыг Хотын даргаар томилох улс төрийн шийдвэр гарсан. Ингээд хянан шалгах түр хороог Б.Энхбаяр сайд ахалсан. Б.Энхбаяр сайд маш богино хугацаанд ажилласан.

2023 оны арванхоёрдугаар сард нүүрсний хулгайн сонсгол боллоо. Нүүрсний сонсгол хэдий сэтгэлд хүрээгүй ч олон нийтэд нүүрсний хулгай байсан. 5.2 сая тонн нүүрсийг хоосон гэж бүртгээд хилээр гаргасан гэдгийг нотолсон. Энэ бол том нотолгоо. Мөн 329 мянган тонн нүүрсийг олборлолтын талбайгаас хулгай хийсэн гэдгийг нотолсон. Компанийг нь ч ил хэлэх шиг болсон. Сонсголоор олон асуудлыг гаргаж тавьсан.

Сонсголын дагуу хууль хяналтынхан эрчимтэй ажиллах болов уу гэсэн ч төдийлөн сэтгэлд хүрсэнгүй. Ямартаа ч сонсгол боломжийн түвшинд явлаа. Мэдээж алдаа оноо байж л таарна. Нөгөө талаас сонсголтой холбоотой зарим нэг шинжээчид асуудалд орсон. Энэ нь тухайн шинжээчийн асуудал байх. Сонсголыг тодорхой үр дүнд хүрэхээр хэмжээнд хийлээ гэж бодож байгаа.

-Сэтгэлд хүрээгүй гэдэг нь хууль хяналтын байгууллага эрчимтэй ажиллахгүй байна гэж үү?

-Өргөн цар хүрээнд тодорхой гаргаж ирсэн асуудалд хууль хяналтынхан тодорхой шийдэлд хүрэхгүй байна уу гэж харж байгаа. Гэхдээ процесс явагдаж байж магадгүй. Би мөрдөн шалгах процесс, прокурорын мөрдөн шалгалтын явц ямархуу хэмжээнд явж байгааг нарийн сайн мэдэхгүй байна. Хэвлэл мэдээллээс энэ талаарх мэдээллийг авч байгаа. Цаг хугацааны хувьд харахад удаашралтай байна уу л гэж бодож байна.

-Нүүрсний хулгайн жинхэнэ эзэд нь хариуцлагаас мултарч байна гэх шүүмжлэл нийгэмд түгээмэл байна шүү дээ?

-Тийм. Улс төрийн сонгууль дөхөж байна. Нүүрсний хулгайд холбогдсон зарим этгээд нэр дэвших гээд явж байна. Тиймээс энэ асуудлыг хууль хяналтынхан анхааралдаа аваасай гэж бодож байгаа. Нэгэнт нийгэмд ил болсон, Монголын ард түмний баялгаас хулгай хийсэн нь үнэн. Хэн нэгэн нь хариуцлага хүлээхгүйгээр үлдвэл их харамсалтай хэрэг болно. Тэгвэл цаашид Монголд шударга ёс тогтохгүй. Авлигатай тэмцэх гэж зорьж байгаа Засгийн газрын ажил үр дүнд хүрэх үү, үгүй юү гэдэг асуудал үүснэ.

Нөгөө талаас 2018 онд нүүрсний хулгайг гаргаж тавьснаас хойш Засгийн газар үргэлжлүүлж тэмцсэний буянд, УИХ-аас сонсгол явуулсны үр дүнд Монголын Засгийн газраас орон нутгийн Таван толгой, Эрдэнэс Таван толгойд БЭТ томилсон. Үүнээс хойшихыг харахад Эрдэнэс Таван толгой Монголын ард түмэнд тодорхой хэмжээнд баялгийн өгөөжийг хүртээж эхэллээ. Их ч ашигтай ажиллаж эхэллээ. Хулгайгүй бол яаж ашигтай ажилладаг, ямар үр дүнд хүрдгийг харууллаа.

Орон нутгийн Таван толгойн сонсголоор та бүхэн тодорхой харсан байх. 49-ийн зарим нөхдүүд хуйвалдаж аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгч болж, эрх мэдэл буюу иргэдийн итгэлийг авч зөвхөн орон нутгийн Таван толгойг тойрч худалдан авах, хөрс хуулах, тээвэр хийх зэрэг бүх процессыг аймгийн 13 ИТХ-ын төлөөлөгчийн хүрээнд шийдэж ирснийг харсан. Би энэ процессыг зогсох болов уу гэж харж байсан. БЭТ томилогдсоноос хойш борлуулалтын орлого өссөн байна. Тухайлбал, 2021 онд борлуулалтын цэвэр ашиг 155 тэрбум төгрөг байсан. БЭТ томилогдсоноос хойш буюу 2022 онд 331 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан байна. Цэвэр ашиг нь хоёр дахин нэмэгдсэн гэсэн үг. Шинэ удирдлага томилж хугацаа нь дуусаад явсан. Тэр цаг хугацаанаас хойш 375 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан байна. Үүгээр маш их хулгай том луйврыг зогсоож иргэд, хувьцаа эзэмшигчдэд очих ногдол ашиг эрс нэмэгдсэн. Тиймээс ямартаа ч хулгай багасаж, газрын доорх баялаг Монголын ард түмэнд очиж эхэлж байна гэж харж байна.

-Заримдаа асуудал шийдэгдсэн юм шиг, хэргийн эздэд хариуцлага тооцсон юм шиг харагдах тохиолдол байдаг. Эрдэнэс Таван толгойгоос Монголын ард түмэн өгөөжөө хүртэж эхэлсэн. Таны яриагаар ч гарлаа. Тэгвэл орон нутгийн Таван толгойд гарсан асуудал одоо яг бүрэн зогссон уу?

-Одоогийн удирдлагууд хэрхэн ажиллаж байгаа зэрэг мэдээлэл авсан. түр хорооны дарга намрын чуулганы хаалтаас өмнө сонсголын тайланг тавьсан. Үүнтэй холбоотой тодорхой арга хэмжээ авахыг өөрийн дүгнэлтэд дурдаж, УИХ-аас тогтоол гаргасан. Энэ тогтоолд орон нутгийн Таван толгойтой холбоотой хоёр асуудал байдаг. Нэгдүгээрт, ТУЗ нь Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хуулийг зөрчсөн. Төрийн захиргааны албан хаагч байх ёстой албыг улстөрчдөөр дүүргэсэн. Үүний үр дүнд улстөрчдийн хамаарал бүхий компаниуд орон нутгийн Таван толгойг луйвардаж байсан байна гэсэн дүгнэлт гарсан. УИХ-ын тогтоолд энэ бол хууль зөрчсөн байгаа учраас яаралтай засаж, төрийн төлөөллийг оруулах ёстой гэсэн чиглэлийг Засгийн газарт өгсөн. Өнөөдрийн ажиллаж байгаа ТУЗ нь хүчин төгөлдөр бус гэсэн үг. Гэтэл сайн ажиллаж байгаа удирдлагуудыг чөлөөлөхөөр одоогийн байгаа өнөөх хамаарал бүхий компаниудад ТУЗ-ийнхөн ажиллаж эхэлсэн байна.

Яагаад ажиллаж байна гэхээр, УУХҮ-ийн сайд Ж.Ганбаатар саяхан нэг шийдвэр гаргасан байна лээ. Урьд нь нүүрсийг Уул уурхайн биржээр борлуулах гэж байсан. Тэгвэл Эрдэнэс Таван толгой болон орон нутгийн Таван толгойн 50-иас доошгүй хувийг биржээр борлуулах чиглэл өгсөн байна. Ингэхээр ямар сонирхол бий болж байна вэ гэхээр өмнө нь шууд борлуулснаас болж гэрээний хувь хүртдэг, өөрсдийн хамаарал бүхий компаниараа худалдаж авч борлуулдаг процесс дахин орж ирж байна. Дахин ийм процесс орж ирэхээр Засгийн газрын БЭТ-ийн томилсон удирдлагыг солих үйлдэл явуулж байна. Тиймээс орон нутгийн Таван толгойд буцаад 49-ийнхөнтэйгөө нийлсэн луйвар дахин явахыг үгүйсгэхээргүй болж байна.

Биржээр борлуулахгүй гэхээр шууд гэрээгээр борлуулна гэсэн үг. Тиймээс Засгийн газар яаралтай арга хэмжээ авч ТУЗ-ийг чөлөөлөхийг орон нутгийн шийдвэр гаргагч нарт хүргүүлэх ёстой. Уг нь тогтоол батлагдсан өдрөөс хүчин төгөлдөр байдаг. Гэтэл УИХ-ын тогтоолыг өнөөдрийг хүртэл биелүүлэхгүй байна. Засгийн газрын харьяа Төрийн өмчийн хороо ажлаа хийхгүй байна. Мөн аймгийн ИТХ тогтоолыг хэрэгжүүлэх ёстой. Орон нутгийн өмчийг одоохондоо төлөөлж байгаа этгээд нь аймгийн ИТХ. Тиймээс ТУЗ-ийг шинэчлэх ёстой. Үүнийг хийхгүй байгаа нь нүүрсний сонсгол дээр яригдсан хамаарал бүхий этгээдүүдийн нөхдүүд. Тэд өнөөдөр Өмнөговийг удирдаж байгаа.

Нөгөө талаас нүүрсний хулгайд нэр нь дурдагдсан хүмүүс “ажилд ороод” эхэлсэн. Та бүхэн нүүрсний хулгайтай холбоотой этгээдийн хамаарал бүхий хүн сонсголын шинжээчээр ажиллаж байна гэж сонссон байх. Тийм нөхдүүд одоо ТУЗ-ийн нарийн бичгийн даргаар тэнд ажиллаж байна. Өөрөөр хэлбэл, орон нутгийн Таван толгойд шат шатны сонгуулиас өмнө сонгуулийн мөнгөө босгодог нөхдүүд эргээд ороод ирж.

Тиймээс Засгийн газар, Төрийн өмчийн хороо, аймгийн ИТХ яаралтай засаж залруулж, хуулийн дагуу явуулах ёстой. Бүх юм ил тод явахаар ашиг нь иргэдэд яаж хүрч байгааг би дээр хэллээ шүү дээ. Цэвэр ашгийн 90 хувийг ногдол ашиг хэлбэрээр хуваарилдаг нөхдүүд бол тэд. Тэгэхээр борлуулалтыг замхруулах, хамаарал бүхий этгээдүүд орон нутгийн Таван толгой руу хуруу хумсаа дүрвэл Өмнөговь аймгийн иргэдийн өмчид дахин хулгай нүүрлэнэ.

Маш ичгэвэртэй зүйл сонсголоор харагдсан шүү дээ. Хэдийгээр сонсгол хийж олон нийтэд хүргэсэн ч дараагийн хэрэгжүүлэх шатандаа удаашралтай байна. Хууль хяналтынхан хурдтай ажиллах ёстой. Түүнийг дагаад УИХ-ын тогтоол гарсан учраас тогтоолыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Хууль бусаар ажиллаж байгаа ТУЗ-ийг яаралтай чөлөөлөх ёстой. Нөгөө талаас одоо ажиллаж байгаа удирдлагуудыг солих процесс нь хууль бус явагдаж байгаа учраас үүнд анхаарлаа хандуулж ажиллах ёстой.

-АТГ-аас өчигдөр Н.Наранбаатар гишүүнийг бусдад хууль бус давуу байдал бий болгосон, үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн гэж мэдээллээ. Та үнэн бурууг дэнслэхгүй ч нүүрсний хулгайн талаар шүгэл үлээсэн хүний хувьд мэдээлэлтэй байгаа байх. Анх нэр зарлагдсан таван гишүүнээс нэг нь л прокурорын хаалга татаж байгаа нь улс төрийн янз бүрийн зүйл энд байна уу гэх эргэлзээ үүсч байна?

-Н.Наранбаатар гишүүнийг нүүрсний хулгайд холбоотой гэж байгаад би итгэхгүй байгаа. Тийм хүн биш. Тухайн үед удирдах албан тушаал хашиж байсан уу гэвэл хашиж байсан. Удирдах албан тушаал хашиж байсан хүн алдаагүй ажиллана гэж юу байх вэ. Ганц нэг жижиг сажиг алдаа гарсныг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ тэр нь хуулийн хариуцлага хүлээлгэх алдаа биш байх гэж бодож байна. Тиймээс би одоо ч итгэдэггүй. Тиймээс улс төрийн золиос битгий болгочихоосой гэж бодож байна. Би олон жил хамт ажиллаж байсан хүний хувьд нүүрсний хулгайтай холбогдох хэмжээний хүн биш гэж хардаг.

-УИХ-ын 2024 оны сонгууль хаяанд ирлээ. Та нэр дэвших үү?

-Миний хувьд дэвшинэ гэсэн бодолтой байгаа. Улс төрийн нам хэрхэн шийдэхийг би мэдэхгүй байна. Мэдээж нүүрстэй холбоотой нөхдүүд намайг улс төрд эргэж орж ирэхээс их болгоомжилж, нэлээд хориг тавьж байгаа байх. Тэр нь мэдрэгдэж байгаа. Гэхдээ энэ талаар жаахан хүүхэд шиг гоншигномооргүй байна. Үүнийг давж гарна. Би хувьдаа МАН надад итгэл хүлээлгэж дэвшүүлчих болов уу гэж бодож байна. Надаас хамгийн их болгоомжилж байгаа хүмүүс нь нүүрсний хулгайчид. Тиймээс янз бүрийн байдлаар ажиллаж, нэр дэвшүүлэхгүй байх талаас нь хөөцөлдөж буй тухай сонсогдож байгаа. Үүнийг өнөөдөр би яримааргүй байна. Баримт нотолгоотой ярих нь зүйтэй. Цаг хугацаа харуулна гэж л бодож байна даа.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

 

 

Улсын дээд шүүхэд 37 нам бүртгэлтэй байна. Бүгдээрээ 2024 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох эрхтэй. Одоогийн УИХ-д суудалтай гурван нам байна. Тэднээс гадна УИХ-д суудалгүй буюу жижиг 10 гаруй нам идэвхтэй буюу тогтмол үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ талаас нь харвал ирэх зуны УИХ-ын сонгуулиар нэлээд нам суудал авах боломжтой харагдаж байна. Учир нь энэ сонгуулиас эхлээд УИХ-ын 126 гишүүний 78 нь мажоратор буюу тойргоос, 48 пропорциональ буюу жагсаалтаас гарч ирнэ. Жижиг намуудын хувьд пропорциональ буюу жагсаалтад илүү найдаж байгаа нь анзаарагдаж эхэллээ. Найдлага бол бий. УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 4.2.2-т “Намын тухайд нам, эвсэлд өгсөн нийт саналын дөрөв буюу түүнээс дээш хувийн санал авсан байх” гэсэн босго тавигдсан. Улмаар 74.2.3-т “Хоёр нам бүхий эвслийн тухайд нам, эвсэлд өгсөн нийт саналын тав буюу түүнээс дээш хувийн санал авсан байх”, 74.2.4-т “Гурав буюу түүнээс дээш нам бүхий эвслийн тухайд нам, эвсэлд өгсөн нийт саналын долоо буюу түүнээс дээш хувийн санал авсан байх” гэж заасан.

Тэр утгаараа жижиг намуудын жагсаалтыг тэргүүлж, нэгдүгээрт бичигдэж чадсан улстөрчид нам нь босго давбал хамгийн түрүүнд УИХ-д орохоор байна. Тэдгээр намыг Улсын дээд шүүхэд бүртэгдсэн дарааллаар нь харвал Ногоон нам, МҮАН-ын Үндэсний эвслээс ХНХ-ын сайд асан Н.Номтойбаяр, ИЗНН-аас УИХ-ын гишүүн асан Б.Батбаатар, Эх орон намаас УИХ-ын гишүүн асан, “Эрэл”-ийн Б.Эрдэнэбат, БНН-аас УИХ-ын гишүүн асан, “Буян”-гийн Б:Жаргалсайхан, Ард түмний намаас УИХ-ын гишүүн асан Л.Гүндалай, Монголын хүний төлөө намаас Х.Бат-Ялалт, Үнэн ба зөв намаас А.Отгонбаатар, ШИНЭ намаас УИХ-ын гишүүн асан Ж.Батзандан, Иргэдийн оролцооны нэгдлийн намаас УИХ-ын гишүүн асан Ц.Оюунгэрэл, Сайн ардчилсан иргэдийн нэгдсэн намаас НИТХ-ын төлөөлөгч Б.Жагар нарт намаасаа хамгийн эхэнд УИХ-ын гишүүн болох боломж харагдаж байна. Эдний дийлэнх нь УИХ-ын гишүүн, сайдаар ажиллаж байжээ. Тухайлбал Б.Жаргалсайхан 2004-2008 онд УИХ-ын гишүүн, 2006-2007 онд УИХ-ын гишүүнээр ажилласан. Л.Гүндалай 2000 оноос хойш УИХ-д гурав дараалж сонгогдсон. 2006-2007 онд Эрүүл мэндийн сайдаар ажилласан. Б.Батбаатар 2004-2008 онд УИХ-ын гишүүн байсан. Н.Номтойбаяр 2012, 2016 онуудад УИХ-д сонгогдсон. 2012 онд ХНХ-ын дэд сайд, 2016-2017 онд ХНХ-ын сайдын албан тушаалыг хашсан. Б.Эрдэнэбат 2004-2008 онд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож ажилласан. Ц.Оюунгэрэл 2012-2016 онд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож, 2012-2014 онд ССАЖ-ын сайдаар томилогдож ажиллажээ. Ж.Батзандан 2012, 2016 онуудад УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон. Ийм намтартай. Тэдний тухайд УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 29.3-т заасан “Нэр дэвшигч хуульд заасан нийтлэг шаардлагаас гадна дараахь шаардлагыг хангасан байна” гэсний дагуу “Банк, бусад хуулийн этгээд, иргэнд шүүх болон арбитрын шийдвэрээр тогтоогдсон төлбөл зохих зээл, барьцаа болон батлан даалтын өр төлбөргүй байх”, “Татварын хугацаа хэтэрсэн өр төлбөргүй байх, аль нэг компанийн 51, түүнээс дээш хувийн хувьцаа эзэмшдэг бол тухайн компани нь албан татварын хугацаа хэтэрсэн өргүй байх”, “Сүүлийн зургаа хүртэл жилийн хугацаанд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлд гишүүнээр ажиллаж байгаагүй” гэх шаардлага, мөн “Нэг намын гишүүнийг өөр намаас, эвслийн тухайд түүнд нэгдэн орсон намуудаас өөр намын гишүүнийг нэр дэвшүүлэхийг хориглоно”, “Нэр дэвшигч нь нэгээс илүү тойрогт нэр дэвшихийг хориглоно”, “Тойрогт болон жагсаалтад зэрэг нэр дэвшихийг хориглоно”, “Гэмт хэрэг үйлдэж шүүхийн хүчин төгөлдөр шийтгэх тогтоолоор ял эдэлж байгаа хүн нэр дэвшихийг хориглоно”, “Авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг үйлдсэн нь шүүхээр тогтоогдсон бол нэр дэвшихийг хориглоно” гэснийг зөрчөөгүй тохиолдолд жагсаалтыг өнгөлөх боломжтой юм байна.

Б.ТУЛГАТ

Эх орны хөгжил дэвшилд хэрэг болчихоор, гялайж гялтайх төсөл хөтөлбөрүүдийг манайхан уг нь зайлуул их л санаачилдаг юм. Харамсалтай нь ямар нэг байдлаар аль нэг нь зогсоодог. Мэдээж гадны явуулга байхыг үгүйсгэхгүй ч тэдний үгээр хөдөлдөг манай эрх баригчдын балаг юм. Ингэж хардах үндэс бүрэн бий. Сүүлийн үед улам ч нэмэгдсэн. Эгийн голын усан цахилгаан станц, Тавдугаар цахилгаан станцыг барьж байгуулах тухай яриад хэдэн жил болов. Дээрээс нь Франц улстай хамтран хэрэгжүүлэхээр болсон 1.6 тэрбум ам.долларын төсөвт өртөгтэй ураны асуудал өнөөдөр хэрхэх нь мэдэгдэхгүй ацан шалаанд орчихоод байна. Эдгээр төслүүдийг хэнээс ч айлгүй, хараат бусаар шийдчихсэн бол бид өдийд эрчим хүчний гачигдлаас бүрэн ангижраад өдгөө үйлдвэржсэн орон болчих байлаа. Мөн аль жилийн өмнө өргөн барьсан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын асуудал ч өнөөдөр мухардмал болж, парламентынх нь дарга гарч ирээд урьд хожид байгаагүй зүйл ярьж байна. Ингэж хөмөрсөн тогоон дотроо эргэлдэж, өөр хоорондоо уралдсаар байтал хорвоо ертөнц биднийг үүд хаалгаа хэр хэмжээнд нээх нь вэ гэдгийг чих тавин харж сууна. Даанч гэрэл цухуйх төдий онгойлгосон болчихоод хөрөнгө оруулагч нарт газраа эзэмшүүлэх ч үгүй, ашиглуулах ч үгүй гээд суухаар тэдний итгэл алсарч байна. Нэг үгээр бид дэлхий нийтийн өмнө худалч, хоёр нүүртэй гэсэн нэг нэр, хоёр хочтой болчихлоо. Тэр нь ч тав алхахгүй илэрч, баригдаж байна. Учир нь бид дэлхийн бараг бүхий л томчуудыг урин залж ирээд “Гуравдагч хөрш” гэсэн сайхан нэр зүүж өгөөд, газрын ховор элемент, уран, зэс гээд тэдний сонирхдог бүхий л төслүүд дээрээ хамтарч ажиллахаа нотлон баталдаг.

Дарга нар маань ч ээлж дараагаар гадны оронд очиж улиг болсон энэ үгээ тоть шиг давтсаар ирдэг. Даанч өдий болтол бид нэгийг нь ч бодит ажил болгож хэрэгжүүлсэнгүй. Одоо дэлхий бараг биднээс цөхөрч байх шиг байна. Хэрэгжиж байгаа ганц нэгэн төслөө бараг л нуух шахам сөөм, сөөмөөр урагшлуулж байгаа нь маргашгүй үнэн. Мэдээж хойд хөршөөсөө л тас нууж байгаа хэрэг байлгүй дээ. Ер нь манай эрх баригчдын “Сайн дүү” байх гэсэн хичээл зүтгэл бараг л цусанд нь шингэчихсэн байдаг бололтой. Гэхдээ энэ ойлголт нэгэн цагт халаасаар нь дамжиж ирсэн нь ойлгомжтой. Нам нь сонгуулийн санхүүжилтээ авдаг байх. Мөн өөрсдөө ч хувь хүн танил талаараа санхүүжилт авдаг биз. Одоо ч тийм байхыг үгүйсгэхгүй. Мөн элдэв булай муухайг нь мэддэг, баримтжуулсан байдаг байлгүй. Түүндээ л барьцаалагдчихаад байдаг байлгүй дээ хөөрхий гэсэн олны үг ортой ч юм бил үү. Тийм болохоор л ард түмнийхээ өмнө бас гадаад улс гүрний өмнө гарч том ярьчихаад, хойд хөршийн бараа харагдангуут л сүү долоосон гөлөг шиг болдог биз. Одоо сүүлдээ зөвхөн ард түмэндээ худлаа ярьдаг байснаа шат ахиад дэлхийг хулхиддаг болчихоод байна.

Уг нь манай хэдийн үнэнч байдлыг болиулж, барьцаалагдсан байдлаас нь гаргах гэж бусад орны удирдагч, сайд, дарга нар худалч хүнд сардаа нэг ирж байгаа. Даанч манайхны цусанд нь шингэсэн өнөөх үнэнч зан хувиршгүй аж. Хойд хөршдөө үнэнч байх гэснээс саяхан манай нэг дарга өнгөрсөн зууны 60-аад онд армид авсан ачааны ямбий машиныг нь гарын хүчээр асааж байгаа бичлэг олон нийтэд цацагдсан даа. Бас тэрүүгээрээ бахархаад байгаа юм уу хаашаа юм гэж харахаар зүйл болж өнгөрөв. Уул нь ичмээр зүйл л дээ, ганц түлхүүр мушгиад юм уу товч дараад л асаачихдаг болоод удаж байгаа, дэлхийд бол.

Байгалийн өмнө хүчин мөхөсдөж буй хэдэн малчиндаа туслахаар явж байгаа нь сайн хэрэг ч ийм үед ашиглах сүүлийн үеийн хүчин чадалтай техник, тоног төхөөрөмж авах бүрэн боломж байсан. Даанч дарга нар маань үүнийг хүсээгүй. Үүгээрээ тэд “ах” нартаа үнэнчээ илтгэж, одоо хүртэл та нарынхаа өгсөн зэвсэг, тэргийг хадгалсаар байгаа шүү гэж хэлээд байх шиг. Тийм машинаар эх орноо хамгаалах юм гэнэ. Асаах гэж ноцолдсоор байгаад шатаад дуусах байлгүй дээ. Дээрээс нь далайсан газар нь далд орно шүү гэдгээ нотлоод ч байх шиг. Жуковын хөшөөнд цэцэг өргөж, төрийн хүндэт харуулаа зогсоосноос ч ингэж хардаж болно. Одоо бүр байтлаа хэлмэгдэгсэд, 1930-аад оны их хядлагын тухай ярьж хэлсэн Их хурлын гишүүнд хойд хөршийн Элчин сайдын яамнаас нь албан бичиг ирдэг болсон гэх юм билээ. Тэр нь явж, явж наадах чинь манай орны нэр хүндтэй холбогдож байна гэсэн утгатай гэж байгаа. Даанч үүнийг нь олон нийтэд дэлгээд, бодит байдлыг нь хэлчих эр зориг тэр нөхөрт дутагдсан байна. Тиймдээ ч хаалга үүд рүүгээ хялам хийх зуураа хүнд шивнэсэн гэсэн яриа гарах вэ дээ. Ер нь Оросоос айх, тахин шүтэх, даган дуурайх үзэл хорт хавдар мэт улам нэмэгдсээр байгаа.

Манай одоогийн дарга нар оросуудад саймширч байгаагийн бас нэг илрэл нь шатахуун, түлшний асуудал. Нөгөөдүүл нь байсхийгээд л шатахуунаа өгөхгүй хэмээн дарамталж, өөрсдийн дур хүслээ хангаж байна. Ингээд байхад л манай дарга нар өөр газраас шатахуун, түлшээ авах оролдлого огт хийдэггүй. Бусдаас авахаар оролдлого хийхээр хойд хөрш цахилгааны хязгаарлалт хийх гээд байна. Хэрэв тэгвэл бид лаа, шүдэнзээ бэлдэхээс өөр аргагүй гэсэн ухуулгыг ч хийсэн. Нэмээд энэ асуудлыг шийдэхэд нэлээд нэмэр болох Газрын тос боловсруулах үйлдвэр ч чухам юу болж байгаа нь бүдгэрч, алсарсаар байна. Улмаар өдгөө 20-иод жил ярьж байгаа дээрх төслүүд шиг болох ч магадлалтай. Энэ хугацаанд уг нь улс юм бол улс шиг байх цаг хугацаа өнгөрлөө. Улс гүрний хоорондын харилцаанд мянган сайн ах, сайн дүү гэж байдаггүйг өнгөрсөн цаг хугацаа бидэнд хангалттай харууллаа.

Түүнээс биш улс нийтээрээ “Цүнх баригч” маягтай явсаар бид юу ч хожсонгүй. Угаас “цүнх баригч” нар олигтой хожилд хүрч, өөдөлж дэвшсэн түүх ч байхгүйг манай намууд, түүнийг дагасан долдой нарын түүх бэлэн гэрчилнэ. Тиймээс бид одоо нэг талдаа бүрэн гарах хэрэгтэй байна. Нэг бол улс шиг улс болон хөгжөөд, дэлхийн бусад улс оронтой ижил тэнцүү харилцаж, өөрийн эрх ашгийг нэгдүгээрт тавиад, хөдөлгөж болох бүхий л төсөл хөтөлбөрүүдээ зоригтойхон хөдөлгөх хэрэгтэй. Аль юм болгонд хойд хөршөөсөө айж, эсвэл тэдэнд саймширч гаргасан бодлого бүрээ эргэн харж, ухраан засаж явах вэ, дарга нар аа. Үгүй бол “Сайн ах” нарынхаа дагаар орох гэсэн хоёр л сонголт байна. Саяхан даа, Орос, Украины дайн эхэлсэн өдрийг тохиолдуулан АНУ-ын Элчин сайдын яамнаас дайныг эсэргүүцэгчдийн талд орооч ээ, байр сууриа тодорхой болгооч ээ гэсэн утгатай уриалга гаргасан нь ч бидний өнөөгийн байгаа байдлыг хэлээд байгаа хэрэг.

Ерөөс эх баригчид минь, эх орноо сайн сайхнаар удирдан чиглүүлнэ гэж бодож яваа бол удирдсан шиг удирдаад бусдын дарамт, халаас хоёрт ормооргүй байна. Үнэхээр чадахааргүй бол чадах хүмүүст нь хүлээлгэж өгөөд санаа амар хөлөө жийж суух хэрэгтэй шүү дээ. Энэ цаг үед Монгол Улс өөрийн биеэ даах эрмэлзэлтэй болж, түүндээ хүрэх эр зоригтой, ард түмэндээ ч тийм хүсэл тэмүүллийг суулгаж өгмөөр байх юм. Ард түмэн ч ингэж чадах зоригтой зоримог удирдагчдыг сонгож гаргаж ирэх хэрэгтэй байна. Бид 1989 оны ардчилсан хувьсгалыг Зөвлөлтийн нөлөөнөөс гарахын тулд л хийсэн гэдгийг одоо бүгд мартчихаад байх шиг санагдах юм.

Т.Дарханхөвсгөл